InfoHub Logo

1960 jyl edi, alǵashqy aılarynyń biri bolatyn. Birer aı ǵana buryn “Lenınshil jas” gazetine ádebı qyzmetker bolyp ornalasqanmyn, sol kezgi redaktor Ábdisattar (jurttyń bári Sattar deıtin) Bóldekbaevtyń ózi aýylda júrgen jerimnen arnaıy jedelhat jiberip, shaqyryp alǵan.

Ol kezde túngi kezekshilerdiń erteńgi shyqqaly jatqan gazettiń birer danasyn redaktordyń úıine aparyp kórsetip qaıtatyn daǵdysy bolýshy edi. Bir kúni men de kezekshi bola qaldym da, redaktorǵa gazet aparý mindeti maǵan júkteldi. Sekretarıat jigitteri jazyp bergen adres boıynsha redaktordyń úıin tez taýyp alyp, páteriniń esigin júreksine qaqtym-aý deımin. Esikti maǵan orta boılydan sál joǵary, dembelsheleý kelgen qyzylshyraıly jigit ashty. Qoıý edi deýge kelińkiremeıtin jyltyr qara shashyn tigisin jatqyza taraıdy eken, birden sony baıqadym. Meniń qandaı sharýamen júrgen kisi ekenimdi aıtqyzbaı-aq sezdi bilem, qolymdaǵy gazetti alyp, keri buryla bergende arqy jaǵynan eki kózi kúlimdep Sattar aǵamnyń da sulbasy kóringen. Kúnine neshe dúrkin kezigip júretin óz qyzmetkerimin ǵoı, ol kisi de maǵan iltıpat bildire: “Kel, kel, Sáken, beri, tórge shyq!” — dep jatyr. Men alyp kelgen gazetterge qol soza berip, jańaǵy maǵan esik ashqan jigitke:

— Saǵan aıta beretin Sáken osy, — dedi de, endi maǵan qarap: — Bul Kákimjan Qazybaev degen aǵań, tanysyp qoı, seni surap júrýshi edi, jaqsy boldy-aý ózi! — degendi qosyp qoıdy.

Men eleń ete tústim. Ózin alǵash ret kórip turǵanymmen, Kákimjan Qazybaevtyń aty-jónine men kópten beri-aq qanyq edim. Respýblıkalyq baspasóz betterinen onyń ýytty da utqyr, oıly da ońdy, biz sıaqty jańa talap jastardyń naǵyz barmaq jalap oqýyna laıyq materıaldaryn kórip turatynmyn. Onyń ústine ózim sol “Lenınshil jas” (qazirgi “Jas Alash”) gazetine qyzmetke kelgeli redaksıadaǵy úlken-kishi áriptesterim aýzynan udaıy ǵana: “Kákimjan óıtýshi edi, Kákimjan búıtýshi edi. Kákimjan olaı deıtin, Kákimjan bylaı deıtin, Kákimjan aıtýshy edi, Kákimjan bolsa bylaı eter edi!” — degen sıaqty sózderdiń qanshasyn estip, sonyń da birazy qulaǵymnyń túbinde úzilmeı turyp alǵan. Men kelerden biraz ǵana buryn basqa jumysqa aýysyp ketken Kákimjan esimdi adamnyń ıisi de, izi de áli saırap, aınala sezilip turatyny baıqalatyn. Álgindeı qımas yqylas, jarym yrys jaqsy sózderdi estigen saıyn da, sol adamnyń ózin bir kórýge ańsarym aýa bergen. Mine, endi ol da meni biletin bolyp shyqty. “Sen jaıynda suraı beretin”, — dep redaktordyń ózi aıtyp tur.

Redaktorym aýdaryp-tóńkerip, gazet betterin aqtaryp ketti de, men bolsam Kákeńniń ár sózin ańdyp, aýzyna qaraı berippin. Sony sezdi me, kim bilsin, Kákeń de maǵan jylyushyraı qarap, sózge tartyp, ony-muny suraǵan bolyp jatty. Úıde basqa da kisiler bar ma edi, ol jaǵy esimde qalmapty, bireýi óz redaktorym, bireýi aınalasyna, ásirese biz sıaqty jastarǵa úlgi bola bastaǵan tanymal jýrnalıs, sol ekeýiniń de meni qomsynbaı, teń tuta sóıleskendiginiń ózine qymsynyp, terlep-tepship, áıteýir birdeńeler aıtsam kerek, Kákeńniń ne dep, ne qoıǵany esimde qalmapty.

Búginde eseptep kórsem, Kákeńder ol kezde otyzdyń o jaq, bu jaǵyndaǵy jigitter eken-aý! Jıyrmanyń ústine endi shyqqan biz úshin tym eresek, baısaldy aǵa bolyp kórinetin edi.

Kákeń onda Almaty oblystyq “Komýnızm tańy” (qazirgi “Jetisý”) gazeti redaktorynyń orynbasary bolyp istep júrse kerek.

Bir jylǵa jeter-jetpes mezgilde men áldene sebeppen qorjynymdy arqalaı qaıqaıyp elge qaıttym da, Uıaly dep atalatyn balyqshylar aýylynda muǵalim bolyp júrdim. Bir kúni sondaǵy balyqshylar ujymsharynyń tóraǵasy Tóken Rysbekov deıtin azamat meni izdep taýyp: “Saǵan Almatydan Kákimjan Qazybaev telefon soǵyp jatyr, maǵan qaıtkende de habarlastyrshy dep tapsyryp edi, júrshi, keńsege baryp sóıleseıik”, — dep kabınetine ertip kirdi de, áne-mine degenshe Kákeńmen de baılanystyrǵan.

Aman-saýlyqtan soń Kákimjan aǵam:

— Sáken, bizde, partotdelde bir bos oryn bolyp tur. Kelem deseń — dál qazir buıryq bergize berem. Qalaı qaraısyń? — dep surady.

Almatydan aýylǵa oralǵanyma da nebári birer aıdyń júzi bolǵanyn, shoshańdap, ári-beri shapqylaı berýim qalaı bolar eken? Bıylsha jyly ornymnan qozǵalmaı, osynda qala turaıyn da, taǵysyn taǵy kóre jatarmyz degendi aıttym.

Kákeń:

— O jaǵyn, endi óziń bil. Men, áıteýir, sen “Lenınshil jasqa” ókpelep ketti me dep, ózimizde oryn bolyp jatqan soń.., shaqyryp turǵanym ǵoı, — dedi.

Men aǵama kópten-kóp rahmetimdi jaýdyryp, óz pikirimde qala berdim. Almatydan alystap ketken meni umytpaı, esine alyp, izdestirip júrgen adamǵa ishim jylyp, eljireı razy bolǵanymnyń da nesin jasyraıyn.

... Araǵa birer jyl salyp baryp, aqyry sol “Jetisý” gazetine menshikti tilshi bolyp ornalastym da, Kákeńniń tikeleı qaramaǵyna kóshtim. Gazet redaktory Ábdýálı Qaraǵulov bolǵanymen, redaksıanyń ishki jumystarynyń bári derlik Kákeńniń qolynan ótetini baıqalatyn.

Men Alakól, Andreev, Sarqant aýdandary boıynsha menshikti tilshi edim. Menshikti tilshide maza degen bolmaıdy eken. Redaksıada isteıtin jigitterdiń árqaısysy-aq seni ózine ǵana menshiktep alyp, shetinen óktem sóılep, bastyq bolǵysy keledi. Úıip-tógip tapsyrmalar berip jatady. Birine úlgerip, birine úlgermeı qalasyń. Aıtqandy tez oryndaı qoımadyń dep digerlep, keıde tipti qoqan-loqy jasap ta “bol-boldyń” astyna ala dińkeńdi qurtatyndary jáne bar. Solarǵa shydamaı, bireýlerimen júz shaıysyp ta qalyp, birde Kákeńniń ózine shaǵymdandym.

— Jigitterdiń ondaıy bar, — dedi Kákeń sabyrmen, — biraq sen olar aıtty eken dep alashapqyn bolyp júgire berme. Tasemen aǵańmen (hat jáne tilshiler bóliminiń meńgerýshisi) kelisip al da, aılyq, toqsandyq jospar jasap, sol boıynsha jumys iste. İsiń de sonda ónimdi bolady, jigitterdiń aıqaıynan da qutylasyń.

Tup-týra solaı istedim. Endi birin tyńdap, birin tyńdamaı óz betimmen jumys júrgize bastaǵan soń ba, kim bilsin, áıteýir burynǵydaı digerlep, dikeńdeı bermeı, redaksıadaǵy ózim sıaqty jas jigitter de meni jaıyna qaldyryp edi.

Márıa ekeýmiz úı bolyp, otaý kótergeli jatqanda da sony áldekimder arqyly estip-bilgen Kákeń bizdiń úıge telefon soǵyp edi: “Oý, Sáken, qutty bolsyn bári. Toıyńa bizdi shaqyrmaýshy ma ediń?” — degen. “Sizder kelesizder me?” — dep surappyn ǵoı men beıbaq. “E, shaqyrsań — nege barmaımyz, baramyz”, — dep kúldi o kisi.

Taǵy da birer kúnnen soń Kákeńniń ózi telefon shalyp:

— Seniń toıyńa iship-jeýden de, sóz sóıleý jaǵynan da aldaryna jan salmaıtyn eki azamatty jiberip otyrmyz, bárimiz qatyspady dep ókpeleme, — degeni de bar edi.

Sóıtip bizdiń úılený toıymyzǵa gazet redaktorynyń Kákeńnen keıingi orynbasary Sarbas Aqtaev pen álginde aıtqan Tasemen Júsipovter redaksıa atynan syı-sıapattarymen kelip, qatysyp qaıtqan bolatyn. Aty-jóni kópshilikke áli málim bola qoımaǵan jas azamattyń el ishindegi mereıin oılap, bárine bas-kóz bolyp júrgen taǵy da sol Kákimjan aǵam edi.

Osy bir tusta Taldyqorǵan óz aldyna qaıtadan derbes shańyraq kóterip, Almaty oblysynan bólinip shyqty da, men qaıda barýdy bilmeı Kákeńe taǵy telefon soǵyp edim.

— Sáken, — degen Kákeń, — eger bizge, apparatqa kelem deseń, ornyń ázir, osy qazir-aq prıkaz (buıryq) bergizem. Biraq baspana jaǵy qalaı bolar eken? Óziń jańa úılengen jigitsiń, erli-zaıyptylar arasyndaǵy syzat ta keıde sol baspana jetispeýinen týyndap jatatyn edi. Qabyrǵańmen keńes, oılan. Taldyqorǵanǵa redaktor bolyp Baıanjan Mádıev barǵaly jatyr. Seni jaqsy biledi, men de aıtyp qoıarmyn. Onda barsań páter máselesi de tezirek sheshilip qalýy múmkin. Qysqasy, óziń oılanyp, óziń shesh.

Men de aldy-artymdy oılana kele, Taldyqorǵanǵa taban tiregenim durys bolatyn shyǵar-aý dep uıǵardym.

Sonyń artynsha Kákimjan aǵa partıanyń Ortalyq Komıtetine jaýapty qyzmetke aýysty da, sondaǵy Sapar Baıjanov ekeýi Taldyqorǵanǵa soǵyp, jańa uıymdasyp jatqan oblystyq gazet qyzmetkerlerimen kezdesý ótkizgenderi de este qalypty.

Óz basyma úıip-tógip jaqsylyq jasaı qoıyp edi desem, sirá, jalǵan aıtqandyq bolyp shyǵar edi, biraq udaıy ǵana meni de, men sıaqty Qastek Baıanbaev, Saıyn Muratbekov, Tursynzada Esimjanovtardy, ózinen eki-úsh jas qana kishi Qudash Muqashev, Ádilbek Abaıdildanovtardy kózinen tasa qylmaı, birimizden birimizdi surastyryp, izdestirip, qamqor qolyn sozǵysy kelip júretini ańǵarylyp turýshy edi. Qaısysyna qanshalyq sharapaty tıdi, o jaǵyn endi... sol attary atalǵan azamattardyń óz ishteri biletin shyǵar. Kesip-piship eshteńe deı almaımyn.

Jasyratyny joq, kisiniń bitim-bolmysyn, qadir-qasıetin kóbine-kóp óz basymyzǵa jasaǵan jaqsylyǵymen ǵana ólshegimiz kelip turatyn pendeligimiz de bar ǵoı, sol Kákeń keıin Ortalyq Komıtet hatshylyǵyna kóterilgen kezde de birden kómek qolyn soza qoımady dep, syrttaı renish bildire, burtıyp júretinderimiz bolǵan.

Sonaý bir jyly Qara teńizdiń Kavkaz jaǵyndaǵy Pısýndada demalyp jatyp, sonda kezikken Haıdolla Tilemisov aǵamnan:

— Kákeńmen aradan qyl ótpes dos sıaqty edińiz, qazir qalaısyzdar? — dep surap qalǵanym bar.

Haıdekeń marqum, ne kerek, adal da aıaýly jaqsynyń biri edi. Meniń suraǵymnyń arǵy astaryn aıtqyzbaı ańǵaryp, kúle túsip otyrdy da:

— Qazir sıregirek ushyrasamyz. Kákimjan, óziń bilesiń, tez órlep, bıiktep ketti de, jan-jaǵyna qaraılaı berýge murshasy bolmaı barady-aý deımin, — dep bir qoıǵan.

— Jolyǵa qalsańyz, ol kisige aıtyp qoıyńyzshy, — dedim men Haıdekeńe, — sońynda biz sıaqty senimdi inileri baryn da umytyp ketpeı, burynǵydaı qaraılaı júrsin dep.

— Jaraıdy, jolyqsam — aıtaıyn, — degen Haıdekeń.

Almatyda taǵy bir kezikkende Haıdekeń:

— Sálemińdi jetkizdim Kákimjanǵa, — ol da eleńdep, “Áı, ol tentek ishý jaǵyn qaıtty eken? Jaǵdaıy qalaı óziniń?” — dep surap jatty degeni bar.

— Iá, sosyn, — deımin ǵoı men eleńdep.

— Sáken araq ishpek túgili, temekiniń ózin de tastaǵaly júr dep aıttym, — dedi Haıdekeń.

— Durys aıtqan ekensiz.

Kákimjan aǵamnyń ishý jaǵyn suraýynda da mán bar edi. Birer jyl buryn Keńes jazýshylarynyń Qazaqstandaǵy onkúndigi ótken bolatyn. Bizdiń de Jazýshylar odaǵynda qyzmet isteıtin kezimiz, sol onkúndik aıaqtalarda Úkimet atynan berilgen qorytyndy banketke shaqyrylǵan edik. Qalıhan Ysqaq, Ramazan Toqtarov jáne basqa birer zamandastarym bar, uzyn-uzyn stoldardyń biriniń shet jaǵyn ala jaıǵasyp edik. Meniń qarama-qarsymda sol kezgi partıa qyzmetinde júrgen Telman Saýranbekov, odan tórge qaraı Kákeń men Sherıazdan Eleýkenov otyrǵan. Kákeńniń QazTAG-ta dırektor kezi. Banketti kúlli keńes jazýshylarynyń basshysy Georgıı Markov pen Qazaqstan komýnıstik partıasy Ortalyq Komıtetiniń ıdeologıa jónindegi hatshysy Sattar Imashevtar basqarǵan. Qoldy-aıaqqa turmaı zyr júgirgen daıashylar kóbimiz kóre de qoımaǵan taǵam túriniń jeti atasyn tasyp, árkimniń qalaýymen aldymyzdaǵy rómkelerge araq pen sharaptyń da túr-túrin toltyrýmen álek. Tómendegi tórt-beseýmizdiń kim sóılep, kim qoıyp jatqanynda jumysymyz da bolmady-aý deımin, ózimizge sóz tımeıtinin bildik te, bir-birimizge ymdasyp, jymdasyp, aldymyzdaǵy úlken-kishi ydystardy bosatýmen áýre bolǵanbyz. Ásirese rómkeler jaǵynyń túbin qaǵa tóńkere berdik pe, nemene, sonyń bárin kóz qıyǵymen baǵyp-qaǵyp otyr eken, álgi qyldyryqtaı rómkeniń taǵy birin shalqaıa túsip aýzyma apara bergen maǵan qarap, Kákeń qabaǵyn túıe:

— Ne kórindi-eı, saǵan! — dep kúńk ete túskeni. Daýsy zildi shyqty. Qaqalyp-shashalyp men qaldym.

Jaqtyrmaǵany beseneden belgili edi, ishimdi tarta qoıdym. Biraq bolary bolyp, boıaýy sińip degendeı, toı da aıaqtalyp qalǵan edi, amal qansha.

Sirá, Kákeń men jaıly suraǵanda Haıdekeńe sony meńzegen bolýy kerek.

Birde men qyzmet istep júrgen “Jazýshy” baspasynyń ishi aıaq-asty dúrligisip, abyr-sabyr boldy da qaldy. Ortalyq Komıtettiń hatshysy bastap, Baspakom tóraǵasy qostap degendeı, bir top basshylar Baspa úıin aralap kórýge kele jatyr eken. Kabınet, stoldaryńdy tártipke keltirip, tazalap, ári-beri sapyrylyspaı, tynysh qana oryndaryńnan tapjylmaı otyryńdar degen tapsyrma alyp jatyrmyz.

Basqalaryn qaıdam, bizdiń baspa ornalasqan besinshi qabatta múlgigen tynyshtyq degen bolmaıtyn. Kelimdi-ketimdi avtorlar da kóp, shetinen basqan jeri syqyrlaǵan áıgili jazýshylar, baspa jumysynyń reti de solaı, uzynnan uzaq sozylyp jatqan dáliz boıy udaıy ǵana qaıshylasqan adamnan bosamaýshy edi. Sonyń bárin bile tura osynsha ábigerge túsirgen belsendilerge qarata: “Osynsha kózboıaýshylyqtyń qajeti qansha?” — dep men álek. “Sen-aq búırekten sıraq shyǵarmaı júrmeıdi ekensiń, óziń bilshi”, — dep belsendiler renjıdi.

Bir kezde álgi dálizdiń baspa dırektory otyratyn basynan bastap qazdaı tizile qatar túzep kele jatqan basshylardyń qarasy da kórindi-aý. Tizbek aldynda Kákimjan Qazybaev, odan bir ıyq kem Sherıazdan Eleýkenov bolyp, solardyń sońyna ilesken kileń ǵana shendiler men shekpendilerden turatyn qalyń nóker.

Manaǵy belsendilerdiń: “Oıbaı, birde-biriń dálizge shyǵýshy bolmańdar!” degen tyıymyna qaramaı, men óz kabınetimniń esiginiń aldynda solarǵa qarap tur edim, dál qasymnan óte bere álgi qalyń nópirdiń aldynda jiti adymdap kele jatqan Kákimjan aǵam meni kórip, jalt buryldy da:

— Sáken, amansyń ba? Hal-kúı qalaı? — dep qol berip amandasty. Onyń istegenin meni tanıtyn, tanymaıtyn basqalary da aınytpaı qaıtalady.

Men de: “Burylar ma eken, bolmasa bas ızep óte shyǵar ma eken?” — dep ádeıi tur edim. Sony sezgendeı, Kákeńniń ádeıi moıyn buryp, qolymdy alǵanyna ishim jylyp-aq qaldy. “Ulyq bolsań — kishik bol” — degen de osy shyǵar-aý, sirá, dep te oıladym.

... Kákeńmen sońǵy ret 1989 jyldyń qońyr kúzinde Máskeýde, sondaǵy ózimizdiń turaqty ókildiktiń qonaq úıinde kezigip qalyp edim. Men baspaldaqpen tómenge túsip bara jatqamyn, Kákimjan aǵam joǵary órlep keledi eken, qarama-qarsy ushyrasa kettik. Jik-japar bola amandasqan sol jerde birer aýyz til aıqastyryp ta qaldyq. Kákeń Parıjden kele jatyr eken. Kóńili ornyqty kóringen.

— Qasymda Maǵaýın Muhtar bar, ol qazir Ádebıetshilerdiń Ortalyq úıine ketti de, men demalaıyn dep bólmeme bara jatyr edim, — dedi Kákeń. — Bul bir aıta júrerlikteı áıdik sapar boldy. Parıjde bizdi Fransıa prezıdenti Mıtterannyń ózi qabyldady. Úlken ásermen oralyp kelemiz.

“Bólmege júr, áńgimeleseıik” — der me eken dep dámelenip-aq tur edim, olaı deı qoımady. Sol sypaıy qalpynda jyly qoshtasyp, árqaısymyz óz jónimizge kete bergemiz.

Sol qonaq úıdiń ashanasynda taǵy da birer ret kezdeısoq ushyrasyp qalyp, ol kisini kezekke turǵyzbaı tamaq tasyp berip júrdim. Kókemiz kóp ashyla qoıǵan joq. Áńgimemiz de otbasylyq ony-munydan uzamaı, úzilip qala berip edi.

Bul — Kákeńniń OK hatshylyǵynan ketip, “Qazaqstan kommýnısi” jýrnalynda bas redaktor bolyp júrgen kezi bolatyn...

Jarty aıǵa jetti me, jetpedi me, áıteýir, men Almatyǵa orala bergende qarsy aldymnan Kákeńniń qaıtys bolǵany jaıly qaraly habar da sýmań etip shyǵa kelip edi.

Kúlli qala qımaı qoshtasyp, jylap-eńireı júrip, sońǵy saparyna shyǵaryp salǵanbyz. Sońyndaǵy adal jar, azamat bolǵan balalary men tom-tom kitaptary da ańyrap qala berip edi...

---