InfoHub Logo

1917 jyl, noıabrdiń ishi, el arasynda júrip Qaýqymbaıdyń úıine kezdeısoq bolyp qonǵam. Menimen birge dýannan kele jatyp Táńirbergen de qonǵan. Sham jaǵa shaıdy alyp keldi. Biz baı, báıbishe, myrzamen bir dastarqandamyz. Samaýrynnyń esik jaǵyna kirli maılyq oramaldy jaıyp jiberip, ústi basy dalba-dulba, bir jigit otyra ketti. Shoqpaq bujyr qara, qoly tilim-tilim jaryq, baıdyń malaıy ekenin adam aıtpaı-aq, pishininen, otyrys-turysynan biletin.

Bizge óziniń baılyǵyn, malaı ustaıtyndyǵyn bilgizgisi keldi bilem, Qaýqymbaı baı kóterilińkirep qoıyp:

— Áji ógizderdi baıladyń ba?— dedi.

Báıbishe baıdyń sózin kótermeleıin degendeı:

— Qys bolsa jaqyndap keledi, tezek janyndaǵy jalańnyń shomyn durystaý kerek edi, súmeńdep qydyrýmen-aq uzaq kúndi kesh qylady,— dep ildi.

— Súmeńdep qaıda bardym,— dep esik jaqtaǵy jigit kúńk ete qaldy.

Baı men báıbisheniń eki aralyǵynda otyrǵan myrza kúlimsirep:

— Balalarmen dop oınaǵany bolmasa, eshqaıda barǵan joq,— dep keketti.

Ata-enesiniń, baıynyń izinen shyǵaıyn degen sekildenip kelinshek:

— Jumysynyń kóptiginen aǵash jaryp berýdi de qoıdy, búgin shaıǵa sýdy ózim ákeldim,— dep bir túırep ótti.

Aıybyn moınyna alǵan sekildenip jigit úndemegen soń, sózdi soza berýdi laıyq kórmedi bilem, baı keńesti ekinshige aýdardy.

— Táńirbergen, sóıleı otyr, dýanda ne habar bar eken?

— Men habaryn bilem be, aparǵan bir-eki qoıymdy satyp qaıtqansha asyqtym... Dýanda burynǵy kúı joq. Qaýip-qater kúshti. Áji eki tory at jegip melish sata beretin Sanı deıtin noǵaıdy kórip edim, sol aıtyp otyrdy: "bólshevık degen kele jatyr, baıdyń malyn tartyp alyp kedeılerge beredi eken; meniki, seniki deý bolmaı, ne bar múlikti ortaǵa salady eken..."— dep, ózi kóp bolsa kerek, ishki qalalardan shyqqan deıdi ǵoı...

— Estip edim, túnde Rahmet qonyp ketip edi,— dedi baı, júzinde birtúrli mysqyl aralas kúlki paıda bolǵan sekildendi.

Habaryna baıdyń renjimegenin bilgen soń, Táńirbergen soza berdi.

— Oqyǵan myna Kárimder bilmese, biz qaıdan bileıik, ózin túrmede jatqan kileń bir buzyqtar deıdi ǵoı, patsha túsken soń bosanǵan bilem.

— "Kárimder bilmese..." degende myrzanyń kóńiline "bilem" túsip ketip, biletindigin Táńirbergenge sezdireıin degendeı beınelep aıtýǵa kiristi.

— Ylǵı aqshaǵa jaldanǵan qul-qutandar ǵoı. Myna Buqabaıǵa aqsha berip, bireýdi óltir deseń, óltirmes pe? Jańa bıliktiń bárin kedeılerge alyp berem degen soń, óńkeı malaılardyń qutyryp júrgenin kórmeısiń be? Bári bir áýreshilik qoı, kúni erteń joıylady...

— Bizdiń Buqabaı aýylnaı bolady eken ǵoı,— dep kelinshek mysqyldap kúldi.

— Bolsa, qaıter deısiń,— dedi Buqabaı, — kóringen jerge mórin tastap ketetin Sarybaıdyń balasy qurly bola almas deısiń be?!

Báıbishe de, baı da Buqabaıǵa tese qarady.

— Dámesiniń zoryn!

* * *

1922 jyly, maı ishinde, jol ústinde Buqabaı kez bola ketti. Jaıaý, ústinde shoqpyt-shoqpyt shapany bar, ıyǵynda jamaýly qap.

— Buqabaı, jol bolsyn!

— Aýylnaıdyń aýlyna baram. Qazynadan ún kelgen eken, ózim baryp almasam, kóringen jep qoıyp, bos qalatynmyn. Bıyl tuqym kelgende ashtyqtyń áleginen júre almaı, bara almap em, maǵan tıisti taryny Kárim bermeı ketti,— dedi.

Júzi ashań, súzekten turǵan adam sekildi. Kishkene túregelip turyp sóıleskendi kótere almaı, jerge otyryp demin aldy. Men bastan-aıaq jaıyn suraǵan soń, baıdyń ózin qýyp shyqqandyǵyn, qatynymen ekeýi alty aıǵy qys tilek tilep, ıt, mysyqty jep kún kórgendigin aıtty.

— Jaz jetti, endi ólmespiz. Baıdyń soqasyn aıdap bir jer tary saldym, tiri bolsaq kún kóremiz de,— dedi.

* * *

Sol jyly qyrman ústinde Buqabaıǵa taǵy kezdesti. Az ǵana tarysyn kúrekpen ushyryp jatyr eken.

— Qyrman tasysyn!

— Aıtsyn, tasyǵannan uraǵa syımaı bári nálókke keteıin dep jatyr,— dep Buqabaı kúldi.

Surastyra kelsem, aýylnaı tuqymdy bólgende munyń moınyna eki put tary jazyp, eki jer saldy dep qoıypty.

— Maǵan degen taryny Kárim alyp bermeı ketti. Qatynnan kelgen jalǵyz alashany qysty kúni ashyqqanda satpaı saqtap edim, soǵan jarty put tary alyp seýip edim,— endi, mynaý, bári nálókke keteıin dep otyr... biraq, áıteýir elde bar ǵoı, qaıyr surasaq ta ólmespiz,— dedi.

Bar tarysy nálókke ketip ashyǵatyn bolsa da, nálókti shyǵarǵan úkimetke renjý sóz aıtpady.

— Kedeıdi teńgeredi degenge mázbiz, qashan teńelgenshe de baılar jandy shyǵaryp bolatyn shyǵar,— dep kúregin alyp jumysyna kiristi.

* * *

1923 jyly, oktábr ishinde 4-aýyldyq saılaýyna kezdestim. Jınalǵan jurttyń baıynan kedeıi den. Úıdiń ortasynda bir salqam stolǵa qaǵazyn salyp, murny úlkendeý bir qara sur jigit otyrdy.

— Joldastar! Meni saılaý basqarý úshin úkimet jiberdi. Sizderdi saılaýǵa jıyp otyrmyz. Sondyqtan bul májilisti basqarýǵa prezıdıým saılaýlaryńyzdy ótinem,— dedi stoldaǵy qara sur jigit.

Jaǵalaı otyrǵan jurt túsine almaı birine-biri qarady.

— Shyraǵym, "prezden" degeniń ne nárse?

— Prezıdıým dep májilisti basqaratyn adamdardy aıtady jáne esterińizde bolsyn, májiliste kileń kedeıler ǵana bolýy kerek; baılardyń bul ýaqytqa deıin tonyn aınaldyryp kıip aramyzǵa kirip, aldaýy jetken. Sondyqtan, ondaı adamdar bolsa, aralaryńyzdan shyǵarýlaryńyz tıis!

— Myrza, maǵan sóz beresiz be?— dedi Buqabaı.

— Aıta qoıyńyz.

— Aıtsam, bizdiń ishimizde pálen jyl meni quldanyp otyn, sýyn tasytqan Qaýqymbaıdyń myrzasy Kárim otyr. Nıkolaı zamanynda birneshe jyl aýylnaı bolǵan. Múmkin bolsa sol myrzanyń aramyzdan shyqqanyn tiler edim.

— Ábden durys, Qaýqymbaev kim? Óksheńizdi kóterińiz,— dedi nusqaýshy.

Orta boıly kelgen, semizdeý qara jigit júzi qubylyp úıden shyǵyp ketti, otyrǵan jurt birine biri qarap jymyńdasyp, máz bolyp qaldy.

— Qane, májilis basqaratyn adamdaryń kim?

— Buqabaı bolsyn!

— Buqabaı!

— Buqabaı!

Jurt shý ete tústi.

Nusqaýshymen qatarlasa stolǵa Buqabaı otyrdy.

Nusqaýshy kóp sóıledi. Basqa máseleler bitip, saılaý bastaldy. Buqabaı ózin ózi ustaı almady, sózge kiristi.

— Myna jigittiń sózin estip otyrsyńdar, istiń kilti ózimizdiń qolda kórinedi ǵoı. Úkimettiń bul bergen teńdiginen paıdalanýymyz kerek. Búıtip sanǵa kirip jıylys basqaramyn deý óńimde kóremin degen isim emes edi. Ózderiń de bilesińder, jańaǵy Kárim myrza maǵan ne qylmap edi? Bes jasymda áke-sheshemnen ketip qalyp, sonyń esigine kirgennen otyzǵa deıin quldyǵynda boldym. Sol ómirimniń ishinde ne jarytyp aqy alǵanym joq, ne alda razy bolsyn joq, ylǵı boqtaý, sógýmen keldi. Basqasyn qaıteıin, byltyrǵy asharshylyq jyly qańǵytyp jiberdi-aý... onyń ústine tuqymdy jep qoıyp, salyǵyn maǵan tartqyzdy. Aıta bersem isi kóp, ony ózderiń de bilesińder; endigi meniń aıtatynym "aýylnaılyqqa kedeıdiń paıdasyn qarastyrǵan, kedeıge jany ashıtyn adamdy saılaı kórińder",—dep Buqabaı toqtady.

— Seni saılaımyz.

— Buqabaı aýylnaı!

— Aýylnaı!

— Aýylnaı!

— Toqtańdar, daýysqa salaıyq,— dedi nusqaýshy.

— Daýysqa salsań da, salmasań da aýylnaı.

— Aýylnaı, aýylnaı!

— Jasasyn, kedeı teńdigi!— dedi bireý.

— Jasasyn, kedeı teńdigi!

---