InfoHub Logo

Ózi ólse d,e sózi ólmeı, qazaq halqynyń ániniń atasy bolǵan Birjan jóninde talaılar qalam tartyp, onyń asqaq ánderin, jan dúnıesine nárli azyq bergeni jóninde az aıtylǵan joq. Sondyqtan da eskerýsiz álde eleýsiz kele jatqan bir ǵana nárseni oqyrmandar esine salǵanmyn.

Ataqty Abaı:

Qulaqtan kirip, boıdy alar
Jaqsy án men tátti kúı,
Kóńilge túrli oı salar
Ándi súıseń, menshe súı!—

dep edi aý! Dál osy Abaısha súıgen Láıli týraly bir ańyz áńgimeni 1946 jyly Kókshetaý oblysy, Eńbekshilder aýdanyndaǵy altyn keni Stepnák turǵyny qart Muqannan estidim. Bul jer ánshi Birjannyń kindik kesip, kirin jýǵan jer. Onyń topyraǵy da sol jerde. Qabirin kórip, qatty oıda turǵan maǵan qart Muqan:—Balam, jasym 87-de, marqum Birjannyń qyryq shaqty ánin de bilem, biraq bárinen maǵan qymbatty da, qasıettisi de — «Láılim shyraq» áni, bul ándi Birjan bozbala kúninde Joldyózek boıyndaǵy Qaraýyl elinde saldyq quryp júrgen jas shaǵynda bir qyzǵa ǵashyq bolyp shyǵarǵan eken. Sol qyzben kóńil qosqan Birjan qolǵa túsip, aıaq-qoly baılaýly baıdyń as-sýy turatyn qarasha úıine qamalady. Keshe ǵana onyń aınalasyn qorshaǵan jigit-jeleń, qyz-kelinshekterden qadirmendi qurbysyna jan tartqan bireýleri qolyn sheship, bosatyp jibergende atyna barsa, burynǵy shideri joq, atynyń aıaǵy tusaýly eken. Qara túnde aýyldyń syrtynda atyn erttep, shylbyrynan ustap otyryp, osy ánge basqan eken.

Án shyqqan jaqqa júgirgen jastar Birjandy kórip, aýylǵa shaqyrady. Ol sol aýyldaǵy qadirli bir adamdaryna, qyzdyń jaqyn aǵalary Kólbaı men Janbaıǵa aparýyn ótinedi. Esikten kirgende «dát» deıdi.

— Aıt, ne dátin, bar?— deıdi Kólbaı.

Sonda Birjan: atymnyń aıaǵynan altyn shiderim urlandy, ony seniń qaryndasyń Láıli aldy. Shiderim qymbat edi, eń kem qoıǵanda qyryq qysyraq edi — dep tuspaldaıdy.

Shirkin ǵashyqtyq-aı deseńizshi! Ol tosqaýyl, toqyraý degendi elegen be? «Ǵashyqtyqpen oınama» atty pesa jazǵan Ispan halqynyń ataqty dramatýrgi De La Barka Kalderon (1600—1681) óziniń dosyna qıynshylyqtan qorqyp, ǵashyqtyqtan tartynǵan bir faktini sen aıta almaısyń, kedergini kesip ótken, nemese ótpekshi bolǵan myna men aıta alamyn — degen eken. Solaı bola tursa da qazaq qoǵamynyń ótken ómirinde ǵashyqtyq degen shyǵys halyqtarynda bolǵan dármensiz kúıreýik, jylap-syqtaý arqyly aıaýshylyq, qaıyr-qaıyrym izdeý, allasynyń atymen aryz aıtý sıaqty nárse kemde-kem bolǵan.

Patrıarhal-feodaldyq dáýirdiń ózinde ǵashyq bolǵan qazaq jastary áreketsiz qalǵan emes, jalyndy jaryp, túnektiń tunyǵyn shaıqap, ústinde oınaǵan ajal oǵyn serpip tastap, maqsatyna umtylǵanda Birjannyń:

Jaılaǵan Joldyózekti kóp qaraýyl,
Qyzdy aýyl, qymyzdy aýyl, qyzyqty aýyl.
Talpynǵan ǵashyǵyna ot júrektiń
Jalynyn sóndire almas soqsa daýyl,—

degeni (Muqannyń aıtýynsha) de osyǵan dálel bola alady.

Sondaǵy Láılige arnalǵan án osylaı bastalady eken. Muny qaraýyldyń ataqty ánshisi Júsipbek Qasymulynyń aýyzynan da estigenim bar-dy (ol 1924 jyly jetpisten asyp ólgen ánshi).

Kólbaı, Janbaı degenge, Kólbaı, Janbaı,
Shiderimdi kim aldy, Láılim almaı?!
Shiderimniń balaǵy altyn edi-aý,
Baramyn sol sebepten shydaı almaı!
hálálim Láılim-aı-aı!
Láılim shyraq degenge, Láılim shyraq
Taýdan aqqan qum qaıraq sen bir bulaq,
Altyn bolsyn, jez bolsyn ózime ber,
Baǵasy shiderimniń qyryq qysyraq!

(Qaıyrmasy)

«Láılim shyraq» áni osylaı týady. Qyzǵa ǵashyq bolsa da aıtatyn ótil taba almaı, shiderdi syltaý etkenin túsingen, jastyq emtıhanynan etken qyz aǵalary:— osy jigit bir qyzǵa tatıdy, teńi kelse, tegin ber degen emes pe — dep, Láılini Birjanǵa beredi. Toı tarqaǵasyn, attandyrady, biraq qyzdy ertip aparatyn kisi bolmaıdy. Óıtkeni qalyńsyz bergen qyzǵa noqta baılap kelgen quda bolmaǵasyn, aparyp salýǵa bolmaıdy, aıaqtaı ózderi ketýi kerek.

Birjan men Láıli arada eki qonyp, úshinshi kúni shaǵalaly (Stepnáktan on segiz shaqyrym) basynda otyrǵan aýylyna jaqyndaý jerge Láılini túsirip, ozyp aýylǵa kelip, jeńgeleri, jastar Láılini kelin túsý dástúri boıynsha aýylǵa ákelgen eken.

Láıli áni basynda uzaq bir aýyz óleńdi Birjannyń ózi úshke bólip, úsh túrli ánmen aıtatyn edi,— deıtin Muqan qart. Teginde sonan bolsa kerek: «Láılim shyraq», «Shider», «Kólbaı-Janbaı» atty úsh án bolyp júr. Biraq bulardyń mazmuny — bir ǵana — «urlanǵan» shideri týraly Láılini suraý.

Tekstiń ózinde de ala-qulalyq, san qubylǵan jańsaqtyq ta az emes. Ásirese ánniń qaıyrmasy hálálim, láılim — núans máninde ekiushty maǵyna beredi. Muny Muqan qarttyń túsiniginshe arabsha hálál-áıelim dep menshikteý, ıaǵnı, meniń áıelim — degen mánde aıtyldy deýge de bolady. Bolmasa, ásheıin halyq aýyz ádebıetinde áleýláı máninde aıtylǵan deýge de bolady. Bizdiń baıqaýymyzsha osynyń alǵashqysy kókeıge qonymdy sıaqty.

Sonymen qatar, qalyńsyz qyz berý sonaý erte zamannan kele jatqan, ǵuryp, ádettiń sarqyny sıaqty. Olaı deıtinimiz qazaq halqynda keıingi eki-úsh ǵasyr boıynda qalyńsyz qyz berilgeni týraly derek joq, onan burynyraq ta eldiń erekshe shyqqan batyrǵa, ónerpazǵa qalyńsyz qyzdy bergen faktini jıi kezdestiremiz.

Ándi qaı halyq jek kórdi deseńizshi! Sonda basqa halyqtardyń kópshiligi mýzykany asyra baǵalaıdy da, ándi sonyń tasasynda qaldyrady. Al qazaq halqy án degendi mýzykasymen qosa túsinip, rýhanı mádenıettiń eń joǵarǵy satysyna kóteredi. Sharyqtap qalqyp, qudıa quıylǵan asqaq án qany qaraıyp, kózi qantalaǵan qaharly qoldyń qylyshyn qaǵyp tastap, jaýynyń júregine jol taýyp, ashýdyń almasyn da eritedi. Birjan ániniń biri «Láılim shyraq» ta onyń óz oryndaýynda dál osylaı bolǵan ǵoı! Qalyń el Qaraýyldy japadan jalǵyz júrip jeńip, arýyn alyp ketýi syrly ánniń sıqyrly kúshi ǵoı. Jaqsy án men kúı bir sátke bolsa da qyzǵan qorǵasyndaı balqymaıtyn qatal jan jer ústinde kezdespeıdi,— deıdi Shekspır. Sondaı bir sátti kezge, júırik til, ushqyr qıal, asqan óner Birjandy da bir qıaǵa shyǵarǵan.

Shirkin, Birjan, qandaı abzal jan ediń!

Ǵaınetdın Musabaev

---