Birjandy kórgenim
1939 jyly ıýl aıynda Amanjolov ekeýmiz Kókshetaýdy araladyq. Kóksheniń sulý jerlerimen birge Birjannyń, Sholaqtyń, Bekahmettiń, Ápish aqyndardyń týǵan jerlerinde bolyp solar jaıyndaǵy eldiń aýyz áńgimelerin kóp esitip tyńdadyq. Ánshi, Tileýbaıdyń Ahmetjany, Erkesarynyń Muqany, Asantaı kúıshi, Ysmaıyl, Ysqaq degen qarıalar, Sholaqtyń qyzy men balasy Birjannyń aǵaıyn jaqyndary bári bizge neshe túrli qyzyq áńgime, óner jármeńkesin ashqandaı boldy. Qasym tolyp jatqan jańa án-kúıdi jattap qaıtatyn bolsa, men qarıalardyń birqatar áńgimelerin jazyp alyp edim. Olar Birjannyń týǵan, ólgen jyldaryn, ata tegin taratyp aıtyp berdi. Jetisýǵa, Naımanǵa baryp, Saramen aıtysqany jóninde birtalaı derekterdi anyqtap, áńgimeni babyna keltirip, maıyn tamyzyp sheber aıtatyn Turan balasy Ysmaıyl qarıa da sol kezde jetpistiń ishinde, onymen qurby Ysqaq qaljyńdap, Ysmaıyldyń áńgimesin maquldap, tolyqtyryp, ne synap-minep otyrady. Ysmaıyl bylaı dedi:
Birjan Saryarqadaǵy jármeńkeniń barlyǵyn aralap, orys, qazaqtyń bárine birdeı ánin shyrqap salǵan adam ǵoı. Qoıandy, Atbasar, Taıynsha, Botaý, İrbit jármeńkelerin, Omby, Semeı, Aqmola, Qyzyljar, Orynbor qalalaryn da talaı aralap kórip, saıran salǵan sabazyń emes pe? Birjan orystyń, noǵaı, bashqurt— sýan, qyrǵyz, shúrshit, taǵy basqa jurttardyń ánderin de biletin. Qoıandyǵa barsa, tez oralmaıdy. Altaı, Qýandyq, Qarakesek, Súıindik, Naıman, Tobyqty elderin aralap, án salyp júretin. Qasyndaǵy joldas-jorasymen túgel oljaly bolyp qaıtatyn. Bir joly Qoıandyǵa barǵannan qaıtpaı, birneshe aı tobyqty Qunanbaı aýylynda bolyp, keler jylǵy jármeńkege qaıta qatynasyp elge kelgen. Qunanbaıdyń balasy Abaıdy osy joly maqtap qaıtqan eken. Saranyń dańqyn da Qoıandy jármeńkesinde esitip bilip kelip, qasyna elden tańdap bir top nóker ertip Saramen aıtysyp jeńip qaıtypty, Qasyna ergenderdiń ishinde aǵasy Nurjannyń balasy Ahmetjan, Atyǵaı, Toqabaı degender bolsa kerek.
Saramen aıtysqany jóninde Birjan ózi — ondaı aqyn qyzdy ómirimde kórmedim, basy baılaýly áıel bolǵasyn tosyla berdi ǵoı. Áıtpese aldyratyn emes. Shańyn kórsetpes sańlaq edi. Keýdege, eserlikke basyp jeńdik dep kettim, úıtpese Saraǵa teń túser adam joq,— dep álde neshe ret aıtqanyn jaqsy bilemin. Birjannyń salǵan ánin bala kezimnen bastap estidim. Ol keremet ánshi edi. Birjannyń daýysy on-on bes shaqyrym otyrǵan aýylǵa jetip, dalany jańǵyryqtyryp jiberýshi edi, shyrqap án salǵanda tamaǵy, keńirdegi isinip tolyp, bas terisi, bet-aýyzdary tegis ózgerip, basynda da taqıasy bir orynda turmaı ári-beri qozǵalyp bılep júretindeı kórinetin. Mundaı kúshti, zor daýysty estigemiz joq, aqyryn shyrqaǵanda aspan asty, jer ústi qaltyraǵandaı jer-taý qozǵalyp, kól shaıqalǵandaı bolýshy edi.
Baılaýly jatqanda Birjandy áldeneshe ret kórdim, jylap eńirep óleńin aıtyp, qaljyrap baryp uıyqtap ketedi. Shoshyp oıanyp, taǵy da óleń aıtatyn. Esi birde bar, birde joq sıaqty. Júdeý, saqal, shashy aǵarǵan, alynbaǵan, kózimen ejireıe qaraǵanda ótkir edi, óńmenińnen ótip kete jazdaıdy. Biz jas jigitter sonysynan qorqyp, shydaı almaı shyǵyp ketetin edik. Bir barǵanymda qasynda eki-úsh shal, bir kempir otyr eken. Jaıbaraqat áńgimelesip, jasyndaǵy kórgen qyzyǵyn esine túsirip, el jaıyn surap, alystan jolaýshylap qaıtyp, óziniń aǵaıyn, el-jurtynyń jaıyn bilgisi kelgendeı halinde eken. Shaldar bergen suraǵyna tıisti jaýabyn aıtady. Bir kezde jalynyp aıaq-qolyn sheshkizdi onda da tynysh otyrdy, ózimen ózi syrlasqandaı, dombyrasymen sóıleskendeı kúbirlep otyrdy. Shaldyń biri sybyrlap «tary búldirmese jarar edi» dep edi, sony qulaǵy shalyp qaldy da, Birjan — ıa búldirem, dúnıeni búldirip-aq kelgemin, búldirip ketem dep, qolyna túsken nárseni laqtyryp qırata bastady. «Shaldar sorly-aı! Bıshara-aı» dep, aýrý Birjandy qorshap, qaıtadan qol-aıaǵyn baılap tastady. Birjan eshkimmen til qatpaı sulyq túsip jatty. Shaldar endi tımeńder tynyqsyn, dep shyǵyp ketti. Biz de birge shyqtyq.
Birjan aýyryp jyndandy dese de, tóńiregindegi elge qadirli boldy. Onyń kóńilin suraǵan jurt aǵylyp kelip jatty.
Kereı men Eltoq eli qudandaly: aýyl arasy jaqyn ǵoı. Bizdiń tóńirekte Birjandy minegen adamdy kórgemiz joq, bári de ónerin asyra maqtap, sońǵy kezde aýrýǵa shaldyqqanyn aıtyp aıaıtyn edi. Janbota tuqymymenen Birjan, onyń, aǵaıyndary tatý-tátti qudandaly edi. Bulardyń arasynda arazdyq bolǵan emes, qaıta olar, onyń balalary bári Birjan arqyly Qojaǵul áýletimen dos bolyp ketti. Birjan el aralap, ásirese bizdiń Eltoq ishine kelgende qasyna bir top nókeri bolýshy edi. Bir-eki ret sol toptyń ishinde, Sholaq bári keldi. Ol kezde Birjan qarıa el aǵasy sıaqty da, Sholaq jas jigit, eser, maqtanyp sóıleıdi. Biraq Birjannyń aldynda kishilik, sypaıylyq saqtaıtyn. Al Birjan jasyna qaraı, salmaqty minez kórsetken joq. Sol Sholaqpen qasyndaǵy nóker jigittermen zamandas, qurbylaryndaı kúlip oınap, ázildesip otyrǵandyǵyn elde jasy úlken qarıalary unatpady. Paıǵambar jasyna kelse de, mynanyń jyny basylmaǵan eken, jyn-shaıtan bılegen adamǵa daýa bolmas degen sózderdi estigenim bar. Qasyndaǵy Sholaq taǵy basqa jastardyń qyz-kelinshekke aıtatyn qyljaq sózderdi kóbirek aıtsa, Birjannyń qyshyǵan jerine tıetindeı; jany kirip balasha máz bolyp otyrady. Birjan qartaıǵanda, óte sypaıy, sándi kıinetin. Ol eser emes, tákáppar da emes, sándi saltanatty adam bolatyn. Aýyl aralas, qoı qoralas otyrǵan japsarlas Kereı men Maılybalta eliniń arasynda daý-janjal, barymta, partıa tartystary birde órship, birde báseńdep júrip jatqan mezgilderde, Birjan ondaı tartystardyń eshbirine mán bermeı, halyqtyń bárimen de tatý-tátti dostasyp óziniń oıyn-saýyq, ánderimen shuǵyldanyp kúlip-oınap júre beredi eken. Osy minezine qarap, Kereıdiń keıbir shonjarlary el namysyn joqtaı bilmes esýas dep Birjandy talaı ret kinálápti.
Bizdiń tóńirekte dál Birjannyń ózine par keler ónerpazdy kóre almadym. Sholaq aldymenen palýan ǵoı, Kereı ishinde Bókenniń Hamıti, Sary balalarynan Bekahmet pen Marıam, bizdiń eldegi Muqan bári de sol asyldyń synyǵyndaı ánshiler ǵoı.
Jazyp alǵan Esmaǵambet Ysmaıylov
You Might Also Like
