Kedeımin dep qorlanba...
Kamalǵa hat
Qadirli Kamal dos!
Sen biletin, men biletin, halyq súıetin uly Ǵabeń, Ǵabıt Mahmutuly Músirepov qazir tiri bolsa... «Oıanǵan ólke», «Jat qolynda» romandarynyń ústine «Taǵy da jat qolynda» degen epopeıa jazýy múmkin edi-aý dep oılaımyn.
Qaıran Qazaqstan baılyǵy. Kimderdiń qolynda bolmaǵan, kimderden keıin qalmaǵan. Jezqazǵannyń mysy men Qaraǵandynyń kómiri úshin kimder qyrqyspady. Ýshakov, Rázanov, fon Shteın, aǵylshyndar, fransýzdar... Endi búgin, óziń aıtqandaı, Jezqazǵan mysyn koreıler, Qaraǵandy kómirin golandyqtar soryp jatyr. Toqta! Osy jerde bir kinárat bar-aý, sirá. Osylar tek koreıler ǵana ma? Aty-jóni jasyryn ózimizdiń alpaýyttar turǵan joq pa tasada?!
Bul endi, eger Qazaqstan táýelsizdigine, memlekettiligine shyn jany ashysa, tergeý oryndarynyń jumysy. Burynǵy KGB, kazirgi KNB — ıaǵnı Ulttyq Qaýipsizdik komıtetinin bir sharýasy. Buryn qumyrsqanyń jorǵalaǵanyn kórip-bilip qoıatyn KNB, nege ekenin bilmeımin, qazir maǵan manaýrap otyrǵandaı bolyp elesteıdi de turady. Ondaǵylar bizdiń mindetimiz jansyzdardy, shpıondardy ustaý degen ýáj aıtýy múmkin. Al baılyǵyń tonalyp jatsa, ol ulttyq kaýipsizdikke jatpaı ma eken? Aýzyńdaǵyny jyryp alyp ketip jatsa, ult úshin budan qaýipti nárse bar ma?! Biraq syrttan ton pishý de jaramas. KNB eńbektenip-aq jatqan shyǵar. Ol maqtana bermeıtin, úndemeıtin mekeme ǵoı. Olar iri-iri qylmystardy ashýyn ashyp-aq jatqan shyǵar. Áldeneler qoldaryn qysqartyp otyrǵan bolar. Ýaqyt bárin de aıaýsyz ashady.
Kamal baýyrym, seniń: «Men jaqynda bir sumdyqty estidim. Aýyldarda jas otbasylar aýqatty baılarǵa jaldanyp, sonyń malyn baǵyp, sharýasyn atqaratyn bola bastapty. Sol jumys úshin ózderine eńbekaqy, balalaryna kıim, tamaq alady eken. Eń jamany, sol malaı jastar qorshylyqqa uıalmaı, arlanbaı, qaıta qýanatyn, maqtanatyn kórinedi. Endigi kórmegenimiz jalshylyq edi», — dep kúızele, shoshyna jazǵan sóılemińdi oqyǵanda kúlkim keldi. Árıne, jylaıtyn-aq nárse, biraq kúlkim keldi.
Shyńnan aq kóńil, ańqyldaqsyń, Kamal. Seniń anań, men bilsem, kolhozdyń qoıyn bakty. Meniń anam kolhozdyń otymen kirip, kúlimen shyqty. Olar sonda jalshy bolmaǵanda, malaı bolmaǵanda kim edi? Sen mysalǵa keltirip otyrǵan jańa, jas malaılar taǵy da bolsa «eńbekaqy alady eken, balalaryna kıim, tamaq alady eken». Al meniń anam Aısha marqum, ózim de tańnyń atysy, kúnniń batysy, jyl boıy jumys istep, jyl aıaǵynda jarty qap bıdaı tıse — tıdi, tımese o da joq bolatyn.
Sonda bul ne edi? Quldyqtan da jaman edi. Qul ıesi quldy toıdyra tamaqtandyrady, áıtpese ash adam jumys istep jarytpaıtynyn biledi. Sondyqtan «jas otbasylar» jaldanyp jumys isteıdi eken dep shoshyma. Ondaı jumys tabylyp jatsa, táýba qyl.
Jas memleketimiz naryq ekonomıkasyn, ıaǵnı kapıtalızm jolyn tańdaǵan eken, endeshe bireý baı, bireý ortasha, bireý kedeı bolary aıdaı anyq aqıqat. Bul Adam-Ata, Haýa-Anadan beri kele jatqan teńsizdik. Qoǵamda adamdy teńgeremiz degen talaılar bolǵan. Ol taýsylmas, oryndalmas arman. Sosıalızmdi kózimizben kórip, basymyzdan keshirdik. Onda da qara qyldy qaq jarǵan ádilettik ornaı qoıǵan joq. Sondyǵynan da sosıalızm qulady.
Ár tustan, alystan, jaqynnan: Oıbaı, adamdar ashyǵyp jatyr, kebek jep jatyr! — degen yzǵyryq jeldeı jaǵymsyz habarlar azynap tur.
Ashyqqan kimder? Árıne, aldymen qazaqtar. Bir koreı, bir dunǵan, ıakı uıǵyr nemese ózbek ashyǵypty degendi estigen kim bar?
Kamal! Taıaýda biz, bir top jýrnalıser Ońtústik Qazaqstan, Jambyl, Almaty oblystarynyń jıyrmaǵa jýyq aýdanyn aralap kaıttyq.
Ońtústik Qazaqstannyń en qıyrynda jatqan úsh aýdan: Jetisaı, Maqtaaral Asyqata (burynǵy Kırov) aýdandary bir kezde segiz jyldaı Ózbekstannyń kuramynda bolyp, sáti túsip Qazaqstanǵa qaıta oralǵan. Sol segiz jyl shynyqtyrǵan ba, qalaı, áıteýir osy úsh aýdannyń shyraıy jaman emes. Maqtany kári demeı, jas demeı, jer tistelep terip jatyr. Esesine aqysyn alady. Bul taraptan «ashtyq» degen jamanat estimedik.
Al endi sol úsh aýdannan beri qaraı Ózbekstan jeri arqyly Qazaqstanǵa, Keles aýdanyna ótpeımiz be. Ózbek jerinde toqymdaı bos jer kórmedik-aý, kórmedik. Bári baptaýly, bári kógerip, masatydaı qulpyryp tur. Súıem-qarys jerinen altyn aǵyp, kúmis tamshylap turǵandaı.
Ózbekstan shekarasynan qalaı Qazaqstanǵa, Keles aýdanyna óttik, sol-sol eken, aldymyzdan sup-sur surqaı dala kósilip sala berdi. Jol-jónekeı Shyńǵysqannyń joryǵy taptap ótkendeı kórinis: jartylaı qıraǵan mal qoralar, qotyrash úıler, maqtasy terilmegen, mal jaıylyp júrgen egistikter...
Jambyl oblysynyń shetki bir aýdanynda bir aýyl dunǵandar bar. Aınala qazaq aýyldary. Kúzgi jıyn-terimde dunǵan aýylynan Almatyǵa qaraı aǵylǵan kólikter kúndiz-túni tynym tappaıdy. Artqany túrli jemis, kókenis. Sol kerýenniń arasynan bir qazaqty kórmeısiń.
Al koreılerdiń ekken árbir túıir pıazy men sarymsaǵynan syńǵyr-syńǵyr teńge saýyldap jatqanyn bárimiz de bilemiz.
Qazaqtyń da sondaı jeri bar. Biraq qysyr qalǵan. Paıda turmaq, óz úı ishin asyrarlyq kartop, pıaz, sábiz egýge qazekem selqos. Árıne, bári birdeı emes, jer qadirin bilip, sonyń emshegin emetinder de bar, biraq az-aý.
Sýly, nýly jerdegi qazaqtardyń «ashpyn» deýge aýzy barmasa kerek. Qazekemniń ras, kóbi shol, shóleıt jerlerde, olar mal baǵady. Olardyń shuraıly jerin baıaǵyda patsha aǵzam tartyp alyp, ózderin taý-tasqa, shólge, shóleıtke ysyryp tastaǵan. Osydan jeti-segiz jyl buryn sol kezdegi úkimet shalǵaıda jatqan jetpis aýdanǵa adamgershilik, janashyrlyq tanytyp, olarǵa basa nazar aýdarý jóninde qaýly-qarar da qabyldaǵan. Biraq adamnyń aıtqany kelmeıdi, Allanyń degeni bolady, zaman kepıeti ózgerip sala berdi de, álgi qaýly-qarar oryndalmaı qaldy.
Aýyl endigi úkimet úshin ógeı bala sıaqty. Ógeı sheshe ógeı balaǵa qatygez, jany ashymaıdy, emshegi eljiremeıdi. Qaryz, kredıt, nesıe berip jatyrmyz dep qoıady aýyl sharýashylyǵynyń qamqorshylary. Al elge barsań, buıyrmasyn, oıbaı, kók tıyn kórgen joqpyz deıdi. Sonda kim kimdi aldap júr? Eki ortada el qyspaqqa túsedi.
Eger úkimet aýylǵa shyn jany ashyp, oń kózben qarasa, bes-on jylǵa nesıe qarjy berse, oǵan sharýa adam mástek traktor, taǵy basqa shaǵyn tehnıka satyp alsa... Áne, sonda dúnıe bir yńǵaıǵa keler edi. Áne, sonda, Kamal, sen aıtqan jumys ta tabylady. Turmys ta ońalady.
Janymyzdaǵy Qytaı mástek traktordyń túr-túrin shyǵarady. Ony satatyn rynok izdep sharq uryp júr. Al Qazaqstannan sol Qytaıǵa prokat, temir degenimiz kúndiz-túni aǵylyp jatyr. Aýyl úshin, el úshin osynyń qısynyn taýyp, sharýany nege jaraqtandyrmaımyz. Kúni keshe «bıtin syǵyp, qanyn jalap» otyrǵan sol Qytaı sharýaǵa jer berip, nesıe berip, az ǵana jyldyń ishinde toǵaıyp aldy ǵoı. Ózimiz bilmesek, ózgeden nege úırenbeımiz?! Úkimet aýyl sharýashylyǵyn jekeshelendirýde, onyń ónimderiniń baǵasyn bosatyp, yryqsyzdandyrýda orny tolmas olqylyqtar jiberdi. Saýatsyz, júıesiz, jabaıy jekeshelendirý saldarynan el ári-sári sarsańǵa tústi. Onyń ústine úkimet «gos zakaz» dep qaqaıyp, ónimge óz baǵasyn tańyp qıanat jasady.
Osynyń zardaby endi úlken keselge aınaldy.
Úkimet aýyl adamdary aldyndaǵy osy kúnásin jýyp-shaıamyn, kúnámdi keshe gór dese, ımanǵa kelse, endi aýyl sharýashylyǵyn meılinshe qoldap, kóteremdi baǵyp-qaqqandaı jaǵdaı jasaýǵa mindetti.
Al ázirshe shalǵaıdaǵy shólde jatqan aýylǵa saýdagerler ún tasyp, malǵa aıyrbastap alyp jatyr. Qudaıǵa qaraǵan bıznesmen baılar undy jarly-jaqybaılarǵa tegin berip júr. Biraq ondaı ımanǵa qaraǵandar az. Al eger «jańa baılar» tabysynyń 10-15 paıyzyn búdjetke salyp otyrsa (salyqtan tysqary), muǵalimder, basqa «búdjet qorlar» júdep-jadamas edi.
Salyq demekshi, Prezıdenttiń taıaýda shyqqan ókimi boıynsha, laýazymdy kisiler, memleket qyzmetkerleri óz tabys kózin aıqyndap, sony jurtqa jarıa etýge tıis. Órkenıetti elderde bul buljymas zań sıaqty. Al bizde tipti bıik mártebeli myrzalar da tabysyn jasyryp, salyqtan qashatyn kórinedi. Endigi jerde jasyrsa — qylmys. Tekserý, tergeý, salyq júıesi jumysty durys júrgizse, búdjetke biraz qarjy túsip te qalar. Biraq... kim biledi, Prezıdent birde astana tóńireginde jappaı boı kótergen qymbat kotejder, vıllalar, han saraılar qandaı qarjyǵa salyndy eken— tekserińder dep pármen berip edi. Oryndaýshylar umyttyryp jiberdi, tekserýshiler únsiz qaldy, nátıjesin aıtqan joq.
Solaı, Kamal dos! Seniń jazǵan hattaryń maǵlumatqa, sıfrlarǵa baı. Ǵalymdarǵa, muǵalimderge, jalpy jurtqa sabaq bolatyndaı. Biraq janylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq degen ǵoı. Seniń de múlt ketetin jeriń bar-aý deımin. Maǵan jazǵan sońǵy hatynda («Jumys bolmaı, turmys ońbaıdy», «EQ», 22-qarasha, 1996 j.): «Birikken Ulttar Uıymynyń deregi boıynsha... Qazaqstan 1996 jyly 100-orynda tur eken», — depsiń. Bul endi ár memlekettiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy turǵysynan alynǵan kórsetkish qoı.
Al «Egemen Qazaqstan» gazetinde 1996 j. 27-shildede jarıalanǵan resmı materıalda Qazaqstan 72-orynda dep jazylǵan. Sóıtip, dúnıe júzindegi 174 eldiń orta deńgeıinde tur delingen.
Sonda qaı derekke súıenemiz? Sen sırek qatelesýshi ediń, bul qalaı boldy? Qalaı bolǵanda da, ońyp turǵany shamaly. Óziń aıtqandaı, Qazaqstan qazba baılyǵy jóninen dúnıe júzindegi eń ozyq on memlekettiń qataryna jatady da, áleýmettik-ekonomıkalyq deńgeıine kelgende álde 72-shi, álde 100-orynda turady. Máz emes. Men zamannyń bet-shyraıyn aqshasyna qarap shamalaımyn. Múmkin, munym bilimniń shalalyǵynan shyǵar. Mysaly, taıaýda bizdiń Ulttyq bankimiz 2000 teńgelik banknot basyp shyǵardy. Jáne munyń sebebi: aqshany sanaýǵa jeńildik úshin dep túsindiredi. Sonda qalaı, Ulttyq bank búkil halyqty bala dep oılaı ma? Aldaı salýǵa bolady dep oılaı ma? Aldaımyn dep qorlaǵanyn qalaı túsinbeıdi? Al bátir-aý, anaý AQSH deıtin eldiń banknoty kólemi negizinen 100 dollardan ómiri aspaıdy ǵoı. Olar neǵyp sanaqtan shatasyp qalmaı júr?!
Turaqtylyq, senimdilik degen osy. Bizdiń aqshada turaq áli myqty emes. Taıǵanaqtaı beredi. Ol deıtin qoǵamdyq, áleýmettik-turmystyq jaǵdaıdyń aınasy.
Kamal! Zaman túzeler, adam túzelse. Turmysymyz ońalar, aqshamyz da ornyǵar. Úmitsiz shaıtan degen. Tek adamdar ımansyz bolmasa eken. Árkim ataq-dáreje, mansap degendi óz boıyna, óz oıyna, talant-talaıyna shaqtap ólshese, nysap degen qasıetti uǵymdy umytpasa deımin ǵoı. Áıtpese, qazir kóshede kele jatyp, abaılamaı bireýmen qaqtyǵysyp qalsań, akademık bolyp shyǵady. Anaý da akademık, mynaý da akademık. Úlken de akademık, kishi de akademık. Meıli ǵoı, qyzǵanbaıyq. Biraq bul ǵylymdaǵy ınflásıa ǵoı. Osyny nege túsinbeıdi «akademıkti» ońdy-soldy úlestirýshiler? «Akademık» degen ataqqa shynnan laıyqtymyn ba dep bir sát nege oılanbaıdy ataq-dáreje alýshylar? Nege kóz aldaryna Muhtar Áýezovti, Qanysh Sátbaevty elestetpeıdi bir sátke? Óz shama-sharqyn solardyń ulylyǵymen, danalyǵymen nege oısha salystyrmaıdy? Bile bilse, ońaı akademıkter qorlady ǵoı ǵylymdy da, ulylardy da.
Túrlishe, qoǵamdyq negizdegi akademıalardyń qaptap ketýi jóni túzý Ulttyq akademıamyzdy Ǵylym mınıstrligine qosýǵa májbúr etken joq pa eken?
Jańa Konstıtýsıanyń kirispesinde: «Dúnıejúzilik qoǵamdastyqta laıyqty oryn alýdy tileı otyryp, qazirgi jáne bolashaq urpaqtar aldyndaǵy joǵary jaýapkershiligimizdi sezine otyryp...» — degen sózder bar.
Al ózimniń ımandaı uǵymym boıynsha, Konstıtýsıanyń árbir sózi, árbir sóılemi myń batpan júk kóterip turǵan, jaýapkershiligi zilmaýyr, qasıetti sózder. Osy turǵydan alǵanda, Ata Zań anty qalaı oryndalyp jatyr? Óziń aıtqandaı, Qazaqstan qazir dúnıejúzilik qoǵamdastyqta 100-shi ıakı 72-orynda tur. Bizge «laıyqtysy» osy ma?
Qazirgi urpaq araq darıasynda maltyǵyp qaldy. Qara: Almatyda araq satylmaıtyn saý jer joq. Kúndiz-túni samaladaı samsap túr. Aý, Kamal, dúıim eldi mas qylýǵa óz zaýyttarymyzdyń da araǵy jetip-artylýshy edi ǵoı. Al myna sheteldikterdiki ne shabýyl? İshinde ýlysy da bar. Ýlanyp ólgender qanshama, júrekten, baýyrdan, aqyldan aıyrylyp ólgender qanshama. Medısına men statısıka mundaıdyń esebin ala ma eken?
Maskúnemdiktiń nashaqorlyqtan nesi kem? Nasha dese bári jabylyp ustap, tutqyndap, jazalap jatady. Al maskúnem, alqash — túk te emes. Sonda bul araq teńizine batyp qalǵan qandaı qoǵam? Shet elder araq-sharabyn qaptatyp jiberýge kim múddeli? Osynyń túbirine úńilgen bar ma? Bálkim, para degen dáý peri shyǵar. Eger salyqqa qyzyqsaq, araq salyǵynan túsken tabys — tabys emes, tajal!
Konstıtýsıa boıynsha, kazirgi urpaq aldyndaǵy jaýapkershilikti sezinýimiz osyndaı mólsherde.
Al bolashaq urpaq aldyndaǵy she? Qazir araq muhıtynda maltyp júrgenderden týǵan balalar... adam ekeni belgisiz, albasty ekeni belgisiz, obaly kimge ekeni taǵy belgisiz, jarymjandar bolar.
Qadirli Kamal! Men saǵan kileń qasiretti emes, jarqyn-jarqyn jaqsylyqtar týraly da jazǵym keledi. Aldaǵy zamanda ylaıym da qudaıym sondaı jaqsy kúnderge kezdestirsin.
Sherhan MURTAZA 7 jeltoqsan, 1996 jyl
You Might Also Like
