Jumys bolmaı, turmys ońbaıdy
Sherhanǵa hat
Qymbatty Sherhan! Halyqaralyq zertteý-taldaý isinde adamnyń damý deńgeı-dárejesi degen kórsetkish (ındeks) bolady. Birikken Ulttar Uıymynyń deregi boıynsha osy kórsetkishte Qazaqstan 1996 jyly 100-orynda tur eken (175 eldiń ishinde). Bizdiń qatarymyzda ózimiz aıap, músirkeı qaraıtyn Afrıka — Azıa elderi.
Qazaqstannyń jer kólemi jaǵynan 6-orynda turǵany meniń «Qazaqstan. XXI ǵasyr» degen («Egemen Qazaqstan», 25 maýsym, 1996 jyl) maqalamda tolyq keltirilgen. Qazba baılyq jaǵynan Qazaqstan eń baı degen on eldiń qatarynda. Endi sol tabıǵı jaǵdaılarǵa sáıkes ekonomıkalyq hal, al oǵan qaraı halyqtyń áleýmettik-turmystyq hali qandaı? Iá, bizde kórshi eldermen salystyrǵanda ortasha eńbekaqy joǵary. Bizde jumys isteıtinderdiń (!) ortasha jalaqysy 105 dollarǵa jetedi deıdi. Árıne, ol bárinde birdeı emes, bireýi 250 dollar, ekinshisi — 50 dollar alady. Ras, kórshi elderdegiden kóp eken: Túrikmenstanda 9 dollar, Ázirbaıjanda 12 dollar eken. Ózbekstan men Qyrǵyzstannan kóp, biraq Reseıden áldeqaıda tómen. Munyń ózi bárine birdeı emes, «ortasha» deńgeı ǵoı. Onyń ústine bizde eń qajet taǵam men buıymdardyń baǵasy da olardan qymbat.
Sondyqtan san júzinde qansha bolsa da naqtyly salmaǵy qandaı ekenin ólsheý, esepteý kerek. Qarapaıym eseptiń ózi-aq jumys istep, ortasha aılyǵyn alyp turǵan adamnyń ózine bir aıda jan saqtap tamaqtaný úshin kúnine 100 teńge, aıyna 3000 teńge kerek. Onyń syrtynda komýnaldyq-páteraqy shyǵyndaryna (jylý, jaryq, gaz, ystyq sý — olar bolsyn-bolmasyn) kemi 2000 teńge qajet. Qalalyq kólikke 100-150 teńge, eki-úsh gazet alýǵa 300 teńge, bir-eki kitapqa 500 teńge, al qarapaıym, arzan kıim almaı ma? Oǵan kemi 2000-3000 teńge qajet. Sonymen, bir adamnyń qalypty qalt-qúlttirshiligine7000 teńge qajet bolady eken.
Adamǵa kúnkóris úshin bir táýlikte 1520 kılokalorıa beretin tamaq jeý kerek eken, ol bizde qazir ortasha 1830 kılokalorıadan shyǵyp tur. Buryn dúkenderde eshteńe joq bolatyn, jurttyń úıindegi tońazytqyshtary tolyp turatyn. Endi dúkenderde bári bar, biraq úıdegi tońazytqyshtar qańyrap bos tur. Baǵanyń ósip, aqshanyń qunsyzdanýy saldarynan adamdardyń tamaq etýi kúrt azaıdy. Ár adamǵa shaqqanda jylyna orta eseppen 30 kg et (buryn 68 kg), 200 kg sút (buryn 340 kg), 70-80 jumyrtqa (buryn 240 dana) keledi eken. Kókónis-kartop ta, nan da biraz azaıǵan.
Turǵyn-úı komýnaldyq qyzmet baǵasynyń qymbattaýy kedeı adamdardy taza tıtyqtatady. Oǵan tólenetin aqy keıde aılyqtan asyp ketedi. Aqmolada bolǵan jıynda bir stýdent bizdiń aılyq stıpendıamyz bir aptaǵa ǵana jetedi, al qalǵan úsh aptada qalaı kún kóremiz dedi ǵoı. Odan beri onymen qosa baǵa da ósip barady ǵoı. Búdjettik aılyqpen nemese pensıamen ǵana kún kóretin adamdar (olar ortasha 1800 teńge alady) qalaı, qaıtip kún kóredi?
Osy 1800 teńgeni adamnyń kún kórýine «jetetin» mólsher dep alsaq, ıaǵnı, kedeıliktiń eń tómengi shegi dep sanasaq, onda bizdiń halqymyzdyń 64 paıyzy (aýyldaǵylardyń 84 paıyzy) bul deńgeıden tómen qalady eken. Iaǵnı, 16,5 mıllıon adamnyń 11 mıllıony jarly-jaqybaı.
Belgili qaıratker (Reseıde, bizde) A.Volskııdiń derekteri boıynsha, halyqtyń turmys-dárejesi tómendep, osydan 30-40 jyl burynǵy qalpyna qaıtyp bardy. Aqsha-aılyqtyń quny túsip, baǵanyń sharyqtap-shyrqaýynan qazir halyq etti 1960 jylǵy mólsherde, sútti 50-jyldar kóleminde paıdalanyp, tutynatyn, al matany 40-jyldar, aıaq kıimdi 50-jyldar kóleminde satyp alady eken.
Amerıkalyq qyzmetker aıyna 2-2,5 myń dollar tabatyn bolsa, bizde 80-100 dollarǵa áreń jetedi. Sóıte tura bizdegi baǵany áli de az, arzan dep sendirmek bolady keıbir aqyl ǵoı teoretık-ekonomıster. Shynynda, bizde negizgi taǵamdardyń ortasha baǵasy Amerıkadaǵydan on ese arzan eken. Salystyryp kórińiz: AQSH-ta bir kılo sıyr eti — 6-7 dollar turady, bizde 200-250 teńge, ıaǵnı 3-4 dollar, aıyrma eki-úsh eseden artpaıdy.
Shyn baǵany aıqyndaıtyn — aılyq. Ol bizde 20-30 ese az. Onyń sebebi, bizdiń tabatyn ulttyq tabysqa, óndiretin ónimge baılanysty. Bizde jan basyna bir jylda 2900 dollardyń ulttyq ónimi shyǵarylady (1991 jyly —13 myń dollardan keletin). Al Shveısarıada ár adamǵa — 36 myń, Japonıada — 25 myń, AQSH-ta — 21 myń dollardyń ónimi shyǵarylady. Turmystyń bar aıyrmasy osydan!
Al shynyn aıtsaq, Qazaqstanda aınaldyrǵan 16 mıllıon adamnyń durys turmys quryp, alansyz tirshilik etýine múmkindik molynan bar. Bizdegi qazyna-baılyq kuny 11 trıllıon dollarǵa teń. Ár adamǵa bir mıllıon dollarǵa jýyq keledi eken. Qanshama qazynamyz baryna tań qalamyn. Sonyń qanshasy talaýǵa ketip jatqanyna qaıranmyn.
Úkimet múshesi S. Qalmyrzaev habarlaǵandaı, munaı satýdan 500 mıllıon dollardyń joǵalýyn, ol jóninde eshkim eshteńe túsindire almaýyn ne deımiz?
Bul — 35 mıllıard teńge, al bizdiń búdjettegi ǵylymǵa, oqýǵa, densaýlyq saqtaýǵa, mádenıetke, aqparat quraldaryna bólingen qarjy 25 mıllıard teńge. Salystyryńyz. Demek, bar bolǵany 5 mln tonna munaı búkil elimizdiń mádenı-rýhanı qajetin ótep otyr eken. Sonda qalǵan munaıdyń aqshasy qaıda? Sen anada biz altyn sandyqtyń ústinde jalańbut-jalańaıaq otyrmyz dep qalyp ediń. Endi, Sherhan, sol sandyqtan seni ysyryp, ıterip tastamasa neǵylsyń. Qazir sol sandyqtan otyzdan astam jumys istep, ónim berip (jáne qandaı ónim!) paıda túsirip turǵan kásiporyndardy sheteldikterge berip jiberdik. Olardyń ózi anaý-mynaý emes, altyn, mys, munaı, hrom, marganes, alúmını, fosfor, bolat sekildi asa qajet, eń qymbat ónim beretinder.
Sheteldikter bizdiń kásiporyndardyń moınyndaǵy qaryzyn ótep, jumysshylarǵa aılyq berip jatyr deıdi. Men saǵan myna bir kókeıimnen ketpeı júrgen suraqty aıtaıyn. Jezqazǵannyń mysyn ıemdengen koreılikter barlyǵy 380 mıllıon dollar shyǵyn jumsapty. Kóp qarjy, biz soǵan qyzyqtyq. Al endi bir jylda 250 myń tonna taza mys óndirse, onyń bir tonnasyn 2000 dollarǵa (álemdik baǵasy solaı) satsa, sonda olar bir jyldyń ózinde ǵana 500 mıllıon dollar almaı ma? Al anaý Aqtóbedegi japondyqtardyń alǵashqy rette jumsaǵan qarjy-shyǵyny 38 mıllıon dollar bolǵanda, odan qaıyryp alǵany 143 mıllıon dollar.
Qaraǵandynyń 15 shahtasyn golandyqtar satyp alǵan, solardy saqtap qaldy dep qýanyp júrmiz. Ekibastuzdy da satyp jiberdik. Al olardyń bir jylda óndiretin 50 mıllıon tonna kómiriń ár tonnasyn 10 dollardan satsa, bir jyldyń ózinde 500 mıllıon dollar túsirmeı me? Olar osyny kóre jylyna 100 mıllıon dollar bólip otyr. Búkil Qyzylordanyń úmiti bolǵan Qumkóldi de satyp jiberdik. Ol qazir eki mıllıon tonna munaı beredi. Sony 100 dollardan ǵana satsaq, bir jylda 200 mıllıon dollar kelmes pe edi? Al olardyń bir joly jasaǵan shyǵyny 40 mıllıon dollar bolsa, qanshama paıda tabady?
Bári birigip 100 tonna altyn óndiretin Baqyrshyq, Vasılkov, Aqbaqaı sekildi kenishterdi satýy da tipten túsiniksiz. Altynnyń bir kılosy 100 myń dollar (ýnsıasy 380 dollar). Osylardyń bárin eshkimge satpaı-aq ózimiz ustap turýǵa, ýaqytsha qarjy taýyp, keıin paıda alýǵa nege bolmaıdy? Osyǵan jaýap beresiń be?
Sherhan deımin-aý, aýyl hali aýyr deımiz. Biraq aýylda jer bar, kókónis-kartop egetinder kóbeıip keledi. Odan basqa da tirshilik joldary bar eken.
Jaqynda ózimizdiń «Egemen Qazaqstanda» Torǵaı oblysy Amangeldi aýdanynyń ákimi Jaqsylyq Ǵaısınmen áńgime jarıalandy. Alys aýdan tirshiligindegi jańa bir kórinisterdi aıtady. Olar ózennen balyq aýlaıdy, eki myń tonna tuz daıyndap, teri men jún óńdep, pıma, kilem-tekemetter jasaıdy, aǵash túıip er-turman, arba-shana, kıiz úıler jasap satady. Sol shaǵyn kásiporyndary bir jylda 10 mıllıon teńge taýypty.
Osyndaı tirshilikti, Sherhan, sen keshe Jambyl jerinde kórip keldim dediń ǵoı. Árıne, buryn keń kólemdi, tehnıka kúshimen atqarylatyn jumysqa úırengen adamdarǵa bul usaq kásipterge kóndigý ońaı emes. Basqa amal joq. Aýyldaǵylarǵa endi kelip túse bastaǵan shetel qaryzdaryna etten, sútten, unnan túrli taǵamdar jasaıtyn shaǵyn kásiporyndar satyp alyp, solardy kóbeıtse, tirshilik jandana túser edi-aý.
Aýyldarda osyndaı sharýalardyń qajet ekenin, qolǵa alý qajettigin, Sherhan, esinde me, 1989-90 jyldary jazǵan, jarıalaǵan edik qoı. Mine, qazir fermerler bizde bar ónimniń 6 paıyzyn ǵana beredi eken. 6 jylda 6 paıyzǵa jetken. Olar búıtip bizdi qashan asyramaq?
Egin, mal. qural-saıman alǵan sharýashylyqtar ózderiniń upaı-úlesterin qaldyryp, iri kooperatıv-birlestikterge qaýymdassa ǵana sharýa birte-birte ońalady, ońady. Onsyz aýyl hali túzelmeıdi.
Al endi qaladaǵy jumyssyzdar qalaı kún kóredi, ne kásip qylady? Kásiporyndar óz adamdaryna jumys taýyp bere almaı qańyrap tur. Myna bir sharýa mıyma qonbaıdy, Sherhan! Aınalymdaǵy aqsha kóbeıip, ınflásıa boı bermeı ketedi dep jurtqa qajet (sapasy sheteldikterdikinen tómendeý bolsa da, baǵasy arzandaý keledi, onyń da óz alýshylary bar ǵoı) ónim-buıymdar shyǵarýǵa daıyn otyrǵan kásiporyndarǵa jumysty qaıta bastap ketý úshin qajet nesıe bermeý, járdem jasamaý — tipten túsiniksiz. Bizde qazir 450 kásiporyn toqtaǵan.
Reseıdiń basshylary qarjy shyǵarsaq ta óndiristi tiriltý kerek dep otyr.
Biz de soǵan barýymyz kerek.
Jaqynda Prezıdent turǵyn úı qurylysyn shyndap qolǵa alý kerek dedi. Shynynda, bizde sońǵy jyldary úı salý azaıyp ketti. Buryn jylyna 8 mıllıon sharshy metr turǵyn úı salynatyn edi, endi bir-aq mıllıon bolyp qaldy. Bul iske memleket nesıe bólmek. Baıaǵy «jabaıy brıgada» emes, uıymdasqan, tehnıkamen, qurylys materıaldarymen jabdyqtalǵan uıymdar quryp, kirisse, bul durys is bolar edi.
Al endi kóp aıtyp júrgen shaǵyn jáne orta bıznes bastapqy qarjy men salyq jeńildegensiz jandanbaıdy. Olar bar ónimniń 3-aq paıyzyn beredi. Onyń ústine keı jerde shaǵyn kásiporyndar ashý, tirkeý jergilikti ákimderdiń ýysynan shyǵa almaı, kúshteý-tejeýshilik kórsetetin qaýpi bar.
Sonymen, biz endi qandaı qoǵam, qandaı qurylym quryp jatqanymyzdy barǵan saıyn tereńirek sezinip jatyrmyz. Psıhologıa burynǵydaı, al ómir aǵymy basqasha. Ómir óz yrqyna kóndirmeı qoımas.
Men jaqynda bir sumdyqty estidim. Aýyldarda jas otbasylar aýqatty baılarǵa jaldanyp, sonyń malyn baǵyp, sharýasyn atqaratyn bola bastapty. Sol jumys úshin ózderine eńbekaqy, balalaryna kıim, tamaq alady eken! Eń jamany, sol malaı jastar qorshylyqqa uıalmaı, arlanbaı, kaıta qýanatyn, maqtanatyn kórinedi.
Endigi kórmegenimiz jalshylyq edi — soǵan da keldik, Sherhan ! Buryn tarıhtan oqyp músirkeıtin jarlylar men jıirkenetin baılar bólinip shyǵa bastady. Etimiz de oǵan úırene bastaǵan ba?
Otan soǵysynan keıin bizdiń elde halyqtyń sany únemi ósýmen, kóbeıýmen kelgen edi. Myna eki~úsh jyl ishinde buryn-sońdy bolyp kórmegen oqıǵa baıqaldy — halyqtyń sany azaıa bastady. 1989 jyly 306 myń bala týsa, 1994 jyly 231 myń bala, ıaǵnı 75 myń sábı az týǵan. Onyń esesine 1989 jylǵy 126 myń ornyna 1994 jyly 160 myń adam ólgen de, olardyń sany 34,2 myńǵa ósken. Sóıtip, bizde adamdardyń tabıǵı ósimi sońǵy alty jylda 43 paıyzǵa kemigen.
Reformanyń durys ıa burys ketip jatqanyn adamdardyń turmys jaǵdaıynyń jaqsarýyna ne nasharlaýyna qarap bilýge, baǵalaýǵa bolady. Tabys tabý úshin adam jumys isteý kerek. Jumys tabý úshin jumys orny kerek. Aýylda eshqandaı jumys orny qazir tabylmaıdy. Olardy memlekettiń quratyn túri joq, ony aýyl adamdary, aýdan ákimderi ezderi qolǵa almasa eshteńe shyqpaıdy.
Belgili mıllıoner, fılantrop Djordj Soros Almatyda bolǵan kezinde bir suhbatta: memleket ekonomıkaǵa aralaspasyn degen qaǵıdany qostamaıtynyn bildirdi. Ekonomıkaǵa aralaspaǵan memleket óz halqynyń áleýmettik turmys halin jaqsartýǵa járdemdese almaıdy (oǵan qajet qarjy sol óndiristen ǵana keledi), demek ózin óz halqynan alystatady dedi ol.
Árkim óz kúniń ózi kórsin, árkim ózine ǵana sensin degen myna qatygez zamannyń ýrany da, talaby da shyqty. Ómir boıy men barymdy koǵamǵa berem, al koǵam meni barynsha qorǵaıdy dep alańsyz kún keshken adamdarǵa birden ózgerip shyǵa kelý qıyn. Mine, osyndaı qınaıtyn ótpeli zamanda memleket qol ushyn bermese bolmaıdy-aq!
Árıne, halyqtyń osyndaı qıyndap bara jatqan aýyr halin úkimet basshylary kórmeıdi deýge bolmaıdy. Olar biledi, jaqsarǵanyn tileıdi. Biraq qazir ol qoldan kelmeı otyr, óıtkeni naryqtyq ekonomıka yryqqa kónbeı ketti. Bar másele osyǵan ǵoı.
Dosyń Kamal SMAIYLOV
You Might Also Like
