InfoHub Logo

Sherhanǵa hat

Qadirmendi Sherhan!

Aldymen seniń Qazaqstan álem elderi arasynda 72-shi me, álde 100-oryndy ala ma? — dep dúdámal keltirgenińe túsinik bere keteıin. Ol, birinshiden, jalpy eldiń kúsh-qýaty jaǵynan aıtylǵan oryn emes, bul sol eldegi adamnyń jeke damý, tirshilik etý, bilim alý, densaýlyǵyn saqtaý, qabiletin ushtaý sıaqty jaǵdaılardyń jasalý jaǵyn ólshep aıtylǵan baǵa. Shynynda, biz sol BUU derekteri boıynsha 1995 jyly 100-orynǵa kelgenbiz, al 72-oryn sonyń aldyndaǵy jyldary bolǵan meje. Demek ekeýmizdiki de durys.

Al akademıkterdiń sany týraly aıtqanyńnyń jany bar. Úlken Ulttyq akademıa qojyrap, álsiregen soń, onyń ornyna basqa akademıalar qaýlaı bastamaı qaıtedi. Olardyń ǵylymǵa qanshalyq paıdasy tıip jatqanyn ózderi biler, biraq basqalarǵa zıany joq, óz qarajattaryn ózderi tabady, óz kúnderin ózderi kóredi. Túptiń túbinde bir márte is tyndyrdym dep ómir boıy sonyń jemisin jep júretin akademık aty da joǵalar. Odan góri joǵary bilim jónindegi dıplomdardy aqsha tólep jazdyryp, ne satyp alatyndardyń zıany áldeqaıda kóp. Olar sol jalǵan dıplom-attestattarmen soǵan saı qyzmet talap etedi, aılyq alady ǵoı.

Meniń ótken jolǵy ekinshi keltirgen mysalym — bireýge ýaqytsha jaldanyp malaı bolýy, adamdardyń basybaıly bolyp, bireýge satylýy toı. Topyraq jesek te táýelsiz bolaıyq dep óziń jazatyn ómir ǵoı. Bilimi bar, densaýlyǵy durys jastardyń basqaǵa jalshy bolýyna qalaı shydaımyz? Qansha synasaqta, bizdiń adamdar sosıalızmniń shetin bolsa da kórip, tendik degenniń, koǵamdyq qamqorlyq degenniń biraz dámin tatyp qaldy ǵoı. Olarǵa qaıtip buǵalyq salasyń.

Taǵy bir sóz. Anaý sheteldikterdiń tasasynda ózimizdiń alpaýyttar turǵan joq pa eken degen kúdik-kúmánińniń jany bar. Jezqazǵanda kim turǵanyn bilmeımin (áıteýir men emespin), anaý Aqtóbe hrom baılyǵyn túgel alǵan japondyq kompanıaǵa baılanysty kúdikter kóp. Qaraǵandy kombınatynyń da qoldan-qolǵa kóshe bergeni tegin emes. Jumysy júrip turǵan Aqbaqaıdy saýdaǵa salý tipten túsiniksiz. Amalsyzdan atqarylyp jatyr degen bul iste qandaı da bir aldamshy aramdyq bar sıaqty.

Sheteldikter kolǵa alǵaly anaý Bajenovten (Sokolov-Sarybaı kombınaty) basqa jarylqanyp, qolyń shapalaqtaǵan jan kórinbeıdi. Depýtattar ol týraly ashyq aıtty. Qarashyǵanaqta bizge berdik degen qarjynyń jartysyn sheteldikter óz adamdarynyń ıgilikterine jumsaıdy eken. Keshe bir kásiporynnan 19 mıllıon dollar qazynaǵa tústi dep estidik. Sol qaıtarymnyń basy, qarlyǵashy bolǵaı.

Naryqtyń syrty jyp-jyltyr beınesin kórip jatyrmyz. Almatyda 200 myńnan astam jenil máshıne bar jáne onyń jartysyna jýyǵy sheteldiń sulý, sándi avtomobılderi deıdi. Jáne sondaı qymbat avto máshıneler sany dál bizdegideı kórshilerde joq deıdi. Mine, bul jatynan biz jurttyń aldyna shyǵyp otyrmyz. Solardyń ishinen eńbegi sińgen ǵalymdy, ne aty shyqqan jazýshyny, jurt jaqsy kóretin akterdi kóp kóre almaısyń! Sondaı-aq seniń sońǵy hatynda aıtylatyn qala syrtyndaǵy záýlim saraılar ıeleriniń arasynan bir jazýshyny, kompozıtordy, sýretshini, kıno qaıratkerin taba alasyń ba?

Óıtkeni biz basqa zamanǵa burylyp baramyz, adamnyń qasıetin aqyl-bilimimen emes, eńbegi-tájirıbesimen emes, qaltasyndaǵy aqshasymen baǵalaıtyn zamanǵa ketip baramyz. Jol ózgerdi, jaqynda ekonomıs-ǵalymdar Qarataı Turysov pen Esentúgel biz eshqandaı Amerıkanyń dańǵylymen, ne Japonıanyń jemisti jolymen, Azıa «jolbarystarynyń» da izimen júrip bara jatqan joqpyz, biz Latyn Amerıkasynyń buralań soqpaǵymen ketip bara jatyrmyz dedi ǵoı. Solaı eken!..

Karl Markstiń, Lev Tolstoıdyń, Djordj Sorostyń oılary men tolǵaýlary ádil qoǵam, adal adamdar týraly keledi. Marksti ǵalym retinde moıyndap (ras, ol dúnıe júzinde kóp oqylatyn ǵalym), ǵylymyna endi qyryn qaraımyz deıdi árkim. Onyń ǵylymy jazyqty ma? Ol áýel basynda-aq komýnızm óte joǵary damyǵan elderde bir kezde, bir deńgeıde ornaıtyn bolady degen joq pa edi?

Al Marks pen Engelstiń oılaryn Lenın asyqtyryp, bir elde (azat, damyǵan emes, kaıta artta qalǵan álsiz elde) ornatýǵa bolady dedi ǵoı. Ony Stalın tipti asyǵys jasady, aınaldyrǵan jeti jylda (1929 jyly bastap, 1936 jyly ornattyq dep jarıalady ǵoı) «ornatyp» shyqqan.

Osydan bári burmalanǵan, buzylǵan. Al sosıalızm ıdeıasy — adamzattyń alys maqsaty, bolashaq armany.

Ulttyń rýhanı halin onyń mádenıetinen baıqaýǵa bolady. Namys degen yzalaný, kijiný ǵana emes. Sonda da... Keıingi kezde Almaty sheteldik «juldyzdarynyń» erigip, serigip, aqsha taýyp kaıtatyn qalasy boldy. Óz halqyn álemge tanytatyn ulttyq óner ıeleri az ba bizde? Sonaý Ámire salǵan soqpaq jalǵasyp barady. Tanylǵan tarlan sheberlerdiń attaryn qaıtalamaı-aq sońǵy kezde sýyrylyp shyǵyp, basqa dúnıege belgili bolǵan biregeı daryndarymyz barshylyq. Tek ulttyq-ekzotıkalyq ereksheligi emes, shynaıy sheberlik úshin olarǵa tandanady, tamsanady. Jyraqta júrgen bıshi qyzymyz Altynaı Asylmuratova, erekshe ánshi Erik Qurmanǵalıev, Anglıada turatyn apaly-sińlili Naqypbekovalar, Monrealdaǵy jazýshy qazaq Baqyt Kenjeev kimnen kem?! Nurǵısanyń ǵajaıyp «Otyrar sazyn», Aıýhanovtyń balet ansamblin, Roza Rymbaevanyń sezimge toly ánderin, Aıman Musaqojaevanyń skrıpka únin, Seken Turysbekovtiń kúılerin, Raýshan Álpıevanyń bıin, Almas Almatovtyń termelerin, Marat Beısenǵalıevtiń sazyn kez kelgen bıik sahnada maqtana kórsetýge bolady.

Salıhıdsın Aıtbaev, Janaı Shárdenov, Ábdiráshıt Sadyhanovtyń tabıǵı ulttyq boıaýy qanyq, qaıtalanbas, Sáken Ǵumarovtyń oıdy beınege aınaldyrǵan sýretterin qaı kórmeniń bolsa da tórine qoıýǵa bolar edi!

«Jańa tolqyn» ulttyq kınoda da tanylyp úlgerdi. Satybaldy Narymbetov, Dárijan Ómirbekov, Ámir Qaraǵulov, Abaı Qarpykov fılmderine talaı festıváldar júldelerin maktaı da maqtana otyryp tapsyrǵan. Ulttyq-ekzotıkalyq erekshelikteri úshin ǵana emes, osy zaman deńgeıinde oryndalǵany úshin. Biraq bular sanaýlylar ǵana.

Sherhan-aý, sonaý jetpis jylda qazaqtyń teatry, beıneleý óneri, kınosy jańadan týyp, qanatyn jaıǵan joq pa edi?! Birde Dımekeńniń (Qonaev) Ortalyq Komıtettiń bólim meńgerýshilerin jınap alyp, sońǵy 30 jyldyń ishinde ár salada bolǵan jańalyq-jaqsylyqtardy jazyp berińder degeni, sonda men óner men mádenıet salasynan tek sıfr-derekter men ataýlardyń ózin tizip shyqqanda tort bettik materıal bergenim esimde. Osy kúngi mádenıetimizdiń, maqtanyp, alǵa tartyp otyrǵan rýhanı qazynanyń 90 paıyzy sol kezde jasalǵan, jasaqtalǵan joq pa?

Ras, mol atqarylǵan bir is bar, ol — mádenı oshaqtardy qysqartý, joıý, qurtý jaǵynan bes jylda odan burynǵy 70 jyldan birneshe ese artyq jumys atqaryldy. Buryn mádenıet mekemeleri jańadan ashylatyn, salynatyn, endi satylyp, jabylyp jatyr. Kınoteatrlar satylýda. 1600 kitap dúkeninen 160-y ǵana qaldy. Áıteýir Mádenıet týraly zań qabyldandy. Oǵan da shúkir.

Qyzyq jaǵdaı kınoda bolyp jatyr. Buryn talantty, maman kıno rejıserleri jetpeıdi dep qınalatynbyz. Endi elýge jýyq rejıser bar, al qoıatynymyz — jylyna bir fılm. Bir kezdegi eń tańdaýly kıno qalashyǵy qańyrap tur. Ol da sheteldikterge jalǵa istep jatyr. Qazaq tilin kóteremiz degen zamanda qazaqshaǵa fılm aýdarýdy toqtatatyn oqıǵalar bolyp jatyr, búgingi kún shejiresin urpaqtarǵa jetkizetin derekti kınony japtyq.

Ol — ol ma, endi kınony tuqyrtyp ákep Mádenıet mınıstrligine qostyq. Buryn Mádenıet mınıstrligi joq kezde Kınematografıa mınıstrligi bolǵan. Endi kıno basqarmasy da joq. Eń qýatty degen óner osylaı ógeısip, jetimsirep otyr. Kezinde 10—12 fılm túsirgen «Kazaqfılm» qalashyǵy endi jylyna eki-aq fılm qoıady. Ekinshi bir qudiretti kúsh — televızıa da butarlanyp, jiliktenip qurýǵa aınaldy. Táýelsiz memlekettiń bir ulttyq kanaly táýlik boıy habar berýge qarajat tappady degenine sený qıyn. Biraq, solaı. Mine, ózgerister týraly aıtamyz dep taǵy jabyrqaýǵa kóship kettik.

Kıno men televızıa maǵan óte jaqyn salalar ǵoı, sodan da búıregim buryp, janym aýyryp turady. Keshe ótken «Altyn juldyz» báıgesine qazaq habarlary katysa almady. Bar habarlar kezinde jetkizilmedi. Endi telearnalarda habarlardyń kem degende jartysy qazaq tilinde daıyndalyp berilýge tıis. Soǵan ázirlene bastaý kerek. Qazir jaǵdaı qıyn.

Almatydaǵy 11 telearnamen táýligine 120 saǵattaı habar beriledi, sonyń 12—14 saǵaty ǵana qazaqsha. Eldegi 240 telearnanyń 3-eýi ǵana taza qazaqsha. Sondaı-aq 1200 ataýly gazet-jýrnaldyń 200-deıi ǵana qazaq tilinde. Búgin óner, rýhanı dúnıeniń túri osy zamanǵa saı ádister men álemdik deńgeıde jasalyp, mazmuny, rýhy naǵyz ulttyq bolýǵa tıis. Soǵan jete almaı kelemiz. Ózimizdiń kinámizdi ózgeden kóremiz.

Namysqa tıer taǵy bir mysal. Qazaq tilinin mártebesin kóteremiz dep kóp aıtamyz. Resmı qujattardyń orys tilindegi musqasyn oqymaı turyp, qazaqshasyna túsine almaıtyn pálege ushyradyq. Baıaǵy kezdegideı qate ketpesin dep qorqyp, orysshadan sóılemdi sózbe -sóz aýdaryp, sirestirip qoıady. Sózderdi bir-birimen syǵylystyrmaı, sóılemderdi bólip, butarlap qazaqshaǵa aınaldyryp baryp, qazaq sóıleminiń qurylym-qurylysyna salyp, erkin, túsinikti aýdarýdy meńgere almaı-aq kelemiz. Endi kimnen jasqanamyz? Osydan qutylmaı, biz qazaq tiliniń mereıin ósirip, mártebesin kótere almaımyz. Al eń durysy, resmı qujattar qazaq tilinde ázirlenip, sodan keıin orysshalanýy kerek.

Til týraly talasqan bes jyldyń ishinde qazaqsha-aǵylshynsha birden ilespe aýdaratyn (sınhron) bir top adam daıyndaı almaǵanymyzdy ne deımiz? Halyqaralyq jıyndarda, kezdesýlerde aǵylshynsha aýdarmasy bolsa, qaı tilde sóıleseń báribir emes pe? Biraq soǵan jete almaı júrmiz ǵoı...

Ulttyq namys, ulttyq maqtanysh degen táýelsiz halyqqa dem berer rýh, nyǵaıtar kúsh. Osyǵan súıenýimiz jón. Jaqynda, Sherhan, seniń ult namysy bar jandar ult basylymdaryn aldyrsyn dep ashyna aıtqan sóziń el qulaǵyna jetti. Seniń jandy janyp aıtqanyń, Prezıdenttiń ony qoldaýy, bas redaktordyń ózi bastap belsendi úgiti arqasynda «Egemen Qazaqstan» 80 myńǵa jetip, óziniń áriptesi «Kazpravdadan» eki esedeı asyp tústi, Namys degen osy. Biraq basqa qazaq gazet-jýrnaldary máz emes. Qoldamasa, joǵalyp ketýi múmkin. Iá, bizge búgin namysty qamshylaý, jigerdi qaıraý qajet! Burynǵydaı kinálaıtyn bóten eshkim joq. Bári óz qolymyzda, bári ózimizden, óz kinámizdi ózgeden kórmeıik!

Salemmen, dosyń Kamal SMAIYLOV

---