Táýelsizdik bireý
Bárimiz soǵan tireý bolýǵa jaraımyz ba?
Kamalǵa hat
Qadirli Kamal! «Reforma jalań maqsat emes» («Egemen Qazaqstan», 19.10.1996.) atty maqalańdy oqyp taǵy da qolyma qalam aldym. Bir jaǵynan qınalyp ta otyrmyn. Burynǵy áńgimeni qaıtalaı berý de qyzyq emes. Al bizdiń áńgimemizdiń taqyryby bizdi eriksiz eldiń jaǵdaıyna qaraı ıtermeleı beredi.
Shirkin, anaý Shyńǵys Aıtmatov pen Muhtar Shahanovtyń ekeýara syrlasýy sıaqty ekeýmiz de óz ómirimizde bastan keshken, áıel zatyna ǵashyq bolǵan kezderimizdi (eger bolsa) eske alyp otyrar ma edik. Sońǵy kezde Shyńǵys pen Muhtardyń osyndaı bir áńgimesin bizdiń gazet-jýrnaldar jabyla jarıalap jatyr ǵoı. Aı, biraq sen ekeýmiz mahabbat máselesin el qyzyǵyp oqıtyndaı eljirete jaza almaspyz. Bul rette bizge Shyqań bolý, Muhań bolý qaıda-a-a...
Onyń esesine sen, Kamal, reforma deısiń. Mine, bizdiń «ǵashyǵymyz!» Reforma! Birtúrli qyzyq «mahabbat». Ǵashyǵymyz aıaýsyz aldap júrgen sıaqty. Al sen bolsań, reforma jalań maqsat emes deısiń. Maqsat jaman emes. İs qaıda? Maqsatqa jetý úshin, táýelsizdikti qorǵap qalýǵa is kerek, qımyl kerek, áreket kerek. İs te bar, qımyl da bar, áreket te bar. Biraq onyń bári reforma maqsaty úshin emes... Árkimniń qaraqan basy úshin.
Ekonomıkany reformalaý úshin aldymen sanany reformalaý kerek eken ǵoı. Óziń aıtypsyń ǵoı: «Ózimizdiń ishimizde talan-tarajǵa túsip, sýyq qoldar men suǵanaq qaltalarǵa súńgip ketken aqsha qanshama!» — dep. «Prezıdent óziniń bir sózinde kazirgi sheneýnikterdiń qanshalyq qomaǵaı-qanaǵatsyz ekendikterin ashyna aıtty ǵoı», — deısiń.
Mine, másele qaıda! Demek, aldymen qısyq-qyńyr sanany túzetip al! Óziń aıtqan sheneýnikterimizdiń sanasy ortaǵasyrlyq teńiz qaraqshylarynyń sanasy dárejesinde qalǵan. Tek tonaý! Urandary osy. Qazaqstan, qaıran Qazaqstan, qudaı-taǵala baı jaratqan Qazaqstan talapaıǵa túsip ketti! Osyny aıtsań, basshylar ashýlanady, shamdanady. Oý, shyndyqtyń nesine shamyrqanady. Qazaqstan baılyǵy qorqaýlardyń tonaýyna túspese, sol baılyq óz halqyn asyraýǵa jetedi ǵoı, jetip-artylady ǵoı. Kamal, sen óziń emes pe ediń alǵashqy: «Qazaqstan. XXI ǵasyr» degen maqalańda Qazaqstan baılyǵy bir mıllıard adamdy asyraýǵa jetedi degen?! Al qazirgi halqy on jeti mıllıonǵa jeter-jetpes. Sonyń qanshaýy baı, qanshaýy kedeı! Esepke júırik ediń ǵoı, shyǵaryp kórshi.
Taıaýda «Jas Alash» gazetinde Qaıky Qylysh degen bireý Prezıdent synamańdar dep shyr-shyr etip, arasha túsipti. Sonyń arashasyna Prezıdent muqtaj bolyp qalǵandaı. Bári satylyp jatyr dep sarnamańdar deıdi. Nemene, sonda kózimizdi kıiz shormen tańyp tastaýymyz kerek pe? Kórsek te kórmegen bolaıyq pa? Prezıdentke janyńnyń ashyǵany sol ma? Kóre turyp kórmegen bolý, shyndyqty jasyrý — mine, Prezıdentke naǵyz zıankestik osy! Qylyshyń qaıqy bolsa da, sóziń, peıiliń túzý bolsyn. Jalpy, osy ashyq jarıa zamanynda búrkenshek at jamylyp alǵany nesi. So da sán be?
Solaı, Kamal dos. Adamnyń sanasy, nıeti, peıili túzelmeı, túk te túzelmeıdi. Prezıdenttiń ózi óziniń ýázirlerine «qomaǵaı-qanaǵatsyz» dep ashynsa, demek qoǵamnyń basy aýyrady degen sóz. Ondaı sheneýnikter qoǵam denesindegi qaterli isikter. Der kezinde sylyp tastap otyrmasa asa qaýipti. Al bizdiń prokýratýra, tergeý, mılısıa, sot, kaýipsizdik organdary ury-qarylardyń, paraqor, jemqorlardyń shabaqtaryn ǵana ustaıdy da, jaıyndaryn, akýlalaryn ustaýǵa shamasy jetpeıdi. Iakı qorqady, ıakı sybaılas. Áıtpese jurtshylyq: Malahov qaıda, Shýmov, Te qaıda? Basqalary qaıda? — dep shýlap jatyr. Tyrs etken eshkim joq. Ne bul memlekettik qupıa ma?
Árıne, halyq tózimdi. Bastyq baryp: «Haliń qalaı?» — dese, «Qudaıǵa shúkir, budan jaman kúnimizde de shydaǵanbyz», — dep táýbasyn aıtady. Halyq tózimdi. Biraq halyq tóze beredi eken dep tasyrańdaýǵa bolmaıdy. Halyq tymyq jatqan muhıt sıaqty. Al bir býyrqansa... Qudaı ony kórsetpeı-aq qoısyn.
Adam sanasyn, qulqyn, peıilin túzetýde bizdiń úkimet shóp basyn syndyrǵan joq. Al onyń esesin teńizdiń ar jaǵynan, ber jaǵynan kelgender artyǵymen toltyryp jatyr. Teledıdar solardyń qolshoqparyna aınaldy. Adamnyń adamgershiligin, pıǵylyn buzatyn asa qaterli qarý sol. Urlyq pen qarlyqty da, jaýyzdyq pen jalmaýyzdyqty da, arsyz, ımansyz jáleptikti, adam óltirýdiń nesheme túrlerin besikte jatqan baladan bastap, bárimizge úıretip, sanamyzdy ýlap jatyr, ýlap jatyr.
Kamal, jazda Kókshetaýda, taǵy bir jerlerde obyr shegirtke egindi búldirip ketti. Sol shegirtkeler adam sanasyn da búldirip jatyr. Qudaı bireý. Qudiret bireý, al din kóp eken, sonyń ókilderi Qazaqstanda qaptap júr. Bir otbasynda bireý musylman, bireý baptıs, bireý pravoslav, bireý bahaıst, bireý ahmadı, biri ıýdaıst, biri krıshnaıt, biri katolık bolatyn kún jaqyn. Qaharly qantógister negizi sol.
Ótken joly ózim jazǵan Aq-Beket, ózin-ózi Allanyń elshisimin dep jarıalap, kitap jazǵan qasqa taıaýda hrıstıan dinine kiripti. Mine, sana-sezim qaraqshysy! Osydan keıin qoǵamnyń deni-qarny saý dep kim aıta alady.
Kamal! «Aq bosaǵa» degen basylymda (№ 10, 1996) Raıhan Asylbekova degen qyz bizdiń meshit týraly bylaı dep jazady. Qyzdyń ákesi qaıtys bolǵan, sheshesi qatty aýrý. Ábden kúızelgen Raıhan meshitten bir medet izdep barady ǵoı. Barsa, molda jurttan aqshany jınap alady da, bári úshin bir-eki duǵa oqyǵan bolyp, ýaqytym joq dep, betin sıpap turyp ketedi.
Raıhan aıtady, endi kaıtyp kórmegenim meshit bolsyn deıdi. Sóıtedi de shirkeýge barady. Barsa, qasıetti ákeı, ıaǵnı pop ony týǵan baýyryndaı qushaǵyn jaıyp qarsy alady. Qyzdyń muń-muqtajyn tyńdaıdy. Jubanysh aıtady, aqyl qosady. Ne kerek, sodan Raıhan jany jadyrap, ıyǵynan zil qara tas túskendeı jeńildenip kaıtady. Sana tóńkerisi degen osy, Kamal. Al Qaıqy
Qylyshtar bizge nege zar-zaman ornatasyńdar, nege kúńirene beresińder dep kústanalaıdy.
Kamal dos! Ekonomıkalyq reforma túzý bolý úshin aldymen adamnyń sanasyn, qulqynyń, nysabyn túzetip al. «Kedeı — baı bolsam deıdi, baı — Qudaı bolsam deıdi». Kedeı baı bolsam degen jerde toqtaı qalsa ǵoı. «Stop!» — dese. Joq, baı Qudaı bolsam deıdi. Bul qanaǵatsyzdyq. Báleniń bári osy qanaǵatsyzdyqtan týa beredi. Qomaǵaı qulqyn obyr oppa. Ony toltyra almaısyń. Ózi toısa da, kózi toımaıdy. Ólgende topyraq qana toıdyrady. Kazirgi jegishterdiń kóbi sondaı. Akýlany soıǵanda qarnynan tas ta, tasbaqa da, temir de, tersek te shyǵa beretin kórinedi. Al bizdiń adam-akýlalarymyzdyń qarnyn jaryp jiberseń — Qazaqstannyń prokaty da, altyny da, myryshy da, hromy da, munaıy da, araq zaýyttary da, qant zaýyttary — bári-bári aqtarylyp shyǵa keler edi.
Osynyń bári halyqtyń nesibesi emes pe edi? Jekeshelendirý degendi oılap taptyq ta, áli jetken tý-talapaı tonap aldy da qoıdy, álsiz halyq qur alaqan qaldy da qoıdy. Osy da reforma ma?! Bul áli arty ashylatyn úlke-e-en qylmys.
Jekeshelendir. Meıli. Biraq ádilettik qaıda? Árkimniń eńbegine, qoǵamǵa qosqan úlesine qaraı bólmeımisiń? Qoly jetken aldy-ketti degen bola ma eken? Ádiletti, quqyqtyq memleket ornatamyz dep júrip, qadam basqan saıyn ádiletsizdikke jol bersek, quqyqtyq memleket qura almaımyz ǵoı.
«Nege Islam Karımovty maqtaı beresińder? — dep ursady bir jazǵysh. Maqtasa nesi bar? Ózbekstan jer baılyǵy Qazaqstandikinen artyq emes. Biraq ózbekter uqsata biledi, istiń kózin tabady. Qazir Ózbekstan eshkimge eshnárse qaryz emes, soǵan qyzyǵyp sheteldik kapıtalıser nesıe bereıik alyńdar deıdi. Ózbekter almaıdy. Moınyńa qaryz qarǵybaýyn taǵyp alǵannan aýyr nárse joq. Al bizdiń moınymyzdaǵy qaryz-nesıeniń esebin bir Qudaıdyń ózi biledi. Ala beremiz, ala beremiz. Odan órkendep jatqan óndiris shamaly. Kúnderdiń kúninde qaryz-qarǵybaý tartylyp kep qalsa — tunshyǵý degen sonda bolady.
Endi bir sor — jalaqy men zeınetaqyny tólemeý, aqshany bastyqtar alyp «aınalymǵa» jiberedi deıdi. Jalaqy men zeınetaqynyń merziminde tólenbeýi sodan deıdi. Zańnyń kózi jetip otyr. Ótirik emes. Oý, endeshe ondaı bastyqty nege jazaǵa tartpaısyń?! Kókjelkeden uryp nege qustyrmaısyń?! Osylaı dep shyndyqty aıtqan adamdy qazir Don Kıhot, alan ǵasyr sıaqty kórip, kúletin tárizdi. Sen muny baıqadyń ba, Kamal? Shyndyqty aıtyp alyssań — aqymaqqa balaıdy. Mine, zaman! Osynyń bári dúleı kúshtiń, dıýlardyń kúsheıip ketkendiginen.
Batystyń búldirgi mádenıeti qaptady. Buryn Batystan Balzakty, Gúgony, Draızerdi, Hemıngýeıdi, Shekspırdi, Shıllerdi, Geteni, Geıneni taýyp edik. Endi olardan adasyp, munar-munar arasynan kileń dıýlardy kóretin boldyq. Antıkýltýra degen osy. Halyqtyń sanasyn ýlap, robotqa, máńgúrtke aınaldyrý — ejelden Ázázildiń armany. Jaratqan qudirettiń ózine baǵynbaı, baqtalasqan Ázázil dıý maqsatyna jetetin sıaqty.
Kamal! Baıaǵyda bir báıterek bolypty. Onyń tóbesine Samuryq uıa salady eken. Samuryq basqa jaqqa ketpek bolyp báıterekpen qoshtasqanda, báıterek:
— Meniń butaǵymdy meken etip ediń, endi ketip barasyń. Maǵan ne tileısiń? — depti deıdi. Samuryq:
— Tileıtinim, seni Qudaı ormanshynyń. baltasynan saqtasyn, — depti. Muny aıtqanym: búgin Táýelsizdik kúni, Kamal. Sol Táýelsizdigimizdi Qudaı buzyqtardyń baltasynan saqtasyn.
Táýelsizdik bireý. Ol biz sıaqty, qazaq sıaqty halyqqa júzdegen jyldardan keıin ǵana kelip jetken. Allanyń aq nury. Oǵan adal nıetti adamdar bárimiz tireý bolsaq qana zaman túzeler. Táýelsizdiktiń joly qatty, dámi tátti. Qıynshylyq jolyn qıalap ótip, jaıdarman jerge de jetermiz. Áıteýir bir Qudiret ádeıi qıan-keski qıynshylyq kezdestiretin kórinedi ǵoı. Baıaǵy Aıý paıǵambardy synaǵany sıaqty. Aqyry Aıýb barlyq synǵa shydap, Qudaıdyń meıirine bólengen deıdi.
Biz ne kórsek te Kók Týymyz qolymyzdan túspese eken. Kók Týdan ajyraǵan kúni taǵy da týlaq bolasyń.
Táýelsizdik — jańa shyǵyp kele jatqan Kún. Eldiń emes, jas memlekettiń emes, óz qaraqan basynyń qamyn oılaǵan jemqorlar, paraqorlar, Qazaqstan baılyǵyn talan-tarajǵa salǵan satqyndar! Jańa shyǵyp kele jatqan Kúndi kólegeılep, bultpen búrkemelep, tumshalamańdar!
Mine, Kamal, men bul hatymdy osyndaı sózdermen aıaqtaǵym keledi. Táýelsizdik tańy atty. Qutty bolsyn! Basymyzǵa kút qonsyn! Sol qut qusyn úrkitip, ushyryp almaıyq.
Sherhan MURTAZA 24-qazan, 1996 jyl
You Might Also Like
