Kim qorqynyshty?
Kamalǵa hat
Qadirli Kamal!
Bizdiń hat jazysýymyz ótken jyldyń orta shamasynda basylyp edi. Qudaı sátin salyp, úzilip qalmaı, jańa jylǵa da jettik.Buǵan jetken de bar, jetpegen de bar, táýbe deıik.
Kamal, sen sońǵy hatynda («Óz kinámizdi ózgeden kórmeıik», «Egemen Qazaqstan», 18-qańtar, 1997 j.) ulttyq namys, ulttyq sana degen uǵymdarǵa qol sozypsyń. Munyńdy men quptadym.
Baıaǵyda bir muńlyq: «Qarnymnyń ashqanyna jylamaımyn, qadirimniń qashqanyna jylaımyn», — degen eken. Qarynnyń ashqanyn jaza-jaza jurtty jalyqtyryp alýymyz da múmkin. «Ashynǵan qaryn toıynar, ashylǵan etek jabylar».
Al qadiriń qashsa qalybyna kele me, kelmeı me — beımálim. «Qadir» degendi men de bul jerde ulttyq sana, ulttyq namys dep túsinemin. «Namysqa tıer taǵy bir mysal — qazaq tiliniń mártebesin kóteremiz dep kóp aıtamyz. Resmı qujattardyń orys tilindegi nusqasyn oqymaı turyp, qazaqshasyna túsine almaıtyn pálege ushyradyq», — deısiń sen sońǵy hatynda.
Qaıran Kamal! Amerıkany endi ashqandaı bolasyń. Biz bul «pálege ushyraǵaly» qashan. Bizdiń qazaq koǵamyndaǵy basty kesel osy. Ol keselmen aýyrǵandar ári dese sonaý bıikte, bıikterde otyr.
Osy taıaýda ǵana «Novoe pokolenıe» gazetinde (№ 3, 1997 j.) Qazaqstan Prezıdentiniń keńesshisi Ermuhamet Ertisbaev pen gazet tilshisiniń suhbaty jarıalandy. Sol suhbattan meńiń bilgenim: E. Ertisbaevqa Prezıdent saıası partıalarmen, qoǵamdyq uıymdarmen udaıy baılanys jasap turýdy jáne ishki jaǵdaılarǵa taldaý jasap otyrýdy tapsyrǵan eken. 1992 jyly eń joǵary dárejeli qonaq retinde Shyǵys Qytaıdy aralap shyǵyp, Shanhaıda Mao Szedýnnyń rezıdensıasynda jatqan eken. Kezinde Qaraǵandy ýnıversıtetiniń tarıh fakúltetin úzdik dıplommen bitirip shyqqan eken.
Bári durys.
Sodan soń E.Ertisbaev bylaı deıdi: «Rabochıı den nachınaıý s osnovatelnogo prosmotra «Kazahstanskoı pravdy». S neter-penıem jdý pátnısy, chtoby prochıtat «Novoe pokolenıe», «De-lovýıý nedelú», «Panoramý». Postoıanno pokýpaıý «Karavan» ı «Aıf-Qazaqstan». Kóńil úshin bolsa da, sypaıylyq saqtap, qazaq tilindegi birer gazetti qosty ma eken dep ary-beri qarap edim — Joq!
Mine, Kamal, óziń aıtqan «resmı qujattardy» daıyndaıtyndar osyndaı sheneýnikter.
Til týraly jańa Zańnyń jobasyndaǵy jandy-jandy eki-úsh bapqa jantalasa qarsy bolyp jatqandar da osy shamalas qyzmetkerler. Ol baptar boıynsha memleket qyzmetkerleri memlekettik tildi bilýge mindetti eken, radıo, teledıdardyń barlyq kanaldary óz materıaldarynyń elý paıyzyn qazaq tilinde berýge tıis eken.
Al osyǵan jańaǵy aıtqan sheneýnikter op-ońaı kóne qoıady dep oılaısyń ba? Ondaı atty kún qaıda – a-a...
«Karavan» (20-jeltoqsan, 1996 j.) gazetinde Halyq kongresi partıasy tóraǵasynyń orynbasary Hamıt Tursynov memlekettik til mártebesin qozǵamańdar, onda slaván tektesterdi renjitesińder dep baıbalam saldy.
Al endi bular kıt etse «ultaralyq narazylyq» degendi tý etip kóterip, týlap shyǵa keledi. Eger olar ádil bolsa: aý, qazaq tili keshegi ımperıalar tusynda turalap qalyp edi, endi búgin Qazaqstan degen táýelsiz memleket ómir súrip jatqanda osy memleketke óz atyn berip otyrǵan qazaq halqynyń ólgenin tiriltip, joǵalǵanyn taýyp berýge járdemdeseıik degen bir jyly sóz nege shyqpaıdy aýyzdarynan?!
Joq, olar keshegi otarshyl ımperıalar zorlap tańyp ketken júıeni buzbańdar dep jantalasady. Jáne olardyń kóbi orystar emes, ózimizdiń ulttyq nıgılıser — Masanovtar, Tursynovtar. Bular orystarǵa jany ashyp, búıregi buryp, baýyry ezilip bara jatqan joq. Ózderiniń qaraqan basynyń qamyn oılap, erteńgi kúninen kúdiktengender. Ózderi kazak bola tura qazaq tilin bilmeıdi, eń qıyny — bilgisi de kelmeıdi.
Eger Til týraly Zań jobasy ózgerissiz qabyldansa, jyly oryndarynan, bıik mansapty qyzmetterinen aıyrylyp qalýy múmkin. Al qazir osy Almatynyń joǵary oqý oryndarynda shet elderden: AQSH-tan, Japonıadan, Qytaıdan, Koreıadan, Túrkıadan t. b. elderden kelip oqyp jatqandar bar. Solardyń qazaq tilin úırenýge degen talaby taýdaı. Qyzyǵasyń. Senesiń be, Kamal, osy qańtardyń on segizi kúni radıo sol stýdentterdiń qazaq tili týraly oı-pikirlerin berdi. Bári qazaqsha sóıledi. Bári qosylyp Abaıdyń «Kózimniń qarasy» ánin aıtty. Sonda meniń kózime jas keldi. Nege? Qazaq tiliniń qadirin ózimizdiń jetesizder bilmeı, múlde bóten jat jurttyq — japon qyzy osy tilde saırap turyp sóılep, án salǵanda qalaı tebirenbessiń!
Tós aıyldyń batqanyn,
Iesi bilmes, at biler.
Er jigittiń qadirin,
Aǵaıyn emes, jat biler, —
degen asyl sózderdi: «Ata tildiń qadirin Qara Ivan bilmes, jat biler», — dep ózgertkim keldi.
Qazaq tiliniń qanat jaıýyna qarsy qazaqtardy men túsinemin. O basta oqýy, tárbıesi sondaı boldy. Ondaılar, sábılerin orysshamen aýyzdandyratyndar áli de tolyp jatyr. Olardyń qazaqsha bilmegendigi qaıǵy emes, qazaqsha bilgisi kelmeıtindigi qaıǵy, qazaq tiliniń órkendeýine kedergi bolatyny qasiret. Al qazaq tili — otbasyndaǵy birer aýyz sózden basqaǵa jaramaıdy degen Masanov «teorıasyn» taıaýda bizdiń Prezıdent Indonezıaǵa barǵan saparynda joqqa shyǵardy. Memleketaralyq kelisimshart ındonezıalyq memleket tilinde jáne qazaq tilinde jazyldy. Muny óziniń jolsapar ocherkinde Ýálıhan Qalıjan jarıalady.
Qazaqstanda qazaq tiliniń qaýqarsyzdyǵynan ásirese alystan kelgen aǵaıyn qatty japa shekti. «Elim, jerim, ata-jurtym, Otanym» dep, Mońǵolstannan, Qytaıdan. Irannan, Túrkıadan jetken, bir kezde otarshylyq zorlyq-zombylyǵynan ketken, endi-endi esin jıyp týǵan elge qaıta oralǵan qazaqtar áýeli qaıda kelgenin bilmeı ań-tań boldy. Aınalanyń bári oryssha. Al olar oryssha bilmeıdi. Balalaryn oqytatyn mektep tappaı qınalǵandary da bar.
Kamal dos! Nesin aıtarsyń, osy týystardy kórgende men ózimdi solardyń aldynda, almaı-bermeı, kinálideı sezinemin. «Kelinder! Kelinder!» — dep shaqyryp, keltirip alyp, aldap ketken sıaqtymyz. Alystan, basqa memleketten artynyp-tartynyp, aryp-ashyp jetkende, aıtaqyrǵa otyrasyzdar dep o basynda eskertpedik qoı.
Kóshi-qon týraly, onyń ishinde oralman qazaqtar týraly Zań qabyldandy. Zań tolyǵynan oryndalmady. Kóship kelgen qazaqtarǵa dep búdjetten bólingen azyn-aýlaq qarjynyń tamtyǵy ǵana kolǵa tıdi. Keıbir jerlerde bul keliske tikeleı qarsy bolǵandar da tabylady. Ómiri talpaq tanaýdy kórmegen qazaqqa «shoshqa baq» degen bastyqtar da kezdesti.
Mine, osyndaı-osyndaı keleńsiz kórinisterden keıin, taıaýda Prezıdent Nursultan Nazarbaev shet elderde turatyn qazaqtarǵa kómek kórsetip, qoldaý týraly Jarlyq jarıalady. Eger osy Jarlyq sáti túsip iske asar bolsa, onda ol Prezıdenttiń bul máselede saıası kóregendiginiń birine aınalar edi.
Nege deseńiz, shet elderde tórt mıllıonnan astam kazaktar turady. Solardyń jarym-jartylaıyn kóshirip alǵannyń ózinde respýblıkada baıyrǵy halyqtyń demografıalyq jaǵdaıy kúrt ózgeredi. Óz elinde, óz jerinde tarıhı ádiletsizdikter saldarynan azshylyqqa aınalý netken qorlyq. Muny bizdiń halyq bastan talaı keshirdi. Endi azaptar men mazaqtar dáýirin artqa salyp, el qatarly, jurt qatarly ómir súretin halge jetsek kerek.
Ol úshin demografıalyq úrdis kerek edi. Sor bolǵanda, myna qysyr jylan kezeńde demografıalyq ósim kemshin tartty. Áne, sondyqtan da shette shashyrap júrgen týysqanyńdy túgende. Tógilgendi túgendep, shashylǵandy qaıta jınaıtyn kez keldi. Shynnan el bolamyn, irgeli memleket bolamyn degen respýblıka osy isti jany ashymas, bez búırekteý ýázirlerge tapsyrmaı, shyn párýana, adal, isker azamattarǵa júktegeni abzal bolar edi. Ótkennen sabaq almaǵan aqyldyń isi emes. Kóshi-qon isin júrdim-bardym kim bolsa soǵan tapsyra salmaı, taǵdyr shesh másele retinde memlekettik deńgeıde, aldyńǵy qatarly mindet etip qoıýǵa kerek.
Biz «balshyqtan bala jasap ala almaı» júrgen elmiz. Tarıhı zobalańdar soqpaǵanda qazaqtar qazir qyryq-elý mıllıon shamasynda júrer edi. Ótkenge — salaýat, tirige — bereke tileıik. Bereke bersin, laıym. Aqtamberdi aqyn:
Atadan al taý týǵannyń, Júreginiń bastary Altynmenen bu bolar. Atadan jalǵyz týǵannyń. Júreginiń bastary Sary da jalqyn sý bolar, — degen. Aqyn ǵoı, shirkin. Aıtqan ǵoı sabazyń.
Al endi Atadan altaý degen ne?
Oılandyń ba, Kamal? Nege úsheý emes, nege beseý emes, nege on emes?
Áriden, áriden qalǵan Alty Alash degen uǵym bar. Ony bizge umyttyrǵan «bólip tasta da, bıleı ber» degen. Alty Alash — túrki tektes alty aǵaıyndy degeni, sirá.
«Altaý ala bolsa — aýyzdaǵy keter» degen naqyl sóz de sol zamannan qalǵan. Ajyrama, alakóz bolma degeni ǵoı.
«Alty baqan — alaýyz» — bu da birlikti ańsaǵandyqtan qalǵan sóz.
Bir-birinen bólinip, jeke-jeke árkimge jem bolǵan túrki násilderin biriktirý ıdeıasy jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda beleń, aldy. Bul ıdeıanyń qaınar bulaǵynda qyrymshaq Smaıylbek Gaspırınskıı, tatar Mır-Saıd Sultan-Ǵalıev, bashqurt Zákı Ýálıdı, qazaq Mustafa Shoqaı turdy. Solardyń ishinde «Túrki tildes — túgel bol!» ıdeıasyn naqty iske asyryp, ólermen áreket jasaýshy — Turar Rysqulov edi.
1920 jyldyń basynda Turar Rysqulov Túrkistan Prezıdenti bolyp saılana salysymen Túrkistandy «Túrik respýblıkasy» dep jarıalady.
Árıne, bul áńgime uzaq. Buǵan Lenın bastap, Stalın qostap, kúlli qyzyl komısarlar jabyla qarsy shyqqanyn, Túrik dúnıesin biriktiremin dep Turar Rysqululy jalan tósin oqqa tosqanyn kózi ashyq azamattardyń bári biledi. Sonda Sultanǵalıevtiń Stalınge jazǵan myna bir hatyn qara:
«Rysqulovty Túrkistannan beker ketirdińder. Ol Túrkistandy táýelsiz etpek bolǵanda, búkil Shyǵystyń qamyn oılady. Túrkistan quldyqtan azat bolsa, búkil Shyǵys sonyń úlgisine elikteıdi dep oılady. Al sizder «pantúrkızm», Turan ornaıdy dep qoryqtyńyzdar...»
Al endi, Kamal, sol Túrik respýblıkasyn dúnıege kelmeı jatyp tunshyqtyrǵan, Turar Rysqulovty Túrkistannan qýǵyndaǵan keńes ókimeti jetpis jyldan keıin qulady da, táýelsiz respýblıkalar dúnıege keldi.
Ortalyq Azıadaǵy úsh memleket: Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan Prezıdentteri jıi-jıi bas qosatyn boldy. Ásirese Bishkektegi sońǵy kezdesý asa áserli. Túpki ıdeıada úsheýimiz bir bolaıyq. Bólingendi bóri jep boldy ǵoı. Endi bólinbeıik. Sonda bizge aıýdyń da, aıdahardyń da tisi ońaı bata qoımas. Al túptiń túbinde ázirshe qyryn qarap otyrǵan túrikmen týysqan da alysqa kete qoımas. Túrkistan — bizdiń ortaq shańyraǵymyz. Bir shańyraqtyń astynda alty tarmaqty alyp shynar aǵash japyraq jaıyp, jaıqala beredi. Baıaǵy sol: «Túrki tildes, túgel bol!» degen uǵym jatyr.
Ázirshe aǵaıyndy úsheý (qaraqalpaqpen tórteý) birikse, aldaǵy kezde altaý túgel bolatyn zaman da keler. Sonda Ortalyq Azıa túrki halyqtarynyń murtyn balta shappaıdy. Marqum Turǵyt Ózal: «XXI ǵasyr — túrkiler ǵasyry bolady» dep edi, bálkim aıtqany keler.
Ázirshe úsh respýblıka birlesip, bir batalón qursa, keıin birlesken qarýly kúshter, birlesken bankter, bir aqsha bolar...
Onyń eshqandaı ersiligi joq. Qazir árkim óz tamyryn taýyp jatqan zaman. Eýropa sondaı, dúnıe júzinen quralyp jatqan Izraıl sondaı. Marqum Mıkoıan jer júzine tarap ketken armándardy baıaǵy keńes dáýiriniń ózinde-aq Armenıaǵa jınaýǵa talpynǵan.
Sondyqtan úsh Prezıdent: Nursultan Nazarbaı, Asqar Aqaı, Islam Karımniń qadamdary qutty bolyp, birlikke, shyn týystyqqa bastasyn dep tileıik.
Al mádenıet, rýhanı álemniń adamdary bul salada ne isteı alar edi? Óte kóp nárse isteı alady.
Zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Shyńǵys Aıtmatov bastap osydan biraz jyl buryn Tashkentte Ortalyq Azıa memleketteriniń jazýshylar ókilderi bas qosyp, «Túrkistan — ortaq úıimiz» atty rýhanı álem assambleıasyn qurdy. Sol jıynnyń nıeti jaqsy edi. Túrkistan álemin bir shańyraq dep tanyp, el men eldi, týysqan memleketterdi rýhanıat dúnıesiniń qaıratkerleri birlestire alady. Kórkemsóz ben óner osy baǵytta zor jumystar júrgizedi dep bátýajasady da... sodan beri únsiz qaldy. Únsiz qalǵany ókinishti, árıne. Biraq Prezıdentter mámilesinen keıin rýhanıat áleminde de áreket bastalsa kerekti.
Eldestirmek — elshiden, jaýlastyrmaq — jaýshydan. Osy rette bizdiń Qyrǵyzstandaǵy tótenshe jáne ókiletti elshimiz aqyn Muhtar Shahanovtyń eńbegi eleýli. Qazaq-qyrǵyz ádebıet, óner qaıratkerleriniń bir-birine barys-kelisi táp-táýir. Qyrǵyzdyń ánin kazak ánshisi Baǵdat Sámedınova shyrqaǵanda, qazaqtyń «Qaratorǵaıyn» ózbektiń «Iallasy» myń qulpyrtyp, abyroıyn asqaqtatyp jatsa — mártebeń kókke kóterilmeı me?!
Qarym-qatynas ómirdiń barlyq salasynda osylaısha órkendeýi kerek.
Sporttyń ózi — dáneker. Baıaǵy «Qaırat», «Pahtakor», «Alǵa» oıyndary qaıda? Ol ǵana ma. Bul úsh respýblıkada da ejelden at sporty damyǵan. Aıtalyq, bir kezde respýblıkalyq teledıdar uıymdastyrǵan «Taıbýryl» nege memleketaralyq jarysqa aı -nalmaıdy? Kókparshylar nege bir silkinbeıdi?
Al taǵy da jazýshylar aýylyna oralsaq, qazaq qyrǵyz jazýshysyn, qyrǵyz ózbek jazýshysyn, nemese kerisinshe, birin-biri aýdarǵandy qoıdy. Al munyń rýhanı júdeýshilikke aparyp soǵatyny ózinen ózi túsinikti.
«Túrik tildes, túgel bol!» ıdeıasyn bizdiń úsh prezıdentimiz qaıta jandandyryp, ıgi is bastaǵan eken, qany bir, tili bir, dini bir barlyq baýyrlar sol ıdeıany ispen qoldaýymyz qajet.
Kamal dos! Sońǵy hatynda sen óner, kıno, teledıdar aýylyna at basyn burypsyń. Onyńdy oryndy eken dedim.
Sumdyq qoı, «Almatydaǵy 11 telearnamen táýligine 120 saǵattaı habar beriledi, sonyń 12 — 14 saǵaty ǵana qazaqsha. Eldegi 240 telearnanyń 3-eýi ǵana taza qazaqsha», — dep jazypsyń. Al endi osy soıqan saıasat arqyly jas memleketimizdiń jan dúnıesin rýhanı aýrýmen ýlap jatqany adamǵa da, Allaǵa da aıan. Meıli, táýelsiz komersıalyq arnalar ómir súre bersin, órkendeı bersin. Biraq Respýblıka halqyn, ásirese jas býyndy ıman, adamgershilik, parasat jolynan taıdyratyn, adamdardy qatygezdikke, qaıyrymsyzdyqqa, jaýyzdyqqa, saıqaldyqqa baýlıtyn jymysqy áreketter jasamaý kerek qoı. Mysaly, AQSH- tyn ózinde áldeqashan tyıym salynǵan neshe túrli qubyjyq, ımansyz, arsyz fılmder bizdiń álgi táýelsiz arnalardan aǵyl-tegil kórsetilip jatady. Senzýra kerek emes. Biraq ıman tarazysy qajet qoı. Rýh tárbıesin betimen jiberip, bala-shaǵamyz bádikpen aýyzdanyp ósken soń bolashaqtan ne kútemiz?
Kamal, osyny saıasat basynda otyr tańdar bilmeı me, bilse de úndemeı me? Álde biz áldeneni túsinbeıtin, ómirden múlde artta qalǵan adamdarmyz ba? Men ózim týraly ázirshe olaı oılaýdan aýlaqpyn. Bul zamanda tipti adamdardy qyryp-joıýda ábden jetildirilgen qarýmen de bir eldi bir eldiń jaýlap ala qoıýy ekitalaı. Qazirgi soǵysta jeńilgen de, jeńimpaz da bolmaıdy. Jappaı qyrǵyn bolady.
Qazir sana-sezim, ıdeıalar maıdany bastaldy. Biz sıaqty táýelsiz boldyq dep taqıasyn aspanǵa laqtyrǵan balań minez elderdi urmaı-soqpaı, bir oq shyǵarmaı, radıo, baspasóz, ásirese teledıdar arqyly jaýlap alý op-ońaı.
Kamal dos! Sen sońǵy hatynda báribir ekonomıka máselesin múlde attap kete almapsyń. Ol zańdy da. Qansha dese de «orazanamaz toqtyqta». Sen sonymen taǵy da sol Qazaqstan óndiris alyptarynyń turalap qalǵanyna, áldekimderdiń jemi bolǵanyna qynjylasyń. Qoǵamdaǵy ádiletsizdik kózge uryp tur. Bir bólke nan urlasań, túrmede shirısiń. Tutas bir kenishti urlasań, holdıń prezıdenti bolyp ketýiń múmkin. Mysaly, Soskovester sondaı. Qazaqstan baılyǵyn solqyldatyp sordy da, Reseıge baryp, patsha emes, patshadan kem emes mansapqa ıe boldy. Qazir Reseı jýrnalıseri onyń orasan jemqorlyǵyn áshkerelep jatyr.
Sol Oleg Soskoves jalǵyz emes qoı. Búgin bolmasa erteń qoıqaptaǵy qoıasy shyǵady.
Sońǵy hatta Q.Turysov pen A.Eseńtúgel ekeýiniń ekonomıkalyq reforma týraly jazǵan enbegin durys baǵalapsyń. Al endi sondaı aqyldy, qundy enbekke Úkimet kózi tústi me eken?!
Seniń hatyńa bul jolǵy jaýabym sozylyńqyrap ketti bilem, doǵaraıyn. İshke syımaı bara jatyr ǵoı, bárin aıtyp, lep shyǵarǵyń keledi. Onyń bárin biraq gazet beti kótere bermeıdi.
Sonymen qazir kim qorqynyshty?
Óz ishimizdegi ulttyq nıgılıser qorqynyshty.
Enshisi bólinbegen qazaqty rý-rýǵa tartqylaýshylar qorqynyshty.
Ulttyq nesibeni urlaýshylar qorqynyshty.
Bir oq shyǵarmaı, ult sanasyn ýlap, ıman urlaýshylar qorqynyshty.
Tirshilikte sálemimiz taýsylmasyn. Saý bol, Kamal!
Sherhan MURTAZA 1-aqpan, 1997 jyl
You Might Also Like
