InfoHub Logo

Birde Aleksandr Tvardovskıı álemge áıgili mýzykant Mstıslav Rostopovıchpen birge shetelden ushyp kele jatsa kerek. Ekeýi birin biri jaqsy biledi, ekeýi de iship-jeýdi jek kórmeıdi; samolet ústinde edáýir silteńkirep alǵan soń ártúrli taqyryptaǵy áńgimeniń de qyzyp beretini bar. Kezekti bir sóz arasynda Tvardovskıı:

— Orys jerinde kisiligi bar adam da quryp bitip barady-aý ózi, — dep qalady.

— Asyra siltep alǵan joqsyz ba, Aleksandr Trıfonovıch, adal adamdar,.. — dep daý aıtpaq bola bergen Gosgropovıchtiń aýzyn ashtyrmaı, aqyn:

— Jo, siz tura turyńyz. Men adal adamdar emes, kisilikti adamdar (o porádochnyh lúdeı) jaıynda aıtyp otyrmyn. Ekeýi eki basqa uǵym, áste shatastyryp júrmeńiz, — deıdi ózine ǵana tán baısaldylyqpen áńgimesin ári qaraı jalǵastyryp. — Adal adamdardyń, qudaıǵa shúkir, ázirge bary ras, al múldem quryp bitýge taıaý qalǵany kisiligi bar adamdar. Solar týraly aıtyp otyrmyn. Aıtalyq, men sizge Keńester odaǵynyń keleńsiz bir isi týraly óleńimdi (áńgime Keńester odaǵy kezinde bolyp otyrǵanyn umytpaıyq) oqyp berdim delik. Siz naǵyz patrıot retinde ony der kezinde tıisti oryndarǵa jetkizdińiz, ony ózińizshe otan aldyndaǵy paryzymdy ótedim dep oıladyńyz, ıaǵnı el qamy úshin adal qyzmet atqardyńyz. Al endi osy da kisilikke jata ma? Álgindegi kisilik pen adaldyq jaıyndaǵy uǵymdardyń da jón-josyǵy múldem kereǵar ekendigin aıtqanda men osylardy meńzegen edim.

* * *

Maqalamnyń taqyryby tosyndaý estilip, oqyrman qulaǵyna túrpideı tımese de, sál-pál tiksindirip júre me dep men áıgili orys aqynynyń ómirinen alynǵan osynaý mysaldy ádeıi keltirip otyrmyn. Barsha jaratylys-bolmysy, búkil tvorchestvolyq tirligi bir ǵana kisilik jolyna baǵyndyrylǵan, baqty da, sordy da sodan tapqan (óziniń úlken-kishi zamandas, qalamdastarynyń biraýyzdan moıyndaýy boıynsha) osynaý bir asa talantty aqynnyń sózine bir nárse alyp qosamyn deýdiń ózi artyq áýreshilik sekildenedi. Adam kóńiliniń eleýsizdeý bir túkpirinde buǵyp jatqan oıdyń osylaısha oqys aqtaryla salatyn kezderi bolatynyn biletin edik.

* * *

Men de keıde osy Kisilik qasıet (orystyń "porádochnost sóziniń balamasy retinde alyp otyrmyn) degenimizdiń ózi birjola quryp bitip bara ma dep qaýip qylamyn. Soǵan bir mysal. Tonnyń ishki baýyndaı týysyp ketpesek te, jeke basyn kótere syılap júretin bir azamatty biletin edim. Árdaıym alqaly topta aq sóılep, adal pikir aıtyp júretin. Aýzynan aqyl, ajarynan meıir tógilip turǵandaı kórinetin sol adam Prezıdent nókerleri qatysqan bir jıynda Elbasynyń atyna kól-kósir madaq aıtyp kósilip bir bersin. Bul jerde ol madaqtyń eshbir reti de joq edi, birazymyz "bul qalaı?" — dep buǵa berdik.

Árıne, óz ornyn, jón-josyǵy bolǵan jerde aıtylsa ol sózdiń eshbir sókettigi joqtyǵy ras-tyn. Biraq bul joly "bireýi bolmasa bireýi jetkizip baratyn shyǵar" degen ishki esepke qurylǵany, aǵamyzdyń da osyndaı reti kelip turǵanda jaǵymdy bir sóz aıtyp qalǵysy kelgeni ańǵarylyp-aq turdy. Dáıim ǵana ataly sóz aıtyp júrgendeı kóringen adamnyń osy bir oǵashtaý qylyǵyn eziniń de ańǵarmaýy, "jaǵymdy" sóz ben jaǵympazdyqtyń túp-tamyry bir ekenin sezbeýi múmkin emes edi. Bile tura ádeıi bardy...

Bul jerde mynany da aıtýǵa tıispiz: keıde uly tulǵalar týraly jaza kelip: "biraq barlyq jumyr basty pendeler sıaqty bul kisi de pendelikten quralaqan emes edi" — dep jatatynymyz bary ras. Sol uly adam boıynan túıirdeı min tapqanyna máz bolyp, qyby qana kúlimdep, "e, ol da ózimiz sıaqty eken ǵoı" dep qudaıy berip-aq qalatyn toq qaryn toǵysharlar aýzyna sóz salyp otyrǵanymyzdy da ańǵarmaı qalatynymyz bar.

Toǵysharǵa (obyvatel) keregi de sol, túımedeıdi túıedeı etip, jańaǵy jaqsynyń syrtynan tıse taıaqqa, tımese butaqqa dep, kesek atyp qalyp jatady.

Osy arada bárimiz biletin "Maýglıdiń" avtory Redeıar Kıplıngtiń "Koról bolǵysy kelgen adam" deıtin áńgimesin eske túsire ketkim keledi. Taǵdyr aıdap jabaıy ındeester arasyna tap bolǵan Mysyr jaýyngeri kóp ýaqyt kóleńkesiz beı-jaı tirlik keshedi. Táńiriniń ózi jibergen jarylqaýshymyz dep sengen jabaıylar onyń basynan qus ushyrmaı, aıdaýyna kónip, aıtqanyna júredi. Birte-birte ózin shynynda da jaratýshynyń jerdegi ókilindeı sezingen jigit endi jabaıylar koroli bolǵysy kelmeı me. Indeester onysyn da jik-japar bolyp, qulshylyq ete qabyldaıdy.

Sodan kúnderden kún ótkende álgi jaýynger qudaı atyp, jergilikti bir áıelge ǵashyq bolady ǵoı baıaǵy. Qaıter eken dep koróldi ańdyǵan ındeester onyń da ózgeler sıaqty áıeldi belgili bir qajeti úshin paıdalanǵysy kelgenin baıqap qalyp, "e, bu da ózimiz sıaqty pende eken ǵoı!" deıdi de jabyla júrip, ony óltirip tynady.

* * *

Bul jerde kisilik pen pendeliktiń arasy jer men kókteı ekenin, pende bitkenniń bóriniń basyna kisilik qasıet darı bermeıtindigin aıtpaq edim. Qastek Baıanbaevtyń "ózimdi ózim jek kórgen kezim — pendelikke deıin tómendegenim, ózimdi ózim baǵalaǵan tusym — kisilikke deıin joǵarylaǵanym" degenge saıatyn eki shýmaq óleńi bolýshy edi. Kitabyn tappaı, dálme-dál keltire almadym, biraq maǵynasy osyndaı ekeni anyq. Sony oqyǵanda oılaýshy edim, bir adamnyń basyna kisilik pen pendelik qalaı sıyspaq dep. Kisilik degen birde artylyp, birde sarqylyp jatatyn aqsha emes qoı, sútpen sińgen bolsa, súıekpen ǵana ketetin shyǵar dep.

Árıne, ómir bar jerde muqtajdyq bolmaı turmaıdy. Tirliktiń bir ushy eriksiz aparyp sol muqtajdyqqa tiregende kóp adam syr berip-aq qalady...

* * *

Ótirik pe, shyn ba, o jaǵyn anyq bilmeımin, áıteýir Jambyl-Jákem aıtypty deıtin ashshy bir mysqyl aralas áńgime júredi el arasynda. "Jáke, shúıinshi, nemis fashıserin jeńdik!" — dep qýana jetken aýyldastaryna: "Nemisti jeńetinderińdi baıaǵyda-aq bilgem, mynaý alty úı arǵyndy jeńe alasyńdar ma, sony aıtshy?!" — depti deıdi uly jyraý.

Sol aıtqandaı, bul kúnde ǵasyr derti atalyp júrgen SPID, qyltamaq aýrýlary bar. Zardaby óte aýyr dep baspasóz bitken shýyldasyp-aq jatady. Biraq maǵan solardyń bárinen de qazaq úshin qaýip-tiregi rýshyldyq dep atalatyn dert pe dep qalam. Bul ózi el ishin ábden jaılap, asqyna túsip bara jatqan kesel. Úlken-kishi laýazymǵa ıe bolǵan, el bılep, jurt shúıleýge endi-endi aralasa bastaǵan adamdar mańyna aradaı qujynap jaǵympaz-jaqtas, uranshyl-rýshyldary jınala qalady. "Qaıyrdyń bári aǵaıynnan, qaıyrymnyń bári týysqannan" degendi álgi adamnyń qulaǵyna quıyp-aq baǵady olar. Týyspasa da qımasyń, týǵannan artyq syılasyń bolady, opaly dúnıeniń ózi de eń aldymen solardyń yntymaǵynda, ózara tatýlyǵynda ekenin esten shyǵarǵan jerde, álgi dert te ýshyǵa túsedi, endi em qonbaı, údeı beredi.

Bul dert ásirese jazýshy, ǵalymdardyń boıyna baryp darysa, odan asqan sumdyq joq. Endi olar reti kelgen jerde bolmysty burmalap, aqıqatty aıaqqa taptap, ala qoıdy bóle qyrqýǵa kóshedi. Olar tipti tarıhtyń ózine kópe-kórneý qıanat jasap, "ý ishseń rýyńmenniń" jóni osy eken dep, óz elinen shyqqan batyrdy, rýlas áýlıe-ámbıesin basqa barlyq qatarlas, turǵylastarynan bıigirek qoıýǵa tyrysyp, barsha kemeńgerlik, kendik, eleýli erlik ataýlyny bir ǵana solardyń basyna úıip-tógýdi ádetke aınaldyrǵanyn kórip, kúlerińdi de, jylaryńdy da bilmeı otyratyn kezderiń az bolmaıdy. Memleket bolyp kúreser, ult bolyp tamyryna balta shabar sumdyq bir dert osy dep bilem...

* * *

Taıaýda ǵana ekeýara bolǵan áńgime ústinde ózime syılas, syrlas júretin, alys-jaqyn aǵaıynǵa jaqsy atymen ǵana tanymal aǵa qalamger respýblıkalyq gazetterdiń birin basqaryp otyrǵan jas azamattarǵa degen renish-ókpesin syr ǵyp aıtyp edi.

Bir kezderi ózi de osy gazet ujymyn basqarǵan aǵa býyn ókiliniń záýimen aparǵan bir maqalasyn ıt tistegen týlaqtaı (áńgimeshiniń óz sózi) etip, ár jerinen úzip-julyp "jarıalaǵan" bolady ǵoı redaksıa. "Bu qalaı boldy?" — dep ókpe aıta barǵan avtorǵa oryndy ýáj bildirýdiń ornyna: "kónseń de sol, kónbeseń de sol" degendeı syrt berip, ses kórsetedi ondaǵylar. "Eń quryǵanda ózime aıtyp otyryp qysqartpadyńdar ma, burynnan kele jatqan dástúr solaı sıaqty edi" — dep kúmiljigen avtor ýájine aıylyn da jımaǵan jas basshynyń biri: "Buryn qalaı bolǵanyn bilmeımin, budan ári osylaı bolady" — depti miz baqpaı.

— Ári qaraı sózdi kóbeıtsem jaǵamnan ala túsýge daıar turǵan túrin kórip, birjola túńildim de, jónime kettim, — deıdi aǵa qalamger. "Keshe kelgen toqaldar — shómish alyp qoqandardyń" keri osy bolsa kerek...

Bul endi bizden keıin el sózin ustaıdy dep senip júrgen jas azamattardyń syıqy edi. Osydan keıin kisilik jaıly sóz etip kórińiz.

* * *

Aıtpaǵym kóp edi. Kóńildegi kórikti oıdyń aýyzdan shyqqanda óńi qashyp, pyshyraı bastady. Biraq bul taqyryptaǵy áńgime munymen aıaqtalmas dep oılaımyn. Qaıyryla soǵyp, el esine salyp otyrar oıdyń biri osy tóńirekte ekenin sezgendikten de oqyrman aýzyna ádeıi sóz sala ketý edi maqsatym.

---