InfoHub Logo

Talaı sóz budan buryn kóp aıtqanmyn,
Túbin oılap, ýaıym jep aıtqanmyn.
Aqyldylar arlanyp uıalǵan soń,
Oılanyp túzele me dep aıtqanmyn, —

degen edi bir kezde Abaı jaryqtyq. Budan buryn "túbin oılap, ýaıym jegen" sózdiń birazyn biz de aıtqan bolyp ek. "Uıalǵan arlyny da, túzele ketken" zarlyny da kóre qoıǵan joqpyz. Sondyqtan da bolar, taǵy bir áńgimeniń oraıy kelip turǵany. Oǵan da sebep bolǵan óz zamandasymyz, ótken ǵasyrdyń taǵy bir úlken aqyny Muqaǵalı Maqataevtyń "Sábı bolǵym keledi" dep atalatyn áýendi de ádemi óleńi edi. Bul óleńdi de birazymyz bilemiz, ártúrli úlken-kishi toı-dýmanda daýsymyz kelsin-kelmesin bárimiz qosylyp ánmen aıtyp ta júrmiz.

Báz-baıaǵy áldene sebeppen kóńiliń nildeı buzylyp, júıkeńniń bosap sala beretini bolady. Sondaı bir qarap turyp kúızelgen kezde: "Sábı bolǵym keledi-aý, sábı bolǵym!" dep ishteı yńyldap muńdy áýenge aýysa bastaǵanyńdy ańǵarmaı da qalasyń. Sóıte tura: "Aqyn nege sábı bolǵysy keledi eken?" degenge oı júgirtip, osy sóz astaryna da úńilip bir kóreıikshi degen qaısymyz barmyz. Óıtip qulshyna qoıar qulqymyz bolǵan emes te.

Muqaǵalıdyń óleńi esime túsken saıyn meniń ózimniń de sábı bolyp ketkim keletini bar. Óıtkeni, ómirge kelgen árbir pende balasynyń eń bir móldir-tunyq, sýdan taza, sútten aq kezeńi de sol bir ǵana balalyq shaǵy eken. Áli tipti ańǵyrt ta emes, albyrt ta emes, aq-adal ǵana kirshiksiz sábı shaǵy, perishte shaǵy.

Iá, deısiń taǵy da, ishinde qýlyq saqtap, lyqsyp kelgen oıyn irkip qalýdy bilmeıtin, artyq aıtyp qoımadym ba dep aınalasyna eki shoqyp, bir qarap ádettenbegen ary da, jany da taza adamdy kórsek, jas sábıge teńep: "Ózi de quddy bir bala sıaqty eken!" dep baǵa berip jatýshy edik qoı.

Árıne, kele-kele, júre, eseıe, kópti kóre kele bárimiz de "balalyqtan arylyp", tyǵylyp-buǵynýdy, jaltaryp-bultarýdy, ıilip-búgilýdi úırene bastaımyz. Tik sóılep, týrasyn aıtýdan góri jaltara qalyp, jalǵan sóıleýdiń áldeqaıda tıimdi de paıdaly ekendigine kózimiz jete túsedi. Oılamaı sóılegenniń ot basyp, úndemegenniń úıdeı páleden qutylyp jatqanyn kóresiń. Sóıtip, sen de buǵa qashyp, bultara turýǵa daǵdylanyp alasyń. Kóre tura kórmegen, bile tura bilmegen bola qalamyz. Aq sóılep, adal aıtpaq bolǵan adamnyń ózge túgili, óz aǵaıynyna da jaqpasyn ańǵarasyń. Sonyń bárine etiń ábden úırenip, kúni keshe aq bolǵanyń da, pák bolǵanyń da birte-birte "umytyla" bastaıdy. Tirlik atty uly kóshte ásire adaldyqtyń aıasy tarlyǵyna, oılaǵanyndaı opa berekesine birjola den qoıyp, endi ózińniń sol sábı kezińdi: "Áı, múlde bala ekenbiz-aý, eshteńeniń baıybyna barmaı, paryqsyz júre berippiz" — dep mysqyldaı qarap, músirkeı eske alyp, "zamanyń túlki bolsa — tazy bop shalýǵa" qaı jerde júrip beıimdelip alǵanyńdy ańǵarmaı da qalasyń...

Sábı munyń birine de baspas edi...

Mine, osylardy oılap otyryp, Muqaǵalı aqyn óziniń sábı shaǵyna qımas bir qushtarlyqpen qarap, óleń qudireti arqyly bolsa da Qarasazda ótken qaıran balalyǵyna qaıyryla soǵyp, qaıta oralyp júrgen eken-aý degenge boı aldyra beretiniń bar. Óıtkeni balalyq shaǵyn jıi-jıi esine alyp, ózine ózi syrt kóz arqyly synaı qarap júrgen adam ǵana dúnıe kirin boıyna qanshalyq darytqan-darytpaǵanyn, dúnıe shýynan qanshalyq jalyqqan-jalyqpaǵanyn mólsherlep bilip, tarazylap, taldap alar edi.

Al, osyǵan qarama-qarsy, balalyqtan at-tonyn ala qashyp, endi qaıta sábı bolǵysy kelmeıtin, ıaǵnı "boldym da toldym" dep beıǵam balalyqty esinen shyǵarǵan adamnyń budan óri izgilik izdep, ımanǵa uıyp, kisilik jolynan adasqan joq pa ekenmin dep oılaı qoıýy da ekitalaı.

Bul meniń osy jasymda ábden-aq kózim jetken nársem.

Kóptiń biri bolyp el qatarly ómir súre berý bar da, týa bitti degdar qalpynda kisi bolyp tirlik keshý bar. Ekeýi eki basqa uǵym. Ózin aqyl ıesi sanaıtyn árbir adam táńiri syılaǵan barlyq qýat-kúshin, parasaty men bilimin, kórgeni men túıgenin, ónegesi men úlgisin kisi bolyp qalsam degen bir ǵana muratty maqsat jolyna jumsasa, sol baǵyttan aınymasa — dittegen jerinen túbi bir shyǵar edi. Aınala jurtty: "Áı, kisi-aq edi ǵoı, shirkin!'" — degizetin tulǵaǵa aınalar edi.

Biraq adam bitkenniń bári sol biz aıtqan kisilik jolyna baryn sala umtylmaıdy, umtylýdy qajet dep te sanamaıdy. Jaratýshy bizdi Adam atanyń baýyrynan aıyryp, ózimiz sıaqty eki aıaqty pendelermen birge bolyp, birige júrsin dep kóp ishine qosyp jibere salǵan kezde bir nárseni eskermegenge uqsaıdy. Bizdiń árqaısymyzdyń jeke-jeke oı-arman, murat-múddemiz bolatyny eskerilmeı qalǵan ba deımin. Jaratylystan ketken sol bir "shalaǵaılyqty" jóndesek pe dep te qanshama oıshyldar, kemeńgerler adam nanǵysyz qaırat-jiger jumsady. Sony basqalardyń bárinen de ózimizdiń Abaı tereńirek túsingen tárizdi. "Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym, ustarasyz aýzyńa tústi-aý murtyń, jaqsy menen jamandy aıyrmadyń, biri qan, biri maı bop endi eki urǵyń" — dep kúńirene júrip:

Mensinbeýshi em nadandy,
Aqylsyz dep kem tutyp,
Túzetpek edim zamandy,
Ózimdi tym-aq zor tutyp, —

dep te daǵdarǵan bolatyn.

Qaıtersiń, "jarly emespin, zarlymyn" dep kúızelip ótken sol Abaıdyń ózi de ashshy zaryn aıanbaı tóge kelip birde: "Óleń shirkin ósekshi jurtqa jaıar, syrymdy toqtataıyn aıta bermeı!" — dep kóp sózin ishte búgip qala bergenin jasyrmaıdy. Bul ne sonda? Nadan jurtym sóz uqpas dedi me, bolmasa shyndyqty irkilmeı aıtýdan jaltarǵany ma? O jaǵy maǵan beımálim.

Óziniń "onynshy sózinde" sol Abaı atamyz taǵy da: "...Hosh, qudaı taǵala bala berdi, oqy óziń jaqsy asyraı bilesiń be? Bilmeısiń. Áýeli óz kúnáńdi óziń kótergenińmen turmaı, balańnyń kúnásine taǵy da ortaq bolasyń. Áýeli balandy óziń aldaısyń: "Áne, ony berem, mine, muny berem" dep. Basynda balandy aldaǵanyńa bir máz bolasyń. Sońyra balań aldamshy bolsa, kimnen kóresiń? ... qý bol, sum bol dep, "pálensheniń balasy seni syrtyńnan satyp ketedi" dep, tiri janǵa sendirmeı shet jat minez qylyp, osy ma bergen tálimiń? Osy balańnan qaıyr kútesiń be?" — deıtini bar.

Biz de sol, keıde bir elden bóline oı tastap, pikir bildirgen adam bolsa: "Balanyń sózin aıtyp!" — dep keketýge, tipti muqatýǵa daıyn turamyz ǵoı. Shyndyqtyń ózi sol balanyń sózinde ekenin taǵy eskerip, elep jatpaımyz. Aǵynan jarylyp, adalyn aıtyp otyrǵan adamnan bezinip, at-tonymyzdy ala qashamyz. Balalyqtan aryla bere qýlyqpen karyn bóle, sumdyqpen sybaılas bolýǵa ıtermelep turatyn da bir kúsh bar. Syrtqy kúsh.

"Balaly úıdiń urlyǵy jatpas" deıtin qaǵıdany týǵyzǵan da, tutas bir patshalyqtyń adamyn aqymaq qylyp, mazaq etken Andersenniń áıgili eki alaıaǵyn áshkerelep: "Koról jalańash qoı", — dep úlken-kishiniń kózin ashyp, shyndyqqa júgindirgen de sol sábı edi ǵoı. Quıtymdaı bala eki júzdilikke eti úırenip ketken búkil bir eldiń masqarasyn shyǵarǵan joq pa edi sóıtip.

Orys jurtyńda da: "Ýstamı mladensa glagolıt ıstına" deıtin ataly sóz bar. Iaǵnı, sózge nanǵysh, aıtqanǵa ılanǵysh bolǵanymen de, jaltaryp, jaltaqtamaı, bardy barynsha, joqty joǵynsha árdaıym óz ornyna qoıyp beretin de sol sábı kóńil, kirshiksiz taza balalyq ekenin aıtady.

Bul ańǵaldyq ta, ańqaýlyq ta emes, rasyna kóshsek — aına-qatesiz, alyp-qospasyz adaldyqtyń ózi.

Ózi adal adamnyń eshqandaı kúdik-kúmán oılamaı, aıtqanǵa senip júre beretini de sodan. Sodan da baryp basqaǵa siltengen ashshy taıaqtyń ózi aldymen adal adamnyń mańdaıyna baryp tireletini bar...

Sonyń bárin bile tura, baz-baıaǵy Muqaǵalı aqyn aıtqandaı, sábı bolyp ketkim keletini bar meniń.

Al seniń sábı bolǵyń kelmeı me?

---