InfoHub Logo

Aýdan Jappasbaıdyń aýlyna ornady.

Aýdandy Jappasbaı aýlyna kóshirý týraly másele qaralǵanda, aýdandyq pleným ókilderi eki jik bolyp talasady. Ólke boıynda Jappasbaı aýyly ataǵy, dańqty aýyl; bir kezde arýaǵy jer jaryp, aımaǵyn bir shybyqpen aıdaǵan aýyl. Aýdandy oǵan kóshirsek, el kózinde qate uǵym týady. "Jappasbaı aýlyn qadirlegendikten kóship bardy deýden taıynbaıdy"— dep birsypyrasy qarsy shyǵady. "Joq, bul qata, keńes orny Jappasbaıdyń aýlyn qadirlemeıtindigin eldegi jas balaǵa deıin biledi. Baıaǵyda Jappasbaı atyna atalǵan eken dep, ol aýyldan qashýdyń jóni joq, aýyl — bir jerde otyrǵan jıyn aýyl, onyń ústine keńsege laıyqty úıler de jetkilikti. Shynyna qalǵanda "Jappasbaı" aýly degen at sońǵy kezde joǵalýǵa da aınalǵan, ol aýyldy el osy kúni "Kókterek" dep ataıdy",— dep kópshilik jaǵy kóshirýdi maqul kórgen.

Sonymen, Kókterektiń baýryndaǵy qalyń aýylǵa kelip aýdan ornap ta qalady.

Aýdan kóship kelgende "Kókterek" aýyly da áńgimesiz bolmaıdy, árkim ózinshe qaraldy.

— Qaı bir yrysqa keldi deısiń, bir jaǵynan páteri, bir jaǵynan qonaǵy, bir jaǵynan ylaýy mazany alar-aq. Burynǵydaı óz kúńkilińdi ózińe berip qoıý endi bolmas, qıt etseń, aıaǵyńnan shalyp qalar da turar,— dep baılar jaǵy ýaıym aıtady.

— Alys jerdeı qol jetpeı, jigerimiz qum bolyp júr edi. Ortamyzǵa kelgeni mundaı ońdy bolar ma? Endi, esiginiń aldyn bosatpaı keregimizdi suraı berýimiz kerek, dilgerimizdi ala berýimiz kerek,— dep kedeıler jaǵy qýanysady.

Aýdan ornaıdy. Keńsege jaramdy úılerdiń bári de alynady. Kóshesiz, tártipsiz salynǵan qazaq úıleriniń mańdaıshasyna bir-bir taqtaı qadalady: "Aýdandyq ıspolkom", "Aýdandyq sot", "Qaryz seriktigi", "Kooperatıv", "Mektep", "Klýb"... Aýdan ortalyǵyna tus-tusynan jurt aǵylady. Bireýler aryzben keledi, bireýler astyǵyn, malyn ákelip kooperatıvke satyp, bazaryn bazarlaıdy. Kókterektiń baýyrynda kóp jyldardan beri múlgip, túnerýmen ómir súrgen jansyz aýyl birden ózgerip, qaınap sala beredi. Qybyrlaǵan adam, istelip jatqan jumys, bas qosqan jınalys, lek-lek bolyp tizilip, dabyl urǵan oqýshy.

— Ýa, shirkin, mine ómir!— dep kedeı-kepshik qaýdyr tondy bir jelpip qoıady.

Birer aı óter-ótpeste-aq "Kókterek" aýlynyń baılary da kóndige bastaıdy. Burynǵy kózqarastary birtindep joıyla beredi. Qaınaǵan ómir olardy da tartqan sıaqtanady. Onyń ústine aýdan qyzmetkerleriniń bári shetki aýyldiki, olarǵa úı kerek, páter kerek. Páter úı kóbine baılardan, áldi sharýalardan shyǵady. Árqaısysy-aq páterge adam jibergisi keledi.

Biraq burynǵy saldyr-salaq qalyp keńes qyzmetkerleriniń kóbinen joıyla bastaǵan zaman ǵoı. Olar páter máselesine de saq qaraıdy. "Aýdan qyzmetkerleriniń sorpaǵa shyǵarlary bizdiń úıge turmaǵanda, kimniń úıine turar deısiń?" dep, dámelengenderdiń birsypyrasynyń úıi bos qalady, jaýapty qyzmetkerler kóbine kedeı-kepshiktiń úıin jóndetip, soǵan ornalasady.

"Kókterek" aýlyndaǵy taza turatyn úıdiń biri — Omardyń úıi. Eki bólmeli molaq aǵash úıi bar. Aýyldyń orta sheninde. Keńsege alynyp otyrǵan Jappasbaı úıimen kórshi. Omar qartań adam. Jappasbaıdyń sarqytyn ishken úzeńgi joldasy. Dáýleti ortalanǵan. Bir uly, bir qyzy bar. Qyzynyń aty Raqıla. Jasy 18-de. Bozbala úıir. Aýdannan elge shyqqan ınstrýktorlaryńnyń kóbi buryn kelgishtep, ótken-ketkende qonbaı ketpeıtin. Omar ondaılardyń bárin ashyq júzben qarsy alyp, eshbir qyzǵanyshtyq minez kórsetpeıdi.

— Táýir adam eken... Balasy da sóılep turǵan ashyq kórinedi,— dep, qonǵan, tústengenderdiń maqtap ketetini de bar.

Aýdan aýlyna kelip ornap, qyzmetkerler páterge ornalasa bastaǵan soń Omar tańdap, bireýin úıine kirgizbekshi bolady. Tańdaı kele, salyq bólimin basqaratyn Jaqyp deıtin jigitti tabady. Jaqyp jas jigit. Týysy kedeı. Partıa mektebinen shyǵyp, keńes qyzmetine aınalysqanyna bir-eki jyl ǵana bolǵan. Omarmen tanystyǵy da bar. El aralap shyqqanynda Omardyń úıine bir qonyp, sodan bylaı qona-tústene júretin bolǵan.

— Qonystaryń qaıyrly bolsyn, shyraǵym, jaqsy keldińder ǵoı, ózimiz múlde máz bolyp qaldyq... Páterge túsemin deýshiler de bolyp edi, seni keledi dep esitken soń, ózim de, úıdiń ishi de basqa adamdy túsirgimiz kelmeıdi,— dep, Omar Jaqypty qoshemetpen qarsy alady.

Jaqyp Omardyń úıinde. Qonaqtan jaman syılaıdy. Tórt qabat kórpeni astynan úzbeıdi.

— Qaraǵym, qonaǵyńdy óziń kút. Ájeńniń qoly tımeıdi, men kóbine tysta bolamyn,— dep Omar qyzyna qaıta-qaıta tapsyrady.

Qyzy Raqıla, ákesiniń sózin estise, Jaqypqa kúlimsirep qaraıdy.

— Bóten úı dep jatsynbańyz, keregińiz bolsa aıtyp turyńyz,— deıdi Raqıla kúlimsirep.

Raqıla qarasa, Jaqyp qulaǵyna sheıin qyzaryp:

— Jatsynbaımyn ǵoı... Ábden... Maqul,— dep yrjalańdap jaýap beredi.

Kún ótedi, aı ótedi. Omardyń úıine Jaqyp, Jaqypqa Omardyń úıi úırenisedi. Bóten úı dep burynǵydaı qysylýdy qoıady. Raqılamen oınap-kúledi, ázildesedi. Raqılanyń áke-sheshesi eleń qylmaıdy, kórse de kórmegensip, bilse de bilmegensip júre beredi.

Aýdan kóship kelip ornaǵan kezde, Jaqyp aýyldy qydyratyn edi. Aýyldyń jaı-kúıimen, kimniń qalaı turatyndyǵymen tanysyp júrdi. Aýylda tap jigi bar, kedeı men baı bolyp, ózinen ózi bólinip turǵan sıaqty.

— Qalaı, bala, Omekeń qulaǵyńdy buramaı ma?— dep, Qalabaı kúlip suraıdy.

Qalabaı — Kókterek baýyryndaǵy aýyl ishindegi kedeıdiń belsendisi, keńes múshesi. Túrli jumysta, jınalysta baılarǵa qarsy shyǵyp, salǵylasyp júrgen jigit.

— Osy jigit úıine turǵaly "bizdiń" qatyn shalqaqtaıtyndy shyǵarypty. Keshe kishi qyzdyń toıynda, asqaqtap otyrdy. Baı-baı dep tóbemizdi oıatyn bolyp edińder, baıdy da qudaı jaratqan kórinedi,— deıdi... Sosyn men aıttym: ene, dedim, úıtip kópirinbeı-aq qoıyńyz,— dedim, baılyǵyńyzdy jasyra almassyz,— dedim...

Muny aıtatyn Aısha — Qalabaıdyń qatyny. Aıtady da, kóziniń qıyǵymen Jaqypqa qaraıdy. Qalabaı myrs etip, kúlip jiberedi:

— Kórdiń be, qatyndardyń sózi qalaı?

Jaqyp burynǵydaı keshkilik kitap oqýdy, jumys isteýdi sırete bastaıdy, Omar sózsheń adam, áńgimeni baıaǵydan bastap soǵady, ótken kúndi jyr qylady. Jaqyp ony erinbeı tyńdaı beredi.

Keıde, Jaqyp shamǵa jaqyndaı túsip, qaǵazyn aqtarsa:

— Qaraǵym, Raqıla, shamdy jaqyn qoı,— dep Omar qyzyna ıek qaǵady. Ózi kúpisin búrkenip, qara kóleńkege taman yǵysyp jantaıady.

Tigip otyrǵan isin toqtatyp, Raqıla shamdy Jaqypqa jaqyndatady.

— Raqmet!— dep Jaqyp kúlimsirep qyzǵa basyn ıedi.

Qyz da kúlimsirep, shamǵa tóne, Jaqypqa qarsy bir tizelep otyrady.

— Munyńyz ne, óleń be?

— Joq, jýrnal.

— Óleńińiz joq eken oqıtyn.

— Óleńge qumar bolsańyz, jazyp bereıin.

— Qashan?

— Qazir...

Jaqyp jazyp berse, Raqıla alyp úńiledi, hatty shala tanıdy ǵoı, ejelep oqıdy:

"Súı, jan sáýlem, taǵy da súı, taǵy da!

Jyly, tátti ý tarady qanyma..."

Raqıla oqyp shyǵady da, kúlimsiregen kúıi, dóńgelek kózin Jaqypqa qadaıdy. Jaqyp ezilip, erip, balqyp ketken sıaqty bolady.

— Má, taǵy jazyńyz!

— Qandaıyn?

— Meıliń...

Taǵy jazylady. Taǵy oqıdy, kúlisedi.

— Má, taǵy jazyńyz!..

Qara kóleńke, jerde, júktiń aldyńǵy jaǵynda, búk túsip, buıyǵyp Omar jatyr. Áıeli Aıjan — ekinshi bólmede. Ol "qaǵynǵyrlap" bireýge ursady.

— Raqıla!— dep daýystap, oqta-sanda qyzyn shaqyryp qoıady. Raqıla sheshesiniń shaqyrǵanyn eleń qylmaıdy, bir japyraq qaǵazǵa birsypyra úńilip otyryp, burynǵydan da beter jymıa túsip:

— Má, taǵy jazyńyz!— deıdi.

...Mart ishiniń ótkir jeli gýilin údetip, ishin tartyp soǵady. Burshaq pa, borasyn ba — terezege tyrs-tyrs tıedi. Tastaı qarańǵy úıde bolar-bolmas bozarǵan terezege qarap, Omar oılanady. Oıdyń kezbeıtin jeri joq. Ótken kúnin bir sonar qylyp qydyryp ketedi, odan qazirgi kúnge oralady. Qazirgi kúnnen qazirgi túnge oralady. Oı túkpirinde bir nárseler selt etip ketken sıaqty bolady. Biraq, elemeýge tyrysady.

Erteńine sháı iship otyryp Jaqyp ta, Raqıla da Omarǵa urlanyp, ishterinen kúlip otyrǵan tárizdenedi. Omar ony sezbegenge salynady. Sháıin urttap otyryp, oqta-sanda " astaǵypyralla" dep qoıady. " Astaǵypyralla" Omardyń úırenshikti sózi. Bireýmen jaı sóılesip otyrǵanda da, bireýmen uryssa da, boqtassa da "astaǵypyrallany" aýzynan tastamaıdy. Munysy — bir jaǵynan aýzy úırenip ketkendikten bolsa, ekinshi jaǵynan — syrttyń qaraýynda "Omar qudaıshyl" degen atty alaıyn degendik. Shynynda, Omarǵa "qudaıshyldyqtyń" ózi kerek emes, aty ǵana kerek. Ómirinde oraza ustaǵan adam emes, salqam arbadaı saldyrlatyp tań namazyn oqıtyny bar. Namazynyń artynan bata qylǵanda, úıdegi adamdardyń qulaǵyna shalynsyn degendeı, daýysyn shyǵaryńqyrap: "Búkil arýaqtarǵa tıe bersin" dep qoıady.

Úzik túımeli qara paltosyn ıyǵyna ilip, ýqalanǵan kenep portfelin qoltyǵyna qysyp, Jaqyp keńsesine ketip bara jatyr edi.

— Balam, tura turshy,— dep Omar shaqyrdy.

Kúpisin jeleń jamylyp, shermıip, yńyrana basyp, Omar qoranyń kún jaǵyna taman baryp turdy.

— Balam, saǵan aıtaıyn degenim mynaý edi,— dep, Omar kúpisin ıyǵyna taman tartty,— myna kórshi aýyldaǵy Kóbekti biletin shyǵarsyń. Azǵana qara-qurasynyń barlyǵy bolmasa, ata-babasy buryn kedeı bolǵan. "Kóbektiń ákesi tursyn, ózi ómiriniń kóbin malaılyqpen ótkizdi", dep ákem marqum aıtyp otyrýshy edi... Osy Kóbekke mal bitkenin aǵaıynynyń ishinde kóre almaıtyndar bar. Solar jaryq alyp Kóbektiń sońyna túsedi de júredi. Raqymnyń balasy komsomol eken ǵoı. Komýnıs bolǵandar osy ózderiń sıaqty sypaıy nege bolmaıdy eken? Kóbi adyrańdap, tóbeńdi oıa jazdaıdy. Tárbıeden, shyqqan jerinen de bolatyn shyǵar ǵoı, Raqymnan ne jóndi bala týsyn, baıaǵyda, jıyn-toıda, qý súıekti qaltasyna salyp júrip: "Kimge tússe, soǵan tússin" dep toptyń ortasyna laqtyratyn Raqym edi ǵoı... Aǵaıyndary osy Raqymnyń balasyn jeliktirip, Kóbektiń sońyna salatyn kórinedi. Sol aýylda ana bir Bektemir deıtin taǵy bir qý bar. Baıaǵyda bizdiń úıde malshy bolyp júrdi. Tilazar, alǵanyn aqtamaıtyn bir shirkin edi. Sol ekeýi "Kóbek malyn jasyryp otyr" dep aryz beripti,— deıdi. Aýdan solardyń aryzyna súıenip, Kóbekti 28-ge iliktiretin bolǵan ba, qalaı... Aǵaıyn arasynda Kóbekpen kóńilimiz jaqyn bolýshy edi. Kelini túskende Raqıla jandy shaqyryp alyp, bir túkti kilem berip edi... Keshe sol Kóbek maǵan keldi: "Aýdan aýylynda. Aýdan qyzmetkerlerimen aralasyń bar. Salyq jumysyn basqaratyn bala óz úıińde jatyr. Sen osy jumysyńdy rette" dedi. Sosyn men aıttym: "Qaıdan bileıin, salyq jumysyn basqaratyn balanyń bizdiń úıde ekeni ras. Óz balamdaı bolyp ketip edi, aıtyp kóreıin", — dedim... Sony qulaǵyńa salaıyn dep edim, shyraǵym,— dep, Omar sózin bitirdi.

Jaqypqa tanys áńgime bolyp shyqty. Kóbekti Jaqyp biledi. Ótken jyly jer bólisimen shyqqanda Kóbektiń úıine qonǵany bar. Kóbek toqtysyn soıyp, qolyn qýsyryp, Jaqyp salt júretin bolǵan soń, kúreń jorǵasyn erttep bergen. Kúreń jorǵany eki kúndeı minip júrdi. Biraq, jorǵasyn mingeni bolmasa, Jaqyp óz oıynsha Kóbekke bolysyp, kedeılerdiń úlesinde qyldaı qıanat qylǵan joq. Áıtkenmen, ersi jumys estilmeı jata ma?! Jaqyptyń Kóbekke qonaq bolǵany, jer bólisinde kúreń jorǵasyn mingeni aýdan qulaǵyna shalynyp, raıkom hatshysy ońasha alyp otyryp, ornynan turǵysyz qylyp bir urysqan. "Materıalyńdy baqylaý komısıasyna beremin" dep te qorqytqan. Sodan bylaı Kóbektiń atyn esitse, Jaqyptyń júregi dir... óte qalǵan sıaqtanýshy edi.

Omar tutqıyldan basty. Bul oqıǵany Omar bilmeıdi. Omardyń oıy — Jaqyp arqyly jumysty astyrtyn bitirý. Kóbektiń kózinde óziniń bedelin ósirý. Jaqyp qaıtedi? Qolymnan kelmeıdi dep aıta ala ma? Omardyń ótinishin aıaq asty qylýǵa qolynan kele me? Omar renjise, Raqıla da renjimeı me?..

Marttyń kúni sáýlesin qyzdyra quıyp, ókpek jel úrip, qardy solqyldatyp eritip jatyr. Albar ishi, oıpań jer, irkilgen sý. Omar kún shýaqta turyp, aýlyndaǵy dúkennen jańada alyp kıgen jyltyr galoshyn sýǵa malyp-malyp qoıady. Sóıtedi de, Jaqyptyń betine kúlimsirep qaraıdy.

— Jaraıdy, retine qaraı kóreıin,—dedi Jaqyp kúrsinip.

— Súıt, shyraǵym,— dep Omar kúlimsireı túsip, úıine jóneldi.

...Tús áletinde Omardyń úıine Myrzaǵul keldi. Myrzaǵul kórshiles eldiki, ortasha dáýletti, momyn kisi.

— Túneý kúni ǵana keresin jep ketip edi ǵoı... Súıretilip... dep Aıjan aldyńǵy úıinde burqyrap júr.

Omardyń shyraıy ashyq. Myrzaǵuldy kúlimdep qarsy aldy. Mal-janyn, sharýashylyǵyn, aýyl-kórshisiniń amandyǵyn surap jalbańdap, asty-ústine túsip jatyr.

— Aıjan, barmysyń?— dep aldyńǵy úıine qarap daýystady,— etińdi ońdap as!

— Jalǵyz jaıa qaldy, qylqyldaıdy da otyrady. Sol bitken soń jersiń... dep, Aıjan ashýmen peshtiń otyn kósep qalǵanda, kúli burqyrap tóbege shapshydy.

Raqıla sýǵa barýǵa shyqty. Kúıentesin bylǵańdatyp, aıaǵyn sanap basyp ketip barady. Jar basynda Aısha kezdese ketti. Raqılany kórgennen kúlimsirep, shelegin jerge qoıyp toqtady. Raqılaǵa úńile qarap, kúledi:

— Erke qyz, nemene, qasqyr tartqannan amanbysyń?— dep edi, Raqıla unatpaı teris qarap júrip ketti.

Sýattyń kún batys jaǵymen eki jigit keńsege qarap jónep barady eken. Qoldarynda portfel. Kıimderi sypaıy. Bireýi Raqılanyń tusynan óte berip:

— Amansyz ba, qaryndas!— dedi.

Raqıla kúlimsireı túsip:

— Shúkir!— dep ernin jybyrlatty.

— Osy qyzǵa men qyzyǵyp júrmin,— dedi eki jigittiń bireýi — Qasym.

— Qyzǵa kim qyzyqpaıdy deısiń,— dep ekinshisi nemquraıdy qylyp jaýap beredi.

— Jaqyptyń joly bolyp júrgen shyǵar deımin.

— Jaqyp bosań jigit qoı, onyń qolynan kele qoıar ma eken?

— Jaqyptyń qolynan kelmegenmen, myna qyz qaratyp jatqyzbas. Meniń estýim solaı.

— Onda ońbaǵan adam deseıshi.

— Joq, menińshe sol durys. Kóńiliń súıedi eken, súıgen adamyńmen júr. Súımeıdi eken, zorlanba.

— Pálsepeńe bolaıyn, senińshe "jezókshelerdiń" isi de durys qoı?!

— Joq, "jezókshelik" ózine basqa. "Jezókshe" súıýdi bilmeıdi, oǵan aqsha kerek, ol haıýan syqyldy.

— Kúnde bireýmen júrgeni, ol haıýandyq emes pe? Kún saıyn bireýdi neǵyp súıe beredi? Bárine birdeı jete bergen ne qylǵan júrek?

— Joq, sen súıý degenge eski kózqaraspen qaraısyń. Bireýdi súıedi ekensiń, sodan máńgi aıyrylma — deısiń, bul — durys emes. Máńgilik súıý joq. Menińshe tipti súıý joq, kóńildiń qalaýy ǵana bar. Súıý degen ásheıin rıa, birin biri, aldaýshylyq...

Ekeýiniń talasy aıaqtalmaı keńseniń esiginen kirip te ketti.

Raqılaǵa "qyzyqqan" jigit aýdan qyzmetkeriniń biri — Qasym degen edi. Jas, boıdaq, sal jigit. Áıelge úıirligi, kóńilshektigi bar. Jibi túzý áıeldi kórse, sonymen sóıleskenshe qumartady. Osy minezin aıtyp keıde joldastaryna maqtanshylyq qylyp ta qoıady. Aýdan kóship kelgennen beri Raqılaǵa kózi túsip júrdi de, tanyspaqshy boldy. Keshe zapıska jazyp, ıspolkomnyń kýcherinen berip jiberse, Raqıla jaýap qaıyrypty. Qasym hatynyń ishinde: "Tanysaıyq, jaqyndaıyq" degen sózderdi aıtady. Raqıla oǵan qaıtarǵan jaýabynda: "Sizben jaqyndasýǵa qarsylyǵym joq" deıdi. Qashan tanysý kerek? Qashan jaqyndasý kerek? Bul týraly ázir ashylǵan joq. Qasym keshe ekinshi ret hat jazyp úlgire almady, "zasedanıe" uzaqqa sozyldy. Basym aýyrdy dep syltaýratyp Qasym ketip qalýǵa aınalysady, partıa komıtetiniń hatshysy aýdan qyzmetkerleriniń keıbireýleriniń jumysqa salqyn qaraıtyndyǵyn aıtyp, keıip otyrǵan soń, sodan qaımyǵyp shyǵa almady. Búgin keńsege barysymen birinshi jumysy — Raqılaǵa hat jazý edi. Sol oımen keldi de, hatshynyń tómengi jaǵyndaǵy stolǵa otyra ketip, qalam-qaǵazyn daıyndap, endi kirise bergende, stoline kelip bireý tóndi. Qaǵazynyń basyna "Raqıla" degen sóz jazylyp ta úlgirip edi, kózi shalyp qalmasyn dep qolymen kóleńkeleı qoıdy.

— Otaǵasy, ne kerek?

— Tórtinshi aýyldyki edim. Bir jerde otyrǵan jıyrma shaqty úımiz. Bárimiz de kedeımiz. Bizdiń kedeı ekendigimizdi, spısokten qarasańyzdar, ózderińiz de bilesizder. Osy keńsede Baıtas deıtin bar, so da biledi.

Qaýdyr tondy qara kisi Qasymnyń stoline tóne túsip, kedeıligine kýáni ústi-ústine jalǵaı berdi. Sózin aıaǵyna sheıin tyńdaýǵa Qasymnyń sabyry jetetin bolmady. Bastalyp qalǵan hat oıyn bólip, esi-derti Raqılaǵa jazatyn haty bolyp, álgi kisi sózin qansha maıdalap aıtsa da, Qasym onyń sózine de súıenetin bolmady.

— Otaǵasy, bul ertegi aıtatyn jer emes, jumysyń bolsa, qysqa aıt!— dep Qasym qabaǵyn kirjıtip, shaq etti.

Sóılep turǵan sharýa múdirip, turyp qaldy. Aýyly aýdannan alys, araǵa bir qonyp kelip turǵan beti edi. Aýyl kedeıleri bolyp ózara sóılesip, "artel" ashýdyń jónin bilip kel — dep aýdanǵa jibergen kóptiń ókili edi, bul.

— Shyraǵym, álgi "kálek..."— deı me?— dep, sharýa apalaqtap, sózin bitire almaı toqtady.

— Kollektıv jumysy mende emes, "Zemotdelge" baryńyz.

— Onyńyz qaıda?

— Osy úıden tabylady...

Hatshy jigit basyn kóterip, Qasymǵa tiksinip qarady. Jumysyn tastaı berdi de:

— Beri júrińiz, otaǵasy,— dep sharýany ekinshi bólmege alyp ketti.

Qaıtyp oralyp ornyna kelip:

— Qasym joldas, munyń jaramaıdy. Kelgen sharýany durys qarsy alý kerek,— dep, hatshy kúńkildedi.

Qasym elegen joq, hatyn jaza berdi.

...Jaqyp salyq bóliminiń qaǵazyn aqtaryp, Kóbektiń ústinen túsken aryzdy taýyp aldy. Aryzdy qaıta-qaıta oqydy. Aryzdyń árbir qarpy, árbir núktesi adamnyń boıyn túrshiktirgendeı qorqynyshty bolyp kóringen sıaqtanady. Jaqyp oqyp shyǵyp, stolyna súıenip, aýyr oıǵa shomdy.

— Nemene, Raqıla oıyńa túsip otyr ma?— dep bireý ıyǵynan tartty.

Hatshy eken, zamandas qoı, ázildep oınaı beredi. Jaqyptyń aldynda jatqan Kóbektiń ústinen túsken aryzdy kózi shalyp, hatshy jigit — Nurpeıis tura qaldy.

— Á... Kóbektiń ústinen aryz túsken be? Muny, endi qaıtesiń, sotqa jóneltesiń be?— dep Nurpeıis qadala qaldy.

— Sóıtermiz,— dep Jaqyp kúńk etti.

Kóbek máselesi Raqılaǵa baılanysty. Kóbekti oılasa, Jaqyptyń oıyna Raqıla eriksiz túsedi. Raqıla janyna kelip turǵan sıaqty bolady, kózi kúlimdep, ystyq lebi betine tıip turǵan sıaqtanady. Raqıla degende júrektiń selt etetin bir jeri bar. Jas bozbalalar Raqılanyń atyn atasa, Jaqyp oǵan seziktene qaraıdy, unatpaıdy. Úıge bireý kelse, Raqılanyń betine qarasa, Raqılamen oınap-kúlse, Jaqyp jarylyp kete jazdaıdy... Jaqyp bul qalpyn Raqılaǵa da sezdiredi. Sezdirgende, Raqılaǵa ózi bastap aıtpaıdy, Raqıla bastap suraıdy...

— Meni qyzǵanasyń ba?— deıdi Raqıla.

— Qyzǵanam. Saǵan bireý qarasa, sen bireýge kúle qarasań, ishim janyp ketkendeı bolady.

Raqıla biraz úndemeı jatyp:

— Men de súıem, men de qyzǵanam!— deıdi.

Jaqypty adam súıgendeı me? Jaqypty adam qyzǵanǵandaı ma? Raqıla sıaqty qyz "súıetin" bolsa, "qyzǵanatyn" bolsa, onda Jaqyp "jaman" bolmaı shyǵady ǵoı. Osyny oılap, Jaqyp keıde kóterilip te qoıady.

* * *

...Asyn ishken soń, Myrzaǵul júretin boldy. Atyn jegemin dep dalaǵa shyqty. Kúpisin jamylyp Omar da ere shyqty.

— Kelgen jumysym túneýgi edi,— dedi Myrzaǵul.

— Ózim de sezip turmyn.

— Ákelip edim, sony berip qaıtsam deımin.

— Endeshe, myna qoraǵa kireıik.

Qara kúńgirt qoranyń tór jaǵyna baryp Myrzaǵul júresinen otyrdy. Oǵan qarsy Omar otyrdy. Jan qaltasynan oraýly oramalyn shyǵaryp, Myrzaǵul chervondardy sanap jatyr:

— Bireý, ekeý, úsheý... aqshanyń tabylýy qıyn eken, eki par ógiz sattyq, 4-5 jylqy sattyq, nalogi bir jaǵynan, azǵana maldyń qory da azaıyp barady... Má, sanap alyńyz, bes júz som shyǵar...

— Ne aıtqanyń. Qaıdan ońaı bolsyn?! Maly bar adamǵa alym-salyqtyń ózi de ońaı soǵyp turǵan joq qoı.

Aqshany búktep, Omar qaltaǵa tyǵyp jatyr. Ózi kúlim-kúlim etedi.

— Endi ýáde ǵoı?

— Ýáde!

— Qudaı qossa, quda boldyq qoı?

— Bolǵanda qandaı, ózimniń de kóńilge alyp júrgen adamym ediń. Qudaı kezdestirip, bitýana bolsa dep arman qylýshy edim, tilegim qabyl boldy, qudaıǵa myń da bir shúkir! Zaman bolsa jaman, saqtanbaı bolmaıdy. Sezilip qalsa, soty daıyn. Meniń túneýgi: "Eń arǵysy qatyn-balaǵa da sezdirmeıik, alys qylǵanymyzdy ekeýmizden basqa jan bilmesin" — degenim sol edi ǵoı. Sáti bolar. Endi, tym asyqtyrma. Jer aıaǵy bosasyn. Bir yńǵaılanyp alǵan soń, mılısıany qosyp, balańdy jibere qoıarsyń. Qane, endi, qolyńdy ákelshi, qudaı tatýlyqqa jazsyn!

Sıyr qoranyń túkpirinde, burqyraǵan kóńniń ústinde otyryp eki quda qol alysty, alys-beris qyldy. Ekeýiniń qudalyǵyn jan adam sezgen joq. Jalǵyz-aq kún shýaqtap kúısep turǵan qyzyl sıyr kózinen sorasy aǵyp, sol tesile qaraýmen boldy.

...Myrzaǵuldy attandyryp Omar úıine kirgende, Raqıla aq bátes oramaldyń shetin kestelep otyr edi. Omar kúlimsirep, qyzynyń janyna kelip otyrdy.

— Bul ne, qalqam?

— Keste ǵoı, áke.

— Myna bireýi jazý emes pe?

Jazý edi. "Qasym" degen sózdi Raqıla kestemen jazyp otyr edi. Qasymmen "tanysatyn", "jaqyndasatyn" bolǵan soń, soǵan arnap kestelep otyrǵan oramaly edi. Osyndaı oramaldyń birin Jaqypqa da berip edi. Bul Raqılanyń ekinshi kestesi, "súıgenine" beretin ekinshi tumary...

Sol kúni túnde, sol aýyldaǵy bireýdiń qyryqqa kelgen áıeli ul taýyp, shyldaqana boldy. Qyz-bozbala shyldaqanaǵa jınaldy. Qasym da bardy. Jaqyp ta bardy. Birsypyra bozbalalar qyzdarmen aralasa otyrdy. Raqılanyń bir jaǵynda Qasym, bir jaǵynda Jaqyp, Raqılanyń Jaqyppen jumysy joq sıaqty. Qasymǵa burylyp kete beredi. Qasymmen ázilge kirdi.

— Bozbalalar nege óleń aıtpaıdy?

— Qyzdar she?

— Bozbalalar turǵanda, qyz aıta ma eken?

— Olaı demeńiz, onyńyz áıeldi kemitkendik bolady. Biz áıeldi teńeý jaǵyndamyz, áıeldi úske shyǵarý jaǵyndamyz...

Raqıla syńq-syńq kúledi. Qasymnyń qulaǵyna sybyrlap:

— Áıeldi ústińizge qalaı shyǵarasyz?— deıdi...

Bastapqy kezde Jaqyp munyń bárin ásheıin oıyn shyǵar— dep otyrdy. Súıte kele shydamy kemidi, Raqılaǵa qarsy júreginde ókpe aralas ashý týdy. Qasymdy naq sol mınýtte, ıt etinen jek kórdi. Áıtse de, ne bolsa da ishinde, syr bildirgisi kelmedi. Raqılaǵa bul da ózinshe qyr kórsetpekshi bop, oń jaǵynda otyrǵan qara bujyr qyzǵa buryldy. Bir-eki aýyz ázil aıtqan boldy. Qyzdyń ne aıtqanyn uqpasa da, qoshemet qylyp kúlgen boldy.

Úıdiń ortasy qotandaǵy qoısha uılyǵyp, birine biri súıenip, jambastap jatqan jigitter. Pysynap, terlep kóbiniń mazasy ketýli-aq, biraq sol kúıleri ózderine qyzyq sekildi.

— Aý, dombyra qaıda?— dedi bireýi basyn kóterip, mańdaıdan shubyrǵan terin súrtip.

— Júsipke dombyra ákelińder, óleń aıtsyn!

Júsip deıtin sopaq bet, murtty sary jigit ıyǵyn kótere túsip, qaraǵaı dombyrany qolǵa alyp, qulaǵyn buraı túsedi.

— Ýa, pále, soǵyp jiber!

— Qandaıynan aıtaıyn?

— Qyssa aıt!

— "Kórúǵylyny" aıt!

— "Qyz Jibekti" aıt!

— Ýaı, qyssań qurysyn, ertegini ózimiz de bilemiz, osy kúngi óleńdi aıt!

Júsip tamaǵyn kenep alyp:

— Endeshe, Ilıastyń óleńin aıtaıyn,—dedi.

— Onyń kim, áı?

— Ol — Qazaqstannyń aqyny.

Júsip termemen soqty:

"Maıdan degen nemene?

Maıdan qandy, qan aǵad.

Maıdan qansyz, qan aqpaıd,

Qarańǵy jurt aǵarad.

Maıdan degen nemene?

Maıdanda mal ashylad.

Maıdanda mal ashylmaıdy,-

Qarańǵy kóz ashylad.

Jurt bastapqy kezde yntamen tyńdasa da, birazdan keıin bojyrap, bireýleri aýzyn kóre qulash ashyp esinep, ekeý-ekeý ózara kúńkil sózge kirdi.

Áıelder jaǵynan bireý:

— Naǵıma aıtysamyn dep otyr,— dep óz sózin ózi ersi kórgendeı jyrqyldap kúldi.

— Kimmen?

— Júsippen...

— Aıda, Júsip, sen buryn qamty,— dep maýjyrap otyrǵan bozbalalar bastaryn kóterisin, Júsipti qysyp barady. Júsip yrjalańdap kúle beredi.

Bozbalalardyń ishinen birer qyzýy jolyndaǵy jurtty basa-kóktep, Naǵımany qaırap, Júsipke qarsy salýǵa kiristi, sóıtkenshe bolmaı, eki áıel qarama-qarsy otyra qalyp, jaıaýlatyp óleń bastady:

"Mingenim kósh aıdynda ker besti edi,

Shyn súıse qoınym jaqyn kelmes pe edi?

Kóp aılar kórmegende belgi qylyp,-

Qolynan oramaldy bermes pe edi?"

— Ýaı, báleket, óleń degende buǵan qun joq-aý,— dep bozbala jaǵy dúrligip, Naǵımany maqtaýmen bolyp jatyr.

Jurt oıynnan tań ata tarady. Tereze bozaryp, úı ishi ala kóleńke bolǵan kezde, Jaqyp páterine kelip jatty. Biraq, kózi ilinbedi. Aýnaqshydy, dóńbekshidi. Oıy shubalyp birese olaı, birese bylaı júıtkidi.

Keńsege keshigip bardy. Stolynda jatqan qaǵazdaryn aqtarystyrǵanda birinshi qolyna túsken qaǵaz — Kóbektiń ústinen túsken aryz boldy. Aryzdy taǵy oqydy, biraq mazmunyna túsingen joq. Aýzyn kúbirletip otyrdy da, qalamyn alyp, aryzdyń buryshyna: "Sotqa berilsin!" dep kese jazyp qoıdy.

* * *

..Aýdan atkom prezıdıýmynyń zasedanıesi bolǵaly jatyr. Tóraǵa — Yrysbek semiz, myrtyq, basqa kózdengen sary jigit. Májilisti ashyp, kún tártibindegi máselelerdi jurtyń qaraýyna salyp otyrdy.

— Maǵan sóz bershi!— dedi, alpamsadaı qara jigit. Bul aýdandyq partıa komıtetiniń hatshysy Bóribaı edi. Týysy batyraq. Batyraqtyqtan bosanǵanyna 4-5-aq jyl bolǵan. Sodan beri saýatyn ashyp, keńes jumysyna aralasyp, aýyldyq, bolystyq mekemelerde jaýapty qyzmetterdi atqaryp júretin.

— Munyń jóni bylaı, joldastar!— dedi Bóribaı,— egistiń kólemin arttyrý, shyǵymyn ósirý bizdegi eń kúrdeli jumys bolý kerek. Bul jónde el sharýasyna aralasyp, bilim jolyn túsindiretin júırik maman bizde joq. Myna bir orysymyz bar, 150 som aqsha alady, aqsha alǵannan basqa osynyń bitirgen jumysyn kórmeı-aq baram. Qandaı mamandyǵynyń baryn da bilmeımin. Onyń ústine ózi bir aýyz qazaqsha bilmeıdi. Qazaqsha bilmeıtin adamdy, aty maman dep, aýdanǵa jiberýdiń ne jóni bar?! Okrýgtiń ne oılap jiberip otyrǵanyn kim bilsin... Biraq, mamanymyz osylaı eken dep qarap otyrýǵa bolmaıdy. Aýyldarǵa adam shyǵarýymyz kerek. Adam shyǵarǵanda - elge túsindirip aıta alatyndaı adam bolsyn. Egis naýqany týraly, egindi qalaı salý, qaıtkende shyǵymdy qylý týraly gazetterde qaqsap jatyr ǵoı. Eń bolmasa sol gazette jazylǵandardy oqyp bolsa da, eldiń mıyna quıa biletin adam shyǵarylsyn. Meniń usynysym — osyǵan shyǵaratyn adamdy qarastyrsaq deımin...

— Meniń usynysym bar,— dep Qasym ushyp turyp, tanaýy deldıe qalypty.

Májilis ashylǵannan beri, osy Qasym bir japyraq qaǵazdy aldyna alyp, Raqılaǵa óleń jazýmen áýre bolyp otyr edi. Bóribaıdyń bastapqy sózderin tyńdamasa da sońǵy usynysy buǵan unap ketti:

— Menińshe bul jumysqa Jaqypty shyǵarý kerek!—dedi, Jaqyp jalt qarady. Birdeme aıtaıyn dep oqtalyp edi, aýzyna sóz túspedi. Ol eki arada májilis daýysqa salyp, Jaqyp belgilendi...

Egin týraly maqala basylǵan gazetterdi boqshasyna salyp, boqshany qanjyǵasyna baılap Jaqyp attanǵaly jatqanda, Bóribaı kez boldy.

— Jaqyp, sen balalyqtan saý emessiń. Bultaqtaǵanyńdy sezip júrmin. Ondaı minezdi qoı dep túneý kúni bir aıtyp edim ǵoı, qaqsata berme, túzel! Basqalardan kóri seniń túzelgeniń kerek, seniń ysylǵanyń kerek. Bireýdiń kúlgir sózine, aldaýyna erip, partıa jolynan taıyp jumys isteseń, menen jaqsylyq kútpe. Osy esińde bolsyn!— dedi sazaryp.

Jaqyp úndemedi. Tory atqa minip, birer tebinip alyp, aýyldy oralyp shyǵatyn qara jolǵa túsip, qabaqqa qaraı tyrmysa jóneldi...

* * *

...Bult túnerip aspanǵa shyqty. Jel uıtqyp soqty. Kún kúrkirep, naızaǵaı jarqyldap, jaz belgisin túgel elestetip, birinshi jańbyr sebelep jaýa jóneldi.

Atyn qamshylaı túsip, Satynyń obasynyń ústin basa, Jaqyp kele jatyr. Keńseden shyqqaly kóp boldy. Kóp aýyldardy aralady. Jınalys, baıandama, úgit, nusqaý birsypyra oryndalǵandaı boldy. Endi bet alysy óz aýyly. Aldy atar qol. Qol basynda qalyń aýyl, japyraıǵan zemenke, qoqyrsyǵan kóń.

— Salaýmáláıkúm,— dedi Jaqyp.

Qurjıǵan shal, jelbeıin joǵary kótere túsip, qyzarǵan kózin Jaqypqa qadaı qoıdy.

— Qaraǵym, Jaqyppysyń?

Bul Jaqyptyń ákesi Ybyraı edi. Jaqyp atyn baılap jatqanda, Ybyraı esiginiń aldyna baryp:

— Kempir! Barmysyń?.. Balań keldi!—dedi.

Búksheńdep qara kempir shyqty, Jaqypty qushaqtap, betinen súıdi.

— Uıat-aı, dardaı jigitti betinen súıgeni nesi,— dep ázildeı kúlip, jamaýly shapany jelmen julqylanyp, jastaý áıel de shyqty.

— Qoı, ket ári, ońbaǵan kúń... Shúıke bas alǵansha, qalqam ózimdiki!— dep, kempir kezinen shyqqan jasyn kúpisiniń jeńimen súrtti...

Alasa, tar zemenke. Syǵyraıǵan tereze. Eski alasha. Qurym kıiz tósegi bar. Esik jaq kóń, shóp-shalam, buzaý baılaǵan qazyq, ilip qoıǵan er-turman. Tóldiń qıynyń ıisi kirip barǵanda muryndy jarady.

Úı ishi jadyrasyp, qýanysyp toı túsin aldy. Jas áıel shelegin saldyrlatyp, kúldi burqyratyp, tamaq isteýge kiristi. Qara kempir aınalyp-tolǵanyp, Jaqyptyń janynda báıek bolyp júrdi. Ybyraı shal, peshke arqasyn súıep, tóseginiń ústinde otyryp, Jaqypqa kózin qadaı túsip:

— Toba, toba... Bergenińe shúkir!— dep qoıdy.

Bul ómirdiń tańy ǵoı. Budan burynǵy ómir — qarǵalǵan ómir. Osy úıdiń ishindegi Ybyraı, qara kempir, ana bet-aýzyn jún qaptaǵan eńgezerdeı qara jigit — ótken ómiriń malaılyqpen shiritken adamdar, kemshilik, joqshylyqtyń ne túrli zardabyn tartqan adamdar.

Aýyl adamdary jınaldy. Aýdan sóz boldy. Aýdanda istetip jatqan jumystardy surasty.

— Bizdiń artelimizge bıyl da tuqym bere me eken?— dep, tyshqan kózdengen qara jigit suraý berdi.

— Artel demekshi, myna "Bozǵaı arteli" qaryz seriginen kóp aqsha aldy dep esittim, sonyń jóni qalaı?

— Jaqyp-aý, ózińniń ashqan arteliń edi ǵoı, qazynadan járdem bolsa, kóbirek bergizý jaǵyp qamdasaıshy...

— Báse, Erman neǵyp sony aıtpaı otyr dep em.

— Jaqypqa aıtpaǵanda, kimge aıtaıyn?! Kedeı elmiz. Artel bolǵaly shyraıymyz shyǵyp keledi. Úkimet qarjysyn dalaǵa jibergemiz joq, bizge berse, kózge kórinedi. Mektep saldyq, dúken ashtyq, ıacheıka uıymdastyrdyq. Osyny basqa aýyldaryń durystap isteı alyp otyr ma?— dep tyshqan kóz, qara jigit — Erman kóterilip qoıdy.

Erman kedeıdiń ishindegi belsendi, ómiriniń kóbin malaılyqpen ótkizgen. Joqshylyqtyń ne túrin basynan keshirgen. Úı bolyp, el qataryna qosylǵany úsh-tórt jyldyń ishinde ǵana. Budan eki jyl buryn, Jaqyp partıa mektebinen oqyp, aýlyna kelip, artel ashý týraly sóz qozǵap edi.

— Osyny úkimet aıtyp otyr ma?— deıdi Erman,— úkimet aıtsa, bizdiń zıanymyzǵa aıtpaıdy. Biz úkimettiń kedeıimiz. Kóringen baıǵa qoljaýlyq bolyp, shydaýynda júrgenshe, óz aldymyzǵa ómir quraıyq. Kel, birigeıik!— dep, Erman ózi sıaqty kedeılerdi úıiriltip alyp ketip edi. Sol jerde artel uıymdastyrylyp edi. Artelderiniń atyn "Jańa kúsh" qoıyp edi. Artel bastyǵy bolyp osy Erman saılanyp edi. Aýdanǵa baryp tirketip, aqshadaı, tuqymdaı kómek te alyp edi. Salǵan eginderi bitik shyǵyp, artel sharýasy qorlanýǵa aınalyp edi. Artel músheleriniń sany bastapqy 20 úıden ósip, 50-ge jetip edi. Músheleri ósken saıyn jumystaryn keńeıte túsedi. Ýaqytsha bolsa da shymnan mektep úıin salady, aýdandyq kooperatıv dúkenimen jaǵalasyp júrip, Erman "Jańa kúsh" arteliniń atyna dúkenniń bólimshesin ashtyrady. Bıyl osy aýylǵa bir naýqanmen Bóribaı kelip, kedeıler arteliniń jumysyna shyn rıza bolyp, qýanady. Ermandy úgittep, artel janynan partıa kandıdattarynyń tobyn qurmaqshy bolady. Qazirgi ıacheıkasy sol. Erman hatshy. Múshesi toǵyz — bári batyraq, kedeı...

— Biz saǵan ókpelimiz!— dedi Erman Jaqypqa,— kózsiz kóbelekteı, kóringenge qoljaýlyq bolyp otyrǵan aýyl edik. Basymyz qosylsa — endi qosylyp otyr. Budan bir-eki jyl buryn osy kóldiń basynda úı sany onǵa tolmaıtyn edi. Kásip úshin, tamaq úshin bári bytyrap, kóringen baıǵa qoljaýlyq bolýshy edi. Sen oqýǵa kirgende qýanyp edim. Kedeı edik, az atanyn balasy edik. Tym bolmasa, Jaqyp oqyp shyqsa, ortamyzǵa uıytqy bolyp, basshylyq ister,— dep edim.

Basshylyǵyń boldy, ony jasyrmaımyn, osy arteldi seniń arqańda uıystyrdyq, seniń aıtqanyń sebep boldy. Biraq, sodan qaıtyp bizge qol úshyn bere bilmediń. Biz ne bilemiz? Eń arǵysy arteldiń ýstavyn da durys uǵynbaımyz. Arteldiń isteıtin jumystary tolyp jatqan kórinedi, sonyń birin de isteı almaı otyrmyz. Men saǵan mynadaı bir syr aıtpaqshy edim. Osynda otyrǵannyń bári de aıtqysy kelip otyrǵan shyǵar, bizdiń dúkenimizdiń prıkazchıgi Júnis deıtin — qasqyrdyń bóltirigi ǵoı. Ákesi Dáýit — dáýletiniń, bedeliniń arqasynda elge ne istemep edi?! Dáýittiń qamshysynyń daǵy jurttyń kóbiniń arqasynan áli kúngi ketip bolmaǵan shyǵar. Osy Dáýittiń balasynyń bizdiń dúkenge prıkazchık bolyp kelýine sen sebep boldy dep estigem. Dáýittiń bir balasy Qasym aýdanda jaýapty qyzmette otyr. Basqa kisi bilmegenmen, Qasymnyń jaıyn sen bilesiń. Ondaǵy partıa ornyna, ondaǵy joldastaryńa aıtyp túsindirip, Qasymdy áldeqashan taıdyryp jibermessiń be?! Júnistiń bylyǵyn aıtpaqshy edim-aý... Bıyl qys dúkenge bir ret kóp tovar keldi. Basqarmanyń jınalysyn istep, múshelerge bóldik. Múshe basy 25 metrden keldi. "Bulaı bólýleriń qate. Múshesiniń kóbi kedeı, 25 metr kózdeme alatyn olarda aqsha bolmaıdy"— dep Júnis qarsy túse ketti. "Aqsha tabylmasa, nesıege tovar berip, basymdy sotqa iliktire almaımyn"— dep prıkazchıgimiz qarysyp otyryp aldy. Men oǵan kónbeı, teń qylyp bóldirdim. Erteńine jurt kúńkil shyǵaryp júr: "Dáýit kelip, matany qotaryp jatyr" dep. Júgirip barsam, Dáýit kúbideı bolyp dúkende otyr. Kózdeme aldynda taýdaı bolyp úıilip jatyr. Júnis álgi tovardy shetinen ólshep jyrtyp jatyr. Basqa jurt mańyna bara almaı yǵysyp, keıin tur. "Munyń ne?"— desem, Júnis tanaýyn kóterip:— "Kimde aqsha bolsa, tovardy soǵan beremin!" deıdi. Kúıip kettim, polkeden qarǵyp túsip, kezdi qolynan julyp aldym. Ekeýmiz shart ta shurt boldyq ta qaldyq. Aýdanǵa bul áńgimeniń qalaı qulpyryp jetkenin óziń de bilesiń. Mine, osy oqıǵadan beri baılar bizge qaterin tigip otyr. Ne túrli páleniń bárin bizge úıip, múshelerimizdiń ishine irtki salýǵa kirisip otyr. Keshe Jıenbaı basqarmaǵa aryz ákelip berdi: "Artelden shyǵamyn"— deıdi. Nege shyǵatyn sebebin ózi aıtpap edi, qatyndar arqyly esittim, bir ósek tarapty: "Artel múshesiniń bári eriksiz kommýnıske jazylady, qyz-qatyndar ortaǵa túsedi" depti. Jıenbaı dinshil adam ǵoı, soǵan nanyp ketip otyr. Jıenbaıǵa erip Qojyq, Seıil de shyǵamyz dep otyr... Mine, biz osyndaı kúıge ushyrap otyrmyz. Ósek taratyp otyrǵan baılar. Bizdiń basymyz qurala bastaǵan soń, bizdiń jurt bola bastaǵanymyzdy kórgen soń, osynyń túbi jaqsy bolmas degendeı, olar, endi, talasýǵa kirisip otyr...

Erman qyza kele, birsypyra syrdyń betin ashty. Jaqyp ózinen ózi oılanyp otyryp, uıalaıyn dedi. Uıalatyn jóni bar. Jaqyp shynynda da "Jańa kúsh" artelin esinen shyǵaryp edi. Eki jyldyń ishinde úıiniń tabaldyryǵyn attap otyrǵany osy-ay. Túrli jumystyń, naýqannyń qyzyǵyna túsip ketip otyrdy. Mektepti bitirip kelgen jyly, bastap jumysqa kirisken jyly bet alysy jaqsy edi, eki sóziniń biri kedeı týraly edi, kedeı arasynda istegen jumysqa jan-tánin salyp, kirisetin sıaqty edi. "Jańa kúsh" artelin bastap uıystyrǵanda, Jaqyp kóp sóılep edi, tyńdaǵan adam eljiregendeı jalyndy sózder aıtyp edi.

"Jańa kúsh" artelinen Jaqyp, ol ýaqytta kóp nárse kútetin sıaqty edi. Sol kútkeni bolyp pa? Bolypty! Artel shyn uıym bolýǵa aınalypty. Artel músheleriniń sanasy ósipti. Aýyl ómirinde tap jigi aıqyndalyp ashylypty. Kúni keshegi óz basynyn qamynan asa almaı júrgen Erman, búgin kóp jumysyn qolyna ustap, kóptiń tilegi úshin kúresip, áleýmet qyzmetkeri bolýǵa aıaq basypty. Az ýaqyttyń ishinde naq osyndaı bola qoıar dep, tap sol kezde, Jaqyp sene qoıǵan joq edi. Jaqyptyki ol kezde qur eles, qıal sıaqty edi...

— Nege úndemeısiń, Jaqyp? Álde men qatty aıttym ba?.. Uıalyp otyrsyń ba? Úndemegeniń — aıybyńdy moınyńa alǵanyń. Jeńeshe, men saǵan birdeme aıtaıyn ba?— dep, Erman qara kempirge qarap kúlimdedi.

— Ne aıtpaqshy ediń? Ázil sóziń bolsa, ózimizge aıtsaıshy, záýimen bir kele jatqanda, qalqamnyń mazasyn ala bergeniń ne?- dep qara kempir balasyna ara tústi.

— Áı, jeńeshe-aı, bilmeısiń ǵoı, osyndaı ońashada, úıge kelgende qysyp qoımasaq, keńsede munymen sóılesý qıyn. Bul tórelikke salynyp ketýden tańbaıdy. Osynyń qulaǵyn burap otyratyn bir shúıke bas áperip, sonsoń aýylǵa ustap otyrsaq deımin, sosyn bul bizge kelgish bolar edi. Kelgen saıyn jumysymyzdy istetip alyp, kóterilip qalar edik...

Erman oıyndy, shyndy aralastyryp otyryp, Jaqypty sózben toqpaqtap uryp boldy. Jaqyptyń kinásin móldiretip moınyna saldy. Jaqyp mindetin jańa uǵynǵandaı boldy. El jumysyna bastap kiriskende, osy mindettiń bári oıynda saırap turǵan sıaqty edi. Sony isteýge ózi sertpen kirisken sıaqty edi. Biraq isteı kele adasypty, beti burylyp ketýden de saý emes. Bir kezde kedeı tilegin arman qylyp jumysqa kirisse, isteı kele, sol kedeıin joǵaltyp alypty. Eldiń bárin bir sıaqty kórip ketipti. Jumysty kedeı úshin dep aıyrmaı, "el úshin" dep isteıtin qalypqa túsipti. Raıkom hatshysy Bóribaıdyń baılanysa beretin sebebin Jaqyp, tap osy jerde shyndap uǵynǵandaı boldy.

— Sóziń ras, Erman, men kináni moınyma alamyn! Jumys basty boldym. Qolym tımedi, men senderge buryla almadym. Budan bylaı jumystaryńa kómektesýge, jıi kelip turýǵa ýáde berem!— dep Jaqyp kúrsindi.

— E, báse, osy sózdi aıtshy. Meniń senen tilegim osy. Bizdiń jumysymyzǵa shyn aralasatyn bolsań, artel basqarmasynyń jınalysyn shaqyryp otyr edik, júr, ishinde bol,— dep, Erman kóterilip qaldy.

— Baıǵus-aı, saǵan ne boldy? Úıge kelgeni jańa ǵoı,—dep qara kempir ara túsip edi, Jaqyp pen Erman oǵan qaraǵan joq, úıden shyǵyp ta ketti.

Aýyldyń eresekteri, áıelderi jınalyp mektep úıinde tolyp otyr. Shymnan salǵan úlken úı. İshi qara kóleńkeleý. Qatarlap tizilgen parta, qara taqtaı. Semizshe kelgen, bitik kózdi sary jigit — mektep muǵalimi.

— Qane, Bıǵansha, taqtaǵa shyǵyp: "Sıyr saý" degen sózdi jazshy,— deıdi muǵalim.

Tapaltaq boıly qara áıel ornynan ushyp tursa da, álde neden uıalyp, taqtaǵa barar-barmasyn bilmeı, eki oqtylaý bolyp turdy.

— Barsaıshy, Bıǵansha, joq jerde uıala qalatyn neń,— dep Úmit deıtin noqtaly bet áıel oǵan ursyp tastady.

Bıǵansha taqtaǵa baryp, aq bordy qolaısyzdaý ustap, muǵalimniń aıtqan sózin badanadaı qylyp jazdy.

— Durys jazyldy ma?

— Joq, durys emes, "sıyrdyń" ornyna "syr" dep jazdy...

Jas áıelder, jas jigitter jaıshylyqtaǵy ázil-qaljyńyn bylaı qoıyp, bar yntasyn oqýǵa salyp otyr. Eki kózderi taqtada, muǵalim bir sóz aıtsa, sony durys uǵyp alýǵa yntyq bolyp otyr.

Artel basqarmasynyń jınalysy mektepte ashyldy. Oqýǵa kelgen áıel-erkekterdiń kóbi taramastan otyrdy. Kún tártibindegi másele — egis josparyn ósirý týraly.

Erman kún tártibin jarıalap bolyp:

— Myna Jaqyp osy arteldi bastap uıystyrǵan azamatymyzdyń biri edi. Búgin májilisimizge kez keldi. Qaralatyn másele óte úlken. Sondyqtan Jaqyp baıandama istese eken deımin, buǵan qalaı qaraısyń, joldastar — dedi.

— Maqul!— dep jurt shý ete tústi.

Jaqyp baıandama istedi. Otyzǵa tarta adam, erkek-áıel aralas, ún shyǵarmaı tyńdap otyr. Baıandama mańyzy — jańa ómirdiń jelisi. Tyńdaýshylardyń qalpynda tańdanǵandyq, Jaqyptyń sózin jatsynǵandyq joq. Jaqyptan osy sózdi estýine qumartyp otyrǵan sekildi.

Jaqyptyń oıy bir sekýndtyń ishinde alasuryp, ótkendi bir sholyp ótti. Budan bes-alty jyl buryn bul kóldiń basynda 8-9 úıden aspaıtyn úı bolýshy edi. Sol úılerdiń adamdarynyń ózi bytyrańqy, naq osy kezderde jazǵy kásipke qamdanyp, kóringenge jaldanyp ketetin. Jaz jumystan qoldary bosap, bastary qosylsa, birer úıdiń qasyna jınalyp, qaıdaǵy joqty sóz qylýmen bolatyn, eldiń ósegin teretin, áldekimderdi syrtynan nálettep, plat, daý-sharlardyń keńesimen kúnderi ótetin. Ol — kúni keshe bolǵan kúı. Qazir she? Qazir odan ózgergen. Qazirgi aýyl tilegi — eski jyr emes, eńbek jyry!

Biraq, aýyldyń bárin osylaı dep kesip-pishý qıyn. Ózgermegen aýyldar da bar. Eskilikten tistesip, aırylmaı otyrǵan aýyldar da bar.

Jaqyp baıandamasynyń aıaǵynda:

— Kópten kelgen joq edim, kúılerińniń qandaı ekendi maǵan qarańǵy edi. Búgin kórip, óz kózime ózim senbeı otyrmyn. Eki jyldyń ishinde adam nanbastyq bolyp ózgeripsińder! Men aldynda otyrǵan osy kópti, burynǵy aýyldyń adamy dep otyrǵam joq, jańa ómirdiń iskeri dep otyrmyn. Jumystaryńnyń irgesi qalanypty. Qalanǵanda — myqty qalanypty! Osy betterińnen tanbaı, jumystaryńdy budan da órkendete túsýge jańa jurtshylyq tilektes dedi.

Tyńdaǵan jurt jaırańdasty. Bireýler alaqan urdy. Erman jymyń-jymyń kúldi.

Jaqyp aýlynda eki kún boldy. Eki kúnniń ishinde birsypyra jumystarymen tanysty. Aldaǵy jumystaryna jospar quryp berdi. Budan bylaı úzbeı kelip turatyn boldy.

* * *

...Jaqyp taǵy aýdanda. Omardyń úıi asa qurmettemeı, salqyn ǵana qarsy aldy. Omar jaıbaraqat otyr. Egiske ázirlik jumysy oıyna kirip te shyǵatyn emes. Eki tildi soqasy qys boıy albardyń aýzynda salqamdanyp jatýshy edi, áli sol kúıinde, túzetilgen joq.

— Ýa, balam, esen-saý keldiń be?— dep, Omar kúńk etti de qoıdy.

Raqıla is tigip otyr. Kóziniń astymen bir ret qarady da qoıdy. Jaqyp Raqılaǵa kózin qadaı qarady. Buryn tike qaraı almaıtyn. Qaraýǵa kózi uıalatyn, bul joly uıalmady, qarady. Qarap edi, Raqıla týraly júregindegi sezim taramdanyp sıreı bastapty. Jaqyp, Raqıla buryn jurttan asqan sulý dep senim keltirýshi edi, bul joly qaraǵanda, olaı bolmaı shyqty, Raqılada eshbir artyqshylyq joq jaı ǵana áıel, boıjetken qyz. Ajary qara torylaý, tanaýy deldek, kózi ótkirleý, bar pishini osy. Osydan basqa dym joq. Bir kezde Jaqyptyń osyǵan qumartýy ras pa?— Ras. Qazir she? Bul jaǵy endi kúmándi, Jaqyp qansha qarasa da ózinde eshbir qumarlyq bar dep oılamady.

...Jaqyp aýdandyq atqarý komıtetiniń úıine kirip barǵanda, atkom bastyǵymen sóılesip otyrǵan bir áıelge kózi tústi. Shyramytty ma, álde, kózi túsip ketti me, áıel de qarady.

— E, Jaqyp, esen-saý keldiń be?— dep atkom aǵasy Yrysbek, áıelmen sózin bólip, Jaqypqa buryldy — Tanys bol, 4-aýyldaǵy mektep muǵalimi Rabıǵa Sátpaıqyzy,— dep Yrysbek Jaqypty álgi áıelmen tanystyrdy.

Rabıǵany Jaqyp syrttan biletin. Qalada oqyp júrgen kezinde birer ushyratqany bar edi. Ol kezde júz toqtatyp tanysqan joq, odan beri kezdesken de joq edi.

— Jaqyp joldas, sizge men ókpelimin. Bıyl balalardy mektepke alarda, Ermaǵanbettiń balasyn men almadym. Almaǵanda, Ermaǵanbetpen ashý-arazdyǵym bolǵan emes. Men bul aýdanǵa jańa kelip otyrmyn ǵoı, el kedeıleriniń aryzymen almap edim. Ermaǵanbet eski kezde bolys bolǵan kisi deıdi. Ózi qara tizimde, daýysy joıylǵan kórinedi. Sol Ermaǵanbettiń balasyn "mektepke al" dep qalaı zapıska jazyp júrgenińizdi bile almaı-aq baramyn. Bir jolyqsańyz aıtarmyn dep júr edim,— dep, Rabıǵa salqyn júzben sózin bitirdi.

Sózinde, ajarynda eshbir qubylý, jas jigitterdiń aldynda áıeldik belgisin kórsetý sıaqty qalyp atymen joq, osy sózdi aıtyp otyrǵan Rabıǵaǵa qarap: jańa qurylys jumysyna belsenip kirisken erdiń biri,— dep oılaısyń da qoıasyń.

...Ie, Jaqyptyń zapıska jazýy ras. Jaqyp onda salyq jumysymen elge shyǵyp edi. Salyq jumysymen shyǵyp otyryp, Ermaǵanbettiń úıine qonǵan, toqtysyn jegen. Ermaǵanbettiń keıbir sózderin uıyp tyńdaǵan da, Ermaǵanbet osy áıel muǵalim týraly da ósek sóz aıtty. Jaqyp onyń sózine nana qoıǵan joq. Nanbasa da, munyńyz ósek dep Ermaǵanbettiń betin qaıyra bilmedi. Qonaq asyn jep otyryp, Ermaǵanbet sıaqty iri adammen sóz talastyrý — qazaqshylyq kózimen qaraǵanda ersi de ǵoı.

— Ol meniń qatem, Rabıǵa joldas, ol qatemdi túgelinen moınyma alamyn. Joldastyq retimen qatemdi eskertkenińizge alǵys aıtamyn,— dep Jaqyp túsindi.

"Osy meni keketip tur ma?"— degendeı bolyp Rabıǵa Jaqyptyń betine qarady. Jaqypta keketý joq, aıybyn moınyna shyn alyp tur. Bul shyn komýnısiń isteıtin isi. Rabıǵa Jaqypqa shyn rıza bolǵan adamnyń túsine kirdi.

— Jaqyp joldas, sizge rıza boldym. Qateni moıynǵa ala bilý — komýnısiń belgisi. Ermaǵanbettiń úıine qonǵanyńyz — sizdiń iri qateńiz edi. Men sizdi moınyna almas, qarysar dep júrýshi edim. Osy kúni ózinshe aıaq astynan qısyn taýyp júrgender az ba?! Ondaıdyń kóbi Ermaǵanbetterge shyn qamqor bolyp júredi. Jańylý degen bolady. Jańylǵanyn moınyna almaǵannan jaman ne bar? Men sizge, endi, ókpemdi qoıaıyn, qolyńyzdy ákelińizshi, tatýlasaıyq!— dep Rabıǵa kúlimsirep qolyn sozdy.

Jaqyn qolyn berip jatyp, arsalańdap kúldi.

Sol kúni partıa jıylysy boldy. Kún tártibindegi máseleler aıaqtalyp kelgende, partıaǵa kiremin deýshilerdiń aryzy qaraldy. Aryz berýshiniń biri — Qasym Dáýituly bolyp shyqty. Uıa hatshysy Qasymnyń aryzyn oqyp shyqty.

— Qasym týraly búronyń pikiri ne?— dep Jaqyp suraýdy tike qoıdy.

— Árıne, ortashadan qashpaımyz ǵoı, búro kandıdatqa alýǵa uıǵardy,— dep hatshy kúmiljip baryp jaýap berdi.

Qasymǵa suraý tus-tusynan jaýyp jatyr. Suraýdy tikesinen berip taqymdap otyrǵannyń biri — Jaqyp:

— Ákeń qaı tapqa jatady dep bilesiń? Ákeń neshe jyl bı boldy? Jańa qurylysqa ıkemdelýiń qalaı? Aýyldaǵy kollektıv qurylysyna ákeńniń kedergileri bolǵan joq pa?..

Osy sıaqty suraýlardy Jaqyp túıdek-túıdegimen burqyratty.

Qasym qanyn ishine tartyp, surlanyp-aq aldy. Jaqyptyń suraýyna jaýap berýdiń ornyna, qarsy jala jabýǵa kiristi.

— Jaqyptyń bul suraýdy ne úshin berip otyrǵanyn men bilemin, basqa joldastar da jaqsy bilse kerek. Sondyqtan jaýap bergim kelmeıdi,— dedi ol.

Rabıǵa sóz surap alyp, ornynan turdy:

— Jaqyp pen Qasymnyń arasynda ne bary bizge qarańǵy. Bizge qazir onyń keregi de shamaly. Biz qazir Qasymdy ǵana bilemiz. Partıaǵa alǵaly otyrǵan adamymyz — Qasym. Sondyqtan Qasym týraly Jaqyptyń berip otyrǵan suraýlary, menińshe, naǵyz oryndy suraý. Bul suraýlardyń jaýabyn esitpeı, Qasymdy partıa qataryna alsaq, biz myqty adasamyz. Qasym joldas jańaǵy suraýlarǵa jaýap berip ótse eken deımin.

Aýdandyq halyq tergeýshisi Tájen deıtin sóz alyp, Qasymdy jaqtaı sóıledi:

— Joldastar, bet aldy solaqaılyqtyń, orynsyz qyzarýdyń jóni joq. Ár nárseniń de reti bar. Jaqypty da bilemiz. Jaqyp kedeı balasy. Kedeıligin arqaǵa tańyp, ózimnen basqa adam komýnıstikke laıyq emes deýi orynsyz...

— Qatelespe, men olaı dep aıtqan joqpyn,— dep Jaqyp onyń sózin bóldi.

— Nege aıtpaıyn dep ediń, aıtyp otyrsyń. Aıtýǵa yńǵaılanyp otyrsyń.

Jaqyp ornynan ushyp turyp, májilistiń tártibi týraly sóıledi.

— Másele Qasymdy partıaǵa alý týraly. Qasymnyń aryzy oqyldy. Qasymǵa suraýlar berildi. Ol suraýdyń birine de jaýap alynǵan joq. Jaýap alynǵannan keıin aıtys sóz bastalýy kerek edi. Birsypyra joldastar maıdandasýǵa belin býyp kelgen eken, onysyn aıtys sózde aıtsyn, ázirine Qasym suraýǵa jaýap bersin! Májilis tártibi osy. Osy tártipti basqarýshylar buzbaı alyp barsa eken deımin,— dedi Jaqyp.

Qasym shyndap qysyldy. Jurt ózara kúńkildesti. Jaqyptyń usynysy daýysqa salynyp, qabyldandy. Berilgen suraýlarǵa Qasym ushynan-ushynan ǵana jaýap berip qutylmaqshy bolyp edi, Jaqyp odan jaman qazbalap, suraýyn órshite tústi.

Aıtys sózde birinshi bolyp Jaqyp shyqty:

— Joldastar, Qasym týraly meniń sóılegenimdi sham kórip otyrǵan adamdar da osynda joq emes. Olar sham kóredi eken dep men bilgenimdi aıtpaı tura almaspyn. Men sózimdi partıa jıylysynyń aldynda aıtyp otyrmyn... Qasymmen dushpan ekenimdi eshýaqytta jasyrmaımyn. Dushpan bolǵanda, óz basymnyń paıdasyn kózdep dushpan bolyp júrgen joqpyn (olaı oılaýshylar myqty adasady), tap jolymen dushpanmyn. Qasym meniń tap dushpanym, Meniń elim "Teleý" atanady, osy elde kirme. Baıaǵyda Qasymnyń atalary quldanyp ákelipti. Keńes ókimeti ornaǵannan beri ǵana teńelip otyrmyz. Onyń ar jaǵynda bizdi "quldar" dep aıtatyn. Qyryq úı teleý "qul" atyn taǵyp, Qasymnyń ákesi Dáýittiń esiginde júrip ómirin ótkizgen. Sońǵy jyldary teleý esin jınady, el boldy, artel ashty, mektep saldy, kooperatıv ashty... Dáýit neǵyp otyr?! Dáýit aýyl ishine ne túrli ósek júrgizip, arteldi elge qubyjyq qylyp kórsetip, artel músheleriniń ishine iritki salyp otyr. Dáýit osyny kimge súıenip istep otyr? Qasymǵa súıenip istep otyr. Dáýit buryn el tizginin ózi ustap kelse, endi balasy arqyly ustamaq bolyp otyr. Dáýittiń bedeli burynǵysynan artpasa, kemimegen. Qıt etse, Dáýitke baryp aqyldasyp júrgen sharýa tolyp jatyr...

Jaqyp uzaq sóıledi. Dáýittiń, Qasymnyń jaman jaǵyn túgel ashyp berdi. Qasymdy partıaǵa alý túgil, Qasymǵa kepil bolǵan partıa múshelerin jaýapqa tartý kerek — degenge sheıin bardy.

Jaqyptan keıin Rabıǵa sóıledi. Odan keıin bir-eki batyraq shyǵyp sóıledi. Aqyrynda, Qasym partıaǵa jat adam sanalyp, alynbaıtyn boldy.

Túngi saǵat 12-de jıylys tarady. Jaqyp Rabıǵany páterine sheıin shyǵaryp salatyn boldy. Qarańǵy túnde ekeýi qoltyqtasyp kele jatty. Sózderi — artel týraly, aýyldaǵy jańalyq týraly, jańalyqqa kedergi bolyp otyrǵandar týraly.

Aprel ishiniń tynyq túni múlgip, kóńildi sergitip, júrekti qytyqtaǵan sıaqtanady. Jaqyp ta, Rabıǵa da, sóılesip kele jatyp, aýyr kúrsindi.

— Qazirgi kezdegi jumys — naǵyz qyzyq jumys qoı. Biraq adam jalǵyzdyqtan jalyǵady eken. Pikir alysyp, kúsh qosyp otyratyn joldasyń bolsa, qansha isteseń de jalyqpas ediń-aý — deıdi Rabıǵa.

— Durys aıtasyń,— dep Jaqyp ony maquldaıdy.

* * *

Erteńgi sháıdi iship otyryp, Omar Jaqyptan sóz tartpaqshy bolyp, ıacheıka jınalysynda qandaı másele qaralǵanyn suraı bastady.

— Siz partıada joqsyz ǵoı, sizge aıtýǵa bolmaıdy,— dep Jaqyp oǵan qysqa ǵana jaýap berdi.

— Shyraǵym-aý, bárimiz qazaqtyń balasy emespiz be? Sondaǵy sóıleskenderiń osy qazaqtyń qamy shyǵar,— dep Omar jymyńdady.

— Joq, jalpy qazaqtyń qamy emes.

— Al, sonda kimdiki boldy?— dep Omar bul joly tikelep qaraı qaldy.

— Biz qazaqty jalpy almaımyz, otaǵasy, qazaqtyń ishinen aıyryp shyǵaratynymyz bar: baılardy, moldalardy, eski atqaminer qýlardy bólip shyǵaryp tastap, kedeı men ortashany ǵana alamyz.

— Biz qaısysyna qosylamyz?— dedi Omar jymyńdaı kúlgen bop.

— Siz atqaminer tabyna qosylasyz,— dedi Jaqyp surlana sóılep.

Omar seskeneıin dedi. Shyn aıta ma degendeı, Jaqyptyń betine tikelep qarady. Shyn aıtyp otyrǵan adamnyń túri, kúlmeıdi.

Raqıla da, Aıjan da birsypyraǵa sheıin ań-tań bop Jaqypqa qadaldy.

— Osy, shyraǵym, senen bir suraıyn dep júrgenim bar edi. Bizdiń aýylnaıymyz jelókpeleý. Elmen aqyldasyp is isteı bilmeıdi ózi. Elge tize kórsetý de oıynda bar. Burnaǵy kúni sol shirkin maǵan kelip: "Sen bıyl10 dese egin salasyń" deıdi. Byltyr toǵyz dese salyp edim. Bıyl salýǵa retim keletin emes. Sol jaıymdy aıtsam, tyńdaıtyn emes. Keńsege baryp Qasymǵa jolyǵyp edim: "Aýylnaıdyń onysy qate, zorlaý joq", degendi aıtty. Sosyn baryp júregim ornyna tústi,— dep, Omar uzaq sonar sózdi aıtyp kele jatyr edi, Jaqyp onyń sózin bóldi:

— Qasymdyki qate. Byltyr toǵyz dese salǵan bolsańyz, bıyl 10 dese salýǵa tıissiz. Salmaımyn degenińiz dálelsiz. Salmaıtyn sebebińizdi aıtpaı-aq bilemiz!

Jaqyptyń myna sózi Omarǵa shoqpardan kem tımedi. Ol kibirtiktep, sóıleı almaı qaldy. Jaqypqa alaq-julaq qaraı berdi.

* * *

Aýdan turǵan aýyldy jınap, artel ashý týraly úgittemekshi bolyp, Jaqyp Rabıǵamen sóz baılasyp edi. Ol sózin oryndady. Aýyl adamdaryn túgel mektep úıine jınady. Jıylysty shaqyryp, basqaryp júrgen Qalabaı. Jıylysqa Omar da keldi. Baıandamany Jaqyp istedi. Qosymsha baıandamany Rabıǵa sóıledi. Suraý ústi-ústine jaýdy. Birsypyralary shyǵyp pikirin aıtty. Aqyrynda, talqylaı kele, aýdan turǵan aýylda "Úlgi" atty artel ashýǵa qaýly jasady. 20-dan asa múshe sol jıylystyń ózinde jazyldy. Omar kiremin dep edi, ol múshelikke alynbady. Artel jumysyn basqarysyp otyrýdy Jaqyp óz ústine aldy.

— Ekeýmizdiń pikirimiz de, isimiz de úılesedi eken, Rabıǵa, qosylyp is istesek, qandaı ońdy bolar edi, á?— dep Jaqyp kúldi.

Rabıǵa kúlimsiregen kúıi úndemedi.

— Qosylamyz desek, bizdi qospaı júrgen kim bar?— dedi Rabıǵa bir kezde.

— Báse,— dedi Jaqyp jaırańdap.

Sodan bylaı Jaqyp pen Rabıǵa tobyn jazbaı júretin joldas boldy. Birin-biri joqtap izdeıtin boldy. Kúndiz-túni sóılesse de, sózderi bitpeıtin boldy. Sóılesken saıyn yntyǵýlary kúsheıe beretin sıaqty boldy.

— Aý, sender osy neǵyp júrsińder?— dedi Bóribaı bir kúni Rabıǵaǵa.

— Mundaı da suraý bolady eken,— dep Rabıǵa kúldi.

— Joq, shyn suraımyn.

— Men de shyn aıtyp turmyn.

— Endeshe, jurt ósektep te ketipti.

— Ósekten qorqa almadyq,— dep Rabıǵa taǵy kúldi.

— Qolyńdy ákel, quttyqtaımyn!

Jaqyp anadaı jerde otyryp, arsalańdap kúldi.

Bóribaı az-kem oılanyp otyryp, aǵalyq retinde sóz aıtty:

— Ekeýiń de kommýnıssiń. Birińe-biriń teńsiń. Birińdi-biriń unatqan ekensiń, qosylyńdar, eshkimniń de qarsylyǵy joq. Bizdiń tilegimiz — jigerlerińniń bárin iske salyńdar. Jastyq quryp, jelkildep júretin zaman emes. İsteıtin jumystarymyzdyń myńnan birin áli tolyq oryndap bolǵamyz joq. Osy esten shyqpaý kerek. Birińe-biriń joldas bolǵanda túpki sert — osynyń jolyna basty báıgege tigý bolsyn!— dedi.

Jaqyp pen Rabıǵanyń qosylǵanyn ósekshi áıelder ózderinshe qubyltty:

— Neke joq, toı joq, betim-aı, bul ne degen masqarashylyq!— dep, betin shymshylaǵan áıelder boldy.

— Komýnısiń zańy solaı ǵoı, "maıa-tvoıa!" dep júrgenin kórmeısiń be?— dep, bilgishsip jón aıtqandar da boldy...

Buǵan jalǵastyra aýyl ósekshilerine ermek bolǵan bir oqıǵa — Omardyń qyzy Raqıla boldy. Myrzaǵuldyń balasy mılısıaǵa aryz aıtyp, qyzdy áketpekshi bolsa, Omardyń qyzy Raqıla:

— Bul meniń ómirge kórmegen-bilmegen jigitim, buǵan tıemin dep esh jerde aıtqan emespin,— dep qarysyp turyp alady.

Myrzaǵul sasyp Omar qudasyna jolyqsa:

— Men qaıteıin, balanyń erki ózinde,— dep Omar júre jaýap beredi.

Omar men Myrzaǵuldyń arasyndaǵy "qudalyq" saýda jurtqa jasyryn bolǵandyqtan, jurt Myrzaǵuldyń balasynyń myna jumysyn myqty bassyzdyqqa sanaıdy, "zamannyń azǵandyǵyna" aparyp tireıdi.

— Myrzaǵuldyń balasy komýnıs eken, sondyqtan istep júrgen jumysy eken,— deýshiler de tabylady.

* * *

Rabıǵa men Jaqyp isteıtin jumystaryna birden jospar jasady. Jospar boıynsha Rabıǵa Jaqyptyń aýylyna "Jańa kúsh" arteliniń jumysyna basshylyq isteýge júrip ketti. Jaqyp "Úlgi" artelin qolǵa aldy. "Úlginiń" jumysyn naǵyz úlgili jolǵa salýǵa kiristi: jumys kólikterin, mashına-saımandaryn túgel ortaqtastyrdy, adam kúshin ár jumysqa arnap bóldi. Egin salatyndardy birneshe brıgada ǵyp bólip, ár brıgadaǵa bastyq saılady. Artel basqarmasynyń bastyǵyna Qalabaı saılandy.

Maıdyń 3-i kúni "Úlgi" arteliniń músheleri bes brıgada bolyp bólinip, soqalaryn jegip, qyzyl týdy jelbiretip, "Kókterektiń" baýyryna kelip túrenin tiredi. Kókterektiń baýyryndaǵy quıqaly qara topyraq birinshi ret aýdarylyp, qalyń kódeniń tamyry birinshi ret bytyrlap úzildi...

Jaqyp sol kúni Rabıǵaǵa hat jazdy. Hatynyń orta sheninde bylaı dedi:

"...Úlgi" birinshi jumysyn úlgili túrde bastady. Kókterektiń baýyry jelbiregen tý, aınalyp jatqan soqa, qaınap jatqan eńbek. Eńbek bolǵanda bytyrandy, berekesiz eńbek emes, birigip tutasqan kúshti eńbek! "Úlgi" jumysy birinshi adymynda el nazaryn ózine tartyp úlgirdi. Az ýaqytta qalyń kópshiliktiń osy jolǵa bas qosatyndyǵyna senemin!.."

---