InfoHub Logo

Alǵashqy erimen eki jyl otasyp, eri ólip Kúltaı jesir qaldy. Eri ólgende Kúltaıdyń qolynda bir at, bir buzaýly sıyr, jazǵy-qysqy úı, salqamdanǵan saıman qaldy. Kúltaı osy úıdiń bosaǵasyn attap kirgennen Jumabaı deıtin qaınyń bar dep estip, biraq júzin kórip tanysqan joq. Jeńgeli bolǵan ekem-aý dep, Jumabaı qaınysy izdep te kelgen joq. Aǵasy da ony elep esh ýaqytta aýzyna almaıdy. Tek kúzge qaraı sotym kerekkende, aýylnaı sbor jınap aqsha tap dep qysqanda ǵana aǵasy álgi Jumabaıdy izdep baryp, turǵan jylynyń eńbek aqysyn alyp, aldaǵy jylǵa taǵy shegelep ketedi. Kúltaı keıde osy qaınysy týraly oılanyp:

«Ia asqan danyshpan shyǵar da, ıa dym bilmeıtin mılaý shyǵar», — deıtin.

Kúıeýi ólgen Kúltaıǵa ıe kóbeıdi. Qatyny bar tursa da, «jaqyndarynyń ishindegi boı-basy túzýi men ǵoı» degendeı bop Birmaǵambet qyryndap Kúltaıdy ózine ıkemdeı bastady.

At jeńinen tym jaqyn bolmasa da «Nurpeıis aqsaqaldy, rıza qylsam maǵan kerte bolatyn kim bar», dep, qatyny ólgen Ájigereı myrza ıemdendi. «Qaryndasymdy eshqaısyńa qoljaýlyq qylmaımyn, alam degeniń menimen sóılesip alasyń» degendeı bop, Kúltaıdyń eldegi aǵasy da kelip jaǵalady. Jumabaıdy esine alǵan, o da osy úıdiń adamy ǵoı degen jan bolsaıshy...

Abdol deıtin Kúltaıdyń nemere aǵasy myna Nurpeıispen shek-qaryny aralasyp jatqan adam. Nurpeıistiń ókshesin basa atqa mingen bóltirik qoı. Sondyqtan Nekeńniń nusqaǵanynan ol qaıda ketsin, qaryndasyn Ájigereı myrza demdep, úgitke kiristi:

— Ash-jalańash bolmaısyń, óziń bı, óziń tóre bolasyń!.. — deıdi Abdol qyzyqtyryp.

Kúltaı bulardyń munysyna ǵajaptanyp:

— Apyrym-aý, osy úıdiń taǵy bir adamy bar emes pe edi? — dese:

— Oıbaı, atama, ol saǵan teń emes, onymen kún kóre almaısyń! — dep Abdol bez-bez etedi.

Kúltaı abysyn-ajyndarymen sóılesip, Jumabaı týraly; sóz tartyp kórse:

— Jýas bala edi, úndemeıtin edi, bul elden ketkeli kóp jyl boldy ǵoı, — deıdi.

Abdol aǵasy jymyńdap, Ájigereı myrzaǵa ıkemdegen saıyn Kúltaı shalqaıa túsedi. Abdoldyń maqtaǵan sózi Kúltaıǵa shanshý bolyp qadala beredi.

Kúltaı qyz kúninen Abdolǵa qarsy bolyp esti ǵoı. Kúltaıdyń birge týysqan aǵasy bar edi. Sol kezde oqyp júrýshi edi. ; Kúltaıdy ólerdeı jaqsy kórip, jas kúninen baýlyp hat tanýǵa sebep bolyp edi. Sóıtip júrgende Abdol atasy Kúltaıdy bir kedeıge bermekshi bolyp malyn alyp edi. Arada birer jyl ótkennen keıin «qatalasyppyz, kúıeýiń kedeı eken, jasy da qyryqqa1 kelip qalǵan eken, tegi saǵan ol tel bolmas, basqa bireý tabaıyn», dep sonda Abdol aǵasy bir azǵyryp edi. Álgi Kúltaıdyń oqyp júrgen aǵasy buǵan qarsy túsip, «bermesiń bar, ol kedeıdi nege áýre qylasyń? Malyn nege alasyń?» — dep, Abdoldyń munysyna qarsy túsip, «osy jerińe bar, ólmessiń, kúnde bir satylatyn mal emessiń ǵoı», — dep Kúltaıdy úgittep edi: Kúltaı sol aǵasynyń demdeýimen osy úıdiń bosaǵasyn attap edi.

Aýyl áńgimesiniń kóbi Kúltaı mańynda bolyp, dámelilerdiń sany kún saıyn óse beretin bolǵan soń, Kúltaı jurttyń betin qaıtara jaýap beredi:

—Eshkimniń keregi joq, men óz qaınyma tıemin, — deıdi.

—Bárekeldi, kisi eken, shańyraǵyn buzbaıyn deıdi-aý, — dep kempir-shal jaǵy rıza bolyp qalady.

— Myna qatyn Jumabaımen bir kún de otyrmaıdy, munda bir syr bolý kerek, — dep atqa minerler senimsizdik kórsetip, bastaryn shaıqasty.

— Jeńgesin qosamyz, — dep Jumabaıdy adam jibertip shaqyrtsa:

— Aqysyn buryn alyp qoıǵan, kúnin toltyrmaı bara almaıdy, — dep Jumabaıdyń qojasy barǵan kisini tálkek qylypty.

Jumabaı bir aýyz sóz aıtpastan qala beripti. Kúltaı Jumabaıdy jibermegen baıǵa bir ashýlansa, basyna bıligi kelmegen Jumabaıǵa eki ashýlandy: «Saǵan keıigende mynalarǵa tıip ketsem qaıtedi?» dep te oılady. Biraq Jumabaıdy syılaǵandyqtan emes, aǵasyna, aýyl-aımaqtyń pysyqtaryna eregiskendikten Kúltaı bul oıdan aýlaq boldy.

Jumabaıdy Kúltaı ózi izdep bardy. Shegir kózdi úrpek bas sary jigit edi. Úndemeıtin ynjyq, momyn edi. Kúltaı ózin tanystyryp, sóılesip turyp, aýyr kúrsindi.

— Baıym bolsa óldi, bir úıde jalǵyzbyn, qaınymdy bosatyp alýǵa keldim, — dedi Kúltaı baıǵa.

Qyzyl shyraıly kelgen jap-jas áıel. Sózi mirdiń oǵyndaı. Mundaı áıeldiń baıy ólse, aqsaqaldardyń muraly bolyp, qatyn alam degen myrzalar bir jabylyp qalar bolar edi. Jurttyń osy ádetine baǵynbaı, «adamdyqqa sen joq qaınysyn» izdep júrgeni adam talqalarlyq jumys-aý dep baı bir aýyz sózge kelmesten Jumabaıdy bosatyp berdi.

— Seniń nıetiń aram, sonyń jyltyraǵan betin kergen sol malaıyńdy bosatyp otyrsyń, — dep, baıdy báıbishesi búrýmen boldy.

Kúltaı Jumabaımen qosyldy da, sharýashylyǵyn istep, kóp kedeıdiń biri bop júre berdi. Eshkimge qoljaýlyq ta bolmady, eshkimniń tálkegin de kótermedi.

Myna jamandy baıym bar dep otyrady deısiń be, osynyń ezi «jigitshilikten» qur emes shyǵar dep qyńyrjaqtanǵandardyń meseli kaıtyp boldy.

Tóńkeris bolǵannan keıin Kúltaıdyń baıaǵy oqyǵan aǵasy el aralap júrip, osy aýylǵa tap bola ketti. Birin-biri kórgenine ekeýi de jaman qýandy. Aǵasy komýnıs eken, jaýapty orynda eken, Kúltaıǵa birsypyra kitaptar berip ketti. Sodan bylaı Kúltaıǵa tus-tusynan gazet, jýrnal kelip jatatyn boldy. Qasymjan sıaqty aýyldyń hat tanıtyndary Kúltaıdyń úıin jaǵalap:

— Kelin shyraǵym, jańada kelgen gazetiń bar ma, úıge aparyp oqıyn, deıtin boldy.

Keıde Jumabaı jumystan kelip, tóseginiń ústinde uzynnan sulap jatsa, úı túıtigin bitire salyp, Kúltaı ony jaǵalaıdy.

— Sharshap keldiń be, men de baratyn em, aparmaǵan óziń ǵoı. Óleń tyńdaısyń ba, eleń oqıyn, — deıdi.

Jumabaı «tyńdaımyn, tyńdamaımyn» dep bir jaýap bermeı yrjıyp kúlip jata beredi. Jumabaıdyń bul minezine Kúltaı ábden úırenip bolǵan ǵoı. Sondyqtan o da kektemeı kitabyn oqýǵa kirisedi. Kórshi úıde Ybyraıym shal bar. Kitap sózine qumar-aq, Jumabaı joqta kelinge kelip kitap oqy deýge uıalady. Jumabaı kelse, kitap bastalyp oqylsa, kúlimsirep İbekeń de jetedi. Kórshi-qolańnyń boz balalary da jınalady.

— Áı, Máken, munda kel, óleń tyńda, — dese ot alyp jatqan Máken:

— Seńderden buryn tyńdaǵamyz, — dep kúledi.

Aqtam degen bir jylmań bir-eki jyldan beri, Jumabaımen qurdas bolyp shyǵyp, osy úıdi jaǵalaıtyn boldy. Qurdaspyn dep Kúltaımen de oınaıdy.

—Osydan saılaý bolsa ma, seni aýylnaı saılatamyn-aý, — deıdi Aqtam tálkektep.

—Meni qaıtesińder, ákimdik ezderińe jetse bolmaı ma, — deıdi Kúltaı ázildep.

Aýyldyń keńes saılaýy bolǵanda, Aqtam joǵarǵy sózin shynymen oryndamaqshy bolyp jabysyp edi, jurt ony bet baqtyrmady.

— Aqtamnyń ne úshin jan salyp júrgenin bilemiz, — dep ózderinshe bal ashqandar da boldy. s

Baıǵasqa men Nurǵoja osy saılaýda bolystyqqa talasyp; el eki jik bop, eki jaǵy qopaqtap turǵan. Bolystyq saılaý orys poselkesinde bolyp, eki partıa el qalanyń eki jaǵyn alyp sóz tartý, bolystyq sıeziń ókiline talasý sıaqty jumys sheginen asyp qyzyp turǵan. Eki jaǵy kúshin teńdesse Nurǵoja jaǵy basym sekildenedi. Ashyq kúreske túsip Nurǵojadan jeńilý Baıǵasqaǵa ólim emes pe, sondyqtan, ol Nurǵojadan buryn qaılaǵa kirdi.

—Bolystyqty Kúltaı kelinge baılaımyz, 8-aýyl bizge qosylsyn, dep ol kisi saldy.

Segizinshi aýyldan saılanǵan alty ókildiń bastyǵy Ájigereı myrza. Ájigereıdi bas qyp basqasyn belgisiz adamdardan saılaǵan. Sol «belgisiz adamdardyń» ishinde Kúltaı da bar. Bular eldiń oılaýynsha, Ájigereı qaıda bolsa, sonda bolýy kerek.

Baıǵasqanyń usynysyn esitkende, Ájigereı myrza syqaq qyp kúldi.

— Qatynǵa kúnimiz túskendeı bolǵan joq, ol mazaǵyńa elige almaımyz, — dedi.

Biraq, 6-nyń ókilderinin arasynan kúńkil shyǵarýshy boldy:

— Ay, munyńyzdyń qandaı jóni bar? Bolystyqty beretin bolsa nege ala qoımaımyz?..

Aqtam bir jaǵynan astasyp tolqyp turǵan ókilderdi úıriltip barady:

— Kónbese Ájigereı ketip otyrsyn, beseýiń tutas qosylsa Kúltaıdy saılaımyz da shyǵaramyz! — deıdi ol.

Ókilderdiń ishinde Dosaqaı deıtin shaldaý kisi bar. Ájigereıden bólinse, basqaratyn osy sekildi.

— Balalar, Nurǵojany bolys qylyp saılaǵanda ne maqsutymyz bitedi? Nurǵojadan kórgen jaqsylyǵymyz shamaly edi ǵoı... Kelindi saılaıtyny ras bolsa, osyǵan qosylyp-aq ketsek...

Tolkı kele Dosekeń bastaǵan bes ókil Baıǵasqanyń jaǵyna shyqty. Bolystyqty Kúltaıǵa berip, kandıdattyǵyn Baıǵasqa jaǵy almaqshy boldy.

— Osymen saılaýdy ótkizeıik, áıel qaıdan bolys bolsyn, kandıdaty isti qolǵa alady ǵoı, depti-mys degen habar da tarap jatty.

Degenmen sol saılaýda Kúltaı bolystyqqa atalyp shyqty. Bekbosyn deıtin azdap oryssha oqyǵany bar bir pysyq Kúltaıdyń kandıdaty boldy.

Kúltaı isti almaqshy bolyp keńsege kelse, burynǵy bolys D úısenbaı deıtin el aǵasy eline júrip ketipti.

— İsti surap kelýshi bolsa, bere bersin, — dep hatshysyna tapsyrypty.

Kúltaıdyń orynbasary — Bekbosyn hatshydan isti alyp, bolystyqty ózine ıkemdep barady. Bolystyq keńsege tus-tusynan aǵylyp jatqan jurt. Sol kóptiń biri sıaqtanyp Bekbosynnyń stolynyń buryshynda Kúltaı eki kúndeı jaıdan-jaıǵa otyrdy da qoıdy. Nege otyrsyń dep Bekbosyn da suramady. Kelgen kisiler bolysymyzdyń túri mynaý ma degen sekildi bop jymyńdap kúlisedi.

«Ne isteý kerek?..» degen suraý eki kúńdeı Kúltaıdyń basyn qatyrdy. Osy áýreshilikke ilikkenine ókine bastady. Osyǵan iliktirýge sebep bolǵan Aqtamdy da qarǵap aldy...

Bir jas jigit bolystyq keńsege keldi de, Kúltaıdy surap tanysty. Jumystyń qalaı júrip jatqandyǵyn syrttan qarap, baqylaǵan sıaqty boldy. Sóılespekshi bop ońasha alyp shyqty. «Oıy buzyq bireý-aý, ne aıtar eken, kóreıin», — dep Kúltaıdyń oǵan da ashýy keldi. Biraq búl jigit Kúltaıdyń oılaǵanyndaı «buzyq» bolmady, búp bolystyq partıa komıtetiniń hatshysy bolyp shyqty.

— Qaladan túnde kelip em, sizdiń saılanǵanyńyzdy estip em. Ysmaǵul sizdiń aǵańyz eken ǵoı, o da tapsyryp jiberip edi, — dedi álgi jigit.

Ysmaǵuldyń atyn esitkende Kúltaı jylap jibergendeı boldy. Kúltaı osyńdaı talyp turǵanda Ysmaǵúl qasynda bolsa bárin túsindirip, jumysyn jóndep berip, jónge salyp berer edi-aý...

Bolkom hatshysy kóp sóılesti. Ne isteý kerek, jumysty qalaı basqarý kerek, sonyń bárin aıtyp berdi. Budan bylaı da barlyq jumysyna basshylyq istep otyratyndyǵyn aıtty. Kúltaı qýanyp tasyp ketti. Osy qarqynmen keńsesine bardy. Birsypyra jýandar, pysyqtar Bekbosyndy ortaǵa alyp aryzdaryn aıtysyp jatyr edi. Bolystyń burynǵy hatshysy ury ıtteı jylmańdap, Bekbosynǵa dáıek bop júr.

— Hatshy joldas, men saǵan jumys tapsyraıyn, dedi ony shaqyryp alyp, — birinshi, maǵan osy bólmege stol qoıyp berińiz. Ekinshi, Dúısenbaıdy shaqyrtyńyz, kelip isti tapsyrsyn; úshinshi, qazirgi saǵattan bastap, maǵan qol qoıdyrmaı bir qaǵaz jiberýshi bolmańyz!..

«Mynaýyń qalaı?» degendeı bop, hatshy jaltaqtap Bekbosynǵa qarady. Bekbosyn qyzarańdap qysylyp qaldy:

— İs alyndy ǵoı, isteı beremiz ǵoı, — dedi ol kúmiljip.

— İsti al dep men sizge tapsyrtam joq. Jazý-syzýsyz isti alyp Dúısenbaıdyń bylyǵyn moınyma júkteı almaımyn. Tez shaqyrt, — dedi hatshyǵa.

Bekbosyn tómen qarap, qaǵazyn shuqylaýmen boldy. Aryz aıta kelgen jýandar búl ekeýiniń qaısysy bastyq ekenin bile almaı otyr.

— Solaı, Raqa, taǵy birde soǵyńyz, rettep beremiz, — dedi Bekbosyn aldynda otyrǵan kisige.

Osynyń jumysyn saǵan rettetsem be degendeı bop Kúltaı oǵan ashýly túrde qarady.

Kúltaıdyń bolys bolǵan habary elge neshe túrli qubylyp tarady. Neshe túrli ósek jalǵandy.

— Bekbosyn men Aqtamnyń saılattyryp júrgeni kórinedi, shýlarǵa ermek kerek qoı, — dep kúlisti.

Kúltaı bolys bolyp is basqarady dep eshkim oılana da alǵan joq, báriniń de kóz tikkeni Bekbosyn boldy.

— Pysyq bala ǵoı, jumysty dóńgeletip ketedi ǵoı, — desti.

Biraq Bekbosynǵa jumysyn istetip almaqshy bolyp keńsege kelgende ekinshi kúıge kezdesti. Tómengi jaýlyqty basyna tumshalap orap, qaǵazǵa úńile túsip qyzyl shyraıly áıel otyr.

Tap tusyndaǵy úıdiń qabyrǵasyn tegisinen aldyryp Lenınniń sýretin ilipti. Kózildirik k ı gen býryl shashty hatshy bir qaǵazdy jazyp ákelip, qol qoıyńyz dese, álgi áıel qaǵazdy oqyp, qabaǵyn túıe túsip:

— Bul qazaqshylyqty qashan qoıasyz, bir aıtqan soń boldy ǵoı, — qol qoıýdyń ornyna qaǵazdyń betin syzyp-syzyp tastaıdy.

Qaǵazdyń betin syzyp jatqan adam hatshynyń betin syzyp jatqanmen birdeı boldy.

Aryzshy kisi qaıterin bilmeı birsypyra turyp, bir kezde bórkin qoltyǵyna qysyp, ústelge jaqyndaı túsip aryzyn usyndy. Kúltaı salqyn júzben aryzyn oqydy da, qabaǵyn túıe túsip aryzshynyń betine qarap aldy:

— Toqalyńyzdy malaıyńyz áketken eken ǵoı.

— Sóıtip aryz berip otyrǵany... Basynyp, sizden bir járdem bolmasa... Tentektiń ózin tyıyp ustamasańyz...

— Neshe jyl turǵan malaı edi?

— Oıbaı, suramańyz, bala kúninen qolymda ósken. Ózim ósirip adam qataryna qosyp em. «Jaman adamdy asyrasań aýzy-murnyńdy qan qylar» degendeı... kórmeısińbe, — dep, aryzshy shyn músápir túrge kirip sóıledi.

— Jaqsy, úıińizge baryńyz, toqalyń ketse áıelge bostandyq. Malaıyń alsa birin-biri unatqan shyǵar. Buıym áketse, minip ketse, saǵan sińgen eńbegi bar... Biraq qate istegen eken, sot arqyly enshilerin túgel alýy kerek edi, — dedi Kúltaı.

Aryzshy shal etine biz suǵyp alǵandaı bop shimirkenip, keıin shegine berdi.

Kúltaıdyń kenet joǵarylap ketkeni Jumabaıǵa aýyr tıdi. Úıde jalǵyz qaldy, Kúltaı sıaqtanyp muny kútetin adam bolmaı qaldy.

— Baıǵús-aý, sen de ólmes qamyńdy iste endi, saǵan aspandaǵy bult jýyq qoı, dep jeńgeleri Jumabaıdyń «qaıǵysyna» ortaqtasatyn boldy.

Bir kúni aýylnaı kelip Jumabaıǵa:

— Seni bolys shaqyrtyp jatyr, — dedi.

Jumabaıdyń kózi adyraıyp ketti. Anturǵan, bolys shaqyrady demeı-aq Kúltaı shaqyrady dese qaıtetin edi?..

Jumabaı bardy. Kek tóbeli aǵash úı bolystyń keńsesi. Júregi dúrsil qaǵyp, Jumabaı kepke sheıin kirýge bata almaı, esikten syǵalaýmen boldy. Kúltaıdyń ústinde taza kıim, qolynda qalam-qaǵaz. Jetinshiniń aýylnaıy kirip edi, el ishinde ataǵy bar táýir-aq jigit qoı, Kúltaı sony búrip ala jóneldi:

— Aıtatyndaryń ótirik, isteıtinderiń podlog, sóıtip otyryp keńestiń aýylnaıy bolmaqsyń!.. — dep.

Bir ret esik ashylǵanda Kúltaıdyń kózi Jumabaıǵa túsip ketip:

— Áı, neǵyp tursyń, kir! — dep daýystady.

Jumabaı sostıyńqyrap kirip edi, Kúltaı kúlimsirep janyndaǵy stolǵa otyrǵyzdy.

— Al, deniń saý ma, júdegen joqsyń ba? Kóship kelsin dep em ǵoı, buratola keldiń be? — dedi.

Mańdaıynan ter burshaqtaǵan jetinshiniń aýylnaıy, ásheıinde Jumabaıdy kózge ilmese de, tap sol jerde Jumabaı bolmaǵan ekem, — dep kúndedi.

---