InfoHub Logo

JYR BASY

 

Tyń jerlerdi ıgerýdiń

20 jyldyǵyna

Bulyńǵyr kúnde tynbaı sebelegen aq jaýyn. Jer qara, dúnıe bozǵyltym. Baldaǵyn tas edenge taqyldatyp Atymtaı perronǵa taǵy shyqty. Jel turyp, sýyq jańbyr endi betinen qarsylaı shapalaqtady. Moınyna sorǵalaǵan jańbyr sýyn elemeı, ol poezd keletin batys jaqqa tesile qarady. Keletin mezgilinen keshikkenine úsh saǵattan asyp barady. Semaforǵa deıin eshteńe kórinbedi. Atymtaı aqyryn kúrsindi de vokzalǵa qaıta kirdi. Áıeli Bıbiǵaısha poezdyń joǵyn eriniń tomsarǵan qatyńqy reńinen baıqady da, teris burylyp ketti. Janynda turǵan anasyna tańdana, úrke qaraǵan baldyrǵan bóbegi Hasendi kóterip alyp, baýyryna qysa, qaıta-qaıta betinen, mańdaıynan, tamaǵynan qushyrlana súıe bastady. Erine qaraǵanda áıeldiń betinde qanshalyq qaıǵy kórinse, balasyn súıgende onyń júzinen sonshalyq shattyq ańǵarylady. Qaıǵysy, qýanyshy aralas ulan-asyr shattyq! Atymtaı áıeliniń mundaı túrin kórýge shydaı almaı, dalaǵa qaıta shyǵyp ketti. Áıelin, balasyn osy shýly oblystyq qaladan tez-aq alyp ketýge bar, átteń, poezd kelmeı-aq qoıdy.

Rota komandıri Atymtaı Batys-Teriskeı maıdanynda tórt jyl ómirin ótkizdi. Jeńis kúninen bir jeti ǵana buryn aıaǵynan qatty jaraqattanyp, aýrýhanaǵa túsken. Sodan sentábr aıynda ǵana jazylyp shyqty. Keýdesi orden men medalǵa tolǵan jaraly er soǵystan buryn óziniń ken burǵyshysy bolyp jumys istegen rýdnıgine barmaı, osy oblystyq qalaǵa birden tartqan. Oǵan sebep: ózi áskerge ketisimen týǵan bóbegin alyp áıeli osy qalaǵa kóshken-tin. Atymtaıdyń bul sapary — sol áıeli men balasyn izdep kelgen beti.

Maıdanda ol tórt jyl ómirin ótkizdi. Ras, eki beti arshadaı appaq, oımaq aýyz, bota kóz Bıbiǵaısha alǵashqy kezde úzbeı hat jazyp turdy. Hatynda ol turmystyń aýyrlyǵyn, bularǵa degen jazmyshtyń qıyn-qyspaqty ekenin aıtyp, keıde renjıtin de. Biraq mundaı hat qansha jabyrqańqy bolǵanmen de, áıteýir el-jurttan, súıgen jardan kelgen lebiz ǵoı, Atymtaı bir qýanyp qalatyn. «Tegeýrindi jazmysh salǵan turmys qansha aýyr bolǵanmen de, barlyq jurtqa birdeı kelgen uly opat qoı, oqasy joq shydar, kóndiger» deıtin ol ishinen. Átteń ne kerek, osy hattardy tilge tıek etip júrgeninde sońǵy eki jyl boıy odan esh habar-oshar kelmeı qoıdy. Endi ol Bıbiǵaısha ornyna hatty aǵaıyn-týys, dos-jarandar jazýdy shyǵardy. Olar Bıbiǵaıshanyń esepshi bop oblystyq bir keńsede qyzmet etip júrgenin habarlady. Jáne: «Endi áıeliń men balań jaıynda qam jeme, jaýynger úı-ishi dep keńse bastyǵynyń ózi qamqorlyq etýde», — dep bir surqıa syrdyń da shetin asha jazdy. Keıbireýler Alshynbek Aıdynǵalıev dep bul qamqorshy kisiniń aty-jónin de atady.

Atymtaı mundaı hattardy qobaljı oqydy. Júregi bir sumdyq sezgendeı: «Meniń úı-ishime sol bir úlken dárejedegi adamnyń qamqorlyq istemegeni jón-aq bolar edi!» dedi ol kúıine ishinen. Ol endi mundaı hattarǵa ne .aıtaryn bilmeı, ýqalap-ýqalap laqtyryp tastaıtyn boldy. Sodan keıin baryp qynjyla, qalyń oıǵa shomyp uzaq otyrýdy shyǵardy. Biraq Atymtaı mundaı kúıge shydaı almaıtyn, ishin jalap bara jatqan kúıikti tezirek umytqysy kep, avtomatyn qysa ustap shabýylǵa qaıta shyǵatyn! Áıtse de, júrektegi jara bar qıalyn — sonaý áıeli men balasy qalǵan týǵan jerine álsin-álsin qaıta samǵatatyn, al nemis basqynshylaryna degen kek jaý shebine qarsy qaıtadan alǵa shaqyratyn. Osylaı maıdandaǵy aqyrǵy eki jyly ótti. Arpalysta júrip, Bıbiǵaıshany umytýǵa tyrysty, biraq umyta almady. Júrekke qan bop uıyǵan kesel ońaı taramady. Ózi maıdanǵa ketkennen on kún ótken soń dúnıege tuńǵyshy — Hasen kelgen. Balanyń atyn ózi qoıǵan. Sol náreste kózi kórmese de, kóńilin bóle berdi...

Mine, endi baldaǵyn súıretip Bıbiǵaıshany izdep tapty. Úıge kirip kele jatqan aqsaq Atymtaıdy kórgende shoshyp ketken Bıbiǵaısha daýsynyń qalaı qatty shyǵyp ketkenin ózi de baıqamaı qaldy. Bir jaqqa barmaq bop ústine jańa qara panbarqyt kóılegin kıip, jańa ǵana jýǵan uzyn qolań shashyn tarap otyrǵan. Kól shetine shyǵyp sylanǵan aqqý tárizdi, sulý kórkinde bir orasan shattyq sáýlesi turǵan-dy... Aqquba betiniń ushy balbyrap, úlken bota kózderi jaýdyraı, symbatty denesi sıqyrlana qozǵalady. Atymtaıǵa áıeli burynǵysynan da sulý kórindi. «Azyraq tolyǵaıyn degen be, qalaı» dedi ol ishinen, sóıtti de, suqtana qaraǵan kózin aýdaryp jiberdi.

Ol ruqsat suramastan esikke taıaý turǵan oryndyqqa otyrdy da, eshbir ashý-ajýasyz, parasatty únmen:

— Aman-esensiń be, Bıbiǵaısha?—dedi,— mine, men de keldim. Aýyr jaraqattanyp, ázer aıyqtym. Bir aıaǵym ǵana shala-jansar. Bunyń oqasy joq, kóp er-azamattar sol jaqta máńgi qaldy ǵoı.

— Iá,— dedi Bıbiǵaısha, eriniń betine qaraı almaı, kózin jerge qadap.

— Maǵan eshteńe aıtpaı-aq qoı. Seni qandaı jaqsy kóretinim ózińe aıan. Bir kezde sen de jaqsy kórgensiń. Áńgime qazir sezim jaıynda emes. Men balammen ekeýińdi alyp ketkeli keldim... Ózi qaıda?

— Balalar baqshasynan qazir keledi.

— Á... á... solaı eken ǵoı. Sóıtip, men senderdi alyp ketkeli keldim. Eger eremin deseń erteń ózimizdiń rýdnıkke júrip ketemiz. Al ergiń kelmese, ulymdy ózime ber...

Atymtaıdyń ózin jan-tánimen súıetinin Bıbiǵaısha jaqsy biletin. Onyń bul sózderdi qalaı qınala aıtyp turǵanyn túsinip otyr. Eriniń izgiligi men sabyrlylyǵyna tań qaldy. Kenet boıyn bir ǵajaıyp sezimniń ystyq tolqyny balqyta jóneldi. Burynǵysyndaı Atymtaıdyń moınyna asylyp, qushaǵyna kirgisi de kelip ketti. Biraq áp-sátte qaıta tomsara qaldy. Qarańǵydan paıda bolǵandaı, kenet kóz aldyna bóten adamnyń beınesi elesteı jóneldi. Áıel boıyn tez jınap aldy, daýsy sál qyryldaı:

— Jaraıdy, Atymtaı. Jaýabyn erteń alasyń, — dedi.

— Jaqsy.

Sol sátte esik ashyldy. Úıge qara domalaq bala júgire kirdi.

— Apa! Apa!—Baldyrǵan shattana aıqaılap keledi, biraq úıde turǵan jat adamdy kórip kilt toqtady, ne isterin bilmeı sasyp qaldy.

— Nege shoshydyń, Hasenjan? Bar, bara ǵoı, bul — seniń ákeń...

Meniń ákem?— Bala tań qalǵandaı jat adamǵa abaılap qarady. Ákesiniń keýdesindegi tolyp jatqan ordender men medaldardy kórip, bir mezet kózine qýanysh sáýlesi jarq etti. Endi ol jatyrqamaı, úlken adamdaı aspaı-saspaı kelip, ákesine qolyn berdi:

— Assalaýmaǵalaıkúm!

— Ýaǵalaıkýmassalam.

Atymtaı balany kóterip aldy. Eki betinen kezek-kezek súıip baýyryna qysty. Bıbiǵaıshany taǵy bir ystyq sezim bıleı jóneldi. Kózine kelip qalǵan jasty jasyrǵaly teris burylyp ketti.

Áıtkenmen, bala birjolata berilip kete qoımady. Áli de jatyrqana, ákesiniń qushaǵynan bosanaıyn degendeı qımyl istedi. Atymtaı balany jerge túsirdi. Biraq Hasen qasha jónelgen joq. Osy bir túsiniksiz adamnyń shynynda kim ekenin bilgisi kelgendeı, betine beıkúná qaraı berdi.

— Seniń baldaǵyń bar, al Alshynbek aǵada ol joq, — dedi, Atymtaıdy sen aqsaqsyń dep muqatqysy kelgendeı.

Atymtaı ol kisiniń kim ekenin biletin. Betinen qany qashyp, surlana qaldy.

— Onyń boıy senen bıik,— dedi bala sózin jalǵap. — Jáne kıgeni eski shınel emes, jańa qara shuǵa palto. Biraq, — dedi bala kenet shattana daýystap, — seniń keýdeńdegi ordender eki ese, tipti úsh ese kóp. Mundaı ordender eshkimde de joq! Sen naǵyz batyrsyń ǵoı ıa?

Atymdaıdyń ón boıy dirildep ketti. «Meniń ákem batyr» dep balanyń pák kóńilimen shattanyp turǵanyn uqty. Biraq, Alshynbekti «aǵa» degeni júregin órtep áketip barady. Janyna osynshama qatty batqan aýyr sózge budan ári shydaı almaı, Atymtaı:

— Jaraıdy,— dedi ol Bıbiǵaıshaǵa,— erteń men osy ýaqytta kelemin. Aqyrǵy jaýabyńdy sonda aıtarsyń. Máseleni qalaı sheshseń de, bala mende bolady.

Sóıdedi de, eshkimmen qoshtaspaı, baldaǵymen taqtaı edendi tarsyldatyp, úıden shyǵyp ketti. Kelesi kúni Bıbiǵaısha erimen birge júrýge bar ekenin aıtty. Atymtaıdy da endi bir orasan qýanysh bıleı jónelgendeı. Bıbiǵaıshany qushaqtap, baýyryna qysyp súımekshi de boldy. Áıtse de, qushaqtaǵan da joq, súıgen de joq. Áıeline degen kópten beri júrek túbinde jatqan bir ógeı sezim ondaı oqys qımylǵa jibermedi.

Atymtaıdyń qandaı jaǵdaıda turǵanyn sezgen Bıbiǵaısha sál ezý tartyp kúlimsiredi. Biraq bul kúlimsireýinen Atymtaı onyń keýdesindegi ushy-qıyry joq qaıǵyny ańǵardy.

Qasiret qandy sheńgelin aıamaı salyp, júregin taǵy tyrnaı jóneldi.

Mine, endi qazir olar poezd kútip vokzalda otyr. Áıeli men balasy ózimen birge júrgeli tursa da, álgi jan-tánin bılep alǵan qasiret tarar emes. Perronǵa shyǵyp kelgende, ózine ǵajaıyp qaıǵyly kózimen qaraǵan Bıbiǵaıshanyń balasyna burylyp, ony qushyrlana súıgenin kórgen saıyn kóńilin basqan qara túnek burynǵysynan da qoıýlana túskenin sezindi. Qushaǵyna sup-sýyq jylan kirip kele jatqandaı ón boıy titirkenip, qatty qobaljı bastady.

Osy qaladan áıeli men balasyn tezirek áketkisi kelip Atymtaı ólip barady! Shydaı alar emes. Óıtkeni kóp keshikpeı bir jamandyq bolýyn sezgendeı, júregi qurǵyr typyrshyp, janyn qoıarǵa jer tapqyzbaı, alasurýda...

Aqyry, ysqyra-gúrsildeı, kútken poezd da keldi. Úsheýi endi vagondarǵa qaraı júrdi. Bıbiǵaısha Hasendi kóterip alǵan. Atymtaıdyń bir qoltyǵynda — baldaǵy, bos qolynda — úlken shamadan. Bıbiǵaısha Hasendi baýyryna qysyp ázer júrip keledi. Kózinen aǵyl-tegil aqqan jas. Atymtaı keıin burylyp qaramasa da, áıeliniń jylap kele jatqanyn bildi. «Odan osylaı jylap aırylǵanda, ekeýmizdiń aramyzda qandaı baqyt bolmaq?» dep oılady Atymtaı ishinen. Bir mezet ol toqtaı qalyp, Bıbiǵaıshaǵa «osynda qal!» dep buıyrmaqshy da boldy. Biraq dál osy sátte qońyraý ekinshi ret soǵylyp, bular vagonǵa kirdi.

Atymtaı shamadandy tómengi sóreniń bireýine qoıyp, shınelin sheship, tereze janyndaǵy ilmeshekke ildi. Hasendi baýyryna qysyp kózinen ystyq jasy parlaǵan Bıbiǵaısha kýpege kirmeı, bosaǵada tur. Aıaǵyn attasa, jar qabaqtan qulaıtyndaı.

— Myna jerge otyr,— dedi Atymtaı daýsy kenet qarlyǵa shyǵyp,— bul ara bizdiń ornymyz.

— Qazir!..— Bıbiǵaısha balasynyń betinen kezek-kezek eńireı súıdi de, Atymtaıǵa berdi,— ustaı tur. Bizge birdeńe ákeledi-aý deımin. Qazir qaıta oral...— Bıbiǵaısha sózin bitirmesten, Hasenge burylyp qaramastan, syrtqa qaraı júgire jóneldi.

Atymtaı Hasendi qolyna alyp, tizesine otyrǵyzdy. Bala keshegideı emes, ákesin tipti jatyrqaǵan joq. Qyzyqqandaı, óziniń kishkentaı alaqanymen onyń keýdesindegi ordenderdi sıpap, oınaı bastady.

Atymtaıdyń kóńili ornyqpady. Sol qobaljyǵan qalpynda terezeden kózin almaı perronǵa qarap otyr. Kenet ol sál qozǵala tústi. Vagonǵa taıaý vokzal buryshyna kep qara «emka» mashınasy toqtaı qaldy. İshinde mashına aıdaýshydan bóten jan joq. Bıbiǵaısha asyǵa baryp mashınanyń ishine kirdi. Azdan keıin betin súrte bastady. Sirá, jylap otyrǵan tárizdi. Esigi áli jabylǵan joq. Poezdiń júrýine úshinshi mártebe qońyraý soǵyldy. Demin almaı, Bıbiǵaıshany mashınadan qashan shyǵar eken dep Atymtaı kútip otyr. Bir sumdyqty sezgendeı júregi alqyna soǵyp, ýdaı ashyp áketip barady. Kenet poezd qozǵala bastady. Al mashına sol esigi ashyq qalpynda. Bıbiǵaısha qaıta shyǵar emes. Bir sát burylyp qarady da, poezdiń tezdete júre bastaǵanyn kórip, qoshtasqandaı aq oramalyn bir-eki bulǵady da, bar kúshimen esikti tars japty. Sol sátte mashına da qalaǵa qaraı syrǵı jóneldi.

Poezdiń júrisi jyldamdaǵan saıyn kóz aldyndaǵy aǵash, baǵanalardyń jerge sulap qulaı bastaǵanyn jerge sulap qulaı bastaǵanyn qyzyq kórip kózin almaı otyrǵan Hasen bir kezde qasynda joǵyn ańǵaryp qaldy.

— Apa, apa ol sheshesin shaqyryp, baqyryp qoıa berdi.

— Qulynym, endi apań da, ákeń de jalǵyz ózim bolamyn, — dedi baýyryna qysa túsip Atymtaı. Ózi de kenet jylap jibere jazdady.

Bıbiǵaıshaǵa balasynan aıyrylý qıyn ekenin, sol sebepten de ol osyndaı jolmenen, óziniń analyq mahabbatyn pen keskendeı birjolata ketkenin bu da túsindi. Al poezd bolsa, Bıbiǵaıshadan balasyn ádeıi alyp qashqandaı dóńgelekterin ústi-ústine bezek qaqqyzyp júıtkı tústi.

BİRİNSHİ TARAÝ

1

Kók Esil jaralǵandaı kóz jasynan,
Ejelden el-jurtyna qymbat bolǵan.
Kók maısa óshpese de jaǵasynan
Kóńili el-jurtynyń sherge tolǵan.

Sonaý bir ómir ógeı anadaı túksıgen zamanda halyq óziniń Esili jaıynda osylaı jyrlaǵan. Iá, jaǵasyn kók balaýsa, jasyl shalǵyn kómkergen bul — Arqanyń ardaqty ózeni. Ol alystan qaraǵanda, qıyr shetine kóz jetpes keń dalada, áldekim umytyp tastap ketken kógildir belbeýge uqsap, jip-jińishke bop ıile, kósilip jatyr.

Halyq taǵdyry qandaı aýyr bolǵanmen, tabıǵat ár ýaqytta da adam balasyn qýanyshqa shaqyrǵan.

Ásirese, Esil óńiri kóktemde qandaı tamasha! Jal-jal bop keń dalany basyp jatqan qalyń qar ketisimen-aq tasyǵan sýy qaıtar-qaıtpastan, qara qoshqyl jer betinde kók órken dý ete qalady. Kóktem kúni qyza bastaǵannan-aq jaǵasynda qaýlap kók balaýsa, boz, betege ósse, sýy kóz jasyndaı móldir kólderi men ózenderiniń, betinde qaz, úırek syńsı qonyp, jasyl álemdi tańǵajaıyp sánge bóleıdi. Búkil jer sharynyń bar qusy osy araǵa ushyp kelgendeı, kúndiz-túni qus bazarynyń shýynan qulaq tunady. Al jasyl dalany qyzyldy-jasyldy qyzǵaldaqtar, sarǵaldaqtar bólep, kózdiń jaýyn alady.

Joq, Esil kóktemi — tamasha kóktem!

Al, búgingi Esil boıynyń sýreti bir basqa. Kóz jeter jerdiń bárin qoparyp, jyrtyp tastaǵan. Kel, ózen betterin qaptaǵan jem qusy. Atar tań, batar kún demeı, kúndiz-túni motordyń aryndy gúrili kúlli aımaqty jańǵyryqtyrady.

Joq, qazir Esil de bóten, onyń kóktemi de bóten!

Ásirese bıylǵy kóktem ózgeshe.

Bıyl kóktem erte keldi. Kún de erte qyzdyra bastaǵan. Aprel bitpeı jerdiń deni jyrtylyp bolǵan. Endi keı egis dalasynda kók eginniń basy qyltıyp kórine bastaǵan jol boılarynda jýsan men qazoty paıda bolyp, ózen jaǵasyndaǵy qaıyń men taldardyń butaqtary búrlenip, jer beti kógildir tartýǵa aınalǵan.

Sol-aq eken, kóp keshikpeı egis pen shabyndyq qaýlaı kóterile jónelgen.

Bul jaǵdaı egin jaılarynyń kóbi jazdy kúngi ańyzaq ótinde turǵan «Altyn araı» tyń sovhozynyń bir jaǵynan qýantsa, ekinshi jaǵynan qorqyta túsken.

Erte kelgen, ásirese, jazyq daladaǵy egiske qaýipti.

Osy sovhozǵa jatatyn Aqseńgir degen jerde egistiń eń aqyrǵy gektarlary jyrtylyp jatqan. Sońyna qatarlasa soqa tirkegen alpamsadaı zor Q-700 traktory ushy qıyry joq dalany josylta jyrtyp júr. Soqa ótken jerdiń topyraǵy buıra tolqyn qusap tóńkerilip túsip jatyr.

Symbatty, deneli jaz shyqpaı kúnge kúıip úlgirgen, úndis tárizdi qara tory, ádemi jas jigit traktordyń aldynda astyndaǵy qara kók bestisin shyr kóbelek aınaldyra júr. Bul — sovhozdyń jańa agronomy Hasen Atymtaıuly edi. Ol qynjylǵan daýyspen:

— Qarake-aý, bunyńyz ne? dedi traktor gúrilin jeńgisi kelgendeı daýystap — sizge bul arany jańa ádispen jyrt jer qyrtysyn qoparyp jatyrsyz!

Shúńirek qapsaǵaı deneli Qarabaı selsoq jaýap qaıtarady.

— Maǵan báribir! — Ol traktoryn júrgize tústi.

— Qarake... sońǵy ret aıtamyn.

— Bylaı ket! Qarabaıdyń shúńirek kózinde kenet bir ashýly ushqyn paıda boldy.— Senderdiń jer qyrtysyn aıyrmaı jyrtý ádisterińmen dym tabatyn túrim joq. Ol endi traktoryn tikeleı Hasenge qarsy júrgizdi, ket, jan kerek bolsa!..

Solaı deńiz!—Hasen atynyń basyn buryp alyp, qamshymen tartyp jiberdi.— Onda sizben Ýgrúmov joldastyń ózi sóılessin!—Bılep turǵan ushqyr qara kók ústimen baýyrlaı ushqan qustaı, poselkege qaraı kósilip sala berdi. Qarabaı agronomnyń sońynan ashýlana bir qarady da, toqtap qalǵan jumysyn qaıta bastap ketti. Bolat tisti soqalar qaq aıyrǵan qara topyraqty jer qyrtysy tóńkerilip túse berdi.

Mehanızatorlar jańa ǵana keshki astaryn iship bolǵan. Túski tamaqtan beri traktor ústinen túspegen jigitter aı týǵansha dem alýdy uıǵarǵan. Qazir bireýi shalqasynan túsip, pysyldap uıyqtap jatyr. Ekinshisi áldeneni oılap shylym tartyp otyr. Kóp keshikpeı bular traktorlaryna qaıta minedi. Tún tynyshtyǵyn úrkitip, óli de úsh-tórt saǵat jer jyrtady. Sodan keıin baryn jatady. Al tań saz berip kele jatqanda qaıtadan turady. Qaıtadan álem betin motor gúriline bóleıdi.

Bir top jas mehanızatorlar, traktor júrgizýshilerdiń kómekshileri, soqa tirkeýshiler laýlap janǵan tobylǵy otyn qorshaı, qosylyp án salyp otyr. Traktor brıgadır! — mosqal jastaǵy, tórtbaq kelgen Porfırıı Mıhaılovıch Gýbanov jurttyń eń sońynan tamaqtanyp, ot basyna jigitterdiń qasyna keldi. Analar syǵylysa qastarynan oryn berdi. Gýbanov otqa eki qolyn qaqtap sál otyrdy da, qaltasynan kishkentaı dorbasyn alyp, shylym orady. Jas mehanızatordyń bireýi bas jaǵy qyzyl shoqtanǵan tobylǵyny alyp, onyń shylymyn tutatty. Gýbanov jany jaı taba, temekini bir sordy da, jerge sozyla jatty.

— Qalaı, jigitter, sharshaǵan joqsyńdar ma?— dedi, sál esinep alyp. Ol juldyzdar jańa týa bastaǵan maqpal qara aspanǵa qıaldana kóz jiberdi.

— Árkim ár jaǵdaıda,— dedi báriniń atynan jaýap berip, aq sary belorýs jigiti.— Mine, Ramazan sharshaǵannan qımyldaı alar emes. Al, Mıkola enesiniń pisirgen quımaǵyn jeýge poselkege baryp qaıtpaqshy.

— Normasyn qalaı oryndap edi?

— Bir jarym ese.

— Onda... Baryp qaıtýyńa bolady.

— Ýaı, ótirik aıtpasań ishiń jarylyp kete me?— dedi Mıkola, basyndaǵy qap-qara shashy berikteı, uıysqan, eńgezerdeı ýkraın jigiti anaǵan renjı qarap, — eshkim de qazir enesine quımaq jegeli barǵaly turǵan joq! Qazir quımaq jeıtin mezgil me? Jer dymqyl kezinde egisti bitirý kerek! Bitirý kerek!

— J\ón aıtasyń,— dedi Porfırıı Mıhaılovıch,— eneniń úıine baratyn mezgil bolar áli. Qazir qımyldap qalǵan durys. Kóktemniń bir kúni —jazdyń on kúnine tatıdy.

— Bul aranyń jerin aıtsańdarshy, jerin!—dedi shashy saban tústes sap-sary eston jigiti Iýhan.— Qolyńa alsań, maıǵa bylǵaǵan qamyr tárizdi, jup-jumsaq ezilip turady jáne ushan-teńiz sheti kórinbeıdi. Bir búıirinen traktordy qoı da jyrta ber. Osy sovhoz jeriniń jartysyn bizdiń bir derevnáǵa berse, qandaı ónim alar edi! Osynshama baıtaq dalaǵa qazaq halqynyń qalaı kúshi jetip kelgen? Gýbanov ezý tartty.

— Kúshi jetken ǵoı. Buryn olar kóbine mal sharýashylyǵymen shuǵyldanǵan. Malǵa qansha jaıylym kerek ekenin bilesiń be? Men bul araǵa elý tórtinshi jyly keldim. Ol kezde osy jerdiń bári tyń jatqan. Birde-bir soqa júrmegen kezi. Shóbi belýardan keletin. Al, anaý saıda qazaq aýly turatyn. Malyna san jetpeıtin. Ásirese, jylqysy kóp edi. Anaý kólden kúnine tańerteń quryǵanda bes júz qulyn sýarylatyn shyǵar... Bári bir tústen maqpal qara.

Iapyrm-aı... Tamasha bolǵan eken-aý!—Eston jigiti áldenege ókingendeı aqyryn kúrsindi.— Qaıda qazir ol aýyl? Kóp jylqy? Biz úrkitip aldyq pa?

Gýbanov oılana jaýap berdi.

Úrkitip aldyq desek te bolady. Atam zamannan tynysh jatqan qazaqtyń keń dalasyna kenet on myńdaǵan traktor keldi. Ol ońaı ma? Onyń gúriline besikte jatqan baladaı. uıqyly-oıaý maýjyraǵan qazaq aýyly túgil jer silkingendeı bolǵan joq pa?

— Osynyń bárin qazaq áli qalaı qabyldady?

— Adam qashan bolsa óz baqytyn qýana qabyldaıdy, — deıdi Gýbanov taǵy oılana.— Rasyn aıtsaq, tyń kóterý — qazaq dalasyna kelgen ekinshi tóńkeris edi. Halyq bunyń qandaı jaqsylyǵy baryn birden túsindi. Sóıtse de.

— Ia, sóıtse de?

— ...Biren-saran «endi biz qurydyq» degender de tabyldy. Ejelden baýyryna basqan ata-meken, qonysyna qanshama halyqtyń birden kelýi kimniń bolsa da kóńilin qobaljytýy múmkin ǵoı. Onyń ústine, qanshama mashına, qurylys zattary. Árıne, mundaı jaǵdaıda keıbir sanasy tómen adamdardyń sary ýaıymyn túsinýge bolady.

— Biz bolashaǵymyzdy sanasy tómen adamdardyń sary ýaıymyna qurmaımyz ǵoı. Olar túsinbegenmen, biz túsinemiz ǵoı, osy istelip jatqannyń bári sovet halqynyń baqyty úshin emes pe?..

Baqyt bitkenniń bári birden qabyl bola bermeıdi. Oǵan ýaqyt kerek. Onyń ústine, ár ulttyń ózine tán ulttyq qasıetimen de sanasqan durys. Mysalǵa qazaqtardy alaıyq. Olar álimsaqtan beri osy arada turady eken. Tipti, Uly Rossıa turǵan sonaý Dneprdiń taraýy Ros ózenine bizdiń kelýimizden de buryn bular osy dalany jaılap kepti. Jáne osy ata meken jerin qorǵap bul qazaq eli qandaı jaýlarymen shaıqaspaǵan! Qansha qanyn tókken!

Óıtkeni bul onyń jeri. Ata-babasynyń jeri! Áli esimde... Esil jaǵasyndaǵy babasynyń jeke turǵan mazaryn biz búldozermen qıratyp jatqanda, jas baladaı, ájim basqan kári betin ystyq jasymen aıǵyz-aıǵyz etip jylaǵan qazaq shalyn men óz kózimmen kerdim. Ol shaldyń dál osy aradan kópir salynatynynda ne sharýasy bar? Seniń búkil dalany kúl-talqan etip qoparyp, jańa dúnıe quryp jatqanyńda qandaı jumysy bar? Onyń sana-sezimine bul dúnıege degen bala jastan óz túsinigi, óz pálsapasy uıalaǵan. Ol sonaý juma saıyn kelip quran oqıtyn babasynyń zıratynyń saý turýyn tileıdi. Al biz bolsaq, kári shaldyń sol bir ózine degen ádemi álemin kóz aldynda talqandap jattyq. Shal bizben tilektes bola ala ma? Bol deýge qaqymyz bar ma?..

— Shalǵa ol zırat sonshalyq qymbat eken, tımeı-aq qoıýlaryń kerek edi,— dedi eston jigiti taǵy da aqyryn kúrsinip,— kópirdi de basqa jerden ótkizýge bolatyn edi ǵoı.

— Joq, bolmaıtyn edi,— Gýbanov qatýlana sóıledi,— ózge jerden salynǵan kópir halyqqa úsh ese qymbatqa túsetin edi. Buny shal da uǵyp turǵan-dy. Sol sebepten de ol qarsylaspaı, balasha qur jylaı bergen. Másele bir zırat, bir kópir, bir shaldyń jylaýy jaıynda emes. Uly is jeke adamǵa tán, tipti keıde ana sútimen qanyna sińgen túsinikti de buzýmen keledi. Árbir jańa dúnıe eski ómirdi qurtýdan bastalady. Onsyz adam balasyn baqytty ete almaısyń. Qazaq jerine de tyń kóterý osylaı keldi. Ol qazaq aýlynyń keı maǵynada eski dástúrin, turmysyn, tipti sharýashylyǵyn júrgizý negizin de buzdy. Olar ejelden mal baǵýdy, jylqy, qoı ósirýdi negizgi kásibi etse, endi jalpylaı egin egýmen shuǵyldanýǵa májbúr boldy. Buryn qazaq aýyldary orys poselkelerimen aralas-quralas mol jerde otyrsa, endi bul araǵa mıllıondap kóship kelgen ulttarǵa qonys berdi. Árıne, mundaı jaǵdaıda «Bizdiń jerimiz — bizdiń baǵymyz da, sorymyz da» deıtinder tabyldy.

— Árıne, bul túsiniktiń bári tyńdy alǵashqy ıgerý kezinde týǵan shyǵar,— dedi jas moldavan jigiti,— al sońynan qalaı boldy?

— Sońynan deısiń be?— Gýbanov sónip qalǵan shylymyn tobylǵy shoǵymen qaıta tutatty.— Sońynan tyń óziniń kúshin kórsetti. Alǵashqy jyldary-aq Qazaqstan mıllıard put astyq berdi. Qazaq dalasynda, tek qazaq jurtyna ǵana emes, barlyq sovet halqyna degen qansha baılyq jatqanyn endi eń qyńyr degen adam da túsindi.

— Árıne, adam degenniń kóńili tek nanmen ǵana kónshimeıdi ǵoı,— dedi qaıtadan eston jigiti,— keshegi ózderine poezıa sanalǵan kókoraı, jasyl shalǵyndy jeri búgin eginjaıǵa, jyrtylǵan qara topyraqqa aınalǵanyn kórip, ókinetinder áli bar shyǵar?..

— Qazir ondaılar bar dep oılamaımyn. Altyn dán muhıty kókoraıdan kem poezıa emes. Dúnıede eń asyl poezıa — ol adam balasynyń eńbegimen jasalǵan sulýlyq. Samal jelmen shaıqalǵan ushy-qıyry joq altyn darıany kim sulý emes der? Osy sulýlyqty qazir biz ózimiz jasap jatyrmyz. Átteń ne kerek, keıde óz qolymyzben jasaǵan sulýlyqty ózimiz búldiremiz.— Gýbanov sál kóterilip, shyntaqtap jatty.— Buny isteıtin, shyn aıtqanda ózimiz emespiz, bizdiń jaýlarymyz.

Qaıdaǵy jaý?—belorýs jigit tańdana sóıledi, — qazir bizdiń qoǵamymyz tapsyz qoǵam emes pe?

— Tapsyz qoǵam Tap jaýymyz qurtylǵan. Onyń durys. — Gýbanov belarýsqa qarady, — biraq sol bir kezdegi taptyq qoǵam týdyrǵan, eskiniń qaldyǵy, jeńil paıda tabýǵa áýes tolyp jatqan ýaq urylar, qylmys qumarlar bar. Bulardyń áli tártipke túspegen sana-sezimderi bizge áli talaı qıyndyq týdyrady. Ásirese, bular tyń kóterýdiń alǵashqy kezinde biraz zıan keltirdi. Mundaılar óz paıdalary úshin bir adamdy bir adamǵa qarsy qoıyp, bizdiń úlken isimizge senimsizdik týdyrýdy da oılady. Dál osyndaı jaǵdaı osy sovhozdyń ózinde de boldy.

— Biraq olar ózderi qazǵan orǵa ózderi túse jazdapty ǵoı, — dedi alysta jatqan bir jas jigit.

— Ia, eger Kachan bolmaǵanda, o jolǵy is bizdiń sovhozdy jamanatqa qaldyratyn edi. Jýsa ketpeıtin tańba bizge myqtap jabysatyn edi.

— Ol Kachan degen kim?—dedi taǵy álgi alystaǵy daýys.

— Shoshqa fermasyn meńgeretin álgi, anaý jýan qaryn, - dedi basqa bir daýys.

— Iapyrm-aı... Onyń qolynan jaqsylyq keledi dep esh ýaqytta oılamas edim!—dedi alǵashqy daýys kúlip.

— Oıla, oılama,— dedi Gýbanov,— Kachan sovhozdy jamanattan bir qutqarǵan. Oqıǵa bylaı bolǵan-dy...

Jaqynda ǵana uıymdastyrylǵan shoshqa fermasynyń meńgerýshisi Kachan áli uıyqtaǵan joq-ty. Shotqa aqyrǵy kúnderdiń kiris-shyǵysyn qaǵyp otyrǵan. Áıeli egis basynda bolatyn. Balqash kóliniń taǵy dońyzy tárizdi jýan, kúshti, jumyr deneli, qazan bas, kishkentaı toraı kózdi, qyryq bester shamasyndaǵy Ignat Frolovıch Kachan shottaǵy jumysyn bitirip, esinep aldy da, endi tura berem degende, bireý esik qaqty.

Tún ortasy aýyp ketken kez edi. Mezgilsiz ýaqytta júrgen bul kim eken dep, úı qojasy kúdiktene esik aldyna barǵan.

— Bul kim?— dedi sál seskene.

— Ózimmin,— dedi ar jaqtaǵy beıtanys daýys.

— Ózimiń kim? Aty-jóniń bar ma?—Seziktengen Ignat Frolovıch qolyna bosaǵada súıeýli turǵan baltany aldy.

— Qoryqpańyz. Men — anada, kúzdigúni bazarda qabandaryńyzdyń etin satysqan jigitpin ǵoı. Ózińiz kel degensiz...

— Á! — Kachannyń esine jigit birden tústi. Ótken jylǵy kúzde oblystyq qala bazaryna alyp barǵan buqadaı eki shoshqasynyń etin satýyna bul jigit járdem bergen. Túrine, kıimine, sóılegen sózine qaraǵanda, oqyǵan adamǵa uqsaǵan. Araq ishkish adamdaı tek bet-aýzy isińki kóringen. İstegen qyzmetine rıza bolǵan Kachan aqysyna jıyrma bes som aqsha berip, eger tyń jaqqa bet alar oıyń bolsa bizdiń sovhozǵa kel, sen sekildi sh ber qoldy janǵa jumys tabylady degen. «Altyn araıdyń» adresin de aıtqan. qazir, mine, sol jigit kelip tur. Óziniń shaqyrǵany da esinde. Sóıtse de:

— Tún ortasynda neǵyp júrsiń?—dedi esikti ashar-ashpasyn bilmeı,— kúndiz kelýiń kerek edi. Keńsege barýǵa qaýiptenseń, shoshqa fermasy alys emes qoı.

— Mashına jolaı toqtap qaldy. Jańa ǵana jettim.

— Onda, jaraıdy,— Kachan qolyn sermeı saldy. «Jalǵyz adam maǵan ne isteı alady? Meni bireý tonamaq túgil, ózim bireýdi tonaýǵa barmyn». Kachanǵa sol sátte taǵy bir oı keldi. «Eger jumys ister bolsa, shoshqa fermasyna alarmyn. Maǵan mundaı qolynyń ebi bar adam ete qajet qoı». Ol esiktiń ilmeshegin tómen túsirip jiberdi.— Kir!

Biraq úıge jalǵyz álgi bala jigit engen joq, saý etip, biriniń sońynan biri, bes qolaqpandaı jigit kirip keldi. Báriniń ústinde jumysshy kombınezony bar. Aǵash sheberleri aspaptaryn salatyn árqaısysynyń qolynda bir bir kishkentaı qobdısha. İshterinde ne bar ekenin qudaıdyń ózi bilsin. Birinen soń biri kirip kele jatqan alpamsadaı jigitterdi kórgende Kachannyń boıy dirildep, záre-quty qasha bastady.

— Qoryqpa jáne baltańdy ornyna qoı, — dedi qyzǵylt sary álgi tanys bala jigit. Onyń daýysynda endi bir buıra sóılegendeı áýen bar.— Eń aldymen, bizdi toıyndyr, bar bolsa ishimizdi de jylyt. Sharýany sosyn sóılesermiz. Jol aýyr boldy, ash qasqyrmen teńbiz.— Kachannyń ábigeri ketip turǵanyn endi ańǵaryp, kekete kúldi.— Kúni buryn záre-qutyń qashpasyn. Biz de jumysshy jandarmyz, tek óz tarapymyzdan júrgendeı jaılarymyz bar. Aǵash sheberleriniń brıgadasymyz. Sovhoz, kolhozben de, qala berdi jeke menshikti sharýamen de kelisip, aǵash jumysyn isteý — kásibimiz. Tek aqshasyn qolma-qol tólese bolǵany.

Tyń kóterýdiń alǵashqy kezinde mundaı óz betterimen jumys izdegen brıgadalar kezdese beretin. Kóńilinde kúdik tursa da, Kachan sonyń biri shyǵar dep ózin-ózi jubatty. Qatty seskengen júrek, áıtsede múldem ornyǵa qoıǵan joq. «Eger adal eńbek isteýge kelse, jańa nege tek ózin ǵana atady? Joq, degenmen bul arada bir sumdyq bar. Ústerinde jumysshy kombınezony bolǵanmen, túrleri, júris-turystary jumysshylarǵa uqsamaıdy. Jumysshy adamǵa kombınezondary jarasyp turady. Al mynalarǵa sıyrǵa jabý japqandaı... olpy-solpy...»

— Eshqaıda shyqpaısyń!—dedi jigit buıyra,— úıińde ne bar sony daıynda.

Bular qandaı aǵash sheberi ekenine Kachan endi shek keltirgen joq. Urlana qarap, qaısysynyń bastyq ekenin bilgisi keldi. «Joq, bul emes, anaý — áli úndemeı turǵan qara sury. Soǵan jaǵyna bilý kerek».

Kachan pesh ústindegi kastroldi alyp stoldyń ústine qoıdy. Tola tary botqasy. Shkaftan nan, jýa, shoshqa shujyǵyn, súbe maıyn alyp, týrap tarelkege saldy. Kereýetiniń astynan qara shamadandy súırep shyǵardy. Aýzyn ashyp birneshe shynyny jerge qoıdy. Kózdiń jasyndaı móldiregen araqty kórgende bala jigittiń qabaǵy ashylyp, beti kúlim-kúlim etti.

— Mine, bul ózimizge uqsaıtynyńdy kórsetedi! Ash qasqyrlarymdy seniń úıińe tekke ákelmegen ekem. Byqyǵan baı, bizdi qurmetteıtin birdeme tabar dep oılap edim.

«Byqyǵan baı» degen sózden Kachan ishteı úrpıe qaldy. Biraq syr bermeı, qyrly stakandardy toltyra araqty quıyp boldy da:

— Otyryńdar, qadirli qonaqtar!—dep stol basyna shaqyrdy. Analar otyryp bolǵan kezde, jaıbaraqat sóılegen bop,— byqyǵan baı deısiń be,— dedi kúlimsireı,— ne qylǵan baılyq? Qazynanyń shoshqasyn asyrap qansha baıı alasyń? Baı dep ana Qarabaıdy aıt, aqshasyn qap-qap etip sandyǵynda saqtaıdy.— Ol stakanyn joǵary kóterdi.— Qane, azamattar, bir-birden qaǵyp jiberelik. Senderdiń densaýlyqtaryń úshin!— Bári stakandaryn soǵystyra juta bastady. Araqtaryn iship bolyp, qoldaryna aıyrshalaryn ustap, aldaryndaǵy týralǵan tamaqtaryn kúrsildete jeýge kiristi.

Kachan stakandarǵa araqty qaıta quıyp, taǵy ornynan túregeldi.

— Seniń densaýlyǵyń úshin, Mıkıta!—dedi bala jigitke qarap,— jaqsylyǵyńdy umytpaspyn. Sen so joly sovhoz shoshqalarynyń etin tez satýǵa myqty járdem berdiń. Ákelgen aqshamdy kasaǵa tapsyrǵanymda, dırektordyń ózi «baǵasyna satqan ekensiń» dep maǵan alǵys aıtty.

— Aldama, mujyq,— dedi bala jigit kese sóılep, — shoshqalarymdy óz qolymmen semirttim degeniń qaıda maǵan? Bıyl sen jármeńkege kelgende men qalada emes edim. Bu joly da biraz aqsha tapqan shyǵarsyń?

Ańnyń sońynan túsken tazydaı, bala jigittiń aqsha ısin sezip, bar jerine dál kele jatqanyn endi Kachan da anyq túsindi.

Bunyń aıaǵy nemen tynatynyn da ol uǵyp otyr. Qaıtkenmen de, ózine tóngen qaýipten qutylý kerek.

Ózim shoshqa fermasyn basqaryp otyryp, solaı demegende men qalaı deýim kerek edi?—Ol endi mas adamdaı byldyrlaı sóıledi.— Aqsham bolsa, qudaı ursyn! Mine, nan! Mine, kres! Shoshqanyń etin satyp, qansha baıı alasyń. Aqsha — Qarabaıda.

Áńgimege endi qara sur jigit kiristi.

— Qarabaı degeniń kim?—dedi ol Kachanǵa qarap.

— Aldyńǵy qatardaǵy traktor júrgizýshi.— Mas adamdaı yqylyq ata sóıledi Kachan,— úıi poselkeniń shetinde, jeldiń ótinde, jeke tur... Jas balalary men qatyny ǵana bar. Qabaǵan ıti de joq. Tyńǵa kelgennen aqsha jınaýmen júr... Eki «Volga» mashınasyn birden satyp alamyn deıtin kórinedi. Biri — ózine, biri — qatynyna. Bıt terisinen bıalaı tigetin sarań. Bir tıyn bosqa shyǵarmaıdy. Jurt kózine túspesin dep jınaq kasasyna da salmaıdy. Qat-qat etip tereze aldynda turǵan sandyǵyna tyǵady. Mende ne bar?.. Araq ishetin adamda aqsha bola ma? Bary bótelkeden aspaıdy... Ras, aıdyń aıaǵynda dúkenge ótkizgende bir baıyp qalamyn.

— Úıi qaı jerde deısiń?— Qara sur qantalaǵan kózimen úı qojasyna tikeleı qarady.

— Poselkege kire beriste. Eń shetki úı. Jalǵyz úı. Ol eshkimmen de qatynaspaıdy. Sandyǵy tórgi bólme terezesiniń aldynda...

— Qabaǵan ıti joq dediń ǵoı?

— Iti joq. It ustaýdy shyǵyn keredi. It ornyna mıaýlaǵan mysyǵy bar...

— Qatyn men balalarynan bóten kisi bar ma?..

— Eshkisi, qoıy... on shaqty taýyq pen átesh...

— Múmkin, úıine aǵaıyn-týystary kelip jatqan shyǵar?

— Keshke taman baryp shyqqam. Eshkim kelmegen. Kelmeıdi de. Ondaı sarańnyń úıine kim keletin edi,— Basyn stolǵa qoıdy da, Kachan kenet qoryldap uıyqtap ketti.

Qara súr jigit túregeldi. Pyshaqpen keskendeı qysqa buıyrdy.

— Kettik!

— Jáshikterimizdi ala júremiz be?—dep surady jıren jigit.

— Múmkin «qoqystarǵa» izdep tabýlaryna kýá etip tastap ketersiń? Alyp júrińder. Tek pyshaqtaryńdy qoldaryńa ustańdar.

— Mynany ne isteımiz? Álde... ekpe tusynan bir suǵyp alaıyn ba?

— Keregi joq. Bul oıanǵan ýaqytta biz poselke mańaıynda bolmaımyz. Habar berýge ózi de qorqady.

Shamdy óshirip, bular úıden asyǵa shyǵyp ketti. Sol sátte-aq Kachan atyp turdy. Aıaǵyn ushynan basyp úıden shyqty da, poselkeniń ekinshi jaǵyna qaraı urlana júgire jóneldi. Óziniń úıinen úshinshi úıde Gýbanov brıgadasymen túnnen beri shóp shabýǵa daıyndalyp jatqany oǵan aıan edi. Tún kózge túrtse kóringisiz qarańǵy. Tańnyń qoıý qarańǵysy. Kachan aıaǵyn abaılaı basa Gýbanov úıine qaraı kele jatyr.

Ol Qarabaıdyń balalary úshin emes, óz basy jaıynda qaýiptengen. «Bireý-mireý bandıtterdiń meniń úıime kirgenin áldeqalaı kórip qalǵan bolsa, qandy oqıǵadan keıin báribir meni tabady. Prokýror kimniń aıypty ekenin qolma-qol ashady. Onda bul dúnıemen qoshtasa ber».

Osylaı oılaǵan Kachan Gýbanovtyń úıine jetti. Biraq ol bandıtter Qarabaıdyń isin bitirdi-aý degen kezde ǵana keldi. Gýbanovtar bul kelgen kezde jańa ǵana traktorlaryn júrgizgeli jatyr edi.

— Meniń úıime bir beıtanys adamdar kelip ketti,—dedi ol,— qanisher urylar tárizdi. Qarabaıdyń úıine qaraı bara jatyr. Qorqytyp araq ishti. Endi birdeme istep júrmese jarar edi Qarabaıǵa.

— Kim ózderi?

— Bilmeımin. Tek tústeri sýyq... Qoldarynda pyshaqtary bar. Bireýinde qysqa myltyq ta bar tárizdi. Sirá, Qarabaıǵa óshikken qanisherler ǵoı deımin.

— Qashan ketti?

— Jańa ǵana.

Budan artyq Gýbanov eshteńe suraǵan joq. Qoldaryna túsken qarý-saımandardy aldy da, brıgadasy bop Qarabaı úıi jaǵyna qaraı júgire jóneldi.

Bular kelip Qarabaıdyń úıin qorshaǵanda, úı mańy typ-tynysh edi. Sezikti eshteńe kórinbedi. Esik, terezeniń bári jabyq. Gýbanov joldastarymen aqyldasyp, Qarabaıdy oıatpaq bop, endi terezege taıaı bergende, kele jatqan adamdardyń sybdyryn estidi. Gýbanovtar tyǵyla qaldy. Tún áli tastaı qarańǵy. Kele jatqan bandıtter eken. Kóp keshikkendikten, olar adasyp ketip, Qarabaıdyń úıiniń tusyna jańa jetken. Entige shyqqan únderine qaraǵanda, bular da asyǵýda tárizdi. Sybdyr taıap qalǵanda Gýbanov qolyndaǵy shalǵysyn basyna kótere:

— Kim bul? Jan kerek bolsa qımyldama!—dedi qatty daýystap.

Sol sátte aq ushy kesilgen qysqa myltyqtyń daýsy shańq etti. Gýbanovtyń dál qulaq túbinen zý etip, úı qabyrǵasyna baryp tıdi. Mehanızatorlar shalǵylaryn, aıyrlaryn sermeı alǵa umtyldy. Analar qasha jóneldi. Tastaı qarańǵy túnde kimdi ustaı alady, qýǵynshylar sál júgire tústi de, myltyqtan seskenip, keıin qaıtty.

— Jigitter, qýyp áýre bolmańdar, zaqym etip júrer, báribir esh jaqqa qashyp qutyla almaıdy, tań da jaqyn dedi Gýbanov.

Myltyq daýysyn estip poselke adamdary oıandy. Qarańǵy túnde úreılene shyqqan daýystar estildi.

— Kim atty?

— Kúzetshilerge myltyq ustatpańdar dep beker aıtpaǵan ekem. Kári bısharalar, óz kóleńkelerinen ózderi qorqyp, berdankalaryn tarsyldatqan ǵoı.

— Joq, myltyqty kúzetshiler emes, bandıtter atty.

— Qaıdaǵy bandıtter? Tún ortasynda bul araǵa olar qaıdan keledi?

Sóıtkenshe tómengi saıdan ketip bara jatqan mashınanyń gúrili estildi.

Kóp keshikpeı, qulan ıektenip sarǵaıa tań da atty. Sonda ǵana bandıtter poselkege mashınamen kelgeni anyqtaldy. Áshkerelenip qalǵandaryn bilip, sol mashınalarymen zytyp otyrypty.

Bulardy qýyp tabý qıyn edi. Kimder? Qaı jaqtan keldi? Qaı jaqqa ketti?— jan bilmeıdi. Erteńine kelgen bólim mılısıoneri «túngi qonaqtar» jaıynda raportyn aýdanǵa jiberdi. Aýdan oblystyq mılısıa basqarmasyna habarlady. Qysqasy, bandıtterdi izdeı bastaǵansha, olardyń bul mańda izi de qalmady. Bul kezde bandıtter ózderiniń qandy joryǵyn kórshi oblysta uıymdastyryp jatqan-dy.

Bul oqıǵa osylaı bolǵan-dy. Qazir ony esine túsirip Gýbanov:

— Árıne, bandıt oǵyna kim mańdaıyn tosqysy keledi deısiń,— dedi.— Biraq sol túni bóten jol qalmaǵan-dy. Eger sol túni Qarabaıdy úı-ishimen bandıtter qyryp ketken bolsa, Tyńǵa qara boıaý jaǵylar edi! Ony op-ońaı jýyp ketire almas edik! Jaman pıǵyldy jandar bizge baryp turǵan sumyraı pálelerdi de jabar edi! Kelgender tyńda jurtty qyryp jatyr deýden de taıynbasy haq!

— Ol bandıtterdiń bizge qandaı qatynasy bar?— dep ornynan ushyp túregeldi Grısha degen jas bala jigit,— qaıdaǵy bir surqıa, sumyraılar qylmys isteıdi, oǵan men jaýap berýim kerek pe? Sóz emes!

— Sez emesine sóz emes. Demek mynany oıla... Qylmysty halyq bitkenniń eń jamany isteıdi. Páleqorlarǵa so da jetedi. Bir kúnákár istegen jamandyqty barlyǵyna jabýǵa bar. Qara boıaýdy qoıýlata túsýge sheber... Al mundaı nárseni qas adamdar kópirte túsedi. Osyndaıdy paıdalanyp, bir halyqty bir halyqqa aıdap salýdy da oılaıdy. Ult narazylyǵyn týdyrýǵa dalbasalaıdy. Árıne, bizdiń zamanymyzda mundaılar oılaǵandaryna jete almaıdy. Biraq osyndaı pasyq áńgimelerdiń paıda bolýynyń ózi bizdiń adal oıymyzǵa nuqsan keltiredi.

— Sóıtip ol bandıtter ustaldy ma?

— Ustaldy. Tıisti jazalaryn da aldy. Biraq oǵan deıin qanshama isti búldirdi.

— Al sonda... Nege olar Kachanǵa keldi? Osyny eshkim suramady ma?—dedi baǵanaǵy Ignat Frolovıchti jek kóretin bala jigit.

— Suraý kerek edi.— Gýbanov áldeneni oılana jaýap berdi.— Biraq ol kúnderde mundaı kúdik eshkimniń oıyna da kelgen joq. Bárimiz de bandıtterdiń kelgenin habarlaǵanyna alǵys aıttyq. Joldasymyzdy ajaldan qutqarǵanǵa qýandyq.

— Qutqarmaı-aq qoıýlaryń kerek edi!—dedi baǵanadan beri ún-túnsiz shette otyrǵan Qarabaı ashýly daýyspen.

— O ne degen sózin, Qarabaı?— dedi Gýbanov tańyrqaı.— Aqylyńnan adasaıyn degensiń be?..

— Tabysymyzdyń kóp kezinde qyńq dep kórgen joqpyz. Porfırıı Mıhaılovıch, óziń bilesiń! Al qazir she? Jerdi qyrtysyn aıyrmaı jyrtýdy shyǵardy bular... Soqa ornyna ploskorez — jalpaq tis birdeme, aram shóptiń qur tamyryn ǵana kes deıdi... Al ol jalpaq tisiniń jumys isteýinen buzylýy kóp... Mundaı jaǵdaıda qaıdaǵy tabys.

— Áı, Qarabaı, Qarabaı!—dedi Gýbanov renjı.—Tynyq sýdy laılaýǵa janyń qumar! Jalpaq tispen jumys istep júrgen jalǵyz sensin. be? Sol úshin ádeıi osy eksperımentaldy jerge bizdiń brıgadany salyp otyrǵan joq pa? Ony nege túsinbeısiń, Qarabaı? Al sen bolsań, jalpaq tistiń ornyna soqańdy baılap alyp, jerdi taǵy tóńkere jyrtýǵa qaıta kiristiń! Agronom qoı dese onymen kerise túsesiń! Al tabysqa kelsek, bárimizdiki de birdeı. Tipti, tarıfqa, normaǵa qarasaq jańa ádispen jer jyrtý anaǵurlym tıimdi. Tek, jalpaq tisti búldirmeı jyrta bil. Jer árqashan aqyldy qolda ǵana ónim bergen. Ony endi aqylmen paıdalanýdyń kezi jetti. Al sen bolsań, barlyǵyn tek óz qaltańa túsken tabyspen ǵana ólshegiń keledi...

— Qalaı aqyldy bolý kerek ekenin, Porfırıı Mıhaılovıch, maǵan úıretpeı-aq qoı. Ózim de bilemin!—Qarabaı kenet qyzýlana qaldy,— jerdi qaıtip jyrtam— ol meniń sharýam!

Men seni aqylǵa úıretip turǵam joq, jerdi qalaı paıdalanýdy ǵylymnyń ózi úıretedi.— Gýbanov qyzynbaı, baısaldy únmen jaýap qaıtaryp tur.— Eger jerdi jańa ádispen jyrtyp, keıde shóp ósirip tyńaıtyp, egiske paıdalanýdy qoldanbasaq, kóp keshikpeı bul arada bizder isteıtin jumys ta qalmaýy múmkin. Jer qunaryn aspanǵa ushyryp jatqan qara daýyldar áne-mine degenshe ony isten shyǵarady... Jer qunary qurıdy.

— Qurıdy? Nege onda júzdegen, myńdaǵan jyldan bul jerdiń qunary qurymaı keldi? Bizder joqta qurymaı, bizder kelgen soń qurıdy ma? Onda nege bul araǵa qaptaı qaldyq? Nesine tyńdy kóteremiz dep osynshama el bop shubyrdyq?

Gýbanov ornynan túregelip, shylymynyń qaldyǵyn otqa laqtyryp jiberdi. Jurttyń bári ol Qarabaıǵa ne aıtar eken dep kútip otyr. Buny Gýbanov ta ańǵaryp tur. Árıne, onyń Qarabaıǵa aıtary kóp, biraq oǵan anaý túsine qoıar ma eken?

Osynaý tunshyqqan mylqaý tylsym uzaqqa sozyldy. Tek byqsyp janǵan jas tobylǵynyń shytyry men áldeqaıdan ushyp kelgen belgisiz bir qustyń shıqyldaǵany ǵana estiledi. Tún kenet sýyna túskendeı. Biraq eshkim ornynan qozǵalǵan joq. Qarabaıdyń sózi ıyqtarynan qara tastaı basyp, tapjyltpaı tastaǵandaı. Joq, qara tastaı emes, moıyndaryna áldekim bir batpandaǵan qara maı, álde ıisi jaman sasyq balshyq quıyp jibergendeı. Buryn ózderi joldas, ózimizdeı jumysshy, tilegimiz bir dep júrgen adamdarynyń kenet mynandaı bolyp shyqqanyna tań qalǵandaı, ne aıtýǵa bilmeı abyrjyp otyrǵan tárizdi bular...

— Mundaı sózdi estip turyp, traktorǵa otyrýǵa da kóńiliń soqpas,— dedi Mıkola qynjyla.

Sol-aq eken, ózgeleri de sóıleı bastady.

— Jurt qaptap ketip, buǵan ómir súrý qıynǵa aınalypty!

— Joq, naǵyz paıdaqor, topas!— dedi Ramazan. Qarabaıdyń sózi ózgelerden góri buǵan batqan tárizdi. Janyndaǵy serikteri«Qarabaıdyń sózi — Ramazannyń da sózi» dep oılaı ma dep qysylyp barady. Jaıshylyqta sabyrly jas traktor aıdaýshy oıyn dál túsindirer sóz taba almaı, kúıip-pisip asyǵa sóıledi,— Paıdaqor, topas! Buǵan jer emes, tek aqsha, paıda kerek!

— Bilmeımin,— dedi kenet júdeı sóılep Gýbanov, qolyndaǵy tobylǵy shoǵymen Ramazannyń shylymyn tutatyp.— Bárimiz de jer basyp, bir aspannyń astynda júrmiz ǵoı... Kim jerdi súıse, kútse, paıdalansa — ol sonyki. Rossıa, Ýkraına, Qazaqstan, Moldavan, taǵy basqa Sovet ókimetiniń jeri osy otyrǵan orys, qazaq, belorýs, ýkraın, moldavan, eston adamdaryna birdeı úles. Qazaqtardy men jaqsy bilemin! Olardyń qushaqtary keń, júrekteri de úlken, oılary da bıik! Olardyń aldaryna qoıǵan maqsattary da úlken, al seniki — kishkentaı, qara basyńnyń qamy ǵana. Biraq sen eńbek jóni» ıen bizdiń joldasymyzsyń! Qane, jigitter,— dedi,—jumysymyzǵa baraıyq.

Alystaǵy belesten úlken shara tabaqtaı bop qyzara aı da kórindi.

Mehanızatorlar ústerinen bir aýyr júkti ázer aýdaryp túsirgendeı, sozalańdaı oryndarynan turdy. Olar ún-túnsiz toptaryn jazbaı traktorlaryna qaraı aıańdady.

Laýlap janyp jatqan tobylǵy qasynda jalǵyz Qarabaı ǵana qaldy.

2

Kókjıekten qyp-qyzyl narttaı jaınap kún kóterile berdi.

Altyn sáýlege bólengen «Altyn araı» sovhozynyń bas poselkesi jarqyraı kórinedi. Onyń shyǵys jaq shetinde kógildir tolqynyn baıaý terbeı Esil ózeni aǵyp jatyr. Tóńirek maýjyrap tunyp tur.

Poselke keń alqapqa ornalasqan. Dál osy kezde ol tańǵy uıqysynan oıanbaǵan qaıǵysyz, tynyshtyq áldılegen kúıde. Qazir «Altyn araı» sovhozynyń egin jumysy negizinde bitken. Bul sát — tańsáriden turatyn tyń kóterýshilerdiń moıyndary jumystan bosap, az ýaqyt tynym alatyn shaǵy. Kóshede jan kórinbeıdi, tipti ıt te úrmeıdi, sıyr da móńiremeıdi. Dúnıe shirkin jym-jyrt.

Joq, áıtkenmen, jurt bitkenniń bári uıyqtap jatqan joq. Poselkeniń syrt jaǵyndaǵy tóbede kókjıekke kóz tige qaraǵan bir adam tur. Shyǵyp kele jatqan kún sáýlesinde bir alyp sekildi kórinedi. Rasynda da, deneli kisi. Elýlerden asyp ketken. Jelmen totyqqan qara qoshqyl betin ájim basqan. Áıtse de, áli jastyq oty senbegen jiti kózinen bir úlken oıdyń, qajymas jigerdiń sáýlesi ushqyn shashqandaı.

Bul «Altyn araı» sovhozynyń partorgi. Bul araǵa kelgenine birneshe aı ǵana bolǵan.

— Kóktem!—dedi ol ózine-ózi,— árbir kóktem adam balasyn jańa baqytqa, jańa qýanyshqa bóleıdi. Bıyl bul bizge ne ákeler eken?— Ol júresinen otyra qap, bir shókim topyraq aldy. Dıhandardyń daǵdyly ádetinshe kústi saýsaqtarymen úgite bastady. Saýsaqtarynyń arasynan topyraq úgindisi sýsyldap jerge quıyldy.— Qandaısyń sen, Jer-ana!?— dedi ol taǵy da daýystap. Osy kezde egis dalasynyń shetinen bir salt atty adam kórindi. Uzyn tura, ashań júz, aryq. Bul — osy sovhozdyń dırektory Qazybaı Tileýqabaqov edi. Sharshaǵandyqtan at ústinde qur súlderi keledi. Uıqy uıalaǵan eki kózi birdeı bileýlenip, qyzaryp ketken, ázer ashylady. Jetken betinde sozyla atynan tústi. Ýgrúmov túregeldi.

— Fedor Ivanovıch, bizdi de quttyqtaýyńa bolady,— dep ol jarylyp ketken qara qaıys qolyn usyndy,— shalǵaıdaǵy bólimshelerde de soń egiletin egisti dál merziminde aıaqtattyq.

— Qutty bolsyn!— Ýgrúmov kenet oǵan renjı qarady.— Saǵan ne bolǵan?.. Óziń tipti bitipsiń ǵoı.

— Sońǵy bir-eki kúnde kóz ilgem joq, sonyń saldary shyǵar...

— Traktorıstteriń qalaı eken? Gýbanov brıgadasyna soqqan shyǵarsyń...

— Tań ata ázer jettim. Egisti der kezinde bitirý ońaı ma,— Qazybaı qolyn siltedi,— oqasy joq. Endi uıqylary qanar.

— Árıne, solaı ǵoı, o jaqqa nesine bardyń? Álde Gýbanovqa senbeısiń be?..

— Nege senbeıin, senemin. Biraq barmaýǵa dátim shydar ma. Egis dalasyna barmasam, jurt ne oılamaıdy.

Kókjıekten kóterile túsken kún qyzýy býsandyrǵan keń jazıra jerdiń betin dymqyl tuman qaptaı bastady. Kún nuryna shomylǵan Jer-ana ózinshe bir rahattanyp jatqandaı.

— Qarashy, qandaı keremet sulýlyq,— dedi Ýgrúmov kúnshyǵysty meńzeı,— tamasha!

Ýgrúmov — biraz jasqa kelip qalǵan kisi. Betindegi ájimge qarasań, tipti shal deýge de bolady. Al qazirgi yrjıa qýanǵan beınesi jas baladan aýsaıshy.

Tileýqabaqov kórsetken jaqqa qarap tur. Tabıǵattyń mundaı kórinisine jany ábden etene bolyp úırenip ketkendikten be, álde uıqy kórmeı sharshaǵandyǵynan ba, onyń kózinde eshbir tańǵajaıyp masattanatyndyqtaı eshteńe kórinbedi. Ol jaıbaraqat, selsoq qana kóz tastaýda.

— Ushy-qıyry joq darıa demin alyp jatqandaı, — dedi Ýgrúmov shabyttana,— kóktemde jer osylaı býsanatynyn bilesin be, Qazybaı Tileýqabaqovıch?

— Siz ózińiz romantık ekensiz ǵoı, Fedor Ivanovıch. Ondaıdy umytqaly qashan. Men jyrtqan jerdi, ne bitik shyqqan egindi kórgen shaqta ǵana romantık bola alamyn.

Ýgrúmov jaýap qaıyrǵan joq.

Fedor Ivanovıch «Altyn araı» sovhozyna osydan tórt aı buryn jańa jyldyń basynda kelgen-di. Aýdandyq partıa komıtetinde bolyp, partıa, uıymdastyrý jumysy jaıynda sóıleskennen keıin, sovhozben tanysýdy ATF-dan bastaǵan. Oǵan ishi-syrty appaq bolyp sylanǵan sıyr qorasy da, álemge tańdana qaraǵan jaýdyr kóz jas buzaýlar turatyn jaryq, keń, jyly saraı da birden unaǵan. Qatarlasa salynǵan, laboratorıalar tárizdi, malǵa jem-shóp salatyn, qustar turatyn surǵylt úılerde, alpamsadaı shoshqa fermasy da oıdaǵydaı kóringen. Barlyq jerde tártip pen tazalyq kózge túsedi. Al traktor parkin, sheberhanalaryn, usta sehyn aralap shyqqannan keıin ol burynǵysynan da kóńildengen. Bunyń bári sovhozdyń isi jónge qoıylǵan, aldyńǵy qatarly ozat sharýashylyq ekenin ańǵartqan. Partorg endi ótken jyldyń óndiris — aqsha josparymen tanysqan. Bunda da, rettep qalaǵan kirpish tárizdi, barlyq sandar orny-ornynda tur. Jumsalǵan eńbek, oǵan shyǵarylǵan qarajat, egis jáne basqa qosymsha jumystardyń mezgilderi, árbir dándi daqyldyń tehnologıalyq kartasy — bári qaǵazǵa túsirilgen. Bul sandar, grafıkter ár brıgadaǵa, zvenoǵa, jeke sovhoz jumysshysyna jetkizilgen.

Degenmen, sovhozdyń jalpy jaǵdaıyna Fedor Ivanovıchtiń kóńili tolmady. Óıtkeni bul úlken sharýashylyq óziniń bas mindeti — bıdaı ósirýde bálendeı tabysqa jete almapty. Ol ol ma, tipti jyl saıyn árbir gektardan alynatyn ónimi tómendeı túsken. Bunyń ár túrli sebepteri bar edi. Eń basty kedergi — bul aranyn tabıǵı jaǵdaıy. Sovhoz otyz myń gektardan astam tyń kótergenimen, eginjaıdyń deni jeldiń ótindegi ashyq dalada jatqan-dy. Saryarqanyń jaz boıy ańyraı soqqan qatal jeli jer betiniń qunarly topyraǵyn ózimen birge aspanǵa kóterip, onyń ornyna áldeqaıdaǵy qum, qumdaýyq jer jynystaryn ákep, jer qunaryn ábden azaıtýǵa aınalǵan. Bunymen qatar, jańbyry saıabyr jyldary egisti erte egý, jer jańartqysh zattardy paıdalanbaý, jer qyrtysyn aýdara jyrtý tásili egis ónimin tómendetip jibergen. Keı jyldary osyndaı jer erozıasyna ilikken eginjaılar tipti ónim de bermeı qoıatyn. Aprel aıynyn aıaǵy men maıdyń alǵashqy on kúninde ekken bıdaı ıýl aıynyń ańyzaǵyna urynyp, qaramyq basyp ketetin. Eger jer qunaryn saqtaıtyn ádisterdi qoldanyp, egisti der kezinde ótkizse, egin óniminiń mol bolatynyna eshkim durystap kóńil qoımaǵan-syndy...

Bul jaǵdaılar Ýgrúmovty qatty qynjyltty. Jer qunaryn joǵaltý qanshalyq jeńil bolsa, al ony qaıtadan óńdeý úlken qıyndyqqa túsetinin ol óte jaqsy biletin. Sondyqtan Ýgrúmov bastaýysh partıa uıymynyń jumysymen tanysyp bolysymen, birden jer máselesine kiristi. Sovhozdyń bas agronomy Hasen Atymtaevty qasyna ertip alyp, bar egistik dalany aralap shyqty. Qaı jerge qar qansha túskenin, qaı jerge par qansha, záb qansha jyrtylǵanyn óz kózimen kórdi. Sodan keıin Qazybaı, Hasen úsheýi birneshe kún kabınetten shyqpaı qoıdy. Olar jas agronomnyń óz qolymen jasaǵan jer qyrtysy kartasymen, qoıyn dápterindegi túrli oılarymen tanysty. Karta boıynsha dándi daqyldardyń ónimine negiz bolyp sanalatyn — azot, kalıı, fosfor — hımıalyq zattardyń qaı egistikke qansha kerek ekeni ábden tekserildi. Sodan keıin bular jer qunaryn saqtaý shabýylyn Aqseńgirden bastamaqshy boldy. Óıtkeni, Aqseńgirde ózge jerden góri qar kóp túsken eken. Onymen qatar bul arada basqa egistikke qaraǵanda topyraq betiniń sorlanýy ózge jerden anaǵurlym tómen bolyp shyqty. Bıyl osy alqap jańa agrotehnıkalyq tásilmen úlken tájirıbe dalasyna aınalýǵa tıisti. Bul ádistiń negizi aram shóptiń tamyry qyrqylyp, egin sabaǵynyń túbiri aman saqtalýǵa qurylǵan-dy. Ádeıi arnap jasalǵan jalpaq tis soqamen tereńdigin jıyrma santımetrden etip, jer qyrtysy aýdarylmaı jyrtylady. Bundaı jaǵdaıda egistik búlinbeıdi, egin túbirleri jer qyrtysyn úrgen jelden qozǵaltpaı saqtap, dándi daqyldardyń ónimdi ósýine jaǵdaı týǵyzady. Bul — úlken istiń basy. Árıne, qıyndyqsyz bolmaıdy. Biraq Ýgrúmov qıyndyqtan qorqatyn adam emes. Ómirdiń qara sýdaı tunǵan tynyshtyǵynan góri asaý tolqyndy aǵysyna jany qumar. Onyń qazir aınalaǵa qobaljı qarap turǵan keıpinen osy suraqqa jaýap izdegen mazasyz kúı ańdalǵandaı...

Al Qazybaı Tileýqabaqov bolsa, o da san ótkelden ótken, san qıyndyqty jeńgen adam. Bul da qazir qalyń oıda. Kenet onyń esine sonaý elý tórtinshi jyldyń boran-shashyndy bir kúni túsip ketti. Kún yzǵyryq jeldi, óte sýyq bolatyn. Sol fevraldyń aıazdy kúni alǵashqy tyń kóterýshilerdiń biri bolyp, Otan soǵysynyń soldaty, otyz bes jasar komýnıs, soǵys aldynda ǵana aýyl sharýashylyq tehnıkýmyn bitirgen Qazybaı Tileýqabaqov Saryarqanyń qar basqan osy alyp dalasyna kelgen.

Elsiz dalany jańǵyryqtyrǵan aýyr «CHTZ» traktorlarynyń gúrili basylmastan, úlken-úlken shanalarǵa ornatylǵan aǵash úıshikterden bir top qyz ben jigit sekirip túse qalǵan. Báriniń de ústerinde qysqa ton, aıaqtarynda kıgiz baıpaq, qulaqshynnyń qulaǵyn túrip alǵan. Ysqyrǵan úskirikke qaramastan, olar qatyp qalǵan qara jerdi qardan arshýǵa kirisken-di. Sonyń biri osy Qazybaı edi. Bir saǵattan keıin qardan arshylǵan alańda alǵashqy qazyq qaǵylǵan. Ol birinshi qazyqty osy «Altyn araı» sovhozynyń bolashaq dırektory Qazybaı Tileýqabaqov qaqqan. Mine, sol alǵashqy shatyrlar qurylǵan jerde qazir «Dostyq», «Komýnıstik», «Beıbitshilik sekildi kóshe attary bar «Altyn araı» poselkasy tur... Árıne, onyń qýanýǵa da, maqtanýǵa da qaqysy mol! Ol sol bir tyń ıgerýshilerden erlik, jiger tilegen qaharly kúnderde jan tánin aıaǵan joq. Aýrý-syrqaýlyǵyna qaramaı, kúrestiń aldyńǵy shebinde boldy. Ózin de aıamady, jurtty da aıamady.

Al «Altyn araı» sekildi úlken sharýashylyqtyń bastyǵy Tileýqabaqov sovhoz jumysyn jańa kózqaraspen basqarýǵa kúshi jete me, sony qatty oılamady. Tolyp jatqan hımıkattar, preparattar, kúltıvasıalar, burshaq, júgeri, taǵy sol sekildi jańa daqyldardy egý sekildi jańa isterge bilimi, qajyry jete me, jetpeı me, sony esepke almady. Jetpeıtin bolsa, ne isteý kerek, buǵan da jaýap izdemedi.

Qazybaı sol baıaǵy Qazybaı qalpynda qaldy. Al Jer ana tolyp jatqan jańa tilekterdi týdyrdy. Buryn jumysty tek aq bilektiń kúshimen, aıqaılap shapqan isimen alyp júrgen Tileýqabaqov endi shyn sasaıyn dedi. Sasýmen birge ábigerlený keldi. Endi onyń eki urty sýalyp, kózi shúńireıip, júdeı bastady. Bunyń arty aparyp Qazybaıdy baıaǵy eti úırengen jumys ádisine qaıta oraltty.

«Altyn araı» ótken jyly ájeptáýir ónim bergenmen, tyńdy alǵashqy kótergen jyldaǵydaı emes, tómendeı tústi. Qazybaıdyń endi kóńilinde qobaljý týdy. Ol burynǵydaı emes, álsin-álsin eginjaıǵa shyǵatyn boldy, «nege qunaryń qashty?» degendeı qara topyraqty ýatyp, saýsaqtarynyń arasynan sýsyldatyp jerge tókti. Aqyry ol «Altyn araı» jerine jamandyqtyń taıap qalǵanyn túsindi. Dırektor osyndaı jaǵdaıda júrgeninde sovhozǵa Almaty aýyl sharýashylyq ınstıtýtyn bıyl ǵana bitirgen jańa agronom keldi. Ýyljyǵan jas. Úsh aı ótken joq, ortalyq jańa partorg jiberdi. Burynǵy aýrý jáne jasy kelip qalǵan partorg Qajymuratovty sovhoz bop pensıaǵa shyǵaryp saldy. Ýgrúmov pen Hasen áke men baladaı, tez-aq til tabysyp ketti. Nege ekeni belgisiz, Qazybaı buǵan qýanbady. İshteı jıyryla tústi. Sóıtip júrgende egis bastaldy. Sodan bir aıdan beri Ýgrúmovpen kezdesip turǵany osy.

Olar tary da sál turdy. Partorg pen dırektor birine-biri mańyzy joq birdemelerdi aıtty da, taǵy sóıleýge sóz taba almaǵandaı toqtap qaldy. Jaıshylyqta kezdesse-aq bolǵany sóz de, taqyryp ta tabylatyn. Al bul joly olaı bolmady. Fedor Ivanovıch kenet ózin Tileýqabaqovtyń aldynda aıypty sanaǵandaı qysyla tústi. Tileýqabaqov at ústinen myzǵymaı eki kúnnen beri uıqy kórmeı sharshap júrgeninde, óziniń jas baladaı tabıǵat sýretine masaıraı qalǵanyn ol endi ersi kórdi. Jáne Qazybaıdyń qatyńqy qabaǵynan onyń áldenege renjigenin Ýgrúmov baıqap tur. Mundaıda ol Tileýqabaqovtan eshteńe suramaıtyn. Artynan ózi aıtar dep, sózdi basqaǵa buratyn. Bu joly da sol ádetine saldy.

Taǵy da sál turyp, sońyra basqarmada kezdesetin bop ýádelesip, Qazybaı atyna mindi. Poselkege qaraı júrip bara jatyp, kenet, sonaý qazirgi mektep turǵan alańdy qardan birge arshyǵan Gýbanov taǵy esine tústi...

Porfırıı Mıhaılovıch Gýbanov tyńǵa Saratov oblysynan kelgen-di. «Úlken aıdyndar» dep atalatyn derevnáda ejelden kóp balaly Gýbanovtardyń úı-ishi turatyn. Bul derevnány nege «Úlken aıdyndar» dep ataǵanyn qudaı ózi bilsin, dál jaqyn jerde aıdyn túgil shalshymaq kólshik ne jylı aqqan ózensymaq ta bolmaıtyn.

Porfırııdiń ákesi Mıhaıl Gýbanov soǵystyń birinshi kúninen bastap maıdanǵa ketti. Qyryq úshinshi jyly Stalıngrad túbinde serjant Gýbanov Otany úshin úlken erlikpen qaza tapty degen «qara qaǵaz» keldi. Sol kúnnen, aıaǵyn syltyp basatyn pochta tasýshy Dýná kózin jerden almaı «qara qaǵazdy» usynǵan saǵattan bastap, aýrý anasy men kishkentaı eki qaryndasynyń qamy on bes jasar Porfıshkanyń moınyna artyldy.

Soǵys kezindegi kolhozda kári-qurtań men áıelderge qaraǵanda, mundaı jasóspirimder er-azamattardyń ornyna júretin. Porfırııdiń eń alǵashqy mingeni tórt dońǵalaqty eski Harkov» traktory boldy. Ol sol traktormen soǵystyń aıaǵyna deıin jumys istedi. Odan keıin shynjyr tabandy traktorǵa aýysty. Kóp keshikpeı kombaındy júrgizýdi de úırendi. Sóıtip Porfırıı Gýbanov máńgi baqı mehanızatorlar qatarynda qaldy.

Gýbanov bala jasynan-aq nannyń ne ekenin, onyń qolǵa qandaı qıyndyqpen túsetinin bilip ósti. «Úlken aıdyndar» qaraıtyn aýdan qýańshylyqqa jıi urynyp turatyn kórshi aýdanda ańyzaq jel soǵar bolsa, bul arada egistik bitken ystyqtan kúıip, jer beti qara qoshqyldanyp, birden qurǵaqshylyqqa urynatyn. Al eger qys qarly, jaz jańbyrly bolsa, «Úlken aıdyndar» óńirinde bitik shyqqan eginnen kóz tunatyn. Demek, jeńil-jelpi qýańshylyq jyldary da, eger qysy qarly kelse bul óńir ájeptáýir astyq beretin. Óıtkeni, kolhozdyń egin dalasy árbir tórt júz, bes júz metr ótkennen keıin aǵash shebimen qorshalǵan-dy. Osy aǵashtar jeldiń ekpinin azaıtyp, qar dymqylynyń jer qushaǵynan tez keýip ketpeýine sebep bolatyn. Al eger qysy qarsyz, jazy jańbyrsyz jyldary bul aradaǵy eginjaı órt shalǵandaı taqyrlanyp, egin jaz ortasy jetpeı-aq kúıip ketetin. Mundaı jyldary, árıne, ókimet kolhozshylarǵa astyqpen de, tuqymmen de járdem beretin. Biraq ózinde egin shyqpaǵandyqtan «Úlken aıdyndardyń» sıqy kúni buryn qashatyn. Sóıtip Gýbanov «astyq, problemanyń» ne ekenine kitaptardan, aqyldy jazylǵan maqalalarynan emes, ózi ósken kolhozy tájirıbesinen myqty qanyq-tyn. Sol sebepten de ol tyńǵa attanarynda bul jaqta op-ońaı jumaq ornaı qoıady dep oılaǵan joq. Eki kishkentaı egiz balasy men áıelin ertip, osy «Altyn araıǵa» joldama alǵanda otyz jasar Porfırıı qandaı qıyndyq bolsa da shydaımyn dep bel býǵan. Buǵan ergen birneshe kolhozshylar da osyndaı oıda-tyn.

Joq, Gýbanov tyńnan jeńil turmys, ne bos jatqan aqshany kútken joq. On qolynan óner tamǵan mehanızator ózine kerek paıdany bóten jerden de tabatyn edi. Ony tyń, mıllıondaǵan adamdy tartqandaı, óziniń jańalyǵymen, aldyna qoıǵan ǵajaıyp mindetterimen tartty. Búkil Sovet Odaǵyn dúbirletken uran, buny da úıinde tynysh jatqyzbady. Al tyńǵa kelgennen keıin, ǵasyrlar boıy múlgip tynysh jatqan, bir sheti men bir shetine kóz jetpeıtin qazaqtyń ulanasyr uly dalasyn kórgende: «Rasymen osynshama dala ıgerýge kóne me?» dep tań qaldy. Sońynan, eń alǵashqy soqany júrgizgennen keıin, osynaý ushy-qıyry joq bos dalanyń ǵajaıyp astyq beretinine kúmán keltirgen joq. Kenet óziniń ómir boıy izdegeni, bar qýatyn jumsaıtyn armany osy jer ekenin uqty. Budan bylaı qaraı basqa arman kóksemeıtinine qýandy!

Áıtkenmen, ómirdiń aty — ómir. Qýanyshy men sátsizdigi qatar júredi. Eń alǵashqy astyqty orý, jańa egisten pisirgen eń alǵashqy taba nannyń dámin kim umytqan? Al tyńnyń alǵashqy mıllıard put tabysy she? Gýbanov bul tabystardy esinen shyǵarǵan emes, osy tabysty óz qoldarymen jasaǵan ózindeı tyń ıgerýshilermen birge jas baladaı shattanǵan! At qıyn bolǵan jyldary shamadanyn tars jaýyp tyńnan qashqan joq... «Qaıda baram? Qaı jaqqa bet buram?» dep oılaǵan joq. Óz jerinen, óz elinen qashyp qaıda baryp kógeredi? Al bul jer óz jeri, óz elińdiki ekenine ol shák keltirmegen. Osy jer úshin, osy eldiń baǵy úshin óziniń ákesi Mıhaıl Stalıngrad túbinde qaza tapqan joq pa? Osy jer, osy eldiń baǵy úshin ózi de mańdaı terin sorǵalatyp kúzi, kóktemi demeı eńbek etpedi me?

Bul ólkeni jat jer eken dep Porfırıı esh ýaqytta oılaǵan emes. Sol sebepten de, Qarabaıdyń sózi onyń júregine shanshýdaı qadaldy. Árıne, Qarabaıǵa ol ulttyq, dostyq, jerdi kim baqsa, kútse sonyki ekeni jaıynda leksıa oqyǵandaı boldy. Biraq bir aqymaqtyń suraǵyna myń aqyldy jaýap taba almaıdy degendeı, ananyń mıǵa kirmeıtin sandyraq sózi esinen ketpeı-aq qoıdy.

Aýyr oıdaǵy Gýbanov tań ata eń sońǵy borazdany bitirýge aınalǵan kezde brıgadaǵa Tileýqabaqov kelgen.

Áı, bir tynyshtyqty bilmeıtin jan,— dedi Gýbanov ananyń qylyǵyna súısinip. Sóıtti de, traktoryn toqtatyp, dırektordyń janyna bardy. Anaý da attan tústi. Tileýqabaqov kóńildi eken. Gýbanov brıgada jumynyń barysyn baıandaǵannan keıin burynǵysynan da kóńildendi.

Men saǵan bylaı der edim, Porfırıı Mıhaılovıch dedi Qazybaı azdan soń,— men orys, ne ýkraın soldatymen jaý shebine qarsy attanysqa shyqqanymda qatarymda kele jatqan orys pa, qazaq pa, álde belorýs pa dep qaraǵan joqpyn. Óıtkeni, bizge keregi — tek jaýdy jeńý ǵana edi. Al birimizdiń jaýymyz — bárimizge birdeı bir-aq jaý bolatyn. Túsindiń be? Al qazir... bárimizdiń de isten jatqanymyz bir-aq sharýa: tyńdy ıgerý.

Buǵan da bárimiz bir sapta attanysqa shyqtyq. Men ne aıtqaly turǵanymdy túsinesiń be? Eger túsinseń, óziń aıt.— Tileýqabaqov Gýbanovtyń betine kúdiktene qarady.— Joq, eń aldymen maǵan mundaı suraqty nege berdiń, sony aıt.

— Jaı, ásheıin. Tek seniń oıyńdy bilgim kelip edi.— Sóıdedi de áńgime bitti degendeı, Gýbanov teris burylyp ketken.

Biraq sál keshikpeı, dırektordyń kelgenin bilip, janyna Ramazannyń barǵanyn kórdi. Ol qolyn ersili-qarsyly sermep, Qarabaıdyń traktory júrgen jaqty nusqap, qyzýlana birdemeni aıta bastady.

Gýbanov ashýlana qaldy.

— Saǵan bireý aıt dedi me, Ramazan,— dedi ol kúbirleı renjip,— kim senen surady?..

Qazybaıdyń minezi oǵan tanys edi. Ashý ústinde, istiń baıybyna jete koımaı, keıde ol máseleni kúrt kesetin, Gýbanov qatelesken joq.

Traktor bitkenniń toqtaýyn kútip turyp, Tileýqabaqov bar brıgadany ózine shaqyrtty. Bul joly ol jas kezindegideı qyzýlyq bildirgen joq. Buny Gýbanov birden ańǵardy. Qarabaıdy shaqyryp qasyna otyrǵyzǵanda da ashý kórsetken joq. Sózin ádettegisinen kóri aspaı-saspaı, salmaqty bastady.

— Sen meniń aǵam da, inim de emessiń, Qarabaı,— dedi ol beti ashýdan sál kúreńdenip,— balam da, kúıeý balam da emessiń. Tipti jamaǵaıynym da emessiń. Al biraq sen úshin men nege jerge kirerdeı bon uıalyp turmyn, Qarabaı? Myna adamdardyń betine qaraýǵa nege búgin meniń júzim shydamaı tur? Óıtkeni, men uıalyp turmyn. Iýhanǵa da, Mıkolaǵa da, osy turǵannyń bárine de qaraýǵa mende bet joq. Al Porfırıı Mıhaılovıchqa men qalaı qaraı alam? Men sonshama nege uıalyp turmyn, Qarabaı? Uıalatyn eshteńe istegen joqpyn ǵoı. Nege úndemeısiń? Qandaı jaýap qaıtarýdy bilmeı tursyń ba? Onda men aıtaıyn saǵan, Qarabaı. Sen sekildilerge bizdiń sovhozda oryn joq. Ondaılarǵa meniń aıtarym...— Qazybaı tek osy aqyrǵy sózin kenet qatty daýystap aıtty. Onyń úni bu joly tamaǵyna birdeme tirelgendeı, qyryldap shyqty:— Qosh bol!..

3

Amal qansha, Hasen óstip, ákesi men sheshesinen tirideı aırylyp, jetim qaldy. Biraq osynyń báriniń esesine, ol ári abzal, ári aqyldy naǵashy atasynyń qolyna kóshti. Ol tabıǵattyń da, adamnyń da nazarynan tys qalǵan osynaý baıtaq dalanyn júırik Jeldeı ilgeri qaraı zymyrap bara jatqan ómirine úńile tústi. Kerek deseńiz, dala qazdary men úırekteriniń qandaı shóptiń qandaı qopanyń arasyna uıa salatynyna deıin, qyr jýa men oı jýanyń qandaı jerde ósetinine deıin jaqsy biletin... Qysqasy, abzal atasynyń erekshe tárbıesiniń arqasynda Hasen qarshadaı kúninen bastap-aq tabıǵattyń syryn da, tilin de jetik túsinip er jetti... Jetige jetpeı turyp, atasy bergen asaý qunandy úıretip minip, cap dalada saǵym qýyp, jeldeı esti.

Aýyl balalary da Hasendi janyndaı jaqsy kórdi. Hasen de, olarmen kezdese qalsa-aq shúıirkelese ketip, bilegin túrip, oıynǵa qyzý kirisýdi ádet etti.

Biraq Hasen anasyn umyta almady. Anasy da onyń kóz aldynda anda-sanda eles berip, ózin-ózi umyttyrmady. Sondyqtan da balanyń qıalynda qadirli ana ketken saparynan bir kúni qaıtyp oralatyn sıaqty boldy da turdy. Anasynyń tiri ekenin jaqsy biletin bala onyń, buǵan qaıtyp bir soǵatynyna kúdiktenbedi.

Taǵy bir keremet qasıet: eski ertekter men hıkaıalardy atasy men jıenine árdaıym ańyratyp aıtyp otyrýdan bir talmaýshy edi, Búkil halyq danalyǵyn boıyna túgeldeı sińire alǵan qarıa eski ertektegi ómirdi sýrettegende jıeni ony uıyp tyńdaıtyn.

Bir kúni Ońdasyn qart jıeninen:

Seniń bıdaı týraly ańyzdy estigenin bar ma? — dep qaldy.

— Joq!— dedi, julyp alǵandaı bala.

— Tyńdaǵyn. kele me, aıtyp bereıin...

Balanyń kózderi janarynan ot shashyp, jaınaı tústi..,

Aıtshy, ata, tyńdaıyn...

Qarıa álýetti qolymen kúmisteı appaq saqalym bir sıpap qoıyp áńgimege kiristi...

Adam balasy don egýdi ǵalamdy topan sý baspastan buryn biletin,— dep bastady qart hıkaıasyn,— eginshilikpen, ásirese, qazaqtar tym erte shuǵyldanǵan kórinedi...

Qazaq eli sol kezdiń ózinde osy qazirgi bizdiń jerimizde turady eken. Jáne qurǵaqshylyqqa tózimdi dándi ósirýdi biledi eken. Dúnıe júzin topan basardyń aldynda Nuh paıǵambar bir dıqan qazaqty shaqyryp alady da, oǵan taıaýda dúnıeni topan sýy qaptaıtynyn aıtady.

Sonda qazaq paıǵambarǵa:

— Aqylyńyzǵa dán rızamyn. Qara bastyń qamy qashpas. Aıtatyn taǵy qandaı ósıetińiz bar?—dep suraıdy.

Sonda Nuh:

Topan sýy tolastaǵannan keıin jańa tirshilik bastalady. Biraq uzaq ýaqytqa deıin japyraq shyǵyp gúldenip, butaq kóktep búrlenip kete qoımaıdy. Haıýandar da bolmaıdy. Olardy birden-bir men óz kememde ustaımyn. Al sen marqum bolyp ketpes úshin qurǵaqshylyqqa tózimdi myna bıdaıdyń dánin saqtaýǵa tyrys... Túbinde ıgilikti osydan kóresińder,— deıdi.

Qart áıeli men jalǵyz balasyn ertip, bir qapty taba nanǵa toltyryp alady da, Ulytaýdyń eń bıik shyńyna kóteriledi. Ol kezde búkil jer sharynda Ulytaýdan bıik taý tipti de joq bolsa kerek...

Bir kúni topan bastalyp júre berdi,— dedi Ońdasyn qart.— Jer betindegi mal da, jan da, ań da — bári túgel sýǵa batyp, dúnıe qarań qalady... Tek Ulytaýdyń ústine shyǵyp úlgergen shal, onyń áıeli men jalǵyz balasy ǵana sýǵa ketpeıdi. Qaıda ekeni belgisiz, áıteýir, bir bıik taýdyń qıasyn panalap, óziniń alyp kemesiniń ústinde Nuh paıǵambar tiri qalypty. Biraq ol jaryqtyq jalǵyz emes, kemeniń ústine búkil ań men haıýannyń túrlerinen salyp alǵan kórinedi.

Topannyń neshe kúnge, neshe aıǵa, tipti, neshe jylǵa sozylǵanyn osy kúnge deıin eshkim bilmeıdi. Áıteýir ańyzdyń aıtýynsha, Ulytaýdyń qıasyndaǵy úsh adam úsh kún saıyn nannyń bir úzimin ǵana bólip jep, kóptegen kúnderdi ótkizedi. Aqyry nan da bitýge taıalady...

Sońǵy taba nan qalǵan kúni qart balasyn shaqyryp alady da:

Biz, shesheń ekeýmiz, endi kópke barmaspyz, aranyn ashqan ajaldan qutylý bizge ońaı bolmas, óıtkeni mynaý ashtyq múldem meńzep barady... Biraq biz ólgennen sen ólme, sen jassyń, áli kóreshegiń kóp... Myna sońǵy taba nandy sen al da, az-azdap qana jep, kóktemge deıin jetkiz!—deıdi. Sóıtedi de, shal qoınynan bir kip-kishkentaı bylǵary dorbany sýyryp alyp balasyna usynady.

Mynaý dorbada,— deıdi ol balaǵa,— bir ýys qana qurǵaqshylyqqa tózimdi qyzyl bıdaı bar... Bul bıdaıdy sen ashtan ólip bara jatsań da jeme!.. Kóktem shyǵysymen-aq ony jerge sep... Sonda ǵana óziń tiri qalasyń. Jáne senen taraıtyn bolashaq adamzatqa ómir beresiń...

Keshikpeı-aq shal men kempir ashtan eledi. Zyrlap kúder ótip jatady. Bala báteriniń jartysy ǵana qalady. Biraq Ulytaýdyń qıasyna jete almaǵan qıan sý jaz shyǵa tómendep, azaıa bastaıdy. Sýdan qutylǵan taý jotasyna bala baıaǵy bıdaıdy egedi. Qalǵan jarty báter bitkenshe, qaýlap bıdaı da shyǵyp úlgeredi... Mine, topannan sońǵy adamzattyń ómiri kári ákeniń júregine saqtap balasyna bergen bir ýys bıdaıynan bastalǵan eken,— dep qarıa sózin aıaqtady.

Osy ańyzdy Hasen sońynan san ret esine túsirdi.! Esine túsken saıyn ańyz Hasenge halyq danalyǵynyń jańa bir syryn, jańa bir mańyzyn asha tústi.

Jyldar jyljyp ótip jatty. Balasy on jasqa shyqqanda, Atymtaı mıneraldy jer tyńaıtqyshyn jasaıtyn fosforıt kenin shyǵaratyn Qarataýda jumys istedi. Ol áli boıdaq bolatyn. Atasymen ekeýi elden kóship kelip, qys boıy ákesimen birge turdy. Hasen orys mektebine tústi. Bala kóp keshikpeı qala ómirine kóndigip ketti. Tek barlyq ómiri kerme ıyq cap dalada ótken qarıa qala turmysyna shydaı almaı-aq qoıdy. İshi pysty. Atymtaıdyń ystyq-sýyq sýy bar, býmen jylytatyn úlkem úsh bólmeli tamasha keń páteri oǵan abaqtydaı boldy da turdy. «Shirkin, meniń óz úıim, keń saraıdaı boz úıim»,— degen sıaqty, onyń árdaıym pesh jaǵyp jylynatyn jaman saman úıi kóz aldyna elesteı berdi. Sóıtip, ol tipti bul ómirge esh úırene almady. Úı ishindegi ájethanaǵa barý úshin de basyna tymaǵyn, ústine kıimin qymtanyp kıinip alatyn. Eger jıeni atasynyń osy jaǵdaıyn mazaq etip kúle bastasa, ol oǵan:

— Áı, Hasenjan-aı, jetpis jas az jas emes, qartaıǵanda boıǵa sińgen ádetten qalaı aırylaıyn,— dep kúletin.

Osy úıge kim kirse de, qarıa qýanyp ketip, odan:

— Áı, sen bizdiń elden emessiń be?— dep suraı bastaıtyn.— Qalaı, bıyl el jaıly ma? Qys qatty emes pe? Bizdiń Bojbandar men Jantastar qalaı?

Kirgen kisimen osylaı dep tanysatyn da, eger ol óz elinen bolmasa, áńgimeniń baǵytyn múldem basqa jaqqa buryp jiberetin:

— Á, sen basqa ekensiń ǵoı!.. Men ol jaqta bolǵan emespin, biraq estýim bar, o jaqta qoıyrtpaqty onsha jaqsy kórmeıtin kórinedi. Olaryń durys emes, qoıyrtpaq álgi borysh deýshi me edi, nemene, odan jaqsy. ǵoı.

Sodan soń qart ózimen áńgimelesip otyrǵan adamǵa Atymtaıdyń ózderine asqanadan ákep beretin tam aqtarynyń attaryn burmalaı atap, ázil-syqaqqa aınaldyra bastaıtyn. Ondaǵysy óziniń eldi saǵynǵan, ishine syımaı júrgen muńyn basqaǵa ashyp, sherin tarqatýy edi.

Qart dalanyń dombyrasy men ánin, ertekteri men dastandaryn, jalpy aıtqanda, qazaq janyn ásemdikpen áldıleıtin qubylystarynyń bárin de eljireı súıetin. Jazdyń jibek jelin, qystyń qatty boranyn da ol qamyǵyp qatty saǵynatyn. Ádiletsizdikti, aqyndyq jan sezimderine nuqsan keltiretin ómirdegi soraqylyqtardy ol meılinshe jek kóretin.

Amerıkandyqtar aıǵa baryp qonǵan kúni ol túnerip, qaıǵyǵa endi. Biraq onyń esesine, qarttyń nemeresi Hasen sheksiz qýandy.

— Ata, adam aıǵa qondy! Bul keremet tamasha emes ne!—dep qarıanyń janynan shyqpaı qoıdy...

Qarıa túnergen kúıinde:

— Jaqsy-aq, biraq...— odan ári tili kúrmelgendeı, úndemeı qaldy.

— Biraǵyń ne? Kosmonavttardyń aıǵa qonǵanyna rıza emessiń be?

— Joq; rızamyn. Nege rıza bolmaıyn... Biraq...

— Taǵy «biraq»? Ata, seniń osy «biraǵyńa» men túsinbeı otyrmyn?— dep nemeresi ashýlana bastady.

Shal sál basyn kóterdi de, nemeresine úńile qarap, baısaldy túrde jaýap berdi.

— Sen aıdyń ne ekenin bilesiń be, óziń? Ol tek sulýlyqtyń ǵana emes, sonymen birge asqan qasıettiliktiń, parasattylyqtyń da beınesi. Aqyndar máńgi-baqı aıdy óziniń jyryna qosyp kele jatyr, qara túndi qaq jarǵan appaq aı shapaǵy tabıǵat qubylysyndaǵy ásemdiktiń eń bir orasan kórinisi. Ol náziktiktiń jáne syzylǵan shynaıylyqtyń da beınesi... Aıdy ardaqtamaıtyn qazaq joq. Qazaq úshin aı alystaǵy armanǵa teń. Aıǵa qarap adam dáret almaıdy, beıbastaqtyq istemeıdi. Óıtý, bizdiń túsinigimizshe, keshirilmeıtin kúná. Endi sen maǵan sol qasıetti aıdyń, aqyndyq ásemdikpen bezengen aıdyń ústine baryp adamnyń qonǵanyn aıtyp qýanasyń... Adam — adam emes pe, ol onda barǵannan soń ásem betin bylyqtyryp, oıyna kelgenin istemeı me?.. Sonda sulýlyq túsinikten ne qalady?

Jas jigit atasynyń ásemdikke toly túsinikteriniń tas-talqan bolyp kúırep jatqanyn endi uqty. Ol osylaı bes mınýt buryn kosmonavttardyń erligine shattansa, endi atasynyń aıdy oılap, sherge shomǵanyn kórip, jubatýdyń joldaryn izdestirdi...

Adam qarmaǵyna ilikken aıdy oılap qart uzaq qamyqsa da, birazdan soń onyń qıaly óziniń kúnde kórip júrgen jer tirshiligine aýysty. Ol keshe osy mańdaǵy jartylaı mal sharýashylyǵyna beıimdelgen sovhozdyń túgeldeı astyq sovhozyna aınalǵandyǵyn estigen. Endi sony áńgime etti.

— Jer betiniń gúlin de, shóbin de joq qylyp, ásemdiginen aıyrýdyń qansha qajettigi bar?— dedi shal túnere túsip.

— O ne degen sózińiz, ata, qandaı sulýlyqty aıtyp otyrsyz siz?— dedi jigit.— Bıdaıdy neǵurlym kóp sense, solǵurlym astyq molshylyǵy bolmaı ma?— Bul sózder Hasenniń júregin jaryp shyqqan sózder emes, keshe ǵana gazetten oqyp, jattap alǵan sózderi.— Munyń bári halyq ıgiligi, Otan ıgiligi úshin...

— Igilik, ıgilik!..— dep kúbirledi qart.— Qarıalar buryn «baılyqtyń basy — densaýlyq, sodan keıin — bes saýlyq...» dep bosqa aıtpasa kerek-ti. Mal — el yrysy ǵapa emes, jer yrysy... Bizdiń bala kezimizde maly kóp ónerdiń shalǵyny da bitik keletin. Óıtkeni qys boıy shirigen shóppenen, qalyń maldyń jaıylymdaǵy qıymenen jer qunarlanyp otyrady. Mundaı jaǵdaıda jer esh ýaqytta da eskirmeıdi. Kerisinshe, jaınaı túsedi, jańara túsedi. Al tebinge degen salany árdaıym ózgertip turýǵa tyrysatyn. Jylqy tuıaǵy eski qaýmen birge jańa shyǵyp kele jatqan betegeni de qyrqyp ketedi. Bizdiń jigit shaǵymyzda úlkender osynyń bárin úlken uqyptylyqpen, eseppen, tásilmen júrgizetin. Al sovhozdy bútindeı astyq sovhozyna aınaldyryp jiberse, jer bitkenge jurt tek egin egýge ǵana májbúr bolady. Ondaıda bıdaı qara topyraqtyń bar qunarly nárin túgeldeı soryp alady. Sodan jerdiń azyp-tozýy, eskirýi bastalady. Mundaı jer jyl saıyn mol jaýyn bolyp turmasa, ónim berýden múldem qalady. Qunarly jer ǵana jyl saıyn enim beredi. Ónim berýge tıis. Biraq tabıǵat bizge ana bolǵanymen, tym qatal, tym talǵampaz ana... Ol óz baǵytynan esh ýaqytta bultara baspaıdy. Egerde jerge biraz jyl demaldyrmaı, tyńaıtpaı, udaıy bıdaı sebe bersek, onda ol óziniń tabıǵı qasıetin, bolmystaǵy kúshin túgeldeı joǵaltady. Mysaly ańyzaqta soqqan jel, syrǵyma borannyń quıyny da jer betindegi bos topyraqty aspanǵa kóterip alyp ketetini sózsiz. Bizdiń dalada mundaı jelder.men quıyndar, qudaıǵa shúkir, tym jetkilikti. — Shal óziniń sózderin dáleldeý úshin nemeresiniń basyndaǵy bórigin aldy da, onyń qyrylǵan basyn bes saýsaǵymen úzdiksiz qası bastady — Egerde seniń basyńdy óstip máńgi-baqı qası berse, saǵan shash shyǵar ma edi, joq pa? Jer de sol osy seniń basyń sıaqty. Oǵan anda-sanda shóp shyǵaryp otyrmasań, ol óziniń bar jerlik qasıetinen jurdaı bop aırylady da qalady.

Qarıanyń osy sózderiniń bári de Hasenniń mıyna qatty sińip qaldy. Sodan bolar, óse kele ol jerge eljirep, úlken mahabbatpenen qaraıtyn boldy. Hasen endi tamaqsyz, qoreksiz ómir súre almaıtyn jerdi boıynda tirshiligi bar, úlken bir jandy tulǵaǵa teńedi.

Keıinnen Hasen ataqty profesorlar men ǵylymı-zertteýshiler arqyly jerdi óńdeý, tyńaıtý, jańartý jáne onyń qunarlylyǵy men kóp ónim berý úshin ne kerektigin úırengen kezderinde de, baıaǵy qart atasynyń aıtqan ýaǵyzdaryn esinen shyǵarmaıtyn. Jer týraly halyq oıynyń danalyǵy ony san márte qaıran qaldyrǵan.

Qarıa óziniń jıenin tabıǵatty, jer betindegi barlyq sulýlyqty — ańdy, maldy, qusty, kóldi, ný ormandy qalaı súıý kerek ekendigin ǵana úıretip qoımaı, adamdy da súıe bilý kerektigin, jaqsy menen jamandy da aıyra bilýin qadaǵalaıtyn-dy.

Qarıa jıenin tárbıeleýde jan aıaǵan joq. Barlyq bilimin de, barlyq óziniń durys túsinigin de onyń sanasyna quıǵysy keldi. Biraq ol jıeniniń júreginiń eń túpki buryshynda jatqan bir tylsym syrdy bilmeıtin. Ol — jıeniniń anasy týraly qıaldary edi. Balanyń anasyna degen mahabbaty barǵan saıyn ishteı laýlap, kúsheıe túsken. Kishkentaı kúnindegi anasymen etkizgen tátti shaqtary esinen eshqashan da shyǵa qoımaǵan-dy. Anasyn qanshama kóp oılasa, Alshynbek Aıdynǵalıevqa degen yza men kek onyń kókiregin kerneı jóneletin. Biraq ol Alshynbektiń bet-beınesin, túr-sıpatyn kóz aldyna dál óz qalpynda durystap keltire de almaıtyn: onyń aldynda tek tumandy tús pen munarly saǵym turatyn da qoıatyn. Degenmen, ol bir nárseni esinde qatty saqtaıtyn. Ol — Alshynbektiń Hasendi súıikti anasynyń jyly qushaǵynan aıyrǵandyǵy. Balaǵa degen ana meıirimi, onyń ottan da ystyq mahabbaty qandaı kúshti bolsa, anasyna degen balasynyn, súıispenshiligi odan da kúshti edi. Hasen dúnıede anany súıýden artyq baqyt joq shyǵar dep oılaýdan bir talmaǵan. Hasen árdaıym Alshynbekten kek alýdy oılaıtyn. Ázine, ákesine, qaqpanǵa túsken orman túlkisindeı sheshesine istegen qorlyǵy Hasendi Alshynbekke órshelendire túsetin.

Alshynbek Aıdynǵalıevtyń semá isinde azǵyndyqqa salynǵany úshin úlken qyzmetten aldaqashan bosatylǵanyn Hasen biletin. Qazir Almatyda aýyl sharýashylyq ǵylym salasyndaǵy eleýli profesordyń biri ekeninen de habardar edi. Ózi onjyldyqty bitirisimen Almatyǵa baryp, ınstıtýtqa túsýdi qatty qıaldaıtyn. Onda ol, árıne, anasyn kóredi, kóredi de oǵan ókpesin aıtyp, egile bir jylap, maýqyn basady. Sodan keıin Alshynbekpen kezdesýdiń jolyn qarastyrady. Munda, árıne, Hasen Alshynbekpen erlershe kezdesýge tıisti. Sonda Alshynbek bul kezdesýdi máńgi esinde saqtaıtyn bolady!

Aqyry Hasen Alshynbekpen kezdesti. Biraq Almatyda emes, «Altyn araıda». Bul kezdesý Alshynbektiń esinde máńgi qaldy. «Altyn araıdyń» alqaby Atymtaıdyń ata-meken týǵan jeri bolatyn. Onda onyń aǵa-inileri jáne qaryndastary turatyn. Ońdasyn qart Hasen onjyldyqty bitirer jyly qysqy kanıkýlda ony ákesiniń týystaryna aparyp tanystyrýdy oılaǵan.

— Men bolsam qartaıdym, balam, al sen bolsań jigit bolyp qaldyń — endi uıańnan ushyp, ózińe baqyt izdep, qıaǵa qanat qaǵatyn shaǵyń taıaý. Sondyqtan da, ózimniń tiri kezimde seni ákeńniń týǵan, ósken jerine aparyp kelsem be dep otyrmyn. Ár adam tek óziniń jaqsy ákesiniń atymen ǵana maqtanyp qoımaı, onyń týǵan, esken jaqsy jerimen de maqtanýǵa tıisti.

Ońdasyn, sóıtip, jıenin qysqy kanıkýl kezinde Esil óńirindegi ákesiniń týǵan jerine alyp kelgen.

«Altyn araı» bir kezde eki qazaq kolhozynan qurastyrylǵan-dy. Sol kúnnen beri bul sovhoz astyqpen qatar, jartylaı mal sharýashylyǵymen de shuǵyldanyp kelgen-di: jaıylyp jatqan bir tabyn jylqysy men birneshe otar qoılary óńirge kórik beretin de edi. Buryn bul eki qazaq kolhozy óziniń saýyn bıeleri men arǵymaq, jorǵalaryn maqtan etetin. Ol kezde jylqyny qazaqtyń eski salty boıynsha qys boıy dalada, tebinde ustap, tek qar meılinshe qalyń túsken kezde ǵana qoraǵa qamaıtyn.

Sovhozda jylqy mol kezi jáne keıbireýlerdiń qazaqtyń dalasynda mashına kóbeıip, jylqy malyn meılinshe azaıtý kerek degen ushqalaq pikirlerin áli áıgilemegen shaǵy edi. Sondyqtan da bul tóńirektegi qazaq dalasynda áli de jylqy basy sol qalpynda saqtalǵan-dy.

Jıenimen kelgen Ońdasyndy «Altyn araı» sovhozynyń dırektory, Atymtaıdyń jamaǵaıyn týysy Qazybaı Tileýqabaqov qushaǵyn aıqara ashyp, qarsy aldy.

Qazybaı sol kúni-aq jas qonaǵyna tartý tartty. Qaz moıyn qara jorǵa taıdy noqtalap, Hasenniń aldynan ótkizgende, qazaq topyraǵynda týyp-ósken albyrt ulannyń kókiregin kernegen qýanyshtyń shegi bolmady.

— Enderiń qandaı edi?— dep surady Qazybaı Hasenmen, qaltasynan ótkir bákisin alyp jatyp.

— En deısiz be?—dep sasyp qalǵan Hasen atasyna bir, dırektorǵa bir qarady.

Jurt dý kúlip jiberdi..

— Hasen jas qoı,— dedi Ońdasyn,— ol endi qaıdan bilsin. Bulardyń eni — maldyń sol qulaǵynyń ushynan bir tilý bolatyn.

Kún bata soıylǵan baǵlannyń eti de úlken tabaqtyń ishinde býy burqyrap dastarqanǵa qoıyldy.

As iship, jaılasqannan soń jurt áńgimege oıysty. Qazybaı da óziniń qonaqtaryna sovhozdy qurý jolyndaǵy bastan keshkenderin aǵyta bastady.

— Sol bir kezde,— dep bastady áńgimesin Qazybaı,— bizdiń kishkentaı eki kolhozǵa otyz myń gektar tyń kóterý kerektigin habarlaǵanda, bizdiń qaýymnyń kózderi sharasynan shyǵyp, shashtary úrpıip ketti. Biraq bul sannan men onsha qorqa qoıǵan joqpyn. Óıtkeni, maǵan shabyt bergen adamdar bar edi. Men Ortalyq Komıtettiń qabyldaýynda boldym. Onda maǵan qazaqtyń tyń jerin ıgerýdiń úlken mańyzy bar ekenin, munyń ózi astyq máselesin sheshýde búkil sovet halqynyń aldynda turǵan asa bir kúrdeli is ekendigin taldap túsindirdi. Aıtylǵan sózderden men kóp nárselerdi uqtym, keıbir kómeskileý jaǵdaılardyń baıybyna bardym, aldymyzda telegeı-teńiz jaýapkershiliktiń turǵanyna endi ábden kózim jetti. Oılap baqsam, respýblıkamyz azdaǵan jyldyń ishinde ǵana jıyrma mıllıon gektar tyń jerdi ıgerýi kerek eken! Adamdy mundaı orasan erlikke meńzeıtin uly isten tys qalýdy, árıne, biz úlken aǵattyq sanar edik!

Araǵa sál ýaqyt salyp men Asylbek Ahmetjanovtyń qabyldaýynda da boldym. Ol kezde onyń qyryqtan jańa ǵana asyp kele jatqan shaǵy. Ózi ári qarapaıym, ári kishipeıil, aq jarqyn kisi eken. Menimen yqylasyn aýdara sóılesip, sharýashylyǵymdy, kem-ketiktiń bárin surap bilip aldy. Sodan soń óziniń qol astynda isteıtin ákimderge meniń barlyq tilegimdi oryndaý jóninde jedel nusqaý berdi. Sonymen birge, Asekeń tyń jerdi kóterýde qazaq halqynyń alatyn orny basqalardan anaǵurlym basym ekenin naqyshtap ańǵartty. Tek sol sátte ǵana men tyń jerdi ıgerý men ónerkásipti órkendetý salasynda halqymyzdyń aldynda turǵan orasan zor mindetti anyq túsindim. Asylbek Ahmetjanovtyń aıtýyna qaraǵanda, eki myńynshy jyldary tek Ortalyq Qazaqstannyń ónerkásibiniń ózine ǵana tórt mıllıard tekshemetr sý kerek kórinedi. Al bizdiń paıdalanyp otyrǵan sýymyz osy aımaqtyń segizden bir bólshegine ǵana jetedi eken. Ertistiń sýyn Qaraǵandy men Jezqazǵanǵa qaraı burý sharalary da osy tilekten týǵanǵa uqsaıdy.

Tyń jerdegi sovhozdardan basqa, qazaqtyń bóten jerlerinde de iri-iri jańa sharýashylyqtar qurý kerek ekendigin men sol kúni estidim. Tek Baqanastaǵy Qaraoı jazyǵynyń ózine ǵana kúrish óndiretin on shaqty sovhoz ashý kerek kórinedi. Birneshe jańa qalalar men jańa joldardyń, tolyp jatqan jańa ónerkásip oryndarynyń salynatynyn estigende men respýblıkamyzdyń bolashaǵyn kóz aldyma elestetip, qaıran qaldym. Maǵan ólkemizdiń ómiri týraly syr sheti, basshymyzdyń tolyp jatqan sandardy óleńdeı aǵytyp otyrǵanyna tań qaldym, rıza boldym. Osy áńgimelerden keıin bizdiń sovhozǵa júktelgen baıaǵy otyz myń gektar jerdi ıgerý jónindegi úreıim túk emes, jáı bir op-ońaı is sıaqty boldy da qaldy.

Endi ishteı ezimdi ózim sóge bastadym: «Iapyr-aı, aldaryna osyndaı orasan iri mindetter qoıatyn adamdar da bar eken ǵoı. Al meniki ne? Bir sovhozdy uıymdastyrýdan qorqyp, zárem ketti. Keshegi Uly Otan soǵysynda komandır bolyp, jaýǵa qarsy soldattardy qalaı basqarǵanmyn men osy?»

Árıne, sol kúni men sovhoz qurý jóninde Ahmetjanov joldasqa sóz berdim. Aıtpaqshy, umytyp ketippin ǵoı, Asylbek Ahmetjanov óz respýblıkasynyń jaǵrafıasyn óte jaqsy biledi eken, dál mine osy jerden «Altyn araı» sovhozyn ashýǵa keńes bergen sol.

— Iapyraı-a, á! Ol kisiniń tipti, bilmeıtini joq eken ǵoı!—dedi qaıran qalǵan Ońdasyn.

— Meniń oıymsha, Asekeńniń óz ólkesinde barmaǵan jeri de joq shyǵar deıim!—dep jaýap berdi dırektor.

— Onda ol kisi qandaı jerdi mal jaıylymyna qaldyrý kerek ekendigin de jaqsy biletin shyǵar?

Qazybaı jaýap berýge úlgirgen joq. Esik ashylyp, úıge eki kisi kirip keldi. Ekeýi de iri deneli. Ústerinde sholaq ton, aıaqtarynda kıgiz baıpaq, bastarynda túlki tymaq. Belderin býǵan oqty belbeýleri men qoltyqtaryndaǵy qundaqtalǵan myltyqtaryn kórgende, bulardyń ańshylar ekenin úıdegiler aıtpaı-aq ańǵardy,

— Assalaýmaǵalaıkúm!—dedi olar úıge kire.

— Ýaǵalaıkúmassalam!—dep jaýap qatty úıdegiler,— sheshinińizder, tórge shyǵyńyzdar, tamaqqa otyryńyzdar!..

Kirgender sheshine bastady. Úı ıesi túregelip, olardyń tymaqtary men qysqa tondaryn alyp, kıim ilgishke ildi. Al myltyqtaryn buryshqa súıeı saldy.

Kelgenderdiń bireýi betinde sekpili bar, eńgezerdeı qara, aýdandyq mılısıanyń bastyǵy eken. Otyrǵandardyń kózderi ekinshi kisige jebedeı qadalýda. Bul — suńǵaq boıly, keń ıyqty, qara tory, bet beınesi ajarly kelgen, arasyna azdap qana aq kirgen tolqyndanǵan uzyn qara shashty, qyryqtan asyp bara jatqan adam. Úlken, ádemi kózderi oınaı túsip, o da dastarqanǵa taıaý kelip otyrdy.

— Iá, saparyńyz oń bolsyn, Alsheke!— dedi úı ıesi sál zildi únmen.— Osy sizdi kórmegeli de kóp boldy-aý?..

«Alsheke» degen sózdi estigende Hasenniń júregi dir etti. Ońdasyn qart ta otyrǵan ornynda qatty da qaldy. Beti búlk eter emes.

— Qys túsken soń sonarǵa shyǵyp júrgen betimiz ǵoı. Traktorlar kelgennen beri qasqyrlar da bizdiń ólkeden joǵalýǵa aınaldy. Tek osy «Altyn araıdyń» mańynda ǵana bir top uıaly qasqyr jasyrynyp júr degen qaýeset habar estidik...

— Iapyr-aı, á! Sonaý Almatydan osynda qasqyr izdep kelgenińiz qyzyq eken!..— Úı nesi kóńilsizdeý til qatty. Onyń qara kóz, dóńgelek júzdi ádemi áıeli shaı toltyrylǵan keselerdi meımandardyń aldyna qoıdy.— Estip jatyrmyz, úlken ǵalym bolyp ketken kórinesiz...

— Úlken bolsyn, bolmasyn, áıteýir, ǵalym degen atqa ıe ekenimiz ras...

— Jón eken...— dedi daýysyn báseńdetip Qazybaı,— Almatyńyz qalaı? Úı-ishińiz túgel esen-saý ma?— dep, qazaqtyń ádet-ǵurpynsha suraqtardy jaýdyra bastady.— Bizdiń Bıbiǵaıshanyń hali qandaı?

Hasen selk ete tústi de, sup-sur bolyp ketti. Onyń kóz aldynda myna ajarly kisiniń jarqyn júzi kenet buldyrlanyp ketti. Ol Hasenge endi naǵyz bir zulym jendet sıaqty bop kórindi. Biraq bala buny dál qaıda kórgenin esine túsire almady! Álde túsinde kórdi me eken?

Ońdasyn qatyp qalǵan kúıi, «Alshekeńe» ótkir kózderin qadaǵan qalpynan qozǵalar emes.

— Meniń osynda kelýime de sebepker bolǵan — sol marqum Bıbiǵaısha... Qazalymyz...— dedi Alshynbek aqyryn ǵana - Taıaýda baladan qaıtys boldy.

Hasen júregime bireý qanjar suǵyp alǵandaı sezindi. Ol aıqaılap jibere jazdady. Qolyndaǵy kese jerge túsim ketti. Otyrýǵa shydaı almaı, aýyz úıge ata jóneldi. Júregi dúrsildep, kózine móltildep jas keldi. Ol sup-sýyq bosaǵaǵa jabysyp qaldy. Kenet boıyn álgi úıde otyrǵan kisige degen ashý bıledi, úıge qaıta kirip, oıy óltirgisi de keldi. Ol osylaı uzaq turdy. Sonda ǵana barym óksip-óksip jylap qoıa berdi. Jylaǵan saıyn jan jarasy ulǵaıa tústi. Keýdesiniń ar jaǵynda bir arystan alasuryp jatqandaı, janyn qoıarǵa jer tappady. Degenmen, birazdan keıin jasyn tyıdy. Ózine-ózi qaırat berip, qaıtadan úıge kirdi. Bosaǵany attaı berip Alshynbektiń sońǵy sózderin estidi.

— Bıbiǵaısha aqyrǵy mınýtine deıin Hasendi aýzynan tastamaı ketti.— dedi ol aqyryn. Biraq kirip kele jatqan Hasen jaqqa qaraı almady.

Sóıtip, meniń qyzymdy ajaldan arashalap qala almaǵam ekensiń ǵoı!?—dedi Ońdasyn sup-sýyq únmen.

Qarttyń bul sózderi otqa quıǵan maıdaı Hasenniń jarasyn tyrnaı tústi. Oǵan qaırat bergendeı boldy. Hasen endi qaıtpas sheshimge keldi: «Sheshemniń de, ákemniń de kegin alýym kerek!»

— Iá, saqtap qala almadym.— dedi Alshynbek taǵy da aqyryn sóılep.

Hasen sheshimge kelse de, Alshynbek sıaqty ataqty adamdy qalaı qurtyp jiberýdiń amalyn oılap taba almady. Onyń jaýtańdaǵan kózderi buryshtaǵy myltyqqa tústi.

Dál osy bir sátte sovhozdyń radısi qolyna bir paraq qaǵaz ustap, asyp-sasyp úıge kirip keldi.

— Jap-jańa rasıa arqyly habar aldyq: Taımyrdan sıklon kele jatyr eken. Ekpini toǵyz bal kórinedi. Sovhoztrest dereý shara qoldanyp, maldy aman alyp qalyńdar degen buıryq-radıogramma jiberdi.— Ol radıogramny dırektordyń qolyna ustata berdi.

— Iapyrm-aı, á!—dedi Qazybaı qolyndaǵy qaǵazǵa tóne túsip.— Taımyrdan kelýin qarashy taǵy. Bul — Qarajaldyń barlyq qyrattaryna qaýip tóndi degen sóz ǵoı. Orasan daýyl osy alqaptyń oıran-botqasyn shyǵarady endi. Bizdiń búkil jylqylarymyz da so jaqta. Daýyl uzaqqa sozylsa jylqynyń birde-biri qalmaı qyrylady, jylqyny, árıne, Qarasýǵa qýyp tyǵady.

Jılym, tereń tuńǵıyq ıirim, úsh júz jylqynyń birin qaldyrmaı juta salýy ǵajap emes.

— Qarasýǵa deıin júz shaqyrym emes pe? — dedi mılısıa bastyǵy.

— Iá,— burylyp jaýap berdi Qazybaı,— biraq Taımyrdyń daýyly úsh kún soqsa, ne qalady? Jer ústindegi tirshilik túgel toqtar. Toǵyz baldy jel gýlegende bir jylqy da oǵan shydap tura almaı yqtaı beredi. Aqyry Qarasýǵa baryp qulaıdy.

— Ras, Qarasýǵa deıin shatqalsyz, saısyz, kileń jazyq ústin tek qar basqan butarsyz jalpaq dala.

— Malshylarǵa tez habarlaý kerek!—dep Qazybaı atyp turdy,— Kim biledi, sıklonǵa deıin olarǵa jetip te qalarmyn. Eger jete qalsam, jylqyny Esildiń shytyrmandy toǵaılaryna aıdap panalatýǵa bolady ǵoı.— Ol shapshań kıine bastady da, radıske:— Barlyq brıgadırler men ferma meńgerýshilerine sıklon kele jatyr dep tez habarla!— dep buıyrdy.

— Men de baramyn!—dep, mılısıa bastyǵy da kıine bastady.

— Onda men de baraıyn!—dedi Alshynbek, ornynan atyp turyp.— Jylqy aıdaýǵa kisi kerek bolar.

Alshynbek, asyly, qaıyn atasymen jekpe-jek qalyp, oǵan istegen qylmystary jóninde esep berýden qashqysy kelgendeı. Ońdasyn qarttyń yzǵarly keskininen ol ishteı úreılene bastaǵan-dy.

— Ata, men de bularmen birge baramyn!— dedi kenetten Hasen.

Qart jıeniniń betine úńile qarady da, balanyń qaıǵydan qashar jol izdep turǵanyn túsindi.

— Bara ǵoı!—dedi shal.— Qasiretti tek qajyrly jeńedi. Júregińdegi jarańdy kórip turmyn, qarashyǵym. Qıyn sapar, múmkin jan azabyńdy jeńildeter, bara ǵoı! Biraq jyly kıin. Meniń tor bedeýime min. Qandaı surapyl soqsa da tor bedeý seni dalada qaldyrmas. Má, mynany da al.— Shal balaǵa bir ýys qurt berdi. Qarıa mundaı jaǵdaıda qurttan qunarly tamaq bolmaıtynyn jaqsy biletin. Qurtqa qosyp qaǵazǵa oralǵan aspırın de usyndy ol jıenine.

Qarıa dárini jany jek keretin. Oǵan tek aspırınniń adamnan ter shyǵaratyn qasıeti erekshe unaıtyn. Óıtkeni, qazaqtyń túsinigi boıynsha, ter júrgen jerde aýrý júrmeıdi. Osyǵan oraı Ońdasyn qashan bolsa da qaltasyna aspırındi toltyryp salyp júretin. Eger ózi syrqattana qalsa aspırın iship jazylyp ketetin. Ol osynym durys pa ózi?»—dep oılady bala. Bir sát ol jaýynyn, shylbyryn tastaı salyp, doly boranyn údetip jatqan dúleı dalaǵa qaraı shaba jónelgisi de keldi.

Bala óstip júz oılanyp, myń tolǵandy. Jalyndy jany kókireginde alasuryp, túpkilikti bir sheshimge de kele almady. «Mundaı jaǵdaıda atam qandaı keńes berer edi?»

Kenet Hasenniń esine atasynyń ertede aıtqan bir naqyl sózi túse qaldy. Ol birde: «Eger sen ezińniń jek kóretin adamyńdy ajaldan arashalap alyp qalsań, — ol seniń erligińniń sıpaty. Eger ózińdi jek kóretin adamdy qorǵap qalsań, ol — janyńnyń jaısańdyǵynyń belgisi. Al egerde bir-birińdi ıttiń etindeı jek kót retin qas jaýyńdy ajaldan qutqarsań, ol da seniń asqan abzaldyǵyńnyń belgisi» degen-di.

Asyly, Hasenniń atasy kisi óltirýdi qoldamaıtyn. «Kúnáhardy túzetetin eń úlken jaza — onyń aıybyn betine basyp aıtý,— dep túsindiretin.— Qasyna ólim oılaǵanyń, ony muqatqanyń emes, kerisinshe, tirshilikte kezdesetin barlyq qaıǵy qasiretten, azap-mehnattan qutqarǵanyn. Tek tikeleı ómirińe, ne halqyńnyń bostandyǵyna qaýip tóndirgen adamdy ǵana ólimge qıýǵa bolady».

Hasen atasynyń osy pikirlerin esine túsirgende, taǵy da bir sheshýi qıyn jumbaqqa tap bolǵandaı edi. Ol ózine, ne halqynyń bostandyǵyna Alshynbek qaýip týdyrady dep tujyra almady. Al tek jek kórgeni úshin aýrý jamnyń shylbyryn tastaı salyp, qasha jónelýdi durys kórmedi. Sóıtip, Hasen del-sal qalpynda, dúnıedegi eń jek kóretin adamynyń shylbyrynan ustap, atyn jetektep kele jatty.

...Jel doldanyp, boran qutyra tústi. Aspan men jer qabysyp dúnıe júzi astan-kesteń bop alasuryp, myńdaǵan qasqyr ulyp jatqan sıaqty. Kók te, jer de, búkil álem bitken appaq. Jeli jylandaı ysqyrǵan osy appaq muhıtta jeńimpaz adamdardyń qorshaýynda tobyn jazbaı ketip bara jatqan top jylqy bir kishkentaı núktege uqsaıdy. Ústerin qalyń qar basqan salt attylar appaq alyp batyrlar sıaqty. Keıde jylqylar tura qalyp shóp izdep qardy tebe bastaıdy. Bir jaqsysy, bul aranyń qary onsha qalyń emes, sondyqtan da tebin maly qar astyndaǵy qaýly betegemen qorektene alady, Sóıtip, azyn-aýlaq tebindep toıynyp, jylqy shirkin qaıtadan alǵa qaraı enteleı túsedi. Óıtpeske amaldary joq — jyndy jel údeı túsip, artynan qýyp keledi.

Kúnsiz, aısyz borandy dalada Hasen mezgildiń qaı ýaqyt ekeninen de adasty. Áıtse de, álsin-álsin baryp Alshynbekke eki aspırın berýdi umytpady. Endi tórteýi ǵana qaldy. Eki ret ishýge ǵana jetedi. «Odan ári ne isteý kerek? Álde osy kúıinde bul profesor ol dúnıege attanyp keter me eken? Joq, ólmeýge tıis! Mundaı adamdar ońaı óle qoımaıdy. Ondaılar ózgelerdi kórge kirgizbeı, ózderi kórge kirmeıdi. Bular — jyly uıada shalqyp eskender. Sondyqtan da sýyq qara jerdiń qoınyna kire qoımaý úshin qatty kúresedi».

...Hasen sońǵy aspırınin Alshynbekke berip jatqanda, onyń beti byrshyp terlep turǵanyn baıqap qaldy. Mundaı jaǵdaıda atasy kóńildenip: «Aýrýdyń beti qaıtty!»—deıtini bar-tyn. Atasynyń osy sózi balanyń esine túsip ketti. «Endi bul ólmeıtin boldy!»— dedi ol ózine-ózi.

Hasen dúleı boranmen arpalysyp júrip, qystyń qysqa túniniń qalaı ótip ketkenin baıqamaı qalǵan. Tań sibirlep atyp kele jatqan. Al boran birese báseńdep, birese kúsheıip, qyryq qubylyp turǵan.

Ol arpalysta júrip, qarny ashqanyn da umytyp ketken eken. Ábden sharshap-qaljyraǵan kezinde ǵana Múldem ashyqqanyn sezdi. Dál osy bir mezette atasynyń bergen qurty oıyna sap ete tústi. Qaltasynan bireýin aldy da, aýzyna saldy. Qoıdyń maıyn almaǵan sútinen jasaǵan jumsaq, dámdi qurt aýyzǵa túsisimen-aq erip júre berdi. Endi ol qurtty birinen soń birin, qushtarlana jep baqty. Mine, osy bir sátte kóregen atasy taǵy esine tústi. Qyzynyń ólimin estip otyrǵanyna qaramaı, boranǵa attanyp bara jatqan jıeniniń qamyn oılap, qurt berýin kórseıshi!

Sol merzimde anasy esine taǵy túsip ketti, júregi taǵy kúıine jóneldi. Ol jalt burylyp Alshynbekke qarady: «Nege men osynyń shylbyryn ustap kelem?» Biraq atasynyń «Janyńda ash adam tursa, qolda baryńdy bólip je. Jalǵyz jeseń toıasyń, biraq adamgershiligińdi joıasyń. Al bóle jeseń, mereıiń ústem bolady! «Óle jegenshe, bóle je» dep atań qazaq bosqa aıtpaǵan!»—degen sezderin bireý munyń qulaǵyna sybyrlap turǵandaı boldy.

Bala «atamnan alǵan ónegemdi taǵy umytyp ketken ekenmin-aý» dep asyǵa, qaltasynan bir úlken qurtty alyp, aýrýdyń aýzyna saldy. Aýrý urtyn bultyńdata qurtty jeı bastady. Júzinde tirshiliktiń bir belgisi paıda bolǵandaı. Yqqaly Alshynbektiń qasyna serikteri eki-aq ret keldi. Birinde — Qazybaı, ekinshisinde — mılısıa bastyǵy. Ekeýi de Alshynbektiń esen-saý ekenine kózderi jetisimen, qaıtadan óz oryndaryna bardy...

Hasen tabyn jylqynyń sońynda ekenin jaqsy túsinip keledi. Aýyl balasy úshin mundaı júristiń eshbir tańsyqtyǵy joq. Aldarynda — úsh júz jylqy. Olar yqtaı syǵylysyp, bir-birine tyǵyla jiti basyp keledi. Keıde toqtaı qalyp, qar tebe bastaıdy. Arttaryndaǵy Hasenderge bul tipti qolaıly — kúrtik qarmen emes, jylqylar salǵan tebin jol júrýge jeńil. Degenmen, ekeýiniń de attary boldyrýǵa aınalǵan.

Tań da atty. Úzdiksiz ulýynan talǵan qasqyrdaı, borap da sál báseńdeı tústi. Biraq kóp keshikpeı taǵy qutyra jóneldi.

Balany uıqy da býa bastady. Kózderi bir ashylyp, bir jumylyp, múldem qajıyn dedi. Bir sát ol qalǵyp ketip, atynan qulap kete jazdady. Kózderin áreń ashty. Dál osy kezde alystan qasqyrdyń ulyǵany estildi. Jalǵyz qasqyr tal maı, uzaq ulydy: tegi serikterin «oljaǵa» shaqyryp turǵan tárizdi.

Bala qulaqshynynyń qulaǵyn kóterip anyqtap tyńdady. «Sen ázir jalǵyzsyń,— dedi Hasen,— serikterińdi túgel jıyp almaı, bizge shappaısyń!»

Ulyp turǵan jalǵyz qasqyrdyń Hasen arlan ekenin de birden uqty. Arlan qasqyr ár ýaqytta ishin tarta, daýysyn sozyp, baıaý ulıdy. Kóp keshikpeı-aq buǵan ekinshi qasqyr qosyldy. Ol habaryńdy estidik degendeı qysqa-qysqa qaıyryp, asyǵa ulydy. Bul qasqyrdyń qanshyǵy edi.

Osy ulýlardyń bárin mılısıa bastyǵy da esitken edi. Ol Hasenge taıaý keldi de, attan tústi. Sonan soń qosaýyz myltyqty qundaǵynan alyp, erdiń qasyna ildi de, balaǵa:

— Boran báseńdeı bastaǵanǵa uqsaıdy... Biraq qasqyrlar jıylyp jatyr. Eger olar jaqyndaı bastasa-aq, maǵan habarla!—dep ilgeri júrip ketti.

Bala da borannyń álsizdenip, kúnniń sál jylı bastaǵanyn sezgen. Endi ol jan-jaǵyna tesile qarady. Alaıda, tórt aıaqty jyrtqyshtar ázirshe alysta sıaqty.

Qasqyrlar ulýyn ttatty. Biraq onyń esesine, jer betinde gýildegen jel qýǵan syrǵyma boran paıda boldy. «Qasqyrlar ulýyn nege ttatty?» Aýyl balasy bop dala syryn kóp bilgenimen, áli tym jas qoı ulýyn toqtatqan qasqyrlar bir jerge jınalatynyn bilmeıtin. Al qasqyrlar toptanyp, shabýylǵa daıyndalyp jatyr edi.

Kenetten Hasenniń astyndaǵy aty qos qulaǵyn qaıshylaı, birdemeden úrikkendeı, osqyra typyrshı bastady. Osy bir sátte boran da qaıtadan kúsheıe túskendeı boldy. Oraı da boraı gýlegen qardan Hasen túk kóre almaı qaldy. Osydan keıin ázer júrip kele jatqan Alshynbektiń aty kenet tartynyp qap, qalt buryldy. Hasen shylbyryn bosatyp jiberdi. Kózdi ashyp-jumǵansha Alshynbek at-matymen kórinbeı ketti.

Jylqy maly mundaıda qaýipti adamnan góri sezgish keledi. Boranda qasqyrlar adamǵa shappas buryn jel jaǵynan shyǵyp alyp, tórt aıaqtap qar laqtyrady degendi Hasen buryn san estigen. Sóıtip borandy qasyrlar kúsheıte túsedi. Bu joly da olar dál sóıtip jatpaǵanyn kim biledi? Alshynbektiń mingeni jas jylqy. Qasqyrlar semiz maldy ısinen tanyǵan tárizdi. Hasen atyna qamshyny basyp jiberip, Alshynbektiń sońynan qýa tústi.

Sasyp júrip er basyndaǵy qos aýyzdy Hasen umytyp ketti. Tek Alshynbekti qýyp jetkende ǵana esine keldi. Sonda ǵana ol qosaýyzdy qolyna alyp, jelge qarsy basyp qaldy. Myltyq daýysy gúrs etti. Birinen soń biri atylǵan eki oq borandy dalaǵa qaraı otyn jarq etkizip joq boldy. Buryn myltyq atyp kórmegen balanyn ıyǵyn qosaýyz dúmbisi taspen urǵandaı qatty aýyrtyp ketti. Myltyq atqan jaǵynan áldeneler qara kóleńkelenip sobalań-sobalań etip sekirgendeı bolyp elestep ketti de, joq boldy. Iá, bular qasqyrlar edi! Olar birjolata qashyp ketpegen tárizdi. Qaıtadan shabýylǵa shyqpaqshy bop, jıylyp, «aqyldasyp» jatqandaı... Hasenniń janyna mılısıa bastyǵy keldi. Iyǵyndaǵy besataryn alyp, qasqyrlar tur-aý degen jaqqa eki-úsh ret myltyq atty. Besatar úni gúrs-gúrs etip aıbyndy shyqty. Sirá, qańqý oq áldeqalaı qasqyrdyń bireýine tıgen tárizdi, kenet qomaǵaı arlandardyń jaralysyn talaǵanda shyǵatyn ádettegi yryldary, gúrilderi estildi.

Sodan keıin eshbir ún shyqqan joq. Sirá, qasqyrlar myltyqtan qorqyp ketken bolýlary kerek.

Keshke qaraı jel múldem báseńsı tústi. Tańerteń aıazdan qyp-qyzyl bop shatynap kún shyqqanda, Qarasý mańyndaǵy kolhozshylar jylymy mol, qandy kóldiń bıik jaǵasynyń túbine kep toqtaǵan qalyń jylqyny kórdi.

Boranda jıeniniń ózin qalaı ustaǵanyn estip, qart Ońdasyn uzyn aq saqalynyń ushyn saýsaqtarymen shıyrshyqtap uzaq otyrdy.

— Alshynbek ol túndi endi máńgi-baqı umytpas,— dedi,— óziń de umytpa. Adamgershilik degen osylaı týady...

Árıne, Hasen bul túndi esh ýaqytta da umytpaıdy. Birneshe jyl ótkennen keıin, ınstıtýt bitirip, dıplomymen «Altyn araıǵa» agronom bop kelgeninde, bul aranyń adamdary ony ózderiniń balasyndaı qushaqtaryn jaıyp qarsy aldy. Sonaý borandy surapylda onyń yqqan jylqyny qutqarýǵa qatynasqany da kóbiniń esinde qalypty, Ol kúndi Qazybaı da umytpaǵan-dy. Tek qazir Ýgrúmovtyń demeýimen ózine Hasendi qarsy dep oılaǵan Tileýqabaqov ishteı oǵan renjýli edi.

EKİNSHİ TARAÝ

1

Poselke syrtynda Ýgrúmovpen kezdeskennen keıin Tileýqabaqov úıine kep, az ýaqyt demaldy da, qaıtadan shyqty. Sovhoz keńesine barmastan buryn fermalardy bir aralap qaıtý ejelgi ádeti edi. Kúndeliktegi mazasyz mindetterine kirispeı turyp, ý-shý bop jatqan qus fermasyna kirip, odan keıin shoshqa fermasyndaǵy áıeldermen birer sóz qaǵysyp, MTF-daǵy saýynshylarmen qaljyń-ázilderi aralas sál áńgime quryp maýqyn baspaı, kóńili kónshimeıtin. Ásirese saýyn sıyrlarynyń qamyn kóp oılaıtyn oınaqy, ázilqoı saýynshylarmen kezdesý oǵan bir ǵanıbet is.

Shoshqa fermasyn basqaratyn Kachan oǵan toraılarǵa arnalyp jaqynda ǵana salynǵan qosymsha saraıdy kórsetip shyqty.

Bunda syrly boıaý men qaraǵaı aǵashtyń ıisi ańqyp, tutas shynyly úlken áınekterden qıǵashtaı túsken kún sáýlesi quıylyp tur.

— Jaraısyń, Ignat,— dedi Kachandy maqtap Tileýqabaqov.— Astaý aǵashtaryn da taptyń ba?

— Bas jumys istese aǵash qaıda ketedi deısiz...— Ignat Frolovıch maı basyp ketken kishkentaı kózderin syǵyraıta qýlana kúlimsiredi.

Nege ekenin Qazybaı ózi de bilmeıdi, Kachandy sýqany súımeıtin. Biraq Ignat Frolovıch jumysyn biletin, tabandy adam. Dırektor, amal joq, onyń bul qasıetimen sanasýǵa májbúr-tin...

— Árıne, árıne,— Tileýqabaqov basyn ızedi,— sóz bar ma, seniń basyń isteıdi.

— Onda da sizdiń járdemińizdiń arqasynda... Sizdiń járdemińizsiz eshteńe de istelgen emes... Esińizde bar ma, biz jumysty neden bastaǵanymyz? Iá, osynyn bárin birge bastadyq, baıqaımyn, endi birge bitiretin tárizdimiz ǵoı, Qazeke.

Tileýqabaqov túsinbeı qalǵan tárizdi.

— «Birge bitiremiziń» qalaı? O ne degen sózińiz, Ignat Frolovıch?

— El qulaǵy elý, ár túrli sóz shyǵyp júr ǵoı. Bizge Ýgrúmovty bosqa jiberip otyrǵan joq deıdi jurt. Al jańa adamǵa burynǵy istelgen istiń anasynyń, mynasynyń unamaıtyny belgili... O kisimen biz ár túrli jandarmyz, Qazeke. Júregim sezedi...

Tileýqabaqovtyń esine tańerteńgi Ýgrúmovpen kezdeskeni tústi.

— Ár túrli jandar ekenimiz ras ta bolar. Sonyń ózi durys pa deımin.

— Olaı demeńiz, Qazeke, olaı demeńiz.— Ignat Frolovıch kúrsine demin aldy,— ár túrli jandar bolǵanmen, isteıtin sharýamyz bireý-aq qoı. Mundaıda kim-kimdi jeńedi, is aıaǵy árqashan da solaı bitedi.

Kachannyń jany ashyǵandaı bop kúrsingeni, ózine aıaı qaraǵany, aldymen Qazybaıdy qysyldyra bastady da, kenet ashýyna tıdi. Tileýqabaqovtyń ashýlanǵany sonshalyq ol ne derge birden jaýap ta taba almaı qaldy. Dırektorat jaǵdaıyn der kezinde uqqan Kachan dál osy sátte Qazybaıǵa toraılardyń jemi jaıyndaǵy bir qaǵazdy usyna qoıdy. Tileýqabaqov qol qoıyp, qaǵazdy Kachannyń ózine qaıtardy. Áńgime endi ózinen-ózi bitip qaldy.

Qazybaı MTF-ǵa taıanǵanda kún ájeptáýir joǵary kóterile túsken. Sıyr qorasy. Árbir bólshekte úshten-besten turǵan dorba jelindi, shańyraq múıizdi kóp sıyr.

— Glasha, sen shubar taıynshadan saqtanyp júr,— dedi ferma bastyǵy Aıjan, elýlerge taıap qalǵan qazaq áıeli,— minezi shálkes, súzip tastap júrmesin...

— Súzdirtermin!—dedi kúlip, bókseli kelgen, keýdesi tyrsıǵan, aqsary ádemi saýynshy,— ekeýimizdiń minezimiz uqsas ekenin shubar taıynshanyń ózi de sezedi...— İle-shala daýystap jiberdi.— Oı, dırektor kele jatyr.

— Qaıda?.. Ol egis basynda emes pe edi? — Aıjan buryla qarady. Áıelderdiń bári endi shoshqa fermasynan beri qaraı aıańdaǵan Qazybaıdy kórdi.— Kelip qalǵan eken ǵoı... Aıjan dırektordy qurmettep syılaıtyndyǵyn bildirgisi kelgendeı,— bir tamasha adam...— dedi. Ne sharshaýdy, ne shaldyǵýdy bilmeıdi... Kelmeı jatyp kórdińder me, fermalardy aralap júrgenin...

Óıtpese, kim bizdi tártipke shaqyrady!—dedi eki betinen qan tamǵan, dóńgelek júzdi jas áıel kúlip,— áıtse de... bul joly...— Jas saýynshy kóziniń qıyǵymen ústi-basyn jóndep jatqan Glashany kórsetti.— Taqa jaı kele jatqan joq qoı deımin.

— Túsinikti,— dedi áıelder jymyńdaı kúlip.

— Eshbir «túsiniktiligi» joq.— Glasha qyzaryp ketti.— Alqam-salqam bolyp júrýdi jaqsy kórmeımin.

Jetedi, qyzdar... Glashanyń oıy bizge belgili ǵoı.

Qoıyńdarshy! Glasha ashýlanyp teris burylyp ketti.

Osydan úsh jyl buryn Tileýqabaqovtyń áıeli Marjan avtomobıl apatynda qaıtys bolǵan. Sodan beri ol boıdaq-tyn. Er jetken eki balasynyń bireýi qalada zavodta jumys isteıtin, ekinshisi Almatyda oqýda-tyn. Qazybaıdyń Glashada kóńili bar degen poselkede taraǵan ósek-aıań sóz bar-tyn. Bulardyń qaljyńynyń tórkini osynda edi.

Áıelder sózin aıaqtaǵansha, Qazybaı da kelip jetti. Ol bastyq, ekenin ádeıi sezdirgisi kelgendeı saýynshylarmen resmı túrde ǵana qol alysyp amandasa bastady. Áıelderdiń qaljyńynan qaımyqty ma, álde bóten sebebi boldy ma, tek Glasha ǵana jaqyndaǵan joq, shette turyp qaldy.

— Jumystaryń qalaı? — dedi dırektor Glasha turǵan jaqqa qaraýǵa bata almaǵandaı, Aıjanǵa burylyp.

— Jumysymyz jaman emes,— dedi Aıjan, Qazybaıdy Glasha jaqqa qarasyn degendeı dırektordyń art jaǵyna shyǵyp,— tek bizdiń qyzdar bıyl sıyrymyzǵa balaýsa, júgeri, burshaq qosylǵan jemshóp bolar ma eken dep janymdy shyǵaryp júr.

Tileýqabaqov Aıjanǵa taǵy buryldy.

— Nemene, sıyrlaryń jońyshqa aralasqan kók maısa shópten jerip qaldy ma?—dedi ol qabaǵyn shytyp. Osy kezde Glashanyń kúlimsirep turǵan kózine kózi túsip ketti. Shytynaǵan qabaǵy jadyrap sala berdi, daýsy da ózgerip ketti.— Bıyl biraz jerdi júgeri men burshaqqa arnadyq qoı... Tek shyqsyn deńder...

— Iá, tek shyqsa eken... Ózińiz de túsinesiz ǵoı, baılaýdaǵy malǵa qur boz, kekire salom...— dep kele jatyr edi Aıjan, Qazybaı sózin bólip jiberdi.

— So da sóz bolyp pa! — Dırektor qaıtadan qabaǵyn shytty.— Aldymen eń negizgi astyq máselesin sheship almaı...— onyń kózi qaıtadan Glashanyń kózimen kezdesti. Taǵy júzi ózgere bastady. Biraq bul joly Glasha «sen ne aıtyp tursyń?» degendeı jaqtyrmaı qarady. Tileýqabaqov sasyp qaldy, ne qylaryn bilmeı Aıjanǵa dúrse qoıa berdi.— Aldymen óziń sıyrlaryńdy kórsetshi... Durys kútip jatyrsyńdar ma, álde...— Ol kilt burylyp sıyr qoraǵa qaraı aıańdady.— Eger kemshilik tapsam maǵan ókpelemeńder...— Qazybaı saýynshy áıeldermen birge qoraǵa kirip ketti.

Qaqpa aldynda tek Glasha men jańaǵy qyzyl shyraıly jas áıel Nastá qaldy.

— Glasha,— dedi Nastá,— men túsinbeımin...— Ol Glashany renjitip almaıyn degendeı sál kúmiljidi.— Osy ǵoı seniń qolyńdy bir bulǵaǵanyńnan janyńa kelmeı qalatyn jigit joq. Syrǵaýylǵa nesine qyzyǵasyń?

— Túsinbeısiń, sen Nastenka,— dedi Glasha.— Syrǵaýyl deısiń... Kórmeısiń be qandaı júdeý ekenin. Jumystan qoly bosamaıdy. Al kóılegin jýyp beretin de adamy joq...— Glasha aqyryn kúrsindi.— Jáne qandaı eńbekqor... óte ustamdy kisi... Bir áıeldiń eri bola alady.

— Onda sozatyn nesi bar? Kúıeýge shyq ta al.

— Saǵan bári ońaı, Nastenka,— Glasha aıypty adamdaı aqyryn kúrsindi.— Eger jazmysh bolmasa qaıtesiń?! Meıliń sen, meıliń senbe, Nastenka, meniń oǵan shyǵýym, shyqpaýym maǵan baılanysty emes...

2

Tileýqabaqov óziniń kabınetine kirmesten buryn, portkomǵa qaraı bettedi.

Partkom terezeleri kúnshyǵys pen kúnbatysqa birdeı shyqqan, keń bólme. «T» árpi Sekildenip stoldar qoıylǵan. Tór jaǵyna Marks, Engels, Lenın sýretteri ilingen. Ózge partkomdardan aıyrmasy: qabyrǵalaryna jer qyrtystarynyń dıagramlary, túrli dándi daqyldardyń sýretteri japsyrylǵan. Tereze aldynda, edende ótken jylǵy bıdaıdyń, júgeriniń, burshaqtyń, arpalardyń shýmaqtandyra baılanǵan dándi sabaqtary jatyr. Zildeı stol ústinen bárinen partorgtyń aýyl sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn maman adam ekeni kórinip tur. Esik jaqta buryshta, qabyrǵaǵa qaǵyp qoıǵan qoljýǵysh. Janynda, shegede kirsiz taza sur kenep oramal ilýli.

Tileýqabaqov keshigip qalǵan eken. Ýgrúmov bul kelgenshe Qarabaımen sóılesip qoıǵan-dy. Partorg Gýbanovtyń brıgadasyndaǵy bolǵan áńgimeden beıhabar edi. Tek Hasen men Qarabaıdyń arasynda bolǵan janjaldy agronomnan estip, traktorısti dereý ózine shaqyrǵan-dy.

Bul ekeýiniń de áńgimesi oıdaǵydaı shyqpady.

— Bóget isteme, jolymda turma dedim ǵoı men oǵan bar bolǵany,— dedi Qarabaı Ýgrúmov otyrǵyzǵan oryndyqtan álsin-álsin atyp turyp,— jumys istep jatqanda Qarabaıdy toqtatýdyń keregi joq! Qarabaıǵa jumysty qalaı isteýdi úıretýdiń de qajeti joq! Qarabaı ózi biledi! Qarabaı ózgeni ózi úırete alady! Bir agronom bylaı dese, jańadan kelgeni daloı deıdi! Sonda Qarabaı ne isteýi kerek? Kimdi tyńdaýǵa tıisti?

Kórshilerge túsinbeıtin adamdaı bop, momaqansyma, Qarabaı! Jer qyrtysyn aýdarmaı jyrtýdyń nege kerek ekeni saǵan túsindirilgen.

Jaraıdy, solaı-aq jyrtaıyq. Al sonda egin shyqpaı qalsa ne isteısińder?

— Jańa joldaryn, jańa tásilderin izdeımiz. Báribir jańa jolyn tabamyz!

— Hımıaǵa senesińder ǵoı! — Qarabaı kekete syqylyqtaı kúldi,— jel hımıa-mımıańmen birge jerińdi kókke ushyryp áketse qaıtesińder?

— Hımıadan bóten de ádisin tabamyz. Báribir jerdi búlindirmeımiz.

— Búlindirtpeısińder ǵoı, á? Sonda qalaı, myna agrotehnıka degen pálelerińmen jerdi toqpaqtaı-toqpaqtaı birjolata topyraqqa aınaldyrmaqsyńdar ma? On bes jyldan beri jer jyrtyp kelemin. Jer buryn qandaı edi, qazir qandaı!

— Siz nemene, bizdiń isimizge sengińiz kelmeı me, Qarabaı? On bes jyl senip kelip, búgin...

— Senbeımin! — Ýgrúmovtyń betiniń aldynan Qarabaı qalqanyna mazýt tamǵan jaman kepkesin siltep qaldy,— jerdi endi jóndeledi degenge senbeımin! Ábden búldirip boldyńdar.

— Solaı de... Syryńdy jańa ashtyń ǵoı, Qarabaı!— Ýgrúmov ersili-qarsyly júre bastady,— men sizdi tek jańa ádiske ǵana qarsy eken desem... Sonda, osyndaı oıda júrip, bizben qalaı birge jumys istemeksiń!

— Jumys isteıdi dep kim aıtty? Ózderiń isteńder. Qarabaıǵa basqa jaqtan da birdeńe tabylady...

Ýgrúmov jaýap bergenshe, Qarabaı esikti tars jaýyp syrtqa ata jóneldi. Jel ekpini shegede ilýli turǵan oramaldy julyp edenge túsirdi. Ýgrúmov oramaldy ornyna ildi de, oılanyp, úı ortasynda turyp qaldy. Qazir ol Qarabaıdan góri ózine renjýli edi... Eki qolyn artyna ustap, qozǵalmaı, ol osy qalpynda uzaq turdy. Kóńili qazir óte jabyńqy...

Ýgrúmov basynan talaı qıyndyq ótken adam. Bul dúnıede muratqa jettim demese de, ózin esh ýaqytta da baqytsyz janmyn den sanaǵan emes. Sodan da bolý kerek, ol qazir sonaý basynan ótken tar jol, taıǵaq keshýli kıyn ómirin esine túsirip tur. Keshegi batyraq selony sovettendirý ýaqytynda belgili belsendi Fedor Ivanovıch Ýgrúmov basynan qandaı tartys, qandaı qıyndyq ótkizbedi? Azamat soǵysyna qatysýǵa jas bolǵanmen, osynaý tap tartysy shıelenisken aıqastarda, bu da esesin aldy. Iyǵynan tıgen jaý oǵyn sońǵy kezge deıin saqtap keldi. Sonan soń árbir mınýttyń ózindik taǵdyry bolǵan, sonaý bir qarqyndy kezeńderde Dneproges, Magnıtka salynatyn qarqyndy jyldarda bul Tımırázev aýylsharýashylyq akademıasyn bitirdi. Káp keshikpeı tómennen joǵarylap okrýgtik partıa komıtetiniń birinshi sekretary bolyp saılandy. Sodan keıin ne boldy? Iá, úıiniń tóbesi qulap jerge tústi. Ózimen jerles tamasha bir daryndy jas ǵalymdy naqaq jaladan qorǵaımyn dep ornynan alyndy, partıadan shyǵaryldy. Sosyn... Kún kórý úshin bir sharýashylyq tresin ekspedıtorlyq qyzmetine kirdi. «Kóń quryssa qalpyna tartady» dep buny tabalaǵandar da boldy. Aıaǵandar da tabyldy. Ýgrúmov aýyr kúrsindi. Ie, osy kezde Uly Otan soǵysy bastalǵan joq pa edi? Keshegi okrýgtik partıa komıtetiniń sekretari ózi tilenip, soldat degen atpen ǵana maıdanǵa ketti. Adam taǵdyry myltyq aýzynda sheshilgen osy bir uly synda, ol óz partıasyn qaıta tappady ma? Maıdannan komýnıs Ýgrúmov «Dańq» ordeniniń úsh dárejesiniń birdeı ıegeri bolyp oraldy. Endi «ýh» dep demin alǵandaı bolyp edi, kóp keshikpeı basyna qara tuman qaıta qaptady. Bir kezdegi partıadan shyqqany, saıası senimsizdigi eske alyndy. Qaıtadan óziniń «mamandyǵy» ekspedıtor qyzmetine oraldy. Ie, ıe, sóıtti ǵoı. Tek birneshe jyl ótken soń baryp, elýge taıanǵan kezinde ǵana baqyt qusy qaıta oralmady ma? On toǵyzynshy, jıyrmasynshy, jıyrma birinshi partıa sıezeri ótti.

Ýgrúmov Aýylsharýashylyq mınıstrligine jaýapty qyzmetke alyndy. Kóp keshikpeı áıeli Varvara Mıhaılovna kúrt aýyryp, «Tyń» sovhozyna aýysýǵa týra keldi... Ýgrúmov oı túbine súńgı tústi... Ie, ıe, kóp adamnan ádiletsizdik kórdi... San ret jazylmastaı bolyp jany jaralandy. Endi sol Ýgrúmov ózine jurt ne istese, jurtqa bý da sony isteıtin qatal adamǵa aınalǵaly tur ma? Ýgrúmov taǵy kúrsindi. Joq ondaı adam bolýǵa tıisti emes. Bul jurttyń qýanyshy men muńyna ortaq jan ǵoı, olaı bolǵan kúnde jańaǵy Qarabaıdy nege shaýjaıdan aldy?

Oǵan túsindirýdiń, kóndirýdiń ornyna «qalaı bizben birge jumys isteısiń?» dedi ǵoı. Sosyn baryp Qarabaı esikti tars jaýyp ketken joq pa? Sóıtti ǵoı. Demek, shyndyq Qarabaı jaǵynda emes, Ýgrúmov jaǵynda. Biraq tereń qarar bolsań, onyń sózinde de aqıqattyq bar. Árıne, úlken shyndyq, úlken aqıqattyq emes. Olardyń jóni bólek qoı, op-ońaı sheshe almaısyń! Sol sebepten do Qarabaıǵa túsindirý, uǵyndyrý kerek edi. Óıtkeni tyńnyń bolashaǵyna sengisi kelmeıtinder bul sovhozda jalǵyz Qarabaı ǵana ma? Taǵy bar sekildi... Ýgrúmov sál sergip alǵysy kep, ústindegi kóılegin sheship tastap, qoljýǵyshtyń qasyna keldi, muzdaı sýyq sýmen keýdesine deıin jýynýǵa kiristi. Iis sabyndy kóbiktete burqyratyp, ándete, basyp, moınyn aıamaı ysqylaı bastady... Dál osy kezde esik ashyldy. Ýgrúmov kóbiktengen betin buryp qarady. Úıge kirgen sovhoz dırektory eken.

— Jańa senen, Fedor Ivanovıch, Qarabaıdyń shyǵyp bara jatqanyn kórip qaldym. Ol saǵan sovhozdan ket degenim úshin, ústimnen aryz aıtqaly keldi me?— Tileýqabaqov ashýly, entige sóılep tur,— barsyn! Kózimizge kórinbesin! Oǵan bul arada isteıtin jumys joq.

Bet-aýzyn, qulaǵyna sheıin sabyndaǵan Ýgrúmovtyń ún-túnsiz toqtaı qalǵanynan Qazybaı onyń Qarabaı jaıynda eshteńe bilmeıtinin jańa ǵana uqty. Bastan-aıaq bolǵan oqıǵany aıtyp berdi.

Ýgrúmov bet-aýzyndaǵy sabyndy jýyp, aspaı-saspaı súrtip boldy da, kóılegine basyn suǵyp, etegin arys keýdesine qaraı tarta bastady.

Kıinip bolyp stolynyń qasyna kep, ornyna otyrdy. Tartpasynan qaryndashyn alyp, synyp qalmady ma eken degendeı, súıir ushyn saýsaǵymen sıpap ótti... Ol Qarabaıdy taǵy esine túsirdi. Joq Ýgrúmovtyń kóz aldyna, traktorıstiń kishkentaı yzaly, shúńirek kózdi, ashýly beınesi túspedi, onyń ornyna Qarabaıdyń qalqanyna mazýt tamǵan, tozyǵy jetken jumysshy kepkesi ketpeı-aq qoıdy...

— Qarabaıdy jumystan shyǵarýǵa bolmaıdy, Qazeke,—dedi ol álden ýaqytta, sóıtti de qolyndaǵy qaryndashyn stol ústine tastaı berdi. Qaryndashtyń ushy partorgtiń sózine núkte qoıǵandaı, stol ústine tars tıdi.

— Sen solaı deısiń be, partorg?

— Iá, men, partorg solaı deımin.

Ýgrúmovtyń sózin tyńdap, Tileýqabaqov uzaq ún-túnsiz turdy. Qarabaı eski tyń kóterýshi ekenin de, onyń basynan kóri qoly aqyldy ekenin de, Qazybaı partorgtan kem bile me? Kem bilmeıdi... Sonda búgin tańerteń búkil brıgada aldynda Qarabaıǵa aıtqan sózi qaıda qalady? Janyna batqan Qarabaıdyń qylyǵyna shydaı almaı, ol oǵan «qosh bol!» dedi ǵoı. Al bul sózdi qazaq qandaı jaǵdaıda aıtatyny da belgili...

Bul sózden keıin, Qarabaıdy jumystan shyǵarmasa brıgada dırektor týraly qandaı pikirge keledi? Ásirese, Ramazan, Grısha sekildi úlkenderge tabynyp kelgen jastar...

— Jumysqa kisi alyp kisi shyǵarý dırektordyń sharýasy,— dedi ol qabaǵy qars jabylyp.

— Ol partıa uıymynyń da sharýasy.

— Qarabaısyz sovhoz ómir súre almaı ma?

— Súre alady. Biraq sovhozsyz Qarabaı ómir súre almaıdy.

— Al jurt kózine men qalaı qaraımyn?

— Jurt bundaıǵa túsine biledi. O jaǵyn men óz mindetime alaıyn. Al jurt kózine qalaı qaraý kerek ekenin sen emes, Qarabaı oılasyn.

Qazymbaı ersili-qarsyly júre bastady. Partorgpen áli de bolsa aıqasa ketýge bar. Biraq bunysy jaı, ánsheıin aıtqanynyń bolmaǵanyna ókpelegen túri... Dál osy sátte, aıaǵynda temir taǵaly úlken etigi bar, egin brıgadırleriniń biri Omelchenko, úıge kirdi. Alasa boıly, kóldeneńi men uzyndyǵy birdeı tórtpaq Esikten ázer syıdy. Jolaı qoljýǵyshty ıyǵymen qaǵa, bos turǵan bir oryndyqty qulata,úı ishin shýǵa toltyra kirdi. Únemi keń dalada júrip, keńdikke úırengendikten be, partorgtyń kabınetine ázer syıyp tur. Daýsy da jup-jýan. Jurtty shoshytyp almaıyn degendeı aqyryn sóıleıdi.

Oı, záre-qutymyzdy qashyrmaı, sál daýysyńdy báseńdete turshy, Petrovıch,— dedi Ýgrúmov súısine kúlip.

Óıtýge bolady...— Oryndyqty janshyp jibermeıin degendeı brıgadır abaılaı, onyń shetine otyrdy,— burynyraq aıtsańdar qaıtetin edi, endi mine birese júgeriniń, birese burshaqtyń tuqymy jetpeı jatyr...

Qaıdaǵy tuqym? Tileýqabaqov kenet tańdana qalpy Júgeri? Burshaq?.. Senderdiń brıgadalaryń tek bıdaı ǵana egetip edi ǵoı.

Keshigip qalypsyń, Qazeke, keshigip qalypsyń... Sovhozda ne bolyp jatqanyn bilmeseń sen de qartaıaıyn degen ekensiń. Kenet dırektorynyń ashýly túrine kózi túsip ketip, qaljyńyn tyıa qoıdy,— biz jyrtyp jatqan jerge de bastaýysh partıa uıymynyń sheshimimen jem-shóp daqyldary egilsin degen.

Tileýqabaqov partorgke kúrt buryldy. Birdeme aıtaıyn dep kele jatty da, ózin-ózi ázer ustap Omelchenkoǵa:

Petrovıch, bizdi ońasha qaldyra turshy,— dedi.

Óıtýge bolady...— Omelchenko birese dırektorǵa, birese partorgke tańdana kóz tastady da, temir taǵaly aýyr etikteriniń daýysyn shyǵarmaýǵa tyrysyp, abaılap basyp, úıden shyǵyp ketti.

— Osy sovhozǵa dırektor sizsiz be, álde menmin be?—dedi Tileýqabaqov syzdana sybyrlaı sóılep.

— Sizsiz,— dedi Ýgrúmov. Onyń daýsy tatý-tátti, tipti keshirim suraǵandaı jyly shyqty,— biraq sovhozda siz bolmadyńyz, Qazeke, oblysqa ketken edińiz. Ýaqyt kútpeıtin edi. Osynda oıǵa saldyq, keńestik... Siz kollektıvtiń pikirine qarsy bolmas dep sheshtik...

— Jospardy kim beretin edi, siz be, oblys pa?

— Oblys berse qaıteıik? Jerimizdiń múmkinshiligine qaraı ózgerttik.

— Sizdiń bul «ózgertýińiz» úkimetke qanshalyq qymbatqa túskeli turǵanyn baıqadyńyz ba? Bıdaıǵa degen eginjaıdyń kólemi birden úsh myń gektarǵa kemidi. Mólsherden tys qımyldap ketken joqsyz ba, Ýgrúmov joldas!

— Tym mólsherden tys emes. Kelesi jyly eginjaıdy kem degende bes myń gektarǵa kemitýge týra keledi, — Ýgrúmov aıylyn da jımaı, erkin sóılep tur,— bosaǵan jerge shóp egý kerek.

— Solaı deńiz!—Tileýqabaqov partorgke tesile qarady,— sonda siz ortalyqtyń nusqaýyn eske alǵyńyz kelmeı me? Álde ol sizge jatpaı ma?

— Nege jatpasyn, ábden jatady. Biraq ortalyqtyń nusqaýy tabjylmaı, qatyp qalǵan zat emes. Ony oryndaý úshin tvorchestvolyq kózqaras kerek. Ár gektardy óziniń múmkinshiligine qaraı paıdalanǵan jón,— Ýgrúmov shamasy kelgenshe sabyrly únmen sóıleýge tyrysty. Dırektormen ekeýiniń áńgimesi kenet kıkiljiń sózben bastalsa da, partorg oǵan ókine qoımaǵan. Áńgimeniń osylaı qozǵalǵanyn da ol jón kergen. Jaman aıtpaı jaqsy joq: Tileýqabaqov qazir renjýli, óz aıtqandary bolmaı, namystanyp ta qalǵan túri bar.— Ózińiz de bilesiz,— dedi Ýgrúmov oıyn jalǵap,— jel erozıasy kúshti bolsa, jer betiniń eki-úsh santımetrli qunarly quıqasyn joq etýge úsh-tórt jyl jetedi. Al oǵan shóp egip, qaıtadan egiske jaratqansha, ondaǵan jyl, tipti, keıde júzdegen jyl kerek bolady. Bizdiń egis dalamyzda jel erozıasy kúshti. Sol sebepten oǵan ózgeshe qaraýymyz kerek. Kóngimiz kele me, kelmeı me, báribir, dándi egis kólemin azaıtýǵa májbúr bolamyz. Búline bastaǵan jerge shóp egip, isten birjolata shyǵaryp tastamaýdy oılaý kerek. Kóńilimizdi budan bylaı qaraı, ár gektardan alatyn egin ónimine aýdarýymyz shart...

— Sizdi qalaı túsiný kerektigi, maǵan ońaıǵa tıip turǵan joq,— Tileýqabaqov ornynan túregeldi,— men partıa soldatymyn. Joǵarǵy oryndarǵa senip daǵdylanǵanmyn. Olardyń nusqaýlaryn múltiksiz oryndap úırengenmin. Óz betimmen, oıyma ne kelse sony istep ádettengen adam emespin. Al siz bolsańyz... Ýgrúmov joldas, kelmeı jatyp, búldirip barasyz... Qalaı ataýǵa da bilmeımin... kollektıvke bas ıý me, partkomge bas ıý me, áıteýir bir jańa kúlt ornatyp kelesiz...

— Kollektıvke bas ıý, partkomge bas ıý sekildi kúlt bolsa, onyń zıany bola qoımas. «Kóppen keńesip pishken ton kelte bolmas» demeı me qazaq? Siz odan da maǵan, Qazeke, mynany aıtyńyzshy...— Ýgrúmov kenet kúle sóıledi, biz oblystyq josparlaý mekemesine tabyný kúltinen qalaı qutylamyz? Jaqynda olardan taǵy bir buıryq aldyq: Sarybeldiń óńirinde elý gektar bıdaı egińder depti. Ol araǵa bıdaı egý de bir, tuqymdy jelge laqtyrǵan da bir. «Sarybelge» bıdaı shyqpaıdy.

— Sirá, ol buıryqty oryndamaǵan tárizdisiz ǵoı?

— Oryndaǵan joqpyz, dırektor joldas, oryndaǵan joqpyz! Sóıtse de Hasen ekeýmiz aqyldasyp ol araǵa elý gektar emes, eki gektar tary ektik... Eń aldymen synap kóreıik dedik.

— Mólsherden tys erkindep ketken ekensiz, Ýgrúmov joldas, tym mólsherden tys...

— Al meniń bar oıym — jer halyqtyń qazynasy ekenin túsindirý. Bar halyqtyń! Uqtyńyz ba?

— Men de solaı deımin! Sondyqtan da sol halyq úshin jerdiń bar beretimin alýymyz kerek!

— Seniń bul sóziń jer qojasynyń sózi emes, tek ony paıdalanýshynyń sózi!

— Búgingi áńgimeden keıin meniń túsingenim bir-aq, nárse, dedi Tileýqabaqov,— bir jaqqa jol júretin bolsam, sizdi eshýaqytta da óz ornyma qaldyryp ketýge bolmaıdy eken!

Ýgrúmov «meılińiz» degendeı qolyn jaıdy. Tileýqabaqov áldeneni oılap bir sát turyp qaldy. Múmkin, onyń esine Kachannyń «kimdi kim jeńedi!» degen sózi túsken bolar, ol sál qabaǵyn shytty. Sodan keıin Ýgrúmovke esh til qatpaı úıden shyǵyp ketti.

— Túsinsem buıyrmasyn,— dedi ózine-ózi, jalǵyz qalǵan Ýgrúmov,— taǵy baıaǵy, jurttyń bárin mezi qylǵan, kórkem shyǵarmalarda kezdesetin dırektor men partorg arasyndaǵy konflıkt tárizdi birdemeler bastalǵaly tur ma, qalaı! Onsyz ómir súrýge bolmaı ma? Dúnıege kózqarasy ózgeshe adamnyń arasyndaǵy saıası sanaǵa qurylǵan konflıkt bolsa túsinikti. Al bizge ne jetpeıdi?..

Eki-úsh kún ótkennen keıin Tileýqabaqovty raıkom shaqyryp alyp, bir aılyq semınarǵa joldama berdi.

Óziniń ornyna Qazybaı Ýgrúmovty qaldyrdy.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

1

Ýgrúmov dırektor bolyp qalǵannan beri «óziniń» kabınetine sırek kiretin. Ýaqytynyń kóbin egis dalasynda, ne tolyp jatqan ferma, sheberhanalarda ótkizetin. Bir kúni ol sol «óziniń» kabınetine kep, qaǵazdaryn qarap otyrǵanynda, sút fermasynyń meńgerýshisi Aıjan, uzyn boıly, betin ájim basqan shalmen úıge kirdi.

Qaǵazdarǵa tez qol qoıyp, sharýashylyqtarǵa barǵaly asyǵyp otyrǵan Ýgrúmov «ne aıtasyń?» degendeı Aıjanǵa qarady.

— Biz janjaldasyp keldik,— dedi Aıjan.

— Qandaı janjal?— Ýgrúmov shalǵa buryldy...

— Myna kisi.— Aıjan qabaǵymen Zikirıany kórsetti.— «Býdennyı» mal sovhozynan kelgen qoılardy alǵysy kelmeıdi...

— Ne isteımin ol qoılarmen!—dedi Zikirıa ashýyn ázer basyp.— Qoı deýge aýzyń barmaıdy, kózderi baqyraıǵan, qulaqtary edireıgen, or qoıan sekildi birdemeler... Ne kúz, ne jazǵyturym jaıylymǵa aıdaýǵa jaramaıdy. Shal daýystap jiberdi.— Almaımyn! Aıtarym osy!

Durys isteısiz, qarıa,— dedi Ýgrúmov kúlip.— Biz Edilbaı qoılaryn ósiremiz degenimiz qaıda?

— Siz kelmesten buryn partbúro osyndaı qoılardy ósirýge uıǵarǵan bolatyn,— dedi Aıjan túsindirmekshi bolyp, Jaıylymǵa taqa jaramaǵanmen, qorada jem-shópke baılaýǵa qolaıly kórgenbiz...

— Bizge jaıylym qoılary kerek. Sondyqtan partbúro óziniń sheshimin ózgertýge tıisti. Kerek bolsa, men bul jaıynda aýdandyq partıa komıtetimen de sóıleıin...

— Al ázirge partbúronyń sheshimi ózgermegendikten...— dep kele jatqan Aıjannyń sózin bólip:

— Mine, bul joldastyń qımyly ylǵı osylaı keledi dep Zikirıa kıip ketti.— Qıt etse «partbúro, partbúro!» dep shyǵa keledi. Naǵyz álgi...— Shal sóz taba almaı sasyp qaldy.

— Formalıstıka,— dedi Ýgrúmov kúlip. Shal qýanyp ketti.

— Dál ózi! Sol barmalaıdyń dál ózi!

Ýgrúmov taǵy kúldi.

— Tapty jolyn!— dedi Aıjan ne kúlerin, ne renjirin bilmeı. Ol shalǵa ala kózimen qarap, áli de ashýyn basa almaı tru

Shaldyń sózine Ýgrúmov taǵy jymıdy.

— Jaqsy, «Býdennyı» sovhozynyń qoılaryn alyp qalyńdar,— dedi ol, — Basqa bireý qarar. Al Edilbaı qoıy jaıynda sońynan kelisermiz...

Aıjan shalǵa «á, jeńildiń be» degendeı mysqyldaı shekesinen qarady. Qart jeńilgenin moıyndaǵandaı betin basqa jaqqa burdy.

Bul shal Aıjannyń kúıeýi edi. Aty Zikirıa. Jalǵyz qyzy bıyl Almaty mal sharýashylyq ınstıtýtyn bitirgen. Jaqyn arada osy «Altyn araıǵa» zootehnık bop kelgen,..

Zikirıa jeti atasynan beri qoıshy bolatyn. Óz ákesi, ákesiniń ákesi de baı malynyń sońynan júrip, boranǵa úsip óldi. Al ózi on jasynan bastap baılardyń qozy-laǵyn baqty. Eseıe kele eń aldymen aýyl, onan soń kolhoz shopany bop jumys istedi.

Japan túzde qoı sońynda jalǵyz júrip úırengen. Sózge sarań, iske berik. Búgingideı kóńiline unamaıtyn bir jaǵdaılar sóıletpese, jaıshylyqta qara tas qozǵalmasa, qozǵalmaıtyn ustamdy adam. Ústine kıýge teri tony, aıaǵyna siri etigi, jeýine qurt, irimshigi jetip tursa, Zikirıa jalyqpaı qysy-jazy qoı sońyda júre beredi. Onyń esesine óz isiniń naǵyz baryp turǵan sheberi bolyp aldy. Qaı ýaqytta malǵa qandaı shóp jaǵymdy, qandaı shóp zıan, shytyr qaı mezgilde kóbeıedi, qoıdy jaıylymda ystyq, kezde qansha, salqyn túse bastaǵanda qansha ýaqyt ustaý kerek, bárine Zikirıa jetik. Eshkim osy ýaqytqa deıin Zikirıanyń otary ne bir apattan qyrylyp qalypty degen sózdi estigen emes. Tek keıbireýler onyń adamǵa tis jaryp kóp sóılemeıtin ustamdy minezin ózderinshe joryp, qoıdan bóten eshnárseni bilmeıtin bir sorly kóretin. Biraq Zikirıa ondaı adam emes. Óz degeni bolmasa bótenniń degenine kónbeıtin tabandy, qıqar kisi.

Zikirıa ózi ómirde este qalarlyqtaı úsh ózgerisim boldy dep sanaıtyn. Biri — jıyrma jeti jasynda ózi sekildi bir kedeı shal qoıshynyń on jeti jasar qyzy Aıjanǵa úılengeni. Ekinshisi — sol Aıjannan on jyl otasqannan keıin «kóziniń qarashyǵy», jalǵyz qyzy Merýertti kórgeni. Úshinshisi — Merýert er jetip zootehnık bolyp, áke-sheshesine kindik kesken týǵan jerin tastatyp, osy «Altyn araı» tyń sovhozyna kóshirip ákelgeni.

Zikirıaǵa alǵashqy eki ózgeris sondaı qýanyshty bolǵanymen, úshinshisi týraly ony aıtý qıyn edi. Biraq, amal ne, týyp ósken jerin qansha qımasa da, bir Merýert úshin bárine de kóndi, tyńǵa kóship keldi.

Zikirıanyń Aıjanǵa úılengen shaǵy — aýylda mádenıet kúresiniń laýlaı bastaǵan kezi edi. Qosshy, Qyzyl otaý, saýatsyzdyqpen kúresý — búkil Esil boıyn silkindirip, qazaqtyń jalshy-kedeıin tap maıdanyna shaqyrǵan kezi bolatyn. Zikirıa osy istelip jatqan istiń bári ózi sekildi álsizder úshin ekenin ishteı seze tursa da, sol maıdannyń týlaǵan tolqynyna qoıyp ketpedi. Buǵan sebep, qoıdan qoly bosamasa, ekinshiden óziniń ejelden tuıyq, tez qyza túspeıtin minezi edi. Sondyqtan da Aıjan saýatyn ashýǵa eresekter mektebine túskende bul bas tartty. Onymen bir partada otyrýdy ersi kórdi. Aqyrynda áıeli hat tanyp shyqty da, Zikirıa ómir boıy saýatsyz qaldy. Aıjan belsendiler qataryna iligip, partıaǵa kirgende, bul taǵy qozǵalmady. Áıeliniń sońynan ańdyp júrgendeı, tolyp jatqan jınalys, úıirmelerge shapqylaýdy ózine laıyq kórmedi. Aqyrynda Aıjan komýnıs atanyp, al ózi «komýnıs áıeldiń kúıeýi» degen atqa ǵana ıe bolyp qaldy. Biraq Aıjan ekeýi qyl ótpes tatý-tátti boldy. Bul tatý-táttilik, ásirese Merýert týǵannan keıin burynǵydan da kúsheıe tústi...

Degenmen jyldar ótken saıyn «saýatty, komýnıs áıeli men saýatsyz, partıada joq kúıeýiniń» arasynda keıde kolhoz, keıde bireýler jaıly pikirleri ushtaspaı, qaıshy kep te júrdi. Biraq aqyldy jandar bul «qaıshylyqty joıa bildi. Kópshilik aldynda Aıjandiki durys sanalyp, al úıde Aıjan shalynyń degenin buljytpaı, oryndaýǵa tyrysty. Biraq ózi hat tanymaǵan soń Zikirıa áıeliniń jylda gazet, jýrnal jazdyryp alyp, qoıshy kúıeýi men jas Merýert uıyqtap ketken zamatta shamdy jaǵyp qoıyp, tún ortasyna deıin oqıtynyna kádimgideı ishteı kúıinetin de qyzyǵatyn. Al men de tyńdaıyn deýge namystanatyn. Sóıtip júrgende Merýerti er jetti. Endi sheshesiniń gazet, jýrnalyn ákesine qyzy oqıtyn boldy. Shal ony bar yqylasyn salyp tyńdaıtyn. Kitapta san alýan qyzyq baryn bilip tań qalatyn. Qıalǵa shomatyn.

Ásirese Zikirıa qyzynyń kórkem ádebıet kitaptaryn oqyp berýin tileıtin. Abaıdyń tereń maǵynaly sózderi ony talaı tebirentken. Tún uıqysyn tórt bólgen. Zikirıaǵa osy bir uly aqyn týraly jazylǵan kitap óte unaǵan. Muhtar Áýezovtiń til sheberligi, sonaý umytylyp bara jatqan ótken zamannyń sýretterin kóz aldynda turǵandaı etip sýrettep berýi, kópti kórgen qoıshyny tań qaldyrǵan. Halqym, elim degen Abaıdyń isterin, sezderin qumarta júregine saqtaıtyn. Al Abaıdyń Semeıge kelip, Bes Jataqtaǵy joqshylyqta otyrǵan Dámejannyń úıin kórgende eshbir járdem bermegenin ózinshe sóket sanaǵan bolatyn. «Nege ǵana elinen birer saýyn aıdatyp bermedi eken?» dep qynjylatyn.

— Odan Abaıdyń tabary ne? Kóp bolsa joqtyqtan bir-eki úıdi ǵana qutqarar edi. Al Zatonda, qala berdi búkil qazaq dalasynda, barlyq qazaq kedeıleri aýyr turmysta otyrǵan joq pa edi? Abaı solardyń barlyǵynyń qamyn oılap zar qaqqan joq pa?—degen balasynyń jaýabyna Zikirıa kónbeıtin, qarsy turatyn.

— Uly is óz aldyna,— deıtin ol.— Uly adamnyń ulylyǵy ýaq iste de kórinip turýǵa tıisti. Óziń maǵan oqyǵan joq pa ediń... Lenın...— dep Merýerttiń ózine oqyǵan áńgimelerinen Lenınniń kishkentaı adamdarǵa istegen jaqsylyqtaryn, usaq istegi úlken adamgershilikterin qaıtaryp aıtyp beretin. Mysalǵa ol Sibir ańshylarynyń Lenınge qus atyp ákelgenin esine salatyn.

Ol sóziniń aıaǵynda:

— Kórdiń be, Lenın ózine ákelgen qustardy tegis jetim balalardy baǵatyn úıge bergizgen. Eń bolmasa ózine bir qanatty da alyp qalmaǵan. Lenın de úlken ister jaıynda oılap keldi ǵoı. Biraq sol úlken istiń ózi de ýaq, kishkentaı isterden qurylatynyn biletin,— dep qalyń kitaptarda jazylǵan aqyldy sózderge, óziniń ómirdegi, tájirıbesinen týǵan kishkentaı oılaryn qosyp, qyzyna degen ósıetin bitiretin.

Zikirıa qyzyn jas kúninen osylaı tárbıelegen. Al Merýert ınstıtýtyn bitirýge aınalǵanda ol burynǵydaı aqyl úıretýdi qoıǵan. Endi odan ár nárseni ózi surap, ózi bilgisi keletin.

— Komýnızm ornaǵanda, qalaı, qazaq tili, onyń áni, kúıi bolmaı ma?—dep qyzyna, kópten beri kókireginde júrgen qupıa syryp ashyp suraq beretin.

Ákesiniń mundaı ańǵal, taıyz suraqtaryna Merýert renjimeıtin de, kúlmeıtin de. Ol saýatsyz qart ákesiniń kókireginde búgingi kúnniń turmys-tirshiligi ǵana emes, keleshektiń qamy da júretinin bilgen.

Komýnızm barlyq ulttardyń mádenıetteriniń eń shyńǵa shyqqan bıik satysyndaǵy nátıjeden qurylady,— dep Merýert túsindire bastaıtyn. Ákesi uǵatyn bulardan jeńil, qarapaıym sóz taba almaǵanyna ol ishteı renjip te qalatyn. Sóıtse de shamasy kelgenshe túsindirýge tyrysatyn.— Basqa ulttardyń da, qazaqtyń da ádet-ǵurpyndaǵy, mádenıetindegi eń qasıettileri, jaqsylary komýnızmge barady. Al shirik, eshkimge keregi joq dástúrler, qunsyz ádet-ǵuryptar ózinen-ózi quryp bitedi...

Zikirıa oılana:

— Onda... Zamana, ýaqyttyń ózi keregi men kerek emesin tańdaıdy eken ǵoı. Ózi mynaý jaqsy, mynaý jaman dep kórsetedi eken-aý,— dep ózinshe anyqtap alatyn da, qaıtadan:— Solaı bolýy kerek qon... Biraq bir úlken bastyq dombyra men et eskiliktiń qaldyǵy dep aıtypty ǵoı. Ol nege úıdedi? Bireý dombyraǵa qosylyp án aıtqysy, ne bezildetip kúı tartqysy keledi... Al etke kelsek... Bireý palaýdy, bireý tary botqany súıedi. Bes saýsaǵyńdy salyp jiberip asaıtyn balbyrap pisken qazaqy ettiń qandaı aıyby bar?..

— Ondaı sózdi o kisi qandaı oımen aıtqanyn bilmeımin,— deıtin Merýert ákesine jaýap berip,— komýnızm kezinde jurt qalaı turady, úlken oqymystylardyń ózderine de áli aıqyn emes. Al jańaǵy ózińiz aıtqan bastyq ta sol oqymystylardaı bilgir kóringisi kelgen bolýy kerek. Ne bolmasa,— Merýert jymıa kúletin,— o kisiniń asqazany aýyratyn shyǵar. Dárigerler ondaı jaǵdaıda ot jeýge bolmaıdy deıdi ǵoı...

Áke-sheshesin ózi jumys isteıtin «Altyn araı» tyń sovhozyna Merýert shaqyrǵanynda Zikirıa barar-barmasyn bilmeı kóp tolqydy.

Qazir, burymy jaılaýda tek Zikirıanyń úıi ǵana qalǵan. Ózge jurt kóship ketken. Al Zikirıa bolsa, kolhozǵa baryp qosylýyn ne jalǵyz qyzy shaqyrǵan tyń sovhozyna kóshýin bilmeı, jer shuqylap qala bergen.

...Demek úı de jyǵylǵan. Azdy-kópti múlki de, jalǵyz ker sholaǵy jegilgen yrdýan arbaǵa áldeqashan tıelgen. Atynyń basyn qaı jaqqa qaraı buraryn bilmeı, eski jurtynda tek Zikirıa júr. Jurtynda qalǵan eski-qusqylaryn jınaǵan bop dalbasalaýda. Qalyn qabaǵyn túksıtip, qyraý basqan uzyn murtynyń ushyn qolymen shıyryp, anda-sanda áıeli Aıjanǵa ashýlana qarap qoıady. Basyna aq jaýlyq, ústine qara maqpal kamzol kıgen Aıjan arbaǵa tıelgen júktiń en ústine arqańmen myqtap shandylǵan, qyzyl-jasyl qańyltyrmen kómkerilgem úlken sandyqtyń ústinde otyr. Bunyń da túrinde úlken keıistik seziledi.

— Kolhozyńnyń sońynan erem deseń ere ber, men seni ustap turǵan joqpyn,— deıdi Aıjan,— al men jalǵyz qyzymnan aırylar halim joq, sonymen birge bolamyn.

— Sorly-aý, túsinseıshi,— deıdi Zikirıa tyna sóılep,—jastardyń óz joly, óz ómiri bar... Al bizdiki tipti basqa...

— Meniń jalǵyzymnan bólek ómirim joq.

— Sonda nemene, qartaıǵanda ekeýmiz eki aırylýymyz kerek pe?

— Aırylsa nesi bar? Aırylamyz! Qartaıǵanda ekeýmizdiń jolymyz eki bólindi deımiz.

— Sen kápirden ony da kútýge bolady.— Zikirıa qatty ashýlansa jerge túkiredi. Bu joly da sóıtti. Sál turyp ol áńgimeni qaıta bastady. Bul joly basqa tásilge kóshti,— bıshara-aý, jaratylǵaly aǵaıyn-týystardyń arasynda úı tigip, tútin tútetip kelemiz. «Táıt, ári!» dep kórgen joq eshqaısysy. Al meniń qolymnan bar keleri qoı baǵý. Odan bóten qaı ónerim bar? Endi sen jyly oshaǵyńdy sendirip basqa jurtqa baryp jańadan ot jaq deısiń... Qartaıǵanda osymyz jón be?..

— Merýertjanmen birge bolam,— dedi Aıjan shalynyń suraǵyna jaýap bermeı, óziniń sózin sóılep,— nemere súıgim keledi...

— Solaı de... nemere súıgim keledi de... Al Merýertjan orysqa shyqsa qaıtesiń?—«bálem, jeńildiń be» degendeı Zikirıa áıeline mardymsı qarady. Onyń bul dáleline áıeli esh jaýap qaıyra almaıtyndaı kórindi shalǵa.

— Orysqa shyqsa, orysqa shyqsyn. Tek jaqsy adam bolǵaı da,— dedi Aıjan qaısarlana,— al jıenimdi báribir ózim tárbıeleımin, ózim qazaqsha sóıletip úıretemin. En, aldymen «ata», sosyn «áje» dep.

— Sen be sen... jıeniń túgil shaıtandy da óz degenińe úıretersiń...— dedi Zikirıa mińgirlep. Bu joly «jıen» degen sózden keıin qabaǵy sol ashylaıyn dedi. Sonda da berilgisi kelmedi,— jaraıdy, orysqa-aq shyqsyn. Al ol orys qudalaryń ekeýmizdi qonaqqa shaqyrsyn. Sosyn aldymyzǵa toraıdyń etin qoısyn. Sonda ne isteısiń?..

— Ne isteısiniń qalaı? Jegiń kelmeıdi eken, jeme!

— Sóz-aq! Qudalar ókpelemeı me? Kúıeý — júz jyldyq quda — myń jyldyq degen.

— Nesine ókpeleıdi?.. Múmkin o qudalar bizden góri aqyldyraq bolar? Ár eldiń óziniń dástúri, ǵurpy bar ekenin ekeýmizden artyq uǵar...

Aıjandy jeńe almaıtynyna kózi jetken Zikirıa, taǵy jerge túkirdi.

— Iapyrm-aý, túsinseıshi, - dedi ol taǵy da ne deýge bilmeı, tútige,— mynaý saqara dalasyz, jaılaýsyz qalaı tura alamyz?.. Anadan shyr etip túskennen beri kórgenimiz osy... Jáne qoı baǵýdan bóten qolymnan eshteńe kelmeıdi. Al sovhozda tek egin ǵana deıdi. Qoı degeniń atymen joq kórinedi.

— Úırenesiń.

— Jasym bolsa kelip qaldy, nemeneni úırenemin?

— Shoshqa baǵýdy...

Zikirıa kilt toqtaı qaldy.

— Ne deısiń?

Zikirıa tobylǵy sapty qamshysyn bilep, taıaı berdi. Aıjan artyq sóılep qalǵanyn bilse de, urady eken dep qymsynǵan joq. Shalynyń ondaı ádeti joǵy ózine málim. Sondyqtan da ol aıylyn jımaǵan qalpynda:

— Qamshyny qaıtesiń. Áne, aıaǵyńnyń astynda kóseý jatyr... dedi jaıbaraqat.

Zikirıa taǵy kilt toqtady. Jerge qarady. Rasynda da kóseý dál aıaǵynyń astynda jatyr eken. Qolyna aldy.

Bul úıdiń zattarynyń jatpaıtyn jeri bolsaıshy!—dedi kenet ashýy taraı mińgirlep. Biraq áıelimen ursysyp turǵany qaıtadan esine túsip ketti de:—Tura tur, bul kóseýdiń de kezi keler,— dedi,— eger aıtqanyma kónbeıtin bolsań.

Dál osy kezde belesten, astyndaǵy sýdaı kók jorǵany kósildirip kele jatqan Merýert kórindi.

— Amansyńdar ma, áke, apa?—dedi ol atynan jas jigittershe yqsham túsip.

— Júrmiz ǵoı áıteýir...— dedi Aıjan kúmiljip.

— Ne bop qaldy?..

— Myna ákeń, qartaıǵanymda meni senen aıyrmaqshy,— dedi ol kózinen jasy parlap.— Sovhozǵa barǵysy kelmeıdi. Endi men bunymen birge turmaımyn.

— Qoıshy?— Ol erkeleı sheshesiniń janyna bardy,— kezińniń jasyn súrt... Ózim de seni esh jaqqa jibermeımin.. kókemdi de.— Sóıdedi de ákesine qarady:—Jetedi ǵoı, kóke... Qaqqan qazyqtaı ómir boıy aıdalany kúzetip júrýden mezi bolǵan joqsyń ba?

Qaqqan qazyqtaı jol bolsyn! — Kenet renjı qaldy Zikirıa degen sóziń? Aıdalany emes, qoı baǵyp júrgen joqpyn ba men onda? Jeti atasynan beri qoıshynyń qyzy sen búı degende, ózge ne demeıdi.

Kóke, sózimdi durys túsinbeı qaldyń ǵoı.— Merýert erkeleı endi ákesiniń janyna bardy,— kóp raqmet, sizder bizdi, jastardy kóp nársege úırettińder. Sizderdiń isterińizdi biz jalǵaı túsýge tıistimiz. Biraq ózimizshe, jańa jolmen. Al mal baǵýda da bizdiń jańalyǵymyz mol. Sizder qysy-jazy maldy jaıylymǵa aıdap úırendińder. Tek qystyń sýyq kezinde ǵana qoraǵa ustadyńdar. Al biz jaz aılarynda jemshóp daıyndap, sol maldardy jaryq, jyly mal qoralarynda baqpaqshymyz. Maldy jeldiń ótinen, borannyń qaharly yzǵarynan saqtaımyz. Baılaýly mal daladan tentirep jaıylǵan maldan anaǵurlym kúıli, etti keledi. Ásirese qoı, eshki...— Merýert sál toqtady da qaıtadan sóıledi,— qartaıǵanda aıdalada qoı sońynda júrip qaıtesiń. Eger mal baqpaı otyra almaıtyn bolsań, sovhozdyń baılaýly mal baǵatyn fermasynda jumys iste...

— Seniń sıyr qorańda meniń isteıtin sharýam joq. Nájisiniń ısinen-aq tunshyǵyp ólip ketermin.— Shal tákapparlana qaldy,— ákeń ómir boıy qoı baqqan! Buny umytpa! Qudaı maǵan ul bermegen soń...

Merýert ákesiniń bul qasiretine jastaıynan-aq qanyq-tyn. Qazaq buryn qyz balany áke-sheshesine qonaq dep sanaıtyn. Kúıeýge berdi bolǵany,— qyz jat jerdiń adamy sanalyp kete barady. Al ul, ol shańyraq ıesi, murager... Sol sebepten de eski ǵuryp boıynsha qyz ben ul — ekeýi de bir anadan, bir ákeden týǵanmen uldyń joly ózgeshe bop sanalatyn. Ákesiniń sózi Merýertti de renjitip tastady. Ol ashýlanbaqshy da boldy, biraq ashýyn aqylǵa toqtatyp:

— Baılaýly mal sharýashylyǵyn aıtsam, bizdiń sovhozda tek mal ósirýdiń sondaı túri ǵana bolǵan soń aıttym,— dedi Merýert ákesiniń kóńilin tapqysy kelgendeı.— Al sol maldy baǵatyndar kileń jastar. Kóbi buryn mal ósirip kórmegen, siz bolsańyz áıgili, tájirıbeli malshysyz. Sol jastarǵa tájirıbesin bersin, ónegesin úıretsin degenim ǵoı.

— Úırensin, tálim-tájirıbemdi alsyn, men ony aıadym ba?— Zikirıa sál ezý tartty,— tek óz basym sol burynǵy ádetimshe qoı baǵamyn!

— Qaıdaǵy qoı? Bizde qoı joq dedim ǵoı... Eger ózińniń jeke menshikti qoıyńdy baqpasań...

— Tipti bolmasa solardy baǵam. Maǵan áıteýir qoı baqsam bolǵany!

Bul aıtqany — onyń adal syry edi. Qoı baǵý oǵan maqsat, ómir tiregi. Al tyń sovhozyna barsa — Zikirıa bul armanynan aırylady. Qoı baǵýdan múldem aırylǵany. Sol sebepten de ol barmaımyn dep baıbalam salyp tur. Áıtse de jalǵyz qyzdyń kóńilin qaldyrý qıyn. Onyń ústine «qudaı ul bermegen soń...» degen qaıdaǵy joq aýyr sóz aýzyna túsip ketip, «kóziniń qarashyǵyn» ókpeletip alǵandaı jaıy bar. Óziniń aıypty ekenin moıyndaǵan Zikirıa, «sovhozǵa kóshsem kósheıin» dep qolyn bir-aq siltedi. Unamasa kolhozyma qaıtyp kelýim qıyn bolmas, dedi ol ishinen.

Shal «Altyn araıǵa» kóship kelgenmen de jańa qonysqa qýana qoıǵanyn bildirmedi. Tipti jaryq, keń úsh bólmeli jańa úıge kirgende tis jaryp bálen demedi. Tek ózi buryn kórmegen jańa páterdiń kúni boıy «anasy qalaı jaǵylady, mynasy qalaı jaǵylady» dep ishindegi tamasha qıturqylarmen tanysýda boldy. Al biraq kóship kelgen birinshi kúnnen-aq Zikirıa júdeı bastady. Burynǵysynan da beter kóp sóılespeıtin boldy.

Bir kúni Zikirıa terezeniń aldyndaǵy sandyqtyń ústine baryp otyrdy. Terezeden dalaǵa qarady. Iýn aıynyń orta sheni edi. Bul kezde dala qandaı tamasha. Kenet Zikirıanyń kóz aldyna sonaý alystaǵy aýyldyń bir tamasha sýreti elestep ketti. Belýardan kelgen jasyl shóp, qalyń qoı Esildiń qoınaýynda jýsap jatyr. Alysta, kóz ushynda, álde qara qus pa, álde búrkit pe, kerege qanat bir qus qalyqtaıdy. Kenet daýsyn myń qubyltyp bulbul tamyljyta saıraı jóneldi. Oǵan bozdy qýalaı qonǵan bir top qara torǵaıdyń shyryldaı salǵan únderi qosyldy. Zikirıa aýyr kúrsindi. Oǵan ómirdegi bar qyzyq, bar qýanysh sonaý keń dalada qalǵandaı bop ketti. Al ózi bolsa, osyndaı jazdyń tamasha kúninde tórt qabyrǵanyń ishinde otyr. Kók aspan men jasyl beleske úırengen qońyr qaz endi jáshikti torǵa qamalǵan sekildi. Budan oǵan qutylý joq, tek sol saǵymdaı alys ómirdi saǵynyp qynjylý, ókiný ǵana qalǵandaı.

Zikirıa jaqsy túsinedi: osynaý ádemi, taza, jaryq tórt qabyrǵaly úıge kirgeni — qos qanatynyń kesilgeni. Denesi rahattanǵanmen, kóńili jabyrqanýda. Bul tek jany súıgen, ómir boıy ermegi bolǵan qoıshy qyzmetinen aırylýy ǵana emes, bul eń aldymen káriliktiń jetkeni, endi kári qoıdaı kúniń qaldy degen sóz. Biraq Zikirıa oǵan kóngisi kelmeıdi, bir kún bolsa da keń dala qushaǵynda jasyl belesti jaǵalata qoıyn órgizip, ózi úırengen rahat ómirde ótkisi keledi. Zikirıa eki qolyn birdeı jyly sýǵa maldyrǵan, tyńdaǵy jańa ómirden nege qashady? Álde onyń kóńili, júregi bóten jaqta jatyr ma?

Joq. Ol tyńǵa qarsy emes. Ol ishteı halyqtyń, Merýertiniń, Aıjanynyń qýanyshtaryna birdeı ortaq. Qazaq dalasynyń, tyńnyń gúldene túsýin tileıdi. Biraq kishkentaıynan baýyr basqan ómiri oǵan meılinshe qymbat, ystyq, baǵaly. Sonaý qoıshylyq eńbeginen aırylǵanyna qynjylady.

Zikirıa sol kúni túnde jaman uıyqtady. Neler shym-shytyryq tús kórdi. Úırenbegendikten be, tynysy tarylyp, qara terge malyndy. Tań ata dalaǵa shyqty. Tańǵy salqyn samal jel ájeptáýir sergitip tastady.. Qaıtadan úıge kirgisi kelmedi. Kenet oǵan oı tústi. Ol aspaı-saspaı basyp úıdiń janynda anadaı jerde turǵan kishkentaı saraıǵa qaraı bettedi.

Al tańerteń Merýert pen Aıjan tósekterinen turyp, dalaǵa shyqqandarynda, qoralarynyń túkpirinde tigýli turǵan ózderiniń eski kıiz úıin kerdi. Merýert kúlimsireı baryp esigin ashty: kıiz úıdiń tórinde, uıpalanǵan kók shóptiń ústinde ákesi uıyqtap jatyr...

Osyndaı halde júrgen Zikirıa, bir kúni Tileýqabaqovtyń ornyna qalǵan partorgpen sóılespekshi boldy. Sovhozda qoı ósirýdiń kerek ekenin túsindirip, ony ózine. járdemdesýin surasam dedi... Sóıtip, qart Zikirıa men partorg alǵashqy ret kezdesti...

Ýgrúmov óziniń keńsesinde otyrǵan. Aldy tolǵan qaǵaz, muqabaly ister, kitaptar. Partorg birese qaǵazyna qarap, birese telefonmen sóılesip, ne bolmasa úıge damylsyz kirip-shyǵyp jatqan jumysshylardyń bireýine—egis dalasyna barýyn, basqa bireýine mashına jóndeýin tapsyryp, qyzý isten qoly bosamaı jumys istep jatqan-dy. Bastyqtyń jumysynyń osynshama kóp ekenin kórip, Zikirıa, maǵan ýaqyty bolmaıdy eken dep, ne isterge bilmeı typyrshı bastady. Sóıtse de, Ýgrúmovtyń aldyndaǵy oryndyqtyń shetine baryp otyrdy. Áıteýir maǵan bir qararsyń degendeı, partorgke iltıfat kórsetip basyndaǵy pushpaq bórkin alyp, ún-túnsiz qatty da qaldy.

Álden ýaqytta Ýgrúmov qaǵazdan basyn kóterip, qarsy aldyndaǵy Zikirıadan:

— Sóıtip, siz buryn shopan boldyńyz ǵoı?— dep surady.

Zikirıa jaýap bergenshe, taǵy bir áıel kirip, bulardyń sózin bólip ketti.

— Iá, siz kolhozda shopan bolyp istedim dedińiz ǵoı?— dedi Ýgrúmov, úı ishi taǵy bir tynyshtalǵan kezde.

— Ómir boıy qoı baǵyp keldim...

— Betpe-bet qasqyrmen de kezdesken kezińiz bolǵan shyǵar,— dedi Fedor Ivanovıch shaldyń tas músindeı kóz toıarlyq dene qurylysyna súısine qarap.

— Ondaı da kezder bolǵan.

— Endi eginshilikke kóshpeksiz ǵoı...

— Joq, sol qoıshy qalpymda qalmaqpyn. Solaı dep edim ǵoı buryn da...

— Iá, ıá, solaı dep edińiz, esimde.— Ýgrúmov aldyndaǵy kalendarǵa birdemeni jazdy da, kúlimsireı Zikirıaǵa qarady.— Siz qoı baqqyńyz keledi, al bizde qoı joq. Astyq sovhozymyz ǵoı. Sıyr men azdaǵan shoshqa bar...

— Shoshqa qazir qaı jerde bolsa da kóp,— Zikirıa qabaǵyn shytyp, renjı sóıledi,— adamnyń qaraýysyz-aq byqyp ósip keledi...

Ýgrúmov shaldy jaqsylap kórgisi kelgendeı, oryndyǵyna shalqaıa, qarqyldap kúldi. Alǵashqy kezde shal oǵan jáı ásheıin qarapaıym adam bop kóringen. Qarapaıymyna — qarapaıym-aq, biraq «jýastan jýan shyǵady» degendeı, ar jaǵynda shaǵyp alatyn arasy bardaı...

— Meniń qolymnan kelmeıtin mindetti qoıyp otyrsyz ǵoı, aqsaqal, — dedi Ýgrúmov.— Múmkin kolhozyńyzǵa qaıtyp barǵanyńyz jón bolar ma edi, qaıter edi? Bizdiń sovhoz...

— Sovhozyńnyń qandaı sovhoz ekenin bildik qoı,— dedi Zikirıa,— biz sekildilerge oryn joq ekenin de bilemin. Óz kolhozyma qýana-qýana barar edim, áıeli qurǵyr kóner emes.—Daýsy kenet jumsaı tústi. Kózinde de bir jylylyq paıda boldy.— Ony renjitkim de kelmeıdi. Úıindegi jalǵyz balasyn, qazaq «kózimniń qarashyǵy» deıdi. Qarashyqsyz kóz kóre ala ma, biz Aıjan ekeýmiz de sol jalǵyz qyzymyz Merýertsiz kolhozǵa baryp, ómir súre alatyn emespiz.

— Sonda siz bizdiń zootehnıktiń ákesi boldyńyz ba?

— Iá, Merýerttiń...

— Ekeýiniń de balamasy bir. Ol sizge Merýert bolsa, bizge onyń ústine zootehnık,— Fedor Ivanovıch kúlimsirep, qyzyńyz bolaıyn dep tur. Keı qyzdar tárizdi ushyp-qonyp turǵan joq, salmaqty, uqypty.

— Qyzym maǵan tartqan. Merýert úshin qam jemeımin. Óz jolyn ózi tabady,— kenet ol taǵy tunjyraı qaldy,— meni qınaıtyn basqa is. Sovhozda nege Edilbaı qoıyn ósirgińiz kelmeıdi?

«Altyn araı» kórshi sovhozdan úsh júz saryq qoı satyp almaqshy bolǵanyn shal buryn estigen. Ýgrúmovke kelýine de sol sebep bolǵan. Partorgke qorada tek jem-shóp jep ósetin saryq qoıdyń ornyna qar túskenshe dalada jaıýǵa bolatyn, alys jaıylymǵa aıdaýǵa jaraıtyn, etti de, júndi de Edilbaı qoıyn al demekshi! Bul qoılarǵa bálendeı baptyń da keregi joq, tek baǵa bilseń bolǵany. Zikirıa, osyndaı qoıdy alsańdar, men oǵan qoıshy bolýǵa barmyn dep Ýgrúmovke usynysyn aıta kelgen.

Sonda jaıylymdy qaıdan tabasyń?—dedi Ýgrúmov, shaldyń degenine kóne bastap.— Bizdiń sovhozdyń mańy tegis aıdalǵan jer...

Shaldyń buǵan da jaýaby daıyn edi. Esil qoınaýy she? Sarybeldiń ústirt jaǵyn qaıda qoıasyń? Shal osyndaı jaıylymǵa jaraıtyn, sovhoz keıbir sebeptermen shópterin shappaıtyn, ondaǵan jerdi ataǵan.

Zikirıa «Altyn araıǵa» kelgennen beri bul mańnyń bárin sharlap shyqqan. Jaıylymǵa jaraıtyn jerdiń bárin qyraǵy kózi shalyp qalǵan. Endi tek bar ótinishi, ázirge júz-júz elý Edilbaı qoıyn aldyna. salyp berse bolǵany ar jaǵynda birdi eki etý óz mindetim dep sanaǵan.

Joq, shaldyń usynysy aqyldy usynys. Ýgrúmov bul máseleni ózgelermen keńesin, jýyrda sheship bermek bop ýádesin berdi.

Partorg ýádesinde turdy.

Ómir boıy baqqan Edilbaı qoıynyń ornyna, ádeti, jaıylýy, jatýy beıtanys saryq sekildi bóten tuqymdy ákep júrmese jarar edi degen shalda jalǵyz ǵana kúdik bolatyn. Sol kúdigi aqıqatqa aınalyp, Edilbaı qoıynyń ornyna «Býdennyı» sovhozynan qoıan sandy, quıryqtary ıttiń tilindeı salaqtaǵan saryq qoılardy alyp kelgende, shal tas-talqan bop ashýlanǵan. Sonda baryp ony Aıjan Ýgrúmovke alyp kelgen.

Birneshe kún ótken soń, «Altyn araıǵa» júzden astam Edilbaı qoılary da ákelindi. Zikirıanyń endi qabaǵy ashyla týsti. Osy qoılardy áz kúshimmen aldyrdym dep oılaǵan Zikirıa maqtanýyn jasyra almaı qoılaryn qyzyna kórsetken. Bul qoılardyń óziniń, zootehnıktiń járdeminsiz kelmegenin bile tursa da, ákesi úshin qýanyp, syryn syrtqa shyǵarmaı, tek jymıyp kúlgen de qoıǵan.

2

Merýert «Altyn araıǵa» kelgeninde, Hasen sovhozda joq edi. Ol kezde qatty sýyqta kúzgi egilgen tuqymy úsip ketken alystaǵy eginjaıda júrgen. Kún jylyna bastasymen bul arany qaıta jyrtyp, jańa tuqym sebýge týra kelgen.

Hasen sovhozǵa oralǵan shaqta, kóktem óz kúshine ábden enip, jer betinde kógal shóp qaptaı bastaǵan. Jel soryp, kún kúıdirip eki beti kúreńdenip ketken Hasen «Altyn araı» poselkesine jaqyndap kele jatty. Jem jeıtin úırenshikti qorasyna taıanǵanyna qaramaı, boldyrýǵa aınalǵan astyndaǵy aty aıaǵyn ilbı basyp ázer júrip keledi. Osylaı ilbı basqan kertóbel poselkege kire bergen kezde, kenet qýanǵandaı qulaǵyn qaıshylap, kisinep jiberdi. Hasen de boıyn jıyp alyp, jan-jaǵyna qarandy. Poselkeden qulyn-taıy aralas bir úıir jylqy shyǵyp keledi eken. Bul bir kezde osy aranyń kórki bolǵan kileń maqpal qaranyń qaldyǵy. Jylqynyń sońynda, basynda syrty qyzyl barqyt túlki bórigi bar ýyljyǵan bala jigit. Qaryna uzyn qaıyń quryq ilip alǵan. Jigittiń otyrysy ózgeshe sándi. Astyndaǵy qylań basyn shulǵyp tastap, tórt aıaǵy shalys túsken aıań jorǵasyna salyp, teńsele qozǵalady. Jylqyshy Hasenmen qatarlasa berdi...

— Saý-sálematsyz ba!.. Alystaǵy egisterden kele jatyrsyz ba?

Jigittiń daýsy bala qazdyń únindeı ádemi eken. Biraq sharshap kele jatqan Hasen oǵan bálendeı mán bermedi. Amandasyp, alystaǵy eginjaıdan kele jatqanyn aıtyp ótip ketti. Tek jigittiń qara tory shyraıly júzin ańǵaryp qaldy...

Al jigit qasynan on bes-jıyrma qulashtaı jer ótip ketkende ǵana burylyp artyna qarady. Sonda ǵana ol jorǵanyń yrǵaǵyna qaraı teńselip bara jatqan jylqyshynyń arqasynda bilekteı jýan, uzyn qos burymyn kórdi...

Hasenniń esine ózi egiske júrer aldynda, sovhoz bastyqtarynyń zootehnık qyzdyń keletinin kútip otyrǵany tústi. Ótken jyly, dıplomdyq jumysyn osynda jazǵan dep estigen. Jurttyń aıtýynsha iltıfatty, aqyldy, tipti baryp turǵan sulý kórinedi. Mal fermasynan, shoshqa men buzaýlardyń arasynan kóri, ony kınoda Qyz Jibek bop oınaýǵa laıyqty degender de bolǵan!..

Dáý do bolsa osy qyz — sol qyz dep oılady Hasen ishinen. Áıtse de dál osy joly qyzdyń ózgelerden asyp bara jatqan bálendeı ereksheligin baıqaǵan joq. Múmkin, belin áskerı belbeýmen qynaǵan, ústine kıgen jumysshy kombınezony onyń kórkin kólegeılep turǵan bolar... Tek esinde qalǵany: qyzdyń at ústinde myqynyn taıana, erekshe bir sándi otyrǵany. Bylaı qyz balaǵa atqa otyrý qazaq dalasynyń ózinde tek jylqyly aýyldyń jastarynda ǵana kezdesedi...

Egiste júrip Hasenniń sharshaǵany sonshalyq, jastyǵyna basy tıisimen, bir táýlikke taıaý tyrp etpeı uıyqtady. Oıanǵannan keıin jýynyp-taranyp bolǵan soń, úıinde jınalyp qalǵan gazet-jýrnaldardy, ózimen ınstıtýtty birge bitirgen jigitterdiń hattaryn oqyp, tóseginde aýnap qýnap taǵy uzaq jatty. Keı joldastarynyń hattaryn eki úsh retten oqydy. Tek keshke taman ǵana qanshadan qyrynyń ústine ózi ıtektegen qara kostúmin kıim, bir-eki partıa shahmat oınaý úshin, Mádenıet saraıyna qaraı bettedi. Munda kelgennen keıin, shahmat oınaıtyn tanys jigitterin izdep, kórkemóner úıirmesiniń repetısıasy júrip jatqan zalǵa kirdi. Kirýi-aq muń eken, shahmatty da, basqany da umytyp, ańyryp turyp qaldy.

Sahnada bir qyz óleń aıtyp tur. Orta boıly. Biraq sonaý dalıǵan úlken sahnada Hasenge qyz bir túrli názik, qýyrshaqtaı kishkentaı, ónboıy tym taldyrmash kórindi. Hasen bos oryn izdep zaldyń aldyńǵy jaǵyna qaraı júre tústi. Aldynǵy qatardyń bárinde de jastar samsap otyr. Báriniń kózi sahnada. Qyzǵa Hasen endi anyqtap qarady. Qyz shynynda da orta boıly eken. Súıir ushty qos anary kóıleginiń keýde tusyn kótere túsip, qypsha beli úzilip keterdeı qynalyp, etjeńdileý baltyry oqtaýdaı túp-túzý aıaqtarymen sol oıysa tutasyp, bir túrli jarasyp tur. Al kózi, kózi she? Tunyp turǵan qara sý tárizdi. Qazir ózine tartyp áketse, batyn birjola quryp ketýge barsyń! Joq bul tunyp jatqan qara sý emes, qazaq buńdaı kózdi botakóz deıdi. Jas botanyń kózindeı úp-úlken, qos tanadaı jaýdyraǵan taza, kúnásiz pák sezimge toly... Al shashy, shashy she? Keshe alǵashqy kórgeninde tań qaldyrǵan qos burym, tobyǵyna jeter-jetpes bop, ıyǵynan tómen qaraı shubatylyp jatyr. Jigit ózinen-ózi máz bolyp kúlim qaqty. Árıne, bul óleń aıtyp turǵan jańa zootehnık qyz. Hasenniń «Altyn araıǵa» kelgenine bálendeı kóp mezgil ótpegenimen de bul aranyń qyzdary oǵan tep-tegis tanys. Olardyń ishinde mundaı perishtesi joq...

Sahnadaǵy qyz:

Júrekpen kórgendi, kózińmen kóre almaısyń,

Júrekpen uqqandy, aqylmen uǵa almaısyń.

Daýsy qara maqpal barqyt tárizdi, qoıý, jumsaq... Edıta Pehanyń daýsyna uqsas eken dedi Hasen ishinen, joq, Peha da mundaı aıta almaıdy!

Másele Pehadan artyq pa, kem be onda emes, másele ándi Merýerttiń babyna keltirip, jan-tánimen berile aıtýynda edi. Ol aıtyp turǵan óleń bireý shyǵarǵan, bireý sózin jazǵan óleń tárizdi emes, Merýerttiń ózi jazǵan, óziniń júreginiń túbinen shyqqan arman, naz sıaqty... Ol osy armanyn, osy ánin uzaq jyldar júreginiń túkpirinde saqtap kelip, tek búgin ǵana ózgelerge ashyp turǵanǵa uqsaıdy. Onyń úninde bir jalǵan nota, ne bir jurttyń qóńilin aýdaraıyn degen erekshe ásire qyzyl ún estilmeıdi. Otyrǵan adamdarǵa ózderine sene aıtqan, qýanyshy men qobaljýy mol, úmiti men qaýpi aralas, tas arnany jaryp shyqqan muz bulaqtaı qyz júreginiń túkpirinen atqan tereń syr qońyrqaı únge bólenip, tógilin jatqandaı seziledi. Jalǵyz Hasen emes, jurttyń bári Merýerttiń óleńiniń ár sózine, ár dybysyna deıin qumarlana, tapjylmaı qulaq qoıǵan. Al Hasen bolsa Merýerttiń óleńi bitse, óziniń ómiri úzilip keterdeı úreılene, ánniń máńgi-baqı bitpeýin tilep yntyqtana tyńdaýda edi.

Merýert Hasendi kórip sál ezý tartyp kúlimsiredi. Sosyn óleńin bitirip, sahnadan tústi. Jurtqa bir qarady da, baryp Hasenmen qatar otyrdy. Ekeýi endi ózgelerdiń ánderin tyńdady. Bunyń bári Hasenge tús kórigi otyrǵandaı bop elestedi.

Repetısıa bitkennen keıin ekeýi dalaǵa birge shyqty. Kópten beri tanys qyz ben jigitteı, jatyrqap turmaı, ekeýi birden shúıirkelesip sóılesip ketti.

— Sizdiń de Almatyda oqyǵanyńyzdy estidim,— dedi Merýert,—eki ınstıtýttyń da jataqhanasy bir kóshede turǵanmenen, kezdespeppiz... qyzyq á?

— Aıtpańyz.— Qyz sózin Hasen de qoshtady. Bir qalada bes jyl júrip, bir kóshede turǵan Merýertti kórmeýi —«kórmes túıeni de kórmestiń» kebi ekeni Hasenniń oıyna endi keldi.

— Jazmysh degen, mine, osyndaı!— dep Merýert kúldi. Bir kóshede bes jyl júrip kezdespeı, aqyrynda ushy-qıyry joq tyńda kezdestik... Biraq men sizderdiń keı muǵalimderińizdi tanımyn.

— Kimderdi?

— Kóbi bizde de sabaq berdi ǵoı. Mysaly profesor Aıdynǵalıev... Ol bizde ósimdiktaný pánin júrgizdi. Biz mal sharýashylyǵynyń mamany bolǵanymyzben de, ósimdiktaný, dándi astyq pánderinen de emtıhan beremiz ǵoı...

Qyz sóziniń ar jaǵy Hasenniń qulaǵyna kirgen de joq. Taǵy, Alshynbek Aıdynǵalıev! Taǵy aldynan shyqty! Bul atty Merýertten estımin dep oılaǵan ba Hasen!

Hasen aýyl sharýashylyq ınstıtýtyna túskennen keıin, Alshynbekpen betpe-bet bir-aq márte kezdesti. Kabınetine kirgen Hasendi profesor qushaǵyn jaıa qarsy aldy. Jumsaq oryndyqqa otyrǵyzyp, hal-jaıyn suraı bastady. Qandaı járdem surasa da kómektesýge bar ekenin bildirdi. Al Hasenniń bar suraǵany sheshesiniń tabytynyń qaı zıratta, qaı jerde jatqany ǵana boldy...

Aıdynǵalıev mamany bolyp sanalatyn arnaýly pándi Hasen bóten profesordan tyńdady. Al Alshynbekpen keıde ınstıtýt dálizinde, ıe vestıbúlinde ǵana kezdesip qalyp júrdi. Onda da Hasen basyn ıip qana amandasyp, tezirek kózine kórinbeı joq bolýǵa tyrysyp turatyn. Árıne, profesor da Hasenmen kezdese berýge bálendeı qulyq kórsete qoımaıtyn.

Hasen ınstıtýtty bitirer jyldary bolýy kerek, Aıdynǵalıev týraly azdaǵan ósek-aıań sózder de estigeni bar. Mal dárigerlik ınstıtýtynyń bir jas qyzyna profesor sóz aıtyp júrgen kórinedi-mis. Biraq ósektiń aıaǵy ártúrli joramaldarǵa aınalyp ketken. Bireýleri ózinen eki ese úlken profesorǵa qyzdyń qaraǵysy da kelmeıtin kórinedi dese, al basqa bireýleri mundaı áıgili profesorǵa qandaı qyz qarsy tura alady, túr deseń túr bar, jasy kelip qartaıyp otyrǵan joq, bir qyzǵa baı bolýǵa qýaty da jetedi dep lepirgen. Degenmen, bul qyz berik qyz, otqa qyzyǵyp, qanatyn jalynǵa shaldyryp, órtenip óletin jyndy kóbelek tárizdi keıbir shoshaqaı qyzdarǵa uqsamaıdy deýshiler basymyraq boldy.

Qazir Hasenniń oıyna osy ósek-aıań sózder túsip tur. Kezinde ol bul sózderge mán bermegen. Rasynda da bunyń Aıdynǵalıevte ne sharýasy bar? Onymen shatysyp júrgen, mal dárigerlik ınstıtýtynyń bir shóp jelke, aqymaq qyzynyń buǵan keregi qansha? Al kázir... Sondaǵy sóz bolǵan qyz osy Merýert ekenin endi onyń júregi qurǵyry sezip qalǵandaı, sony solaı eken dep uqqan saıyn qapalana bastady.

— Siz ǵoı onyń leksıalaryn tyńdadyńyz,— dedi Hasen, ózin-ózi osy sezge zorlap kóndirip,— qalaı oqıdy eken?

— Kimdi aıtasyz? Alshynbek Aıdynǵalıevti me? Ony biz muǵalimderdiń eń táýiri dep sanaıtynbyz. Aǵyp turǵan sheshen. Jáne bilmeıtini joq. Jalpy, ol sondaı kórnekti adam... Birge oqyp júrgen qyz bitkenniń bári oǵan ǵashyq bolǵan

— Siz de me?

— Men de!—Merýert kúldi,— biraq, shynyn aıtsam, azǵantaı, bolmashy ǵana...

— Ras, bolmashy ǵana ǵashyq boldyńyz ba? Ózińiz soǵan senesiz be?.. Ol sondaı kórikti adam ǵoı... Eń bas qasıeti — jastyǵy...

— Tilińiz tikenekteı ǵoı!— Merýert kenet renjı qaldy.— Jaqynda o kisi «Altyn araıǵa» keledi,— qyzdyń daýsy bir túrli selsoq shyqty. Hasen áldeqalaı sóz bastap, ázi áli sheshpegen máselege qaıta oralyp júrmese jarar edi degendeı qaýpi bar tárizdi.

— Bizdiń sovhozda oǵan ne kerek?

— Osy arada, qurǵaqshylyqqa tózimdi bıdaı ósiretin tájirıbe bólimshesin aıtpaqshy dep estigem... Siz agronomsyz ǵoı. Muny menen góri ózińiz jaqsy bilýge tıistisiz...

— Qurmetti profesordyń ondaı oıy bolsa, meniń biletinim, ol qazir keshigip qaldy...

— Solaı ma?.. Biraq báribir ol keledi.

— Basqa tilegine keshigip qalmas úshin be?

Merýert Hasenniń betine tesile qarady. Jigittiń sózine shyn ashýlanǵysy kelgendeı qabaǵyn shytty. Jigit te tym artyq ketkenin uǵyp, tyna qaldy.

Hasen Merýertti úıine aparyp sap, keıin qaıtty. Úıine barǵysy kelmedi. Poselkanyń ortalyq kóshesimen aıańdap shetine shyqty da, ar jaǵyndaǵy dalaǵa bettedi. Merýert, Alshynbek, ózi jaıynda san túrli oıǵa shomyp, ol tún ortasy aýǵansha aıdalada jalǵyz júrdi...

Al Merýert she? O da tún boıy kirpik ilgen joq.

...Alshynbek Aıdynǵalıevti Merýert alǵashqy ret sońǵy kýrsta oqyp júrgeninde kórdi. Jıyrma eki jasqa tolǵan kúni edi. Leksıaǵa Merýert eń jaqsy, jaǵasyn aq jibek torlamamen kómkergen, qara sherstkóılegin kıip kelgen. Birge oqyp júrgen joldastary onyń munshama nege sándenip kıinip kelgenin estip, dereý gúl ákelýge júgirgen. Merýertti kafedranyń dál túbine, birinshi partaǵa otyrǵyzyp, aldyna shynyǵa salǵan qyzǵaldaqtyń bir shoq gúlin qoıǵan. Jaıshylyqtaǵy qaljyńsyz da bolǵan joq, banket istemese de, Merýertten keshke taman bólmesine ózderin shaqyrýdy tilegen. Árıne, onda seniń týǵan kúnińniń qurmetine tost kóteretin jaǵdaılar bolsyn dep bir daýystan shýlaǵan. Syrǵaýyldaı sıdıǵan, uzyntura, klass starostasy Jappar, keshke asqanaǵa barmaı, qarıyn bos ustap, bir qoıdy jalǵyz ózi jep qoıatynyn sezdirgen.

Osylaı qaljyń-ázil aralas, Merýertti quttyqtap, stýdentter máz bolyp shýlasyp jatyp, leksıa oqýǵa profesor Aıdynǵalıevtiń aýdıtorıaǵa kirgenin bilmeı qalǵan.

Stýdentter ý-shýyn basyp oryndaryna otyrǵansha, qoıý qara shashyna sál qyraý kirgen, áli de bolsa jasy kelip qalǵany túr álpetinen bálendeı baıqala qoımaǵan, symbatty, deneli profesor kafedrada ún-túnsiz kútip turǵan. Stýdentterdiń aýdıtorıany basyna kótergen ý-shýyna da, oryndaryna tez otyra qoımaǵan qylyqtaryna da kóńil bólmegen. Eshteńeni kórmegen adamdaı týra bergen. Tek onyń oınaqy kózi Merýerttiń aldynda turǵan shoq qyzǵaldaqqa sál kidirgen...

Ataqty profesor leksıasynda aldyńa gúl qoıyp, nege tártipsizdik týǵyzyp otyrsyń dep aıtady eken dep, Merýert kenet qaýiptene qalǵan. Biraq profesor ondaı qylyq kórsetken joq. Shoq qyzǵaldaqtarǵa qarap tek kúlimsiredi de qoıdy. Ózine de kúlimsiregendeı bop kórindi Merýertke.

Aıdynǵalıev sol kúni óziniń arnaýly pánin bastady.

Ósimdiktaný... Buny, tarıh, ne kórkem ádebıet tárizdi, qyzyqty pán deýge bolmaıdy! Biraq Aıdynǵalıevtiń oqýynda stýdentterge ol pán tym qyzyq kórindi. Ásirese olardy eltitip áketkeni profesordyń óz leksıasyn oqý máneri. Qońyrqaı, qoıý daýsy birese, jelsiz kúngi ózendeı sýsyldap akty. Birese, shabyttana býyrqanyp qattyraq shyqsa, kenet, eń joǵarǵy núktesinde tyna qalady. Ár sóılemniń retine qaraı qolyn sermep, árqılylyǵymen sóz maǵynasyn tereńdete túskendeı ısharat kórsetedi. Jer-ananyń qasıetin, kórkemdigin, alýan-alýan tabıǵı syrlaryn, jupar ańqyǵan gúl báısheshegin, kók oraı jasyl shalǵyndaryn sóz etkende Túchev, Abaı, Fetterdiń óleńderinen úzindi keltirip, leksıasyn qulpyrta tústi. Aýdıtorıada otyrǵan stýdentterdi óziniń kórermenderi sanaǵandaı, kerek kezinde artısershe toqtaı qalyp, sózin qaıtadan sybyrlaı bastap, úı ishindegilerdi tyrp etkizbeı, óziniń aýzyna qaratyp aldy.

Merýerttiń eki qulaǵy profesordyń sózinde bolǵanymen, oıy áldeqaıda sharyqtaýda edi. Bul onyń kópten bergi ádeti. Qandaı qyzyqty leksıany tyńdap otyrǵannyń ózinde de, ol kenet bir tátti qıaldarǵa shomyp, áldenelerdi oılap ketetin. Ne týraly oılaıdy? Oǵan dáldep ózi de jaýap bere almasa kerek-ti. Júregine ot, sezimine qanat beretin qıaldardyń bári de oǵan asa qyzyqty kórinetin. Bul qıaldar oryndala ma, oryndalmaı ma, onda sharýasy joq-tyn...

Aıdynǵalıevke stýdent bitkenniń bári onyń leksıasyn shyn yqylaspen tyńdap otyrǵandaı kórindi. Tek qarsy aldyndaǵy ádemi qyzdyń ǵana oıy basqa jaqta sharyqtap júrgen tárizdendi. Qyzdyń bul qylyǵy onyń namysyna tıgendeı boldy. Sóılep kele jatty da, kenet toqtaı qaldy. Sál ún-túnsiz turdy da, Merýertke qarady.

— Men jańa kimniń dastanyna toqtadym?—dedi.— Iá, ıá, qyzǵaldaqty qyrmyzy qyz, sizden surap turmyn.

Merýert kenet sasyp qaldy. Dál osy mezette onyń beti aldynda turǵan qyzǵaldaqtaı, qyp-qyzyl bop ketti. Bul tolqý onyń qońyrqaı ádemi daýsyna jiger, ózine qýat berdi.

— Siz Oljas Súleımenovtiń «Jer, adamǵa bas ı!» dastanynan úzindi oqydyńyz,— dedi profesorǵa taısalmaı qarap. Qyz profesordyń aıtqan sóılemin buljytpaı aıtyp berdi,— budan ári siz qazir, Jer-ananyń sulýlyǵyn bylaı qoıyp endi ósimdiktaný pániniń negizgi. salalaryna kóshýińiz múmkin.

Qyz soqqysy qatty tıgenin profesordyń ózi de sezdi. Iá, shynynda da ol qazir arnaýly pániniń negizgi salalaryna kóshpekshi edi. Profesordy kúmiljitken bu da emes, qyz sóziniń astarynda jatqan syqaq. Qyz daýsynan mazaq etkendeı, ol bir kúldirgi saz estigendeı boldy. Stýdentter birine-biri qarap, jymyń qaqty. Bular Merýerttiń ınstıtýttyń tek sulý qyzy ǵana emes ekenin biletin. Bilim jaǵynan ol eń jaqsy oqıtyn jigitterden kem túspeıtin. Minezi jibekteı jumsaq, ezi qıal qanatty bolǵanymen, jaǵdaıǵa qaraı tastaı berik, taısalmaıtyn qaısar bola alatyny da bularǵa málim-tin. Kóshede ótip bara jatqanynda buǵan burylyp kóz salmaıtyn jigit joq ekendigine, al ınstıtýt klýbynda bı bolǵanda búkil ınstıtýt bop bunymen bılegisi keletinine qaramaı, Merýert árdaıym ózin kishipeıil ustaıtyn, kekireıip tákapparlanýdy bilmeıtin. Tabıǵattyń ózi daryn bergen adamdarǵa tán munda da san qasıet bar-tyn, Ózgelerdi de, ózin de synaı qaraıtyn, jeńil jatqan tabystan kóri, qıyndyqpen, izdenýmen keletin jeńisterge jany qumardy. Merýert óleń de aıta, sýret te sala biletin. Bunyń ónerin kórgender, tamasha sýretshi bolǵaly tur, tek kórkemdik ýchılıshege túsýi kerek degen. Al bul jurttyń bergen aqylyna qaramaı mal dárigerlik ınstıtýtyna tústi. Qyzdyń bul tańdaýyn ákesinen bóten eshkim unatqan joq. Shý degende Alshynbaı Aıdynǵalıev te Merýerttiń qandaı qyz ekenin bilgen joq. Áıel júreginiń qalaı soǵatynyna jetikpin degen Alshynbek, alǵashqy ýaqytta Merýertti aýyldyń ańqaý qyzdarynyń biri dedi. Qoıdan jýas, túbitten jumsaq, ómirden eshteńe kórmegen, dúnıeniń bárin qýanysh sanaǵan jas qyzdy ózine qarsy turady dep oılaǵan ba ol?

Neǵurlym Merýert Alshynbekten qasha túsken saıyn, soǵurlym profesor degenine jetemin dep qulshyna tústi. Ejelden kele jatqan shyǵys dástúri boıynsha Merýertti ol aq bóken dese, ózin arystan sanady. Al arystan qansha júırik bolǵanymen, sol aq bóken onyń tyrnaǵynan jalt burylyp, qutylyp kete berdi. Profesordyń telmire qaraǵan kózine, Merýert kúlimsirep qana jaýap berdi de qoıdy. Kúlimsireýden ári bir qadym aspady.

Aıdynǵalıevtiń budan ári kútýge shydamy jetpedi, Ol tikeleı shabýylǵa shyqty. Endi qolyna qosa júregin de usyndy, maǵan erge shyq dedi. Al Merýert qandaı jaýap qaıtardy? Shynyn aıtsaq, ne derin bilmeı qaldy, Profesordyń bar syryn ol bul kezde bilip alǵan. Ótken ómiri de, qazir boıdaq ekenin de, jasy elýge kelip qalsa da balasynyń joǵy da, ǵalymdar arasynda qadirli ekenin de, qysqasyn aıtqanda onyń jaı-jaǵdaıy Merýertke tegis aıan bolǵan.

Árıne, oǵan erge shyqsa — keleshegine qam jemeıdi, qoly jyly sýǵa malynady. Malynǵanda qandaı! Tórt qyz jatatyn stýdent jataqhanasynan, keń saraıdaı tórt bólmeli profesordyń dalıǵan páterine shyǵady. Birge oqyǵan qyzdar ınstıtýtty bitirip sovhozdarǵa, sonaý túkpir-túkpir qazaqtyń aýyldaryna jumysqa ketedi, al bul jasyl tókken Almatyda qalady! Teatr, dúken, oıyn-saýyq kúnde tańerteń kútip turǵan qara kók menshikti «Volga» mashınasy. Moda atelesi, shashtaraz — bári janynda! Jańa úlgili qandaı kıim kıem deseń de qolyńda! Sońǵy úlgilermen tigilgen ádemi kıimderge qandaı qyz qyzyqpaǵan! Dalany, baqshany saǵynsań — taý ishindegi syńsyǵan alma baǵynyń arasyndaǵy dachańa bar! Al eger ózińniń ustaǵan jolyńnan, ǵylym jolynan taıǵyń kelmese,— taıma! Profesor Aıdynǵalıevtiń áıelin kim aspırantýraǵa almaıdy? Kandıdattyqty da qorǵaýy múmkin. Sosyn bir kúni bolmasa bir kúni Merýert týǵan aýlyna barady. Aýyl adamdary bir kezde jalańaıaq júgirip júrgen jalbyr shashty qyzdyń qandaı baqytqa jetkenin óz kózderimen kórsin!

Merýert múmkin, bolashaǵyn dál biz jasap otyrǵan ásire qyzyl boıaýlarmen bezep, oılamaǵan da bolar, biraq áıteýir bolashaǵy týraly oıǵa qalǵany haq.

Biraq Merýerttiń arman etkeni osyndaı ómir me edi? Ózin qandaı ómirge daıyndamaq bolǵan edi? Osynaý sarań sóılemdi oqý kitaptaryna úńilip otyrǵanda onyń kózine qazaqtyń keń dalasy kórinbeıtin be edi? Toqtap qalǵan kógildir tolqyndaı, birimen-biri tirkesip jatqan kógildir belester kóz aldyna elestemeıtin be edi? Al jazǵyturym darıadaı jaıylǵan kók Esildiń kógildir tasqynyn qalaı kórmeı kete alady?

Bar armany, bar qıaly týǵan jerge qaıtyp kelip, ata-babasynyń, qala berdi óz ákesiniń salǵan jolyn, jeti atadan beri mal baqqan dástúrin órkendete týsý emes pe edi? Iá, solaı. Tek bul órkendeýdiń satysy joǵary bolmaq. Instıtýtten alǵan bilimi onyń aldaǵy armandaryna járdem bermek. Al endi ne bolyp qaldy? Jastar jınalystarynda, tún ortasy aýǵansha bolatyn keıbir ózara aıtys, talastarda, «qazaq jeri», «qazaq dalasy», «halyq», «halyq aldyndaǵy borysh», «halyqtyń tilegin tileý kerek» degen sózder aýyzdarynan túıdek-túıdegimen shyǵatyn. Sonyń bári endi bos sóz bolǵany ma? Halyq aldyndaǵy boryshy qaıda?

Merýerttiń oılary tek osylarmen ǵana bitken joq. Oǵan Aıdynǵalıev degen kim? Qyz bolyp qyltıa bastaǵannan-aq «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Romeo men Djýlettalardy» oqyp meniń de mahabbatym osylardikindeı taza, úlken bolsa eken degen joq pa edi? Sonda qalaı, Qozyny súıgen Baıandaı, ne Romeony súıgen Djýlettadaı bu da Alshynbekti súıe ala ma? Iá, Merýert meniń de mahabbatym kókte ushqan aqqý qustaı bıik, juldyzdy túndegi dombyranyń jumsaq únindeı júrekke jaıly názik, jaýǵa salǵan aldaspandaı berik bolsyn dep tilegen... Jasyratyn nesi bar, profesor Alshynbektiń usynysy buny úrkitken joq. Tipti janyna jyly da tıgendeı boldy. Ol áli de kórikti, bir qyzǵa er bola alatyndaı kúıde edi. Betinde paıda bolǵan azdaǵan ájim tek onyń qajyrly adam ekenin ańǵartqandaı. Hasenge «birge oqyǵan qyz bitkenniń bári de Alshynbekke ǵashyq bolǵan» degende Merýert jalǵan aıtpaǵan. Biraq profesor qaraǵanda, ne birdeme suraǵanda qyzara sasyp qalyp, artynan dos qyzdaryna «ol maǵan bylaı dedi, kózin almaı tesile qarady» dep maqtanýy bir sári de, ózimen-ózi bolǵan, ondaı oıdan aýlaq profesorǵa erge shyǵý tipti basqa másele.

Iá, Merýert qandaı sheshim alaryn bilmegen. Júregi albyrt, alyp ushqan, qandaı ystyq, oıly qyz bolsa da, jıyrma eki jasqa kelgende, óziniń keleshegimen baılanysty isti aqylǵa sala alady. Merýert profesorǵa jaýap qaıtarýǵa asyqpady. Alshynbek usynys bergen kezde bul dıplomyn jazyp júrgen. Mahabbat kúte alatyn, al dıplomda — ondaı keńdik joq-tyn. Ýaqytynda bitirý kerek-ti. Merýert tań atqannan kitaphanaǵa kirip, ol jabylǵansha kitaptardy qarap qoly bosamaıtyn. Osylaı úsh aı ótken. Aqyry dıplomyn óte joǵary baǵamen qorǵap shyqty. Endi Alshynbekke jaýap qaıyrýǵa bolatyn edi, biraq Merýert óz sezimin ózi ajyrata almady. Profesorǵa kesip «jaraıdy» ne bolmasa «jaramaıdy» deı almady. Tek oǵan «áli de bolsa oılanaıyn, elge baraıyn, áke-sheshemdi kereıin, qabyrǵammen keńeseıin. Al siz, asyǵys shesher basqa oıyńyz bolmasa, kúte turyńyz...» dedi.

Ne isteý kerek? Aıdynǵalıev kendi. Tek, astyrtyn qolqabysyn tıgizip, Merýertti «Altyn araı» sovhozyna jibertkizdi. Óıtkeni osy sovhozdyń jerinde bıyl ózi jańa bıdaı egetin tájirıbe bólimshesin ashpaqshy edi... Sóıtip, Aıdynǵalıevtiń oıynsha, bul is te yńǵaılana bastaǵandaı edi.

Biraq profesor Merýertti «Altyn araıǵa» jiberýge járdemdesip júrgeninde ol onda Hasenmen kezdesetinin bilmedi. Tek sońynan baryp, birneshe aı ótken soń ǵana, «Shyǵasyǵa ıesi basshy» degen qazaqtyń eski maqaly esine tústi.

3

Hasen men Merýert kishkentaı temir jol stansıasynyń aldynda tur. Jigit qyzben tanysqanyna bir jetiden asyp ketse de, osynaý qyzyl gúldeı qulpyrǵan, ústinde jańa úlgimen tigilgen juqa neılon kóılegi bar jas sulýdy jańa ǵana kórgendeı, tańdana qaraıdy. Shynynda da Merýert búgin erekshe ádemi edi, qolyna ustap turǵan jańa shyqqan báısheshekter gúl-gúl jaınaıdy, ústindegi jeńil neılondaı úlbirep tur. Dál qazir kókke ushyp ketetin hor qyzy tárizdi...

Ras, bul hor qyzy qolyna shoq gúl ustap, ústine eń sońǵy úlgimen tigilgen kóılegin kıip, osy kishkentaı stansıaǵa ózi úshin kelmegenin biletin Hasen, ishteı Merýertke sál ashýly edi. Joq «sál ashýly» bolsa bir sári ǵoı, qyzdyń osynshama sándenip kelgeninen onyń ózegi órtenip, ishi kúıip bara jatqan. Sonda... Merýertti osynshama qyzǵanatyn onyń qandaı qaqy bar? Meıli, kútetin profesoryn kúte bersin, bul onyń sharýasy, Hasenge tipti alty alasy, bes beresisi joq dúnıe ǵoı...

Bul turystarynyń bir qolaısyz jaǵdaıy — ekeýi! birdeı: Merýert te, Hasen de, sol Alshynbek Aıdynǵalıevti kútýge kelgenderi. Profesor sovhozǵa «kele jatyrmyn» dep telegramma bergen. Astanadan shyqqan áıgili oqymystyny tyń dalasynda qarsy alýdy Ýgrúmov Hasenge tapsyrǵan.

Al Merýert bolsa, Hasenniń bul araǵa nege kelgeninen habardar, tek óziniń nege kelgenin anaý bilip qalmasa eken dep typyrshyp tur. Kimge bolsa da sulý kórinýdi umytpaǵan áıeldik minezge salynyp, óziniń osynshama sándene qalǵanyna Merýert endi ishteı renjýde. Biraq óziniń osy jaǵdaıyn jasyrmaq bop ol ózin erkin ustap, qalaı bolsa solaı sóıleýge tyrysady. Qyzdyń mundaı minezin kórgen Hasen, nege ekeni belgisiz, qysyla túsedi.

— Sýret salýdy da jaqsy kóremin,— dedi qyz áńgimelerin soza túsip, bota kózderin Hasenge jaýdyrata qadap,— eger qalaǵan bolsam, Sýrıkov ýchılıshesine túsetin edim.

— Beker túspegensiz,— deıdi Hasen qyzdyń sózin qýattaı.— Sýretshiler biz sekildi qarapaıym jandar emes qoı...

— Al sýret salatyn qyzdar she?

— Olarǵa tipti daý joq qoı... Eger sýretshi qyz bolsańyz, men osy aıdaladaǵy kishkentaı stansıanyń aldynda dál búgingideı turar edim de, al siz meniń janymnan ekspresspen Moskva, Drezden, Parıjdyń bireýine derbes kórmeńizdi ashýǵa ótip bara jatar edińiz...

— Ah, derbes kórme emes qoı dúnıeniń eń qyzyǵy. Moskva, Parıjdarǵa barar bolsam, men eń aldymen balmuzdaq satyp alýǵa júgirer edim... Sovhozǵa kelgeli balmuzdaqty ábden saǵyndym...

— Kelmeı jatyp pa?

Ekeýi de kúlip jiberdi.

— Sýretti tegi siz qaryndashpen salasyz ba, álde boıaýmen be?

— Ekeýimen de.

— Sol eken ǵoı, ótken joly dál qasyńyzdyń túıiser jerinde qap-qara boıaý jabysyp tur edi. Sovhoz qyzdarynyń arasynda úndi mádenıetin taratyp júr eken dep oılap edim men sizdi...

Merýert kenet júdeı kúrsindi.

— Qaıbir sýretshi deısiń. Jaı ánsheıin úı boıaýshy malármyz ǵoı.

— Joq, onyńyz óte jaqsy.

— Nemene jaqsy? Malár bolý ma?

— Sýret sala bilý. Qazir ne salyp júrsiz?

— Áıteýir...

— Sonda da?

— Dala. Dalada traktor. Traktor aıdaýshy.

— Qalaı, shyǵatyn túri bar ma?

— Shyǵar edi, eger salyp jatqanyń seni qyzyqtyrsa...

— Sizdi traktor júrgizýshiler qyzyqtyrmaı ma?.. Bunyńyz maǵan óte unaıdy... Bizdiń traktor júrgizýshilerimizdiń birde-biri qyzyqtyrmaýy aqyl... Al dala qyzyqtyrýǵa tıisti ǵoı?..

— Qyzyqtyrmaı qoıǵannyń ózi sol dala ǵoı...

— Qalaısha?..

— Shynym. Men salǵan dalanyń, bizdiń sýretshiler aıtqandaı, jany joq... Jyrtylǵan qara jer. Ólikteı jansyz...

— Jyrtylǵan qara jer?.. Múmkin ústine bir-eki tarǵaqtyń sýretin salarsyz. Sýretshiler osyndaı bir bolmashy qosymshalarmen sýretterine jan kirgizedi ǵoı.

— Bul araǵa tarǵaqtardyń qatynasy joq,— qyz jigittiń qaljyńyna túsinbegendeı, júdeı sóıledi,— sebebi basqada... Jer ózgerip ketken. Qaı jaqqa qarasan. da jyrtylǵan dala. Men ákemmen únemi talasam, ony kóndirgim keledi. Al ázim úırene almaı-aq qoıdym. Bireý kenet qıalymdy urlap áketkendeı.

— Qıalyńyzdy?

— Iá. Men únemi bir shetinen bir shetine kóz jetpes jaıqalyp jatqan jasyl shalǵyndy kórgim keletin. Al sol dalada joıylyp jatqan qotan-qotan qoı, qulyn-taıy shapqylaǵan úıir-úıir jylqy, shańyraq múıiz, áýkeleri salbyraǵan qalyń qara mal... Meniń sózime kúlkińiz kelip tur ma? Kúlmeńiz. Men qoıshynyń qyzymyn ǵoı, jasymnan malmen birge óskem.

— Joq, kúlgeli turǵam joq. Tek, jasyl shalǵyn men qalyń qoıdyń ornyna, siz bul arada jaıqalǵan altyn dándi kórseńiz jaman bolar ma edi?..

— Árıne, o da ádemi. Talaspaımyn. Biraq adam degen túsiniksiz, aqqý qus tárizdi ǵoı. Burynǵy áýpildekti, qamysty kólderge qonyp júrgen aqqýlar, qazir adam qolymen jaratylǵan shalqar darıalarǵa qonbaıtyn boldy deıdi meniń ákem. Bylaı qaraǵanda qandaı aıdyn shalqar teńizder! Al aqqýlar qonbaıdy. Ushy-qıyry joq bıdaı dalasyn biz qandaı qurmettesek te, osy dalada kishkentaıyńnan óskendikten be, júregińniń túbinde «shirkin-aı, baıaǵy kókoraı shalǵyn keń alqap qaıda» de¬gendeı bir bolmashy ókinishti sezesiń. Álde olaı emes pe?

— Bizdiń balalarymyzda ondaı ókinish bolmaıdy. Olarǵa bóten kórinister kórkem kórinýi haq. Qolymyzben biz jasaǵan kórinister...

— Siz, agronomdyq turǵyńyzdan solaı dep tursyz, Hasen. Bıdaıyńyzdan bóten eshteńeni de kergińiz kelmeıdi. Osaldyǵyńyzdyń biri osynda.

— Joq meniń kúshim osynda ǵoı deımin. Qaıtyp oralmas ótkenge ókinýden kóri, aldaǵy kúnge shyndyq kózqaraspen qaraǵan anaǵurlym kelisimdi. Siz bunymdy osaldyq dep uǵasyz ba?

— Sizdiń aıtyp turǵanyńyz durys sekildi. Árıne, durys qoı... Buryn maǵan, eski men jańanyń arasyndaǵy kúres, aǵa býyn ákelerimiz ben biz jastar — olardyń balalary arasyndaǵy qaıshylyq sekildi kórinetin. Al oılap kelsem, tipti olaı emes eken. Jas bolsyn, kári bolsyn, kúres adymy ár kimniń óz júreginen bastalady eken. Ana sútimen kirgen ádet, dástúr, uǵym op-ońaı joıyla qoımasa kerek-ti...

— Ne aıtqyń kelip turǵanyn túsinem, Merýert. Qazaq eli atam zamannan mal baqqan el, onyń ishinde en dalasyn burynǵy qalpynda kórgisi keletinder de az emes. Biraq olar da bir jerde tapjylmaı turyp qalýǵa bolmaıtynyn, ýaqyt bárin de ózgertetinin, sol ýaqytpen birge ózderiniń de bir orynda tura almaıtyndaryn biledi. Al budaı bolsa... Joq bıdaı jaıynda qart atamnan estigen ańyzymdy basqa bir kúni ózińe aıtyp berermin.— Hasen sál úndemeı qaldy,— Meniń tamasha qart atam bolǵan, Merýert. Men kóp nárseni so kisiden úırengem...

Hasenge Merýert oılana kóz tastady. Keń mańdaı, at jaq, qyr muryn, kóz qarasy da oıly, salmaqty. Alǵashqy kúnderi tek qyzý qandy albyrt jas kóringen osy agronom endi Merýertke unaı bastady. Sodan ba, áıteýir) Merýerttiń profesordy qalaı kezdestirgenin Hasenniń kórmegenin unatty.

Profesor men Merýert ekeýin qosar qandaı bir tilek, bir arman bar? Merýert nege bul araǵa keldi? Osy ýaqytqa deıin oǵan «bolmaıdy» dep jaýabyn bermeýi neden? Nesine sozyp júr? Ótken aptada Aıdynǵalıevten kóri Hasen týraly kóbirek oılǵan joq pa edi? Al búgin? Sonda Hasenniń oıy qandaı? Buǵan, Merýertke, qalaı qaraıdy? Ony áli tekserý kerek. Al qazir, amal joq, Alshekeńdi qarsy alý jón. Tipti sypaıygershilik jolymen qarasań da... Tek Hasennen qalaı qutylady?..

Alystan kele jatqan otarbanyń gúrsili estildi.

— Hasen, meniń bir ótinishim bar, — dedi Merýert kenet kúmiljı,— oryndaı alar ma ekensiń?..

— Buıyr. Qandaı ótinishiń bolsa da oryndaımyn, — Hasen áskerı adamsha aıaǵyn sart etkizip, qolyn mańdaıyna apardy,— kún qımylyn toqtat deseń—-toqtataıyn! Shólmek ishine sıqyrlap tyqqan dáýdi ákel deseń — ákeleıin!

Merýert kúlip jiberdi.

— Meniń ótinishimniń dál ústinen tústiń desem de bolady. Hasen, maǵan birneshe shólmektiń kerek ekeni ras. Biraq ishinde sıqyrlanǵan dáý emes, shapshyp atar shampan bolsa eken. Ákem birli-jarym aǵaıyndaryń qonaqqa shaqyrmaq. Iá, taǵy bir-eki korobka Máskeý konfetin alsań... Buny maǵan dep.

— Aıtqanyńyz oryndalady,— dedi kúlip Hasen,—- biraq qonaǵymdy qaıtem?

— Eshteńesi de ketpeıdi ǵoı, kúte turar.

— O da durys.

Kóp keshikpeı býyn burqyratyp stansıaǵa ekspress te jetti, tormozdaryn shıqyldata, júrisin sál azaıtyp kilt toqtady. Hasen vagon-restoranǵa qaraı júgirdi. Merýert telegrammada kórsetken vagon toqtaǵan tusqa qaraı bettedi.

Merýert Aıdynǵalıevti kórgeninde, ol stansıa aldyndaǵy shóbi japyrylǵan kishkentaı alańda turǵan, Sportshylarǵa uqsaǵan jip-jitik, uzyn boıly, symbatty. Ústinde qyry synbaǵan ádemi surǵylt kostúm. Janynda, eki adymdaı jerde, talaı eldiń aeroportynyń qaǵazdary japsyrylǵan, tolyp jatqan qaltaly, syrǵyma temirli sary bylǵary shamadan. Alshynbek shamadanyn tipti umytyp ketken. Dalanyń jupary ańqyǵan aýasymen jutyna demin alyp, joldyń arǵy betine qaraı qalǵan. Ol jerde ústin qar basqandaı, appaq gúldi shashaqqa bólengen, moıyl aǵashynyń jas butaǵy kórinedi. Alshynbektiń eki kózi sonda. Kenet ol «Esenın!» dedi, sóıtti de Esenınniń moıyl jaıyndaǵy bir shýmaq óleńin kúbirleı aıta bastady:

Kóńildene qulpyryp tur,

Qyzyl moıyl jupar tókken.

Appaq gúli jaınaıdy bir

Kúnniń nury órtep kókten.

Moıyl butaǵynan kózin almaı rahattanyp turǵan egde profesor kenet Merýertke bir aıaýly adamyndaı súıkimdi kórinip ketti. Merýert janyna jaqyndaı kep qolyn berdi.

— Sálemetsiz be, Alsheke?.. Aman-saý kelýińizben quttyqtaımyn.

Alshynbek kilt burylyp, Merýertti kórdi de jaınap ketti.

— Merýert?.. Aldymnan shyqqanyńa rahmet. Kóńilimdi bir kóterip tastadyń ǵoı.

Merýert ne derin bilmeı, qyzaryp ketti.

— Men tipti úmit úze bastap edim, bir rette...

Profesor sóziniń aıaǵyn aıtqan joq.

— Jolyńyz qalaı boldy?—Merýert onyń sózin bólip jiberdi, — áıteýir...

— Jolym jaman bolǵan joq. Bir táýir serikter kezdesip... Álde, qobaljyp pa edińiz... meniń saparymdy oılap?..

— Árıne ǵoı...— dedi qyz tikeleı jaýap bermeı,— jol degenniń jóni bólek qoı... Áldeqalaı,— qyz kenet taqpaqtaı:

Otarba endi bilmedi,

Domalaýdan basqany.

Jas mysyq kúlip jiberdi,

Quıryǵyn jalaı bastady, —

deıtin balalardyń óleńindegideı birdeme bolyp qalmasyn kim biledi?— dedi.

Ekeýi birdeı kúlip jiberdi.

— Qalaı ornalastyńyz sovhozda?—dep surady Alshynbek, jan-jaǵyna qarana,— kimder bar eken bul arada? Tyń shabytkerleri me, álde ońaı tabys izdegen ýaqytsha turǵyndar ma?..

Merýert jaýap berip úlgirgenshe Alshynbek:

— Árıne qaı jerde bolsa da adam degenniń bári birdeı ǵoı,— dedi óz suraǵyna jaýap qaıtaryp,— meıli,. tek Otan-ana aldyndaǵy boryshtaryn umytpasa bolǵany...

Merýert sál qabaǵyn shytty. Oryndy bolsyn-bolmasyn, ol kóringen jerde osyndaı bos patrıottyq sózdi aıtýdy unatpaıtyn. Otan, borysh... — degen sózder oǵan tym qasıetti edi.

Mundaı sózderdi júrekte saqtaý kerek, eski ýaqytta qudaıdyń atyn qalaı atasa, bulardyń atyn sondaı tıisti jerlerinde ǵana ataý kerek...

Osy kezde bulardyń janyna satyp alǵan zattaryn eki qolymen keýdesine qysa, Hasen de jetti.

— Aman-esensiz be, Alshynbek Aıdynǵalıevıch...

Profesor buny kórip qýanyp qalǵandaı boldy.

— Aý, Hasensiń be? Sen de osynda ma ediń?

Merýert eshteńege túsinbeı Hasenge qarady.

— Hasen maǵan sizben tanys emespin dedi ǵoı?..

Profesor ókpelep qalǵan adamdaı, ıyǵyn kóterdi.

— Óz basym olaı demes edim. Hasenge men ózimdi jat adam sanamaımyn...

Alshynbek Hasenniń symbatty dene bitisine urlana kóz qıyǵyn aýdardy. Qońyrqaı júzinde, asa bir aıta qalarlyqtaı kórik bolmaǵanmen qaırattyń, jigerdiń belgisi bar. Tipti qatańdyqty da sezdiredi. Merýerttiń oǵan álsin-álsin kóz tastaýynan profesor bir kúdik alǵandaı «solaı... solaı...» dedi ózin-ózi kúbirleı... Osynyń bári neden ekenin ol ázir túsingen joq, biraq júregine bir sýyq yzǵardyń lebimen qobaljý kirgenin uqty.

Úsheýiniń ishinen tek Hasen ǵana miz baqpaı, jaıbaraqat tur.

— Ýgrúmov joldastyń búgin qoly bosamaı qaldy,— dedi ol,— mashınasymen stansıaǵa meni jiberdi. Sizdi bizdiń zootehnık te qarsy alatynyn men bilgem joq.

Hasenniń sońǵy sózi ózine tıip jatsa da Merýert jaýap qatpady.

— Ákeń qaıda?—dedi kenet profesor Hasenge qarap.— Ol da osy «Altyn araıda» ma?

— Joq,— dedi Hasen,— ol Qarataýdaǵy fosforıt rýdnıginde. Pensıaǵa shyqpaı maǵan kelmeıtin shyǵar: Pensıaǵa shyqsa bir sári, jalǵyz ózi o jaqta ne isteıdi...

Alshynbek kenet eki ıininen sý ketip, bolbyraı qaldy.

— Iá, ıá, esimde bar,— dedi ol mińgirleı,— umytpasam, biz ekeýmiz sol mańda bir jerde kezdeskendeı edik qoı...

Profesor jalǵan aıtyp turǵan joq. Ol Qarataý rýdnıginde Atymtaımen kezdesken. Tek ótirigi basqada edi. Sondaǵy ózine aýyr tıgen kezdesýdiń egjeı-tegjeıine deıin áli kúnge kóz aldynan ketken emes-ti. Al qazir umytqan adam sekildenýi bekershilik edi.

4

Tán-SHan taýynyń soltústik-batys etegin Qarataý deıdi jurt. Bul arada, osydan júz jyl buryn osy aýdanǵa general Chernáevtiń otarshyldyq áskeriniń alǵashqy tobymenen kelgen, búkil Rossıa Jaǵrafıalyq qoǵamynyń múshesi, belgili jaratylys zertteýshi N. A. Seversev, fosfordyń ǵajaıyp ken baılyǵyn ashqan. Sodan beri ár kezeńde, ár ýaqytta tynbaı ken zertteý jumysy júrgizilip turǵan. Tóńkeriske deıin anda-sanda ǵana bolsa, odan keıin Qarataý kenin anyqtaý, zertteý jumysy josparlanyp keń túrde qamtyldy, Qarataý qoınaýynda tabylǵan fosfordyń osy en baılyǵy bul jerdi, Sovet Odaǵynyń mólsherinde Hıbın apatıtynan keıingi ekinshi orynǵa qoıdy. Otan soǵysy kezinde osy Qarataýda jer tyńaıtqysh zattarynyń úlken kombınaty ashylǵan. Sol kezde-aq bul kombınatqa negizgi ken jetkizýshi Sholaqtaý rýdnıgi salynǵan. Ana joly kishkentaı ulyn atasynyń qolynda qaldyryp, jaıaý ásker rota komandıri, aǵa leıtenant Atymtaı, jumys isteýge osy rýdnıkke kelgen. Ol osyndaǵy ken zertteýshi partıasyna óziniń soǵystan burynǵy eski mamandyǵy býrovoı (jer tesetin mashınanyń) sheberi bop jumysqa kirgen. Bul partıa jańadan salynǵan taý-ken jumysshylarynyń qalasy Qarataýdan otyz kılometrdeı jerde turatyn Jamantas deıtin jerde zertteý júrgizip jatqan.

Demek, osy ýaqytqa deıin Atymtaıdy eki jara qınap kelgen. Bireýi soǵysta alǵan jarasy. Gospıtál dárigerleri aıtqandaı, bul jara tez-aq jazylǵan. Qyr, oıpatty Qarataý jerinde endi ol baldaqsyz júrýge jaraǵan. Tek oń aıaǵynyń azdaǵan syltýy ómirlik bop qalǵan. Al ekinshi jarasy jazylmady. Jazylýdyń ornyna qaıta-qaıta aýzy ashylyp janyn qoıarǵa jer tapqyzbaı solqyldatty.

— Qartaıyp otyrǵan joqsyń,— deıtin oǵan keı janashyr joldastary,— erkek emessiń be... Erkektigińdi kórsetip ózińdi-óziń qolyńa al, óz taǵdyryńa qoja bol! Dúnıede áıel quryp qalyp pa? Janyń súıer adamyńdy tabasyń. Saǵan kóńili aýyp júrgen áıelderdiń ishinde Bıbiǵaıshanyń kókesindeıler bar! Qaısyn qalaısyń? Al Bıbiǵaıshany umyt. Ol bir shirigen jumyrtqa. Kúıeýin, balasyn qıyp tastap ketken áıel úshin qapalanbaq túgil, tipti ony eske túsirýdiń ózi kúná.

Bul sózderden keıin Atymtaı Bıbiǵaıshany umytqysy da keldi. Esine túsirmeýge de tyrysty. Bylaı isteý keıde onyń qolynan da kelip júrdi. Ásirese, joldas-joralarymen ashyna keńesip, azdaǵan sharap iship otyrǵan shaqtarynda... keıde tipti ózine unaǵan biren-saran áıeldermen jaqyndasýdy da oılady, óıtkeni Atymtaıdyń der kezi, oǵan kóz tigip júrgen áıelder az emes-tin. Biraq osynyń bári uzaqqa barmaı tez bitetin. Taǵy da Atymtaı japadan-jalǵyz qalatyn. Taǵy da jan serigi tek qasireti ǵana bolatyn. Al tipti sary ýaıym basyp kóńili shyn jetim bola bastasa, ol birneshe kúnge bosanyp, Hasenine keletin. Degenmen ony osy júregin órtegen azaptan jumysy qutqaratyn. Tek jumysta ǵana Atymtaı bárin umytatyn, qaıǵysyn da, qasiretin de. Sol sebepten de ol ýaqytynyń kóbin býrovoı stanoginiń qasynda ótkizetin.

Sóıtip júrin Jamantas partıasy ulǵaıa kelip rýdnıkke aınaldy. Býrovoı sheberi Atymtaıdy endi sol ken shyǵaratyn rýdnıktiń bir bóliginiń bastyǵy etti. Osy kúnnen bastap Atymtaıdyń ózi týraly oılaıtyn da ýaqyty qalmady. Tolyp jatqan jınalys, májilis, fosfor ónimin ósire túsý jaıyndaǵy keńester Atymtaıdyń bar ýaqytyn alyn ketti...

Rýdnık bastyqtary da Atymtaıdy syılaıtyn, al óziniń eski joldastary sol eski joldastyq sezimderin ózgertpegen, jaqsy kóretin, onyń bastyq, bolǵanyna qaramaı áli de «aqsaq burǵyshy» dep ataıtyn...

Sol Jamantas keni paıdalanýǵa berilgen jyly, osynda Alshynbek Aıdynǵalıev kelgen. Bul kez bunyń da «tasynyń joǵary órmelep» turǵan shaǵy. Oǵan Qazaqstan aýyl sharýashylyǵyna jer tyńaıtqyshty molynan paıdalaný jaıynda respýblıkalyq Mınıstrler Sovetine tolyq baıandama qaǵaz túsirý tapsyrylǵan-dy.

Aıdynǵalıev Qarataýǵa kelip jer tyńaıtqyshynyń bolashaq mezgilde ónetin mólsherimenen qazir qansha bere alatyn múmkinshiligimen tanysty, pikir qorytty. Al istegen qorytyndysy oılaǵan oıynan anaǵurlym asyp tústi. On-on bes jyl ótken kezde Qarataý fosforıty búkil Sovet Odaǵy egis dalasynyń qyryq prosentin tyńaıta alatyn bolyp shyqty. Árıne bul úshin ken ónimin oıdaǵydaı ósirý kerek. Eger Qazaqstan egis dalasyn otyz mıllıon gektardaı dep sanar bolsaq, Qarataý kombınatynan ónetin jer tyńaıtqysh búkil Qazaqstan egis dalasyna molynan jetetini anyqtaldy.

Alshynbek osy aqparlardy jınap júrgeninde, óziniń bolashaqta qandaı uly iske qatynasy bolaryn sezdi. Bul «Jer tyńaıtqyshyn paıdalaný jónindegi» baıandamasyn respýblıkanyń bedeldi adamdarynyń aldynda jasaıdy. Baıandamaǵan kúnde de bunyń jýan, san erejelerge toly «baıandaý qaǵazy» sol kisilerdiń aldyna baryp túsedi. Alshynbektiń osy «qaǵazy» arqyly úkimettiń qaýly, qararlary shyǵady. Árıne osynyń bári tek Qarataý jer tyńaıtqysh kombınatynyń ǵana mańyzyn kóterip qoımaıdy, osy máselege mańyz bergen profesor Aıdynǵalıevtiń de dárejesin joǵary kóterýi múmkin...

Aldynda qandaı jaýapkershilik turǵanyn túsingen Aıdynǵalıev Almatyǵa júrer aldynda, qaıtadan rýdnıkterdi aralap, qaıtadan aqparlaryn bir tekserip shyqpaq boldy. Ol bul saparyn eń alys Jamantas rýdnıginen bastaǵan. Eki-úsh kúnde ondaǵy sharýasyn bitirip qaıtyp kele jatqan. Jeńil «vıllıs» mashınasynyń artqy oryndyǵynda Alshynbek pen kombınattyń bas ınjeneriniń orynbasary otyrǵan. Mashınany júrgizip kele jatqan rýdnık bastyqtarynyń biri Atymtaı edi. Ol aldyńǵy shyny ústindegi kishkentaı aınadan artynda otyrǵan mardymsyǵan, ózine-óziniń kóńili toıǵan profesordyń qyzyl shyraıly betin kórip kele jatty. Alshynbektiń betine kózi túsken saıyn, Atymtaıdyń tamaǵyn, qyl arqan býyndyryp bara jatqandaı qyzaryp, ashý-yza ón-boıyn bılep, mashınanyń rýlin qysa tústi. Artynda kim otyrǵanyn Atymtaı biletin.

Al Alshynbek mashınany júrgizip kele jatqan adamnyń kim ekenine mán bermegen. Qazaqta Atymtaı degen az ba, ózi buryn kórmegendikten Bıbiǵaıshanyń burynǵy kúıeýiniń aty Atymtaı edi-aý degen oı esine de kirmegen...

Mashına oıly-qyrly, kedir-budyry kóp jolmen zytyp keledi. Mashınany júrgizýde Atymtaı bar ónerin aıaǵan joq. Joldyń jamandyǵynan artynda otyrǵan adamdardyń ushyp kete jazdap, birine-biri soqtyǵyp mazalary ketkeninen bunyń jany jaı tapqandaı, ólerine qaramaı mashınasyn aıdaı túsedi. Joldyń eki jaǵynan baıalysh pen jyńǵyldyń sırek butalary birinen soń biri jantaıa qulaıdy. Joldyń soltústik jaǵy kóz jetpes qıaǵa deıin sozylǵan jalpaq, sur dala. Ońtústiginde kógildir tartqan Kishi Qarataýdyń qyr, belesteri... Kún batýǵa aınaldy. Kombınatqa deıin ústinde birde-bir aýyl joq, elý kılometrdeı qulazyǵan qý dala qaldy.

Qazaq úsh kúnnen keıin kórge de úırenesiń deıdi. Sol aıtqandaı-aq, artta otyrǵandar mashınanyń jaman júrisine kóndikken bolýlary kerek, tynbaı áldeneni áńgime etigi keledi. Kombınat bas ınjeneriniń orynbasary, jalpaq bet, jýan, ańqyldaǵan qarapaıym kisi, astanadan kelgen áıgili ǵalymnyń buny ózine teń kórip, syr ashyp kele jatqanyna máz bolyp, álsin-álsin ananyń sózin «solaı deńiz!», «Iá, ıá!» dep qoshtap qoıady.

Atymtaı bulardyń sózin tyńdaı qaldy.

— ...Sonda baryp men oǵan balańdy kúıeýińe qaldyr dedim.— Atymtaıǵa profesordyń sózi emis-emis estildi. Ol endi demin ishine ala, qulaǵyn túre tústi,— qudaı ózińe bermegen soń, bireýdiń balasy bala bola ma...

— Biraq balanyń jazyǵy joq qoı...— bas ınjenerdiń jýan orynbasary ne derge bilmeı sasyp qalǵan adamdaı kibirtikteı sóıledi,— anasyz bala baqytsyz bala ǵoı. Ómir boıy baqytsyz bolyp qalýy múmkin emes pe...

— Ógeı sheshe, ne ógeı ákeniń qolynda tárbıelengen bala, sizdiń oıyńyzsha baqytty bala bolyp ósedi deısiz be?.. Joq, mundaı jaǵdaıda, túıindi bir-aq kesý kerek!

Atymtaı mashınasyn oń jaǵyndaǵy jartasqa soǵyp ala jazdady, áıteýir der kezinde buryp áketti.

— Aqyrynyraq júrýge bolmaı ma!?—dedi oǵan jýan, sóıdedi de Aıdynǵalıevke:

— Anasy qaıtty? Qarsylyq bildirgen joq pa?

— Kim óz baqytyna ózi qarsy keledi...

— Degenmen...

— Qymbattym, siz áıelderdi jaqsy bilmeıdi ekensiz... Olar...

Atymtaı profesor sóziniń ar jaǵyn estı almaı qaldy.

Júregi bar kúshimen jumys istep jatqan burǵyshynyń qol mashınasyndaı, alqyndyryp, dúrsildep áketip barady.

— Ákesi... balasy qaıda?.. Sodan keıin siz olardy kezdestirmedińiz be?

— Joq,— Aıdynǵalıev selsoq jaýap qaıyrdy.— Balany bir ret kórgenim bar... Al ákesin jolyqtyrǵam joq.

«Á!.. Ákesin jolyqtyrǵyń kelgen eken ǵoı. Asyqpa, qazir jolyǵasyń!» Atymtaı mashınasynyń tormozyn ashýlana basty. Mashına sál syrǵyp baryp kilt toqtady.

— Mashınadan túsýlerińdi suraımyn. Myna jaqqa!— dedi Atymtaı.

Atymtaı kórsetken jaqtyń shetinde Alshynbek otyrǵan.

— Nege?—dedi ol.

— Tezirek... sóıtý kerek-ti.

— Jaraıdy.

Eshnársege túsinbegen Alshynbek, sozyla mashınadan tústi. Jýan orynbasar da túsýge yńǵaılana bergende, Atymtaı mashınasynyń gazyn basyp qaldy. «Vıllıs» zyr etip ata jóneldi. Jýan orynbasar oryndyq ústine qulap tústi. Bir qolymen mashınanyń erneýinen ustap turǵan Alshynbek te jerge etpetinen qulady. Osynyń bári kózdi ashyp-jumǵandaı ýaqytta boldy. Aıdalada qalyp bara jatqanyn endi túsingen Alshynbek, tura sala Toqta! Toqta!» dep mashınanyń sońynan júgirdi. Atymtaı biraq oǵan qaraǵan joq.

— Toqta! Tta deımin!—dedi jýan orynbasar áli jóndi eshteńe túsinbeı,— osyndaı da oıyn bola ma eken?!

Atymtaı onyń sózine qulaq ta qoıǵan joq. Tistenip ap mashınasyn aıdaı tústi. Bar jyldamdyǵymen aqqan mashına, joldyń shuńqyr-budyryna soǵyp, jýan orynbasardy eki jaq erneýine kezek-kezek urdy.

— Aý, seni jyn soqty ma?—Jýan orynbasar Atymdaıdyń ıyǵynan ustaı aldy.— Toqtat dep turǵan joqpyn ba saǵan..

Jaıyńyzǵa otyryńyz!—Atymtaı tistene jaýap berdi.

— Toqtat! Toqtatshy qudaı úshin! Ótinem! Jalynam! Qarańǵy túsip keledi. Ne istedi saǵan ol sonshama? Jalǵyz adamdy aıdalada jalǵyz qaldyryp ketýge bolmaıdy ǵoı?

— Oǵan sol kerek!

— Oıbaı-aý, ólip qalady ǵoı!

— Ólse ólsin!

— Búıtýge bolmaıdy! Bunyń kisi óltirý ǵoı!

— Janyń ashysa, óziń birge qal! Mashınany toqtataıyn ba?

— Ne? Osy qara túnde qaıda qalam?—Jýan orynbasar endi ózi sasaıyn dedi,— qolymnan kelgeniniń bárin istedim, qudaı da, profesor da rıza shyǵar. Myna dúleı kónbese qaıteıin.— Ol endi «mynanyń túri jaman eken, meniń ezimdi de tastap keter» degendeı mashınanyń buryshyna tyǵyla tústi. Mashına juldyzdaı aǵa berdi.

Alshynbek sol kúni túnde ómirde kórmegenin kerdi, záre-quty qalmaı, ólerden bop qoryqty.

Ol aýyldyq jerde ósken. Ákesi alǵashqy kezde — aýyldyq muǵalim, sońynan mektep dırektory bolǵan, Alshynbek mektepte aldyńǵy qatardaǵy oqýshy balalardyń qatarynda sanalatyn. Biraq ol alǵyrlyǵymen, aqylymen emes, kitapqa kóp úńilýimen, jattaýymen sabaqty jaqsy oqydy. Ásirese oqyǵanda tez jattalatyn pánder oǵan jeńil tıdi. Qaı oqıǵa qaı ýaqytta bolǵanyn baıandaıtyn tarıh, taý men sýdyń attary tizbektelgen jaǵrafıa, tolyp jatqan ósimdikterdiń, adam músheleriniń attary bar botanıka, anatomıa sekildi sabaqtarda aldyna jan salmady. Áke balaǵa qyraǵy degendeı, Alshynbektiń ákesi ulynan astronom shyqpaǵan kúnde de, agronom shyǵatynyna shek keltirmedi. Bala da áke oıyn durys dedi. Biraq, jerge degen bunyń yntasy, áýestigi dıqan men malshynyń balalarynikindeı, tabıǵatpen tikeleı qatynasyp, ata-babalarynan kele jatqan dástúr, tájirıbesinen emes, muǵalim úı ishinde tárbıelengendikten, tegi kitaptan alǵan áserler arqyly týǵan. Biraq Alshynbek áıteýir aýylsharýashylyq ınstıtýtyna túsken. Mektepte aldyńǵy qatarda sanalyp úırengen bala jigit, joǵary dárejeli oqý ornynda da eń táýir oqýshylardyń biri boldy. Joldastarymen teń baǵa alyp, olarmen qatar turýdy Alshynbek ózine min kóretin. Qaıtken kúnde de ol joldastarynan joǵary turýǵa tıisti... Sol sebepten de qolynan kitaby túspedi, sol sebepten de «tyrysqan» oqýshyny jaqsy keretin muǵalimderge de jaqyndaı bildi. Alshynbektiń bir kýrsta oqıtyn jigitterdi aıtpasaq, shyn maǵynasyndaǵy joldastary bolmaıtyn... Óıtkeni ol ózge jigitterdeı biri men biri ákeı-úkeı bop qatynaspaıtyn, árqashan da jeke júretin...

Aqyry aspırantýrany bitirip Alshynbek týǵan eline qaıtqan. Ol óz maqsatyna berik, isker, jigerli edi. Osy qasıetterdiń arqasynda bastyqtardyń kózine tez tústi. Eger ol minbege shyǵyp bireýdi áshkereler bolsa, onyń laýlaǵan jastyq oty, adal nıeti tyńdaýshylardy eriksiz ózine qaratyp áketetin. Alshynbek jumys istep júrgen aýdanda, sol jyly ýaqytynan buryn jer jyrtylyp, bıdaı sebilip kúz egin de mol shyqqan. Bul tabystarǵa Alshynbek óziniń qyzyl tilimen qansha úles qosty, onymen eshkim shuǵyldanǵan joq, tek, áıteýir, ár jerde kózge kórinip júrgen jas agronomnyń kóptegen úlesi baryna tiri jan kúmándanbaǵan. Jas agronomnyń kókke sharyqtaǵan qyrandaı, qyzmet basynda ósý joly osydan bastalǵan. Jurt qulap jatqan taıǵaqtan bul óte bildi. Jurt betteı almaǵan daýyldarda, bul qulap qalmaq túgil alǵa qaraı attaı da aldy. Qandaı jaǵdaıda bolsa da, Alshynbektiń baǵy jana tústi. Baǵynyń bulaı janýyn ol ózin partıa qaı orynǵa qoısa da Otan úshin, halyq úshin janyn aıamaı, adal qyzmet isteıtin abzal qasıetterimnen dep uǵyndyrdy. Syrt qaraǵan adamǵa osylaı da kórinetin.

Sóıtip júrgeninde soǵys bastaldy. Bul kezde ol oblystyq aýyl sharýashylyq basqarmasyna bastyq etip bekitilgen. Saltanatty kabınetke de, aýyz úıde otyrǵan hatshy qyzǵa da, «bul kerek adam, soǵysqa alynbasyn» degen myqty qaǵaz bronǵa da ıe bolyp úlgirgen... Ol okopta jatyp tońǵan joq, ústin tútin basqan eki dúnıeniń taǵdyry sheshilip jatqan qandy aıqasta mindetimdi atqarýǵa tıistimin dep, batys jaqqa baramyn dep julqynǵan joq, tipti kolhoz dalasyna da anda-sanda shyqty. Onda da qashaýaǵa qos-qostap at jegip, qasyna prokýror men mılısıa bastyǵyn ertip... Biraq Alshynbek munda da kúshin aıamaıtyn: «Barlyǵy jeńis úshin» dep taıly-taıaǵyna qaramaı boqyraýdyń qara sýyǵynda masaq terýge shaqyratyn. Ol sóz arasynda «Tyl da maıdan! Jeńis tek maıdanda ǵana emes, tylda da daıyndalady degen urandardy jıi aıtatyn. Osylaı, «jeńisti daıyndar júrgen Alshynbek Aıdynǵalıev Bıbiǵaıshamen kezdesken.

Alshynbek áıelderge unaı biletin jáne ózi de olardy tym tez unata ketetin. Áıel júregin ózine qaratý oǵan bálendeı qıynǵa túspeıtin. Al Bıbiǵaısha oǵan ońaıǵa túsken joq, tústi degen kúninde de ol Bıbiǵaıshaǵa degen sezimine jeńil qaramady. Aqyrynda Alshynbek áıeli men eki balasyn tastady. Bul oǵan Bıbiǵaıshaǵa, sen de balańdy tasta deýge jol berdi. Áıel kóndi...

Biraq osy kúnnen bastap áleýmettik qyzmet jaǵynan Alshynbektiń basynan baq qusy taıdy. Tastaǵan áıeli joǵary partıalyq oryndarǵa aryz berdi. Óz semásyn, bótenniń semásyn buzǵany úshin Alshynbekti basshylyq qyzmetten bosatty. Bos qaldy. Yńǵaıly jumystyń reti kelmedi. Biraq bul qıyndyq uzaqqa sozylǵan joq. Intýısıasy, tájirıbesi jáne tolyp jatqan joldastary endi ómir-baqı súrinbeı júretin jol taýyp berdi. Ol jol — ǵylym dep atalatyn...

Tabıǵı qasıetteri, alǵyrlyǵy, tabandylyǵy, biraz jyl aýyl sharýashylyǵynda istegeni, tipti bir kezde aspırantýrany bitirgendigi, barlyǵy-barlyǵy endi Alshynbekke qyzmet isteı bildi, bulardy jáne Alshynbek paıdalana da aldy! Budan basqa onyń taǵy bir qasıeti bar-tyn. Ol qasıet — Alshynbek eń kerekti isti ýaq, keleshegi bolmashy isterden ajyrata biletin. Birtalaı jyl aýyl sharýashylyǵynda basshylyq jumysta bolǵany, tájirıbesi, oǵan osy saladaǵy eń qundy problemany tańdaı bilýdi jáne osy problemaǵa jabysa qalýǵa járdem berdi. Jabysqanda qandaı! Osy «problemany» ózi kótermeı, al ol «problema» muny kótermeı, otyz eki tisi birdeı túspeı aıyrylmaıtyn bop jabysty. Sondaı problemanyń biri jer tyńaıtqysh problemasy edi. Jer tyńaıtqyshynyń nege kerek ekeni ejelden ap-aıqyn bolsa da, Alshynbekke bul taqyryp Qarataý fosfor baılyǵyn paıdalanýmen baılanysty tolyp jatqan baıandamalar, maqalalar jazyp, radıolarda arnaýly sózder sóıleýge múmkindik berdi. Ǵalymdardyń kóbi soǵys kezinde jáne soǵystyń sońǵy jyldary basqa problemalarmen baılanysty bolyp, jer tyńaıtqysh máselesine bálendeı kóńil bóle qoımaǵandyqtan, halyq aldynda bul problemany kótergen Alshynbek bop shyqty. Jurt ony ýaqytpen aıaǵyn teń basqan, halyqtyń keregin beretin progresshil ǵalym dep túsindi. Ǵylym kandıdaty Aıdynǵalıev kóp jyl ótpeı-aq doktor, sodan keıin profesor ataǵyn aldy... Biraq Alshynbek bunymen qanaǵattanyp qoımady. Ǵylym qur ǵana kafedra, dekan, profesor, doktor dárejeleri ǵana emes, ol — ataq, bolashaq, urpaqtardyń esinde qalý!.. Oǵan jetý úshin baıandamalar jurttyń bárine aıqyn — jer tyńaıtqysh sekildi zattardy dáripteý az. Oǵan eń aldymenen úlken ǵylymı jańalyq ashý kerek... Ǵylymı jańalyq ońaı dúnıe me? Alshynbek endi bar oıyn, bar darynyn Qazaqstannyń tyń jerine laıyq jańa bıdaı túrin shyǵarýǵa jumsady. Aýa raıy aýyr tyń jeriniń qıyn tabıǵı jaǵdaıyna shydaı alatyn qurǵaqshylyqqa tózimdi bolýy kerek bul bıdaı!.. Ondaı bıdaı ósirý ońaı ma?.. Bundaı dánniń negizine ol, sońǵy jyldary quryp ketken, bir kezde Arqaǵa aty shýly, Toqyraýynnyń aq bıdaıyn aldy. Bul dánniń tamyry tereń ketetin, ózge bıdaılar qýańshylyqqa shydaı almaı, ıýldiń bas kezinde-aq qýrap qalatyn bolsa, bul bıdaı, tómengi jer syzynan qorek alyp, shyn qurǵaqshylyqqa urynǵansha shydap baǵatyn. Alshynbek osy dándi jel erozıasynan tez búliner topyraǵy jumsaq Qazaqstan tyń jeriniń soltústik aýdandaryna paıdalaný úshin ony óńdeýge kiristi. Ol jer tyńaıtqyshynyń arnaýly túri men agrotehnıkalyq qolaıly ádisti paıdalana otyryp osy bıdaıdy qurǵaqshylyq jyldary da ónim beretin etpek boldy.

Alshynbek oılaǵanynyń oryndalatynyna sengen-di. Toqyraýyn bıdaıynyń jurtqa burynnan belgili ekendigi, ony óz atynan óziniń tájirıbe dalasyna kóshirý yńǵaısyz bolar-aý degen qaýipterdi eske de almady. Shynynda, ondaı qaýip zańdy ma? Eger jel erozıasyna qarsy turar osyndaı bıdaıdy Alshynbek shyǵara alsa, kim onyń ótken tarıhyn qoparyp jatady, kim Alshynbekke sen bar nárseni ózińe taqtyń dep aıyptaıdy? Tek shyqsyn de bıdaıdyń bul jańa túri!

Alshynbek bir mezet mashına ishinde ne bolǵanyn esine túsirgisi keldi. Bas ınjenerdiń orynbasarymen sóılesip otyrdy ǵoı. Qap, netken ońbaǵan adam bop shyqty álgi jýan nemeniń ózi! Eń bolmasa mashınany toqtataıyn demedi aý álgi esalańmen tartty da otyrdy... Álde ekeýiniń menimen oınaǵan túri me? Kóp keshikpeı qaıta oralar? Oı, bilmeımin, oıynǵa uqsamaıdy...

Alshynbek mashına ketken jaqqa aıandaı tústi de, kenet toqtaı qaldy. Mashınanyń ishinde álgi jýanmen ne sóıleskeni esine tústi. Alshynbekke buryn bireý Bıbiǵaıshanyń kúıeýi Qarataýda jumys isteıdi dep aıtqany bar, ol tipti profesordyń oıynan shyǵyp ketipti. Oıyna ustaıtyn Atymtaı taǵdyrynyń býǵan qansha keregi bar? Sóıtken Atymtaı, óziniń kúnásiniń jazasy tárizdi aıdalada, qulazyǵan qý dalada betpe-bet kezdesti?

Qas qaraıa bastady, taý jaqtan sýyq jel soqty. Aspandy torlaı bastaǵan shytyrman jaryq juldyzdar, bunyń álsizdigi men jalǵyzdyǵyn aıqyndaı túskendeı kúlim qaqty...

Paleozoı dáýiriniń sońǵy kezderinde osy arada dınozavr men ıhtıozavrlardyń alyp túrleri ómir súrgen, al Qarataý taýlarynyń qoınaýlarynda ǵajaıyp úlken aıdaharlar men ápjylandar júrgen degen sózdi Alshynbektiń áldeqalaı bir oqyǵany bar-dy. Tipti tóńkeristen buryn, sonaý Qarataý qoınaýynan ordaly jylandardyń osy aradaǵy Bılikól, Aqkól, Qyzylkólderge sýǵa barǵandaryn keshe ǵana aýyl aqsaqaldarynan estigen. Bul adam qorqar ýly, qara shubar, aqbas jylandar, qatty esilgen qyl arqandaı jup-jumyr denelerimen birin-biri orap, úıdeı bop shýmaqtalyp, asý-asýdan ótip, surǵylt topyraqty kókke kótere kólderge qaraı qulaıdy eken...

Tún qarańǵysy qoıýlana tústi. Qarańǵylyq. Alshynbekti ortalaryna alyp, syǵyp óltirgisi kelgen alyp taýlardaı jan-jaǵynan taıap berdi. Joldan adasyp ketpeıin dep, aıaǵyn eptep basyp ol aqyryn júrip keledi. Myńdaǵan jylan býynsyz, jińishke moıyndarynan bastaryn qylqıtyp, Alshynbekti shaqqaly qarańǵydan shyǵyp kele jatqandaı. Aıaǵyn attasa bolǵany, osy jylandardyń bireýin basyp keterdeı kórindi oǵan. Biraq olar Alshynbekke jol berip, ózderi onyń artynan, eki jaǵynan, qarańǵy túnde sýyq deneleri sýsyldap kele jatqan tárizdi. Ol bunyń bári úreılengen seziminiń týdyrǵan sýreti ekenin bilse de, qoryqqandyǵy sonshalyq, aıqaı salyp qasha jónelýge taıaý kele jatyr.

Kóp keshikpeı aýyl ıtteriniń el jatardaǵy ulýyna uqsas, sozylǵan, ishin tartyp álsin-álsin tyna qalǵan jeksuryn ún estildi. Bul qorqaý qasqyrlardyń qyńsylaǵandaı, tisterin shaqyldatyp shyǵarǵan daýystary endi birese oń jaǵynan, birese sol jaǵynan shyqty. Ǵajap, bul dybystar Alshynbekti shoshytqan joq, jalǵyzdyǵynan qutqarǵandaı, kóńiline demeý boldy. Biraq adamǵa shabýǵa júrekteri daýalamaǵan qorqaý qasqyrlar qyńsylap, sharshaı ulysyp, óz betterimen ketti...

Alshynbektiń oıyna endi Bıbiǵaısha tústi. «Sen meni dúnıedegi eń úlken qýanyshym, qyzyǵym — jalǵyzymnan aıyrdyń! Endi seniń de qýanyshyń, qyzyǵyń bolmaıdy, men saǵan bala taýyp bermeımin!» degen Bıbiǵaıshanyń biraz jyl ótip aqyry ekiqabat bolǵanyndaǵy aıqaıy dál sondaǵysyndaı estiledi. Buǵan Bıbiǵaıshanyń bul sózi semizdikten ábden kókigen aqymaq áıeldiń sandyraǵy sekildi kóringen. Alshynbek oǵan: «Tapqyń kelmese— tappa! Tek qorqytýyńdy qoı... Báribir sen meniń qýanyshymdy tartyp ala almaısyń, meniń eki balam bar!» degen. Bıbiǵaısha yzadan tipti kógerip ketken: «Sen eki balam dep, qazir shesheleriniń ákesiniń atyn alǵan balalaryńdy aıtasyń ba?» dep mysqyldaı qaraǵan.

Alshynbek ózin-ózi ustap úndemeı qalǵan. Azdan keıin dalaǵa shyǵyp ketken. Almatynyń adam az júretin maýjyraǵan tynysh kóshelerimen uzaq qydyrǵan. Qaıǵy júregine shanshýdaı qadalyp, birinshi ret Alshynbek balalarynan baılanysyn úzip ketkenine opyq jegen. Alshynbek qazir olardyń qandaı ekenin de bilmeıdi, túrleri de ózgergen, ákeleriniń attary da basqasha... Oǵan ásirese batqany óziniń Bıbiǵaıshasy, bir sol dep dúnıeniń bar qyzyǵynan aırylǵan Bıbiǵaıshasy — Alshynbek ózi osylaı oılaıtyn— budan bala kórgisi kelmeıtini edi. Ras, Bıbiǵaıshanyń sol kúngi qylyǵyn ol áıeliniń ádettegi ustamasynyń biri dep uqqan.

Tańerteńgi shaı ústinde túnde kórgen túsin berý oǵan ádetke aınaldy. Ol túste únemi Hasen bolady. «Qulynym meni saǵynyp júr-aý deımin... «Apa! Apa!» dep túsimde eki qolyn maǵan sozyp júgirip kele jatyr eken!», ne bolmasa: «Hasenjan aýyryp qaldy ǵoı deımin, kári atasynyń aldynda sup-sur bop jatyr... kúrsinip-kúrsinip qoıady!..» Tipti keıde: «Maǵan ókpelep júr-aý, shaqyram-shaqyram, kelmeıdi, teris burylyp ketedi, keshiretin túri joq!» deıdi de Bıbiǵaısha «Qalaı keshirsin, tastap kettim ǵoı, ózim qıdym ǵoı» dep aýyr kúrsinedi. Bunyń arty Bıbiǵaıshanyń jylaýymenen bitetin. Áıeldiń kóz jasyn jek kóretin Alshynbek astan-kesten bop ashýlanatyn. Rasymen Bıbiǵaısha kúnde osyndaı tús kóretin be edi, álde oıynan shyǵaryp júr me, onysy neǵaıbyl. Sirá, osynyń bárin Alshynbek meni aıar, Hasenimdi qolyma alýǵa ruqsat eter degen oımen aıtatyn tárizdi. Biraq Alshynbek ony aıaǵan joq! Bıbiǵaıshanyń kóz jasy men «balamdy aldyr» degen jobalap aıtqan tilegine jaýap retinde, eshteńege túsinbegen minez kórsetti.

Al Bıbiǵaısha bolsa jyldar ótken saıyn Hasen týraly kóp oılap, ony saǵynatyn boldy... Bala tappaý úshin ol ózine ne istedi, Alshynbekke qupıa qalpynda qaldy. Muny tek Bıbiǵaısha ólgennen keıin denesin jarǵan dárigerler ǵana bildi. Ol ishindegi balasy toǵyz aıǵa taıaǵanda, aýrýhanada qaıtty...

Bul oqıǵa sońynan boldy, al qazir Alshynbektiń esine, ózi Qarataýǵa júrerde Bıbiǵaıshanyń aıtqan sózderi ǵana tústi. Bıbiǵaısha Alshynbekten bala tapqysy kelmeıdi, óıtkeni bul ony balasy Hasennen aıyrypty. Áıtse de, Bıbiǵaıshaǵa Hasendi alýǵa bul ıege ruqsat etpedi? Bıbiǵaıshanyń buryn kúıeýde bolǵany, onda balasy qalǵany jurttyń bárine de aıan edi ǵoı, álde Hasendi qolyna alsa osy jaǵdaıdy bala kúnde esine salyp turady dep qoryqty ma?.. Osynym obal boldy ma, qalaı degen Alshynbektiń kóńilinde kóp jyldan beri alǵashqy ret bir kúmándi sezim týdy...

Bul túni Alshynbek uzaq júrdi me, qaı jaqqa qansha júrdi qazir esinde joq. Tek esinde qalǵany Úlken Qarataýdyń asýynan shar tabaqtaı bop aı týǵany. Aı qyp-qyzyl shoqqa tolǵan úlken dop tárizdi Qarataýdyń asýynan joǵary kóterile bergen.

Tań sarǵaıyp kele jatqan kezde ony motordyń gúrili oıatqan. Buny izdep sol jýan orynbasardyń ózi kelgen eken. Tek «vıllıs» mashınasy da basqa, ony aıdaýshy da bóten adam. Jýan orynbasar budan da erte keledi eken, tek Atymtaı kónbepti. Qarataýǵa qaraı ol mashınasyn meılinshe aqyryn júrgizipti. Semizdiń tezirek júrseıshi degen ótinishine: «bilemin, qazir qaıtyp kelesiń... Eń bolmasa bir tún aıdalada jalǵyz bolsyn, múmkin eshkim onyń mazasyn almasa, ótken-ketkenin esine túsirer, oılanar» dep te qoıypty.

Shynynda, Alshynbek aıdalada jalǵyz qalyp, ár nárseni oıyna alǵan-dy. Biraq bul rýdnıkke kelgennen keıin oǵan Atymtaı týraly shý kóterýge bóget bolǵan joq. Bunyń kótergen shýy sonshalyq kúshti shyqty, kombınat basshylyǵy men bastaýysh partıa uıymy Atymtaıdyń derbes isin qaraýǵa kóngen.

Osy kezde Qarataýda Asylbek Ahmetjanov jatqan. Ol ótken kezde Qarataý fosforıt baılyǵyn zertteýde kóp járdem bergen, qazir kombınattyń qurylysynyń qalaı júrip jatqanyn baqylaý úshin jıi kelip turatyn. Bul arada Asylbek Ahmetjanovty jumysshy jurt jaqsy biletin, o da mundaǵylardyń kóbin tanıtyn, keıbireýleriniń taǵdyryna da, isine da qanyq-tyn.

Ahmetjanov búkil rýdnıkti shýlatqan janjaldy oqıǵany estip, ózimen jer burǵylaý jumysshysy kezinen tanys Atymtaıdy shaqyrtty. Ne isteý kerek? Amal joq osy túngi oqıǵanyń qaıdan shyqqan sebepterin tegis jasyrmaı Atymtaı aıtyp berýge májbúr boldy.

Asylbek Ahmetjanov tyńdap shyqty, biraq eshteńe degen joq, oılanyp otyryp qaldy. Atymtaı ketkennen keıin ol Aıdynǵalıevti shaqyrtty.

— Dymǵa turmaıtyn mundaı ýaq áńgimeńizdi tezirek toqtatyńyz. Bul meniń sizge berer aqylym,— dedi Asylbek oǵan.— Siz budan da aýyr jaza tartýǵa tıisti edińiz, al siz... bar bolǵany aıdalada jalǵyz qalyp bir-aq ret qoryqtyńyz... Buǵan táýbe etińiz.

Ahmetjanovqa kóp syrdyń aıan ekenin Alshynbek túsindi. Sol túni-aq ol Almatyǵa júrip ketti.

Atymtaımen osy jalǵyz ret kezdeskeni profesordyń máńgi esinde qaldy. Buǵan taǵy bir sebep, sol kúnnen bastap Asylbek Ahmetjanov Alshynbekke burynǵydaı emes, salqyn qaraı bastaǵan. Al Aıdynǵalıevke Atymtaıdy jazalaı ma, jazalamaı ma degen máseleden góri, óz basyna Ahmetjanovtyń qalaı qaraýy anaǵurlym qymbat edi...

Ol kóz qıyǵyn urlana, endi Merýert pen Hasenge kezek-kezek aýdardy. Birine-biri laıyqty ádemi qyz ben jigit — eshteńe deı almaısyń! Alshynbek amalsyz osyndaı qorytyndyǵa keldi. Kenet profesordyń júregi shanshyp ketti. Ómir boıy osy balany beker jek kórmegen eken. Tek qur ǵana jek kórý me, bul ekeýiniń bir-birine aıanbas jaý ekenin Alshynbek qazir ǵana uqty.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

1

«Altyn araıda» egis jumysynyń aıaqtalýy Birinshi maı meıramymen jalǵasqan úlken jıyn-toıǵa ulasty. Poselkeniń eńbektegen baladan, eńkeıgen qartyna deıin úlken alańǵa jınaldy. Aýdandyq partıa komıtetiniń alǵysy oqylǵan, tartý-taralǵy, syılyq tapsyrýmen aıaqtalǵan jıyndy Ýgrúmov ashty. Keshke qaraı baq ishinde saýyq-saıran bastaldy. Baqta erte gúl jarǵan sıren aǵashy kóp bolatyn. Buralań joldar men keń aleıalar ústine tóne, qalyń japyraqty qaraǵashtar jelmen oınap sybdyr qaǵady. Jaınaǵan jasyl aǵash arasynan qyltyldap qyzyl jalaýlar tizbegi men uran jazylǵan matalar kórinedi. Klýmbalarda kógildir basyn kókke sozyp, názik sarǵaldaqtar tur...

Solárka men benzın ıisi sińgen kúndelikti kıimderin tastaǵan jastar úlde men búldege oranyp, bak, ishinde serýendep júr. Qaı túkpirge barsań da kúlki-qaljyń, gıtara úni estiledi. Boıaýy áli keýip úlgermegen estrada sahnasyna dýhovoı orkestr kelip ornalasty. Bul qys boıy daıyndaǵandaryn kórsetý úshin ,sahnaǵa shyqqan klýb úıirmesi-tin. Orkestrdi basqarýshy — Gýbanov brıgadasynyń traktorısi, aq kóılekti, tamaǵyna qara «kóbelek qanat» taqqan, uzyn boıly, sary shashty eston jigiti Iýhan. Ramazan jez tabaqtardy aldyna aınaldyra qoıyn alyn, naǵyz daýylpazshydaı, qolyndaǵy taıaqshalaryn qaqpaılaı qaǵyn, solqyldata soqqylap otyr. Bı alańynyń shetinde Aıjan men Glasha saýynshy qyzdarmen birdemeni aıtysyp kúlisip tur.

Jasy úlkender Mádenıet úıiniń janyndaǵy, salqyn, taza aýaǵa shyǵarylyp qoıylǵan stoldar qasynda otyr. Bul jerge búkil semásymen kelgender de bar: pecheneni qytyrlatyp jep, konfet soryp, krúshon men lımonadtyń táttiligine qyzyqqan balalar túk shydatar emes. Úlkenderi — aýdannan aldyrǵan «Jıgýlı» syrasyn aspaı-saspaı ishe otyryp ózara áńgimege kirisken. Ásirese Gýbanov stolynyń basynda adam kóp. Saratovtaǵy dosy meıram aldynda, Porfırıı Mıhaılovıchke — tyń ıgerýshiler úshin tańsyq sanalatyn, keptirilgen torta shabaqty jibergen edi. Qazir Gýbanov, darqan kóńilmen sol shabaqtardy serikteriniń aldaryna jaıyp salyn otyr. Qyzǵylt tústi tabaqtaǵy qabyǵy tazartylǵan balyq kózdiń jaýyn alǵandaı. Tabaq túbi taqyrlana bastasa-aq bolǵany, Gýbanov sıqyrshydaı kózin qysyp qalyń tabaqty qaıtadan balyqqa toltyra qoıady.

Jeke stol basynda, kenet aqynǵa uqsas Zikirıa aqsaqal jan-jaǵyna oıly kózin tastap, jalǵyz otyr. Ol anda-sanda ǵana aınalasyndaǵylarǵa til qatyp, áldenege rıza bolǵandaı basyn ızep qoıady. Keıde tipti sózderin tyńdap otyrǵandaı basyn shulǵıdy. Oǵan taıaý stolda, aldynda aýzy ashyq qumyrasy, álden-aq «qyzyp alǵan» Kachan. Túri — monshaǵa túsip, qaıyń sypyrǵyshpen shabynǵandaı qyzara bórtip, kúreńitip ketken. Qatyp-semip qalǵan, ınelikteı ilmıgen dármensiz Kachannyń áıeli, kúıeýine úreılene qaraıdy. Aınala tolǵan kóńildi kúı, áýezdi áýen. Tek Ignat Frolovıchtiń áıeliniń janary ǵana jasyq, jaltaq, muńǵa tolǵan... Adam aıaǵy saıabyrlaý aleıada profesor Aıdynǵalıev pen qart muǵalimge uqsas, ústine yqsham tigilgen qara kók kostúm kıgen, býryl shashyn yqtıattap taraǵan áıelin qoltyqtap, Ýgrúmov ersili-qarsyly júr.

— Bylaısha aıtqanda jer erozıasynyń ne ekenin men sonda bildim,— dedi Ýgrúmov,— soǵystan birneshe jyl buryn mamandar tobymen Kanadada bolǵanym bar... Qara Daýyl soqqanda jerdiń asty men ústin ajyratý kıyn, kún kózin kórip bolmaıdy, álem beti jatqan bir súreńsiz surqıa dúnıe. Jel úrlep qum men shań aralasyp ketken. Myńdaǵan gektar egis dalasynyń topyraǵy kek júzinde ushyp júr. Sol bir surapyl bizdiń jerimizge de tap bolmasyn deńiz, oǵan jol bermeýimiz kerek. Bıylǵy kóktemge Aqseńgir alqabynda tájirıbe jumystaryn bastadyq... Siz sol egis dalasyn kórýińiz kerek...

Mádenıet úıiniń janynan,Ýgrúmov janyndaǵy kisilerimen Zikirıaǵa qaraı júrdi.

Bular kelgen betten-aq bos stol tabylyp, oryndyqtar qoıyldy. Aq aljapqyshty daıashy qyz júgire basyp partorgtiń qasyna kelip edi, biraq Ýgrúmov bizge ázir eshnárseniń qajeti joq degendeı syńaı kórsetti. Qyz ekinshi stolǵa qaraı buryldy... Ýgrúmovtyń áıeli Varvara Mıhaılovna, erkekterdi ońasha qaldyryp, ózi baqsha ishine qaraı bettedi.

— Sonymen, aqsaqal, bul sovhozda da qoı esiremiz ǵoı?— dedi Aıdynǵalıev Zikirıaǵa amandasyp bolǵannan keıin.

— Álbette, álbette,— dep shal qozǵalaqtaı bastady. Óziniń qasyna astanalyq qonaqtyń kelip otyrǵanyna kóńili kóterilip qalǵan sıaqty.— Qoı ósirýge bul jerdiń qolaıly, ári jetkilikti ekenine bizdiń partorgtyń kózi jetken tárizdi...— dep ol Ýgrúmovke qarady.

— Alǵashqy qar túskenshe bul arada qoıdy jaıylymda ustaýǵa múmkindik bar,— dep Ýgrúmov shaldy qoshtap qoıdy.

— Al sonda ol qoılardy kim baǵady?— dedi Aıdynǵalıev.— Meniń baıqaýymsha sovhozdyń negizi orys jastary. Olarǵa qoıdan góri mashına jaqyn. Al qoı baǵýǵa jaraıtyn shaldardy da men kórip otyrǵam joq...

— Ony kezinde kórermiz,— dedi Ýgrúmov,—tek isti bastaý shart...

Zikirıa quptaǵandaı basyn ızedi. Oǵan birazdan beri partorg sóziniń bári durys, bári jón kórinetin bolǵan.

— Ie, bir yńǵaıy bola jatar,—dep ol Ýgrúmovtyń sózin qoshtady da:—Sizdi Máskeýde úlken adam bolypty dep júr ǵoı osy jurt, ras pa?— dedi.

— Adamnyń úlken-kishiligi qyzmetinde emes, qarıa, — dep kúldi Ýgrúmov.— Meniń qyzmetim Máskeýde, jaýapty qyzmet bolǵany ras. Biraq maǵan qyzmet emes, Máskeý qymbat. Men Máskeýdi jaqsy kórem...—dep kúrsindi ol.— Iá, qoldan keler shara joq, ol jerden ketýge týra keldi. Adamnyń júıke tamyry sharshaıdy degen aýrý bar... Mine, sondaı aýrýmen syrqattanǵan áıelimdi dárigerler qalanyń qarbalas ómirinen aýlaq, ýaqytsha bolsa da tynysh ómir ortasyna apar dedi...

Mundaı aýrýdy Zikirıa buryn estimegen de edi, onyń jaıyn qaıtalap suraýǵa, Ýgrúmovtyń jarasynyń aýzyna tıip ketem be dep qoryqty. Ol tek oılana, saqalyn sıpaı:

— Demek, áıelińdi óte jaqsy kóredi ekensiń ǵoı? — dep qaljyńdaı kúldi.

— Jaqsy kórem,— dedi baısaldy túrde.— Alaıda Máskeýdi de jıi eske alam. Sóıtsem de sizderdiń myna keń dalalaryńyz da maǵan óte unaıdy.

Shaldyń janary jaınaı tústi.

— Onyń jaqsy eken... Adamnyń dalany unatýy — qıalyna qanat bitkeni. Ondaı adam qıalǵa sharyqtaı alady.

Profesor birdeńe aıtqysy kelip kúlimsireı berip edi, biraq Kachan bólip jiberdi: áńgimege aralasqysy kelip otyrǵany kórinip tur:

— Qyzyq adam,— dep ol Zikirıany qolymen nusqady,— men shoshqa shujyǵyn usynsam, almaıdy... Jerkenedi á?..

Onyń mastyqtan buldyrap ketken kózi Ýgrúmovke qadala qaldy.

— Jerkenbeıdi, tek bularda sondaı ádet-ǵuryp bar,— dep Ýgrúmov baısaldy jaýap berdi oǵan,—Mezgili jetkende ol ádet-ǵuryp ta ózgeredi.

Kachan partorgtyń sózine senbegendeı túnerip, úndemeı oılana qaldy da, qolyndaǵy shanyshqysyn shoshqanyń týralǵan shujyǵy salǵan tabaqqa qaraı apara berdi.

— Onda buny basqa ádet-ǵurypqa... ózim-aq úıretem...

— Keregi joq... Ýgrúmov Kachannyń ıyǵynan aqyryn tartty. Zikirıa sizdiń úıretýińizsiz-aq kún kóre alady...

Kachan qolyndaǵy shanyshqysyn tastaı saldy, biraq kózi qantalap, tamyrlary isinip shyǵa keldi.

— Sizge, demek, bóten jaqqa bara jatqanyńyzda ózińizdi qalaı ustaý jaıynda aqyl aıtqan bolar... Tek siz ony umytyp qalǵan sıaqtysyz...— dedi Ýgrúmov sózin aıaqtap.

— Bóten jaq?.. dep Kachan ilip áketti.— Qaıdaǵy bóten jaq? Ol yrjıyp ezý tartty.— Munyń bári meniń jerim!

— Seniki, seniki dep Zikirıa asyǵa kelise ketti. Ol ásirese, ózin osy adam álsin-álsin shaqyryp júrgen janjaldan qatty qorqatyn.

— Jer meniki de, seniki de emes,— dedi qatýly únmen Ýgrúmov yzadan ózin-ózi ázer ustap.— Bul bizdiń, bárimizdiń, Sovet eliniń jeri... Osy jerde ár eldiń dástúrin, saltyn qurmetteı biletin sovet adamdary turady. Muny sizge bireý bolmasa, bireý erteli-kesh aıtyp pa edi?

Aıtqan, aıtqan...— dep Kachan aıaq astynda júni jyǵylyp, seskengendeı Zikirıadan sheginshekteı berdi. - Eger orynsyz sóz aýzymnan shyǵyp ketken bolsa, keshire kórińizder... Kóbirek iship jiberippin. Bunym óshpendilikten emes, shyn adal peıilimnen...

Ýgrúmov oǵan lám demesten, yńǵaısyzdanyp, shalǵa qaraı buryldy. Kachannyń arsyz qylyǵy úshin keshirim suraǵandaı syńaı kórsetti. Zikirıa partorgke rıza bolǵanyn bildirip: kúlimsireı qarady. Qart shopan, qonaq pen Ýgrúmov úsheýi qaıtadan áńgimege kirisken kezde, Kachannyń áıeli ony jeńinen tartqylap:

— Sen tamaq jeı otyrsaıshy, aýzyna birdemelerdi salsaıshy, Ignat,— dedi sybyrlaı sóılep.— Biletiniń tek ústi-ústine ishe berý... Elden uıat qoı...

— Óshir únińdi, kempirim!..— Kachan tistene sóıledi.— Mezgili kelse, ózimdi áli tanytarmyn!.. Áli-aq tanytarmyn!

Sońǵy sózin ol tek áıeli ǵana estıtindeı etip aqyryn ǵana aıtty. Qoryqqanynan jan-jaǵyna áıeli abaılap qarap, ún-túnsiz otyryp qaldy.

Osy jerde Zikirıa, partorg, Aıdynǵalıevter otyrǵan stol qasyna Glasha men Varvara Mıhaılovna keldi. Glasha profesormen budan buryn tanysqan-dy. Áıelder baq ishinde tanystarymen kezdesip áńgimege aınalyp qalǵan-dy. Varvara Mıhaılovna qydyryp júrip Glashaǵa Máskeýdi sóz etti. Onda bolyp kórmegen Glasha, osy bir ǵajaıyp qalany kórgisi kelip ketti. Kreml kýranttarynyń daýsyn estip, adamy kep Gorkıı kóshesimen júrip, ózi kitap pen kınofılmderden ǵana biletin mýzeı, teatr, kórmelerde bolýdy arman etti. Júzi bal-bul janyp, qulpyra túsip, áńgimeni bar yntasymen, eltı tyńdady... Profesor Aıdynǵalıev stol astynan onyń kishkene ystyq alaqanyn qysa ustap otyrdy da, áreń degende bosatyp jiberdi... Biraq dál osy jerde syltaý taýyp, ornynan turyp Glashanyń qasyna baryp otyrdy...

Estradadaǵy dýhovoı orkestr jigitteri aspaptaryn oryndyqtaryna qoıyp, demalýǵa túregeldi. Endi kınomehanık jigit radıoldy júrgizdi. Jeńil, shapshań, yrǵaqty mýzyka shalqı jóneldi.

Hasen Merýerttiń qasyna keldi.

— Ruqsat pa?..— dedi qol sozyp.

— Siz tvısti bıleı bilýshi me edińiz!..— Qyz tańyrqaǵandaı syńaı kórsetti

— Men tipti oqyp, jaza da bilemin, — Hasen shymshı sóıledi.

— O, onda kóp nársege jetip qalǵan ekensiz!—Merýert kúlip jiberdi.

Olar bı alańynyń ortasyna shyqty. Birneshe mınýt bı alańyna eshkim shyqpady. Jurt sonshalyq erkin, ádemi bılep júrgen qyz ben jigitke súısine qarap turyp qaldy.

— Nege ekeni belgisiz, búgin kóńilim bir túrli jabyńqy,— dedi Hasen bı arasynda qyzǵa.

— Jabyńqy? Álde kúlgińiz kelip pe edi?..

— Kúlmesem de kúlimsireı qarasam dep edim.

— Kimge.

Beý, Merýert, Merýert... Hasen kimniń betine qarap kúlimsiregisi kelýshi edi?.. Tek seniń betińe ǵana emes ne... Álde sen ony sezbeısiń be?.. Álde onyń mahabbatyn túsinbeısiń be?..

Ǵajaıyp sezim — mahabbat degen! Qara tasty qaq jaryp shyǵyp, ózine jol salǵan muz bulaqtaı, mahabbat janyńnyń belgisiz bir túkpirinde paıda bolady da, jolynda turǵan san bógetke qaramastan bir júrekten ekinshi júrekke jol tabady. Kenet kóp adamnyń ishinen saǵan bireý unaıdy. Buny kim, qalaı túsindire alady? Bar bolǵany sen ony súıesiń!.- Bul suraqqa adam balasy jaralǵaly áli eshkim jaýap berip kórgen joq, sondyqtan da mundaı suraqty qoıýdyń da qajeti az. Oǵan júrek qana jaýap bere alar edi, ol tilsiz ǵoı. Sóz aqyl-oıǵa berilgen, biraq onyń da aıtary joq... Alaıda, aqyl-oı, júrek, sezim — bári bir tutas. Ásirese Hasen úshin... Mine, sol sebepten de osy bir alǵashqy mahabbat oǵan mazasyz, júregi órtenip bara jatqandaı azapty...

Merýertti súıetin jan jalǵyz ezi emes ekeni oǵan aıdan-anyq... Profesor Aıdynǵalıev te bul arada bosqa shyrmalyp júrgen joq. Onyń da óz jospary bar, árıne. Másele biraq munda emes. Qyz júreginiń qandaı alasurǵan arpalysqa toly ekenin Hasen sezedi. Al eger Osy bir qaýipti adamnyń qandaı aılaker, zulym ekenin eskersek...

Hasen sheshesin, onyń qaıtys bolar aldynda ózine jazǵan hatyn esinen shyǵarmaıtyn. Ol hattyń árbir sózi, árbir jolyn jatqa biletin. Mine, qazir de Merýertpen bılep júrgen kezinde de, ol sol hattaǵy Alshynbek jaıyndaǵy oılardan aryla almaı qoıdy. Onyń kóz aldyna ábden ýmajdalyp, túte-tútesi shyqqan, qalaı bolsa solaı asyǵys shımaımen jazylǵan bir paraq qaǵaz kólbeńdep turyp aldy. Hattyń sheshesiniń kóz jasy tamǵan jerlerinde, sıasy jaıylyp, ashyq joldary kúlgin daqtarmen buldyrap ketken-di.

«Janym meniń, kúnim meniń!— dep bastaǵan hatyn anasy,— Múmkin sen, muny jazyp otyrǵan, ózińniń sábı kezińde, kóz jasyńa qaramaı tastap ketken anań ekenin bilseń, oqymassyń, ýmajdap, ortasynan eki bólip laqtyryp tastarsyń... Oǵan renjimeımin, maǵan sol kerek, óz obalym ózime... Seniń meni jek kórýge de, menen jıirkenýge de qaqyń bar. Biraq ótinerim, sózimdi aldymen tyńdap al... Múmkin sonda ǵana sen meni jek kórýdiń ornyna aıarsyń, janyń ashyr. Óz qatesin moıyndamaı, tek óziniń aram peıiliniń quly bolyp ómir súrip ótkenderdi ǵana jek kórýge bolady. Sen bul sózime. Al ana, meıli ol kim bolsa ol bolsyn, erte me, kesh pe, ne istegenin túsinedi. Sonda baryp onyń ókinishi ómir boıy basylmas óksikke aınalady...

Qarǵama meni, aıaı ker, esirkeı ker, senen budan basqa tilegim joq. Janyń ashysa, osy hatymdy aıaǵyna sheıin oqyp shyq. Bul meniń ózimmen birge molama alyp keter aqtyq qýanyshym. Sen bul hatty qolyńa alǵan kezde, men o dúnıede bolam. Óz kinám úshin ózimdi-ózim jek kórdim, endi bul jalǵanda júre alatyn emespin. Sol úshin, bar jazyǵym úshin, ózimdi-ózim qıdym.

Iá, maǵan seni qaldyryp, Alshynbekpen ketý, ne Alshynbekten aıyrylyp, senimen qalý ońaıǵa túsken joq... Eki jaǵynyń birine shyǵýdy Alshynbek menen talap etti. Amal joq, osylaı sheshtim. Seniń baqytyń emes, óz baqytym týraly oıladym, tek Alshynbekpen ǵana baqytty bolamyn den oıladym. Biraq olaı bolmaı shyqty. Áıel mahabbatynan góri, ana mahabbaty kúshtirek eken... Túrli sebeptermen jan-tánimen súıgen balalarynan, semásynan aırylǵan kóptegen áıelder artynan jańa oshaqtan, basqa adamnan baqyt, mahabbat tapqandar bar... Biraq ana she? Ózi tastap ketken balasyn qalaı umytady? Ornyn nemen jabady? Al men seni sondaı saǵyndym, qulynym!.. Sol saǵynysh aqyry Alshynbekke degen mahabbatymdy sóndirdi: Ol meniń kóz jasymnyń, ózegimdi órtegen órttiń qunykeri boldy. Seni sol úshin tastadym, ony endi sen úshin, qarakóz qulynym, máńgi qıdym... Ózimdi-ózim jazaladym, meniń oǵan degen soqyr mahabbatymdy paıdalanyp senen aıyrtqan qylmysyn keshe almadym. Ony jek kórip kettim, odan eshqashan bala kótermeske ant ettim. Kek alý úshin men sıaqty áljýaz áıeldiń qolynan basqa ne keledi?..

Iá, saǵan degen saǵynyshym ulǵaıa berdi, bir kórip, baýyryma qysyp, mańdaıyńnan ıiskep, bultıǵan betińnen bir súısem bar armanym biterdeı kórindi maǵan... Biraq úıtýge meniń qaqym joq-tyn. Sonda da júregi qurǵyr alyp-ushyp eń bolmasa ulyńdy alystan bolsa da bir kór dep bolmady. Ózińdi kórmeı, tipti kóleńkeńdi bir kórsem, so da maǵan jeńildik bolar edi dep oıladym. Osy oı endi meniń mınýt saıyn mazamdy aldy. Aqyry azabyma aınaldy. Bir kúni eshkimge bildirmeı, men ózimizdiń aýylǵa keldim. Sen ol kezde toǵyz jasar bolatynsyń...

Ol Oktábr revolúsıasynyń meıramy kúni edi. Erekshe kıinip seni kóshede kúttim. Qasymnan jurt ótip jatty, bári kolhoz alańynda bolatyn jıynǵa asyǵyp barady. Kenet sender kórindińder — qasyńda meniń ákem. Ekeýiń. Seniń basyńda qyzyl barqytpen tystaǵan túlki tymaq. Ústińde-qara shı barqyt shapan, belińde jalpaq soldat belbeý, shamasy ony saǵan ákeń syılaǵan ǵoı... Atań qolyńnan jetektep alypty, sen oǵan birdeńelerdi aıtyp kelesiń... Qulynym, seni jaqynyraq baryp anyqtap kórgim kelip ketti. Sender taıap qaldyńdar. Ákem kórmesin dep buǵa bastadym... Ózimdi-ózim ázer ustadym. Tipti aıqaı salyp, saǵan qaraı tura júgirýge az-az qaldym... Osydan bes jyl buryn sen, torsyq sheke, keń mańdaı, qara tory jas bala ediń, qulynym, qazir de sondaı ekensiń... Tek úlken sábı kózderińnen bir orasan muńdy ańǵardym. Ondaı qaıǵyny úlken adamdardyń janarynan da kórmegen edim. Býynym bosap, áreń turdym, qulap ketpes úshin qabyrǵaǵa súıendim... Osy sátte, bir kórsem, qaıǵymnan arylarmyn degen basym, endi burynǵymnan da aýyr azapqa bata túskenimdi sezdim! Sonda ǵana óz kinámdi tolyq moıyndadym. Seniń kózińniń mundaı muńly bolýyna tek men ǵana kinálimin. Buryn, ekeýmiz birge turǵan kezde, sen ózge balalardaı kóńildi, ótkir, ári tentek, erke ediń... Kóz jasym kól boldy. Qasymnan ótip kettińder. Atań meni tanyǵan sıaqty kórindi, biraq aıaldaǵan joq. Tek men jaqqa jalt qarady da, teris aınalyp, seni maǵan kórsetpeı qalqalaı berdi. Bul qylyǵy onyń, eshqashan keshirim degendi bilmeıtin, qatygez, ádiletti minezine laıyq... Men onyń ózeginen shyqqan jalǵyz qyzy bolsam da, ol meni sábıin tastap ketken, buzylǵan ana dep uǵady... Oǵan jalynyp-jalpaıyp, ótinish etýdiń de qajeti az. Óıtkeni ákeme men áldeqashan shirigen jumyrtqamen teńmin. Seni sol kórgenimnen keıin men ákeme jolyqpadym... Menimen júzdesý oǵan da ońaı tımes edi. Al eger de bıshara shalmen kóshede, kópshiliktiń kózinshe tildesken bolsam, ol uıalǵannan jerge kirip kete jazdar edi... Qatygez, dala zańyn qadirleıtin shaldardyń bári osyndaı. Oǵan da janym ashyp, seni de aımalap betińnen bir súıe almaı, qaıtyp kettim. Úndemesten kettim, sen úshin óz taǵdyryma kóndim, saǵan degen júregimdegi bar sezimime buǵaý saldym, óıtkeni ákem seni menen góri jaqsy tárbıeleı alatynyna kúmánsizbin. Ras, sen ananyń aıaly alaqanyn sezbeı er jetesiń, biraq naǵyz adal azamat bolasyń. Ol óziniń qyzyn olaı tárbıeleı almady, bul shynym... Biraq qazaq shańyraǵyna áke qyz balaǵa boı jetkenshe, jas nárestedeı qaraıdy. Al ósken kezinde olarǵa aqyl aıtýǵa aýzy barmaıdy, tipti zekýge batyly jetpeıdi. Ádet-ǵuryp boıynsha qyz tárbıesi shesheniki. Sheshesiz jetim óstim, qatal áke de tárbıesin bere almady. Múmkin minezimdegi kóńilshektik, jasyqtyq, tabansyzdyq sodan shyǵar. Biraq munyń bárin aıtqanym kúnámdi aqtap, istegenimdi jýyp-shaıý emes...

Men úıime qaıtyp keldim, biraq seniń jaýdyraǵan kóziń jadymnan ketpeı qoıdy. Qaıda qarasam da qaıǵy-muńǵa toly, úlkenderdiń kózindeı aqyldy, seniń jaýdyraǵan qara kózderin, maǵan qadalady da turady. Meni jaqtyrmaı jazǵyra qadalady. Sol seniń kózderińnen qashyp qutylar jer taba almadym! Keıde ózimdi jyndanyp bara jatqandaı sezindim. Sol kezde Alshynbekten, seni qolyma alaıyn dep ótindim. Ol kelispedi. Nege óıtti? Qandaı oıy barym uqpadym. Osydan keıin bul adamǵa degen, áldeqashan izi-túzi óshken mahabbat túgil, jaı sezimnen aıryldym. Kóz aldymda quny tústi. Ras, bir kezde men júrek tolqynyna qarsy tura almaıtyn osal, sengish, taıyz jan edim. Alshynbektiń ózimshil, ór kókirek, óz degenin istetetin ishmerez ekenin der kezinde seze almadym. Ol aqyry ózin meniń mahabbatyma emes óziniń ózimshildik minezine qurban etti... Men munyń bárin eshnárseni túzetýge, aıybymdy shaıyp-jýýǵa bolmaıtyn, kesh qalǵan ýaqytymda ǵana túsindim...

Bul hatymdy, qarashyǵym, men o dúnıege attanyp ketken soń oqısyń. Meniń ajalym saǵam úlken qaıǵy-qasiretke aınalmasyn bilemin, sondyqtan da óz ólimim týraly salqyn qanmen jazyp otyrmyn. Seniń maǵan degen balalyq mahabbatyń sónip, óshken de shyǵar. Óshpegen kúnde de ol seniń sábı kezdegi mahabbatyńdaı báribir ystyq bola almaıdy. Ol túsinikti. Ana úshin bala jasy esep emes. Olar qartaısa da ana úshin bala bolyp qala beredi. Al balaǵa ana jasta kerek-ti. Kóbi qabyrǵalary qatyp, býyndary bekip alǵan soń, ana ólimine asa qaıǵyra da qoımaıdy. Aıyrylyp ketpesek, meniń ólimime sen de osylaı qarar ma ediń, qaıter ediń. Al qazir, osy bir ótken isterden soń, sen qaıǵyryp qan juta qoımassyń.

Biraq sen meniń ólimime tek Alshynbek qana kináli dep oılama. Joq. men ózim shatystym, tabandylyq kórsete almadym, aqyrynda óz ómirimdi ózim óshirdim.

Endi seniń ákeń jaıynda bir-eki aýyz sóz aıtqym keledi. Ol — ádil, ary taza, jaqsy adam. Men ony, oıymnan shyqpady, aldandym dep tastap ketken joqpyn! Men tek basqa adamdy súıdim, aqyl-oıymdy, adamgershilik boryshymdy sol sezim bılep áketti. Ondaı jaǵdaı bolady. Iá, men Alshynbekti jaqsy kórdim... Bul sezimdi óziń de bir kezde basyńnan keshirersiń, sonda túsinersiń... Túsinersiń — eger sonda keshirmeseń.keshir dep ótinbeımin, tym bolmasa meni aıarsyń...

Taǵy bir sóz. Ózińniń atań qolynda tárbıelengeniń jaqsy boldy. Ol seni tek adaldyq pen azamattyqqa ǵana baýlyp qoımaıdy, ol seni basqa adamdardy, olardyń qýanyshy men qaıǵysyn túsinýge úıretetinine senimdimin... Al eger seni Alshynbek tárbıelese ne bolar edi! Múmkin bir kezde sen ózi sıaqty oqymysty bolyp shyǵarsyń... Biraq qandaı adam bolasyń? Eger Alshynbek sıaqty tek óz basyn ǵana oılaıtyn kisi bolyp ósseń, odan ne paıda?.. Al bul adam ólip jatsa da óz baqyty úshin kúresýge bar jáne ony qorǵap shyǵa alady...»

Hasenniń esine hattyń sońǵy sóılemi qaıta tústi. Kenet júzi qýqyldanyp, ózgerip ketti. Muny sezip qalǵan Merýert:

— Sizge ne boldy? dep tańyrqaı surady da bı ekpinin baıaýlata qoıdy.

Hasen kútpegen jerden hat sózin qaıtalady:

— «Bul adam ólip jatsa da óz baqyty úshin kúresýge bar jáne ony qorǵap shyǵa alady...» Shynymen-aq solaı ma? Tek sonyń degeni ǵana bola bere me?

— Sen ne aıtyp tursyń, Hasen?

Merýert oǵan tańyrqaı, qıaqtaı qasyn kere qarady. Biraq Hasen bunyń kim týraly, ne jaıynda aıtyp turǵanyn qyzdyń bile qoıǵanyn, onyń kirpik astynan ózine jalt qaraǵan pishininen baıqap qaldy.

— Jaı, ásheıin... Qaıdaǵy joq sandyraq sózder... Keıde meniń osylaı sóıleıtin ádetim bar..— Hasen endi qaıǵysyz jandaı kúlimsiredi.

Merýert Hasenniń qoltyǵynan aldy da:

— Qaıtalyq,— dedi—Siz meni shyǵaryp salasyz ba?

— Árıne!

...Shirkin-aı, qyzdyń úıi mundaı jap-jaqyn bolmaǵanda... Onymen qatarlasa náp-názik salqyn shyntaǵyn aıalaı ustap,shetsiz-sheksiz,alys sapar bolsa da júre berer edi.

Úıiniń aldyna kelgen soń kenetten qyz:

— Hasen, óziń súıip, al ol unatpasa da tek turmysqa shyǵýdyń jóni osy eken dep, saǵan nıet bildirse sen sondaı qyzǵa úılener me ediń? - dedi. — Jáne onyń bul qylyǵyn bilgen bolsań... Qaıter ediń?

— Men úılenbes edim!

— Nege? Sen ony súıesiń ǵoı?

— Súıse she? Eger ol menimen baqytty bola almaıtyn bolsa, men óz mahabbatymdy sóndire alar edim.

— Buny sen... namystanǵanyńnan ister me ediń?

— Namystanǵanyńnan degeniń qalaı?

— Mysaly qyz seni súımeıdi... Mahabbatyńa mahabbatymen jaýap bermeıdi. Bul qorlyq jaǵdaı ǵoı. Bul seniń ózimshildigińe tıedi, namystandyrady... Sonsoń sen qyzǵa teris qarap ketesiń...

— Joq, másele namysta emes. Qyz súımese men ózimdi baqytty sanaı almas edim. Meniń baqytym — onyń baqytsyzdyǵyndaı kóriner edi. Sonda bul qandaı baqyt bolmaq?.. Ekeýiniń júregi ortaq til tapqanda ǵana ekeýi birdeı baqytty bola alady. Al óıte almasa ekeýi de birdeı baqytsyz...

— Durys aıtasyń... Átteń ne kerek, jurttyń kóbisi basqasha oılaıdy,— dep Merýert tómen qarady.

2

Hasenniń ómirindegi eń aýyr kóktemi — osy «Altyn araıdaǵy» alǵashqy kóktem boldy. Buǵan sebep tek osy arada Merýertpen kezdeskendigi ǵana emes... Bıylǵy kóktem burynǵy jyldarǵa qaraǵanda anaǵurlym erte shyqty. Jer qyrtysyn qar sýy erkinshe sýsyndata almady. Egis aıaqtalyp, jyrtylǵan jerde egip basy qyltıa bastaǵannan beri, «Altyn araıǵa» bir tamshy jańbyr tambaı qoıdy. Qalaı bolsa solaı túse qalǵan boıaý shatpaǵyndaı, akshabyr seldir bulttar tym alysta, kóz tundyrar kógildir kók tórinde paıda bolyp tez-aq tarap jatty. Olar múmkin qıalshyl aqyndardy tebirentip, qyl qalam neleri — sýretshilerdi shabyttandyratyn da shyǵar, al Hasen syndy eginshini qobaljyta tústi. Kók aspanǵa qaraǵan saıyn júzinde renjý paıda boldy. Oǵan, onyń jerine, aýyr ylǵalǵa bókken, egin dalasynyń tósine shóge túsken alasa qara-kók bulttar, kúmbirleı kúrkiregen kóktemgi kún kerek edi!... Biraq olar bolmady.

Jer keýip ketti. Kepken tastaı túbirshikti qolyńa alyp saýsaǵyńmen qysyp qalsań, zamatta úgitilip, sýsyldaǵan topyraqqa aınalyp ketedi. Eger osy qurǵaqshylyq budan ary qaraı sozylar bolsa, nege aparyp soǵary Hasenge aıan. Jaz shyǵa ańyzaq jel kóterilse eginniń quryǵany. Ásirese jel erozıaǵa ushyraǵan egin-jaılarǵa óte aýyr tıedi. Mundaı jaǵdaıda eń qajeti Jańbyr...

Ras, jańa tásilmen jyrtylǵan «Aqseńgir basqa jerlerge qaraǵanda qaýipsizdeý jaǵdaıda... Biraq bul, birinshiden, osy jerdegi alǵashqy tásil, jer qyrtysyn qoparmaı jyrtylǵan egistik bolatyn, qandaı shyǵym bereri áli ekitalaı. Ekinshiden, oıdaǵydaı ónim bergen kúnniń ózinde de, Aqseńgir bireý-aq qoı, al sovhozda myńdaǵan gektar egistik dala bar.

Másele tek qana «Altyn araı» sovhozynda emes. Ótken jazda Ýkraınada jáne Rossıanyń qara topyraqty oblystarynda qurǵaqshylyq boldy. Elimizdi astyqpen qamtamasyz etken shyn máninde Qazaqstan tyńy men Sibir jeri edi. Al bıyl she?.. Tyn sovhozynyń jas agronomy Hasenge bıyl «Altyn araı» eginine, onyń dándi daqyl sebilgen egis dalasyna búkil Sovet halqy qarap otyrǵandaı kórindi. Erozıamen kúres — dep oılady Hasen,— agrotehnıkalyq sharalar, jerdi qyrtysyn qoparmaı jyrtyp óńdeý, tuqym sebýdi durys uıymdastyrý, shóp tanapty júıeni keńinen paıdalaný. Ol Ýgrúmov ekeýi, qazirgi ǵylym jetistigine negizdelgen osy bir sharýashylyq sharalardy júrgizýdi qyzý qolǵa almaq bolǵan. Al Tileýqabaqovtyń aıtqan dálelderin esepke almady. Ony Hasen sovhoz dırektory retinde syılasa da, ómirden kenje qalǵan, óz betimshe sheshim qabyldaı almaıtyn, tek «joǵarydan» kelgen nusqaýdy ǵana oryndap otyra alatyn jan dep oılady... Biraq Hasen Tileýqabaqov jaıynda ne oılasa sony oılasyn, al shyn mánine kelsek sovhoz dırektorynyń da aıtqandary oryndy edi. Elimizge mol astyq kerek. Al shóp tanapty engizý, keleshekte ár gektardan egin ónimin ósirgenmen, ázirge egistik jerdiń kólemin azaıtady...

Kóktem bastalǵaly, ishinde bir syr saqtap kelgen Hasen Esil boıynyń sol jaǵasyndaǵy alapqa kóz tigip, qaraı berdi. Ol jaqta at taǵasyndaı ıilip ózennen bólingen, kishkene tóbeler tizbegi úsh jaǵynan qorshaǵan jazyq jer jatyr. Bul egiske jaraıtyn kópten beri bos jatqan jer edi. Biraq ony paıdalaný ońaıǵa túspeıtin. Alapty qysy-jazy soqqan jelden tóbeler qorǵaı almaıtyn, jeri negizinen kóktemde erigen sýdan ylǵaldanyp, qar az jyly keýip, tastaı bop shaqyldap qatyp qalady. Esil ózeniniń kóktemgi tasqynyn osy tyńaıǵan jerge jibermeı, tabıǵat tosqaýyl bolyp turǵan, batys jaǵyndaǵy qyrqalardy búldozermen alyp tastaý kerek degen oıǵa bekingen. Sonda Esil ózeniniń kóktemgi mol sýy alapqa jaıylady da, jer ylǵalǵa keneledi. İstiń kóp egjeı-tegjeıine qaramaı, ol óz oıyn Gýbanovqa aıtty. Gýbanov munyń oıymen árqashan da sanasatyn, ony sol jaǵaǵa alyp keldi. Porfırıı Mıhaılovıch qyrqany jaǵalaı júrdi. Birneshe ret jerdiń topyraǵyn shuqylap qarady. Aqyry on shaqty kúshti búldozer úshin bul aranyń jumysy bir aıǵa jetpeıtinin shamalady.

Biraq Hasen bul jerdi paıdalaný jaıynda sovhoz basshylaryma habarlaýǵa asyqqan joq. Oǵan sebebi de bar edi...

Osy qyrqa ústinde qulazyǵan, keıbireýleri qulaǵan, al keıbireýleriniń balshyqtary opyrylyp túsken qazaqtyń eski qystaýlary men zırattary turǵan. Bul zırattarda bylaısha aıtqanda jeti atasynan bergi ózderiniń ata-babalary jerlengen-di. Mundaı molaly jerdi qazaq qasıetti jer dep sanaıdy. Al sol qasıetti jerge búldozerler jiberý kerek pe? Hasen osyny oılaǵan.

Kóshpeli qazaq halqynda erteden-aq kisi jerlengen qorym-mazarlardy kútý, saqtaý dástúri bolmaı kelgendi. Olar egıpettikter sıaqty asqaq, alýan, berik pıramıdalar turǵyzǵan joq, rımdikterge uqsap panteondar salǵan emes. Tipti óz babalarynyń qabirleri ústine kóne qypshaqtar sıaqty taýdaı etip topyraqtar úıip, qorǵandar da turǵyzǵan joq. Búkil qazaq dalasynyń ón boıynda tóbesinde aıshyǵy bar balshyqtan soqqan kúmbezdi mazar, zırattar tolyp jatyr. Kóshpeli el ony kútip, álsin-álsin túzep otyra almaıdy, biraq qastandyqpen bireý-mireý ony buzsa, ne zırat basyna qıańqylyq istese, ondaı adamǵa laǵnet aıtady, jazasyn tarttyrady, keıde tipti elden alastaıdy...

Osyndaı eski zırat-mazarlardyń Esildiń sýyna tosqaýyl qyrqalardyń ústinde bolýyn qarashy!

Bir kúni aýdandyq partıa komıtetinen qaıtyp kele jatqan Ýgrúmov osy jaǵada Hasenmen ushyrasyp qaldy. Ol jalǵyz júrgen Hasendi kórip mashınasyn toqtattyrdy.

Jas agronom partorgke erteń jel tursa myna jańbyrsyz jazdyń qandaı qaýipti ekenin, onda kelesi jyly tyń jatqan egis jerin izdeý kerek ekenin aıtty. Sonaý alǵashqy sóılesken kúninen bastap Hasen Ýgrúmovty jaqsy kórip ketken. Sengendikten syryn ashyp aıtatyn. Ýgrúmovtyń da bir ádeti eshkimniń sózin bólmeı, bar yntasymen tyńdaı alatyn. Sodan keıin óz oıyn da búge-shigesin qaldyrmaı ashyq jaıyp salatyn. Hasenge qazir bunyń sózine partorg jetik túsine qoımaıtyndaı kórindi. Eski ǵuryppen sanasatynyn ájýa etip kúle me dep oılady... Sondyqtan da ol jel erozıasy, shóp tanaby jáne eski molalar arasynda kenet paıda bolǵan qaıshylyqty, ádeıi qaljyńǵa aınaldyra, syqaqtaǵan bop aıtyp berdi.

Biraq Hasen qaljyńdaǵan bolǵanmen Ýgrúmov máseleniń qaıda jatqanyn tez uqty. Aýylǵa «gazıkpen» qaıtyp kele jatyp ol, qulap jatqan beıitterdiń qasynda bastalǵan áńgimeni qaıta qozǵady.

— Mundaı máseleni birden sheship tastaý qıyn... «Kúshiń barda aqyldyń keregi joq» mundaı máselege júrmeıdi. Buǵan aqyl qajet. Al aqyl bizde kóbinese jetispeı jatady. Tikeleı kelsek, seniki durys. Jańa jer ıgerýimiz kerek. Sý jiberý úshin beıitterdi de kúnderdiń kúninde qıratý kerek bolar, biraq... ıá, baýyrym, sen meniń aldyma ońaı sheshetin másele qoıyp otyrǵan joqsyń...

— Bar pále bul máseleniń ońaı emestiginde ǵoı, Fedor Ivanovıch, dedi Hasen ekeýiniń oıynyń bir jerden shyqqanyna qýanyp.- Esil sýyp burý ońaı, al halyq oıyp burý qıyn...

— Sóıtse de tyn ıgerý — qazaq dalasyna kelgen ekinshi tóńkeris dep jurt bosqa aıtpaǵan bolar. Al tóńkeristi halyqtyń ózi jasamaýshy ma edi, Hasen! Búgin bolmasa erteń, álgi zırattardy da egistik jer úshin qurban etý kerek ekenin de halyq ózi túsinedi.

3

Bul netken tańǵajaıyp tań edi!

Bar tabıǵat, árbir shóp sabaqtary, shop sabaqtaryndaǵy shyryl qaqqan árbir shegirtke, oıanyp kele jatqan ómirge qýana án salyp, masattanǵandaı edi.

Jarqyraǵan kún sáýlesimen qulpyra túsken dala. Dúnıe jasyl nurǵa bólengen. Qyr da, oı da jap-jasyl. Tek alystaǵy belder ǵana kógildir tartady. Olardyń ústerinde oınaǵan buldyr kóktem saǵymdary, jaǵasynan shyǵa júgirgen móldir kóldiń kók tolqyndary tárizdi. Saıraǵan bulbul, kók shópti aralap júgirgen bódene... Osy bir sulý kóktem áleminiń ortasynda Alshynbek Aıdynǵalıev tur. Kóıleginiń jaǵasy ashyq, jeńin túrip alǵan. Iyǵynda bos jaba salǵan penjegi. Odan birneshe adym keıindeý, qolyna qysqan úlken sýret álbomy bar, gúli tógilgen ádemi kóılek kıgen Merýert. Profesor kenet alystaǵy kókjıekke kez tastaıdy. Ásirese kóktep kele jatqan jas bıdaıǵa qarap qoıady. Kózinde tańǵajaıyp qýanysh oınaıdy. Kóktemdeı qulpyrǵan kóńili alasuryp, máz-máıram...

— Osynyń bári meniki. Árbir talshyǵy da, árbir sabaǵy da...— Deıdi kúbirleı.— Al ana jaqta, qalada, tórt qabyrǵaly aýdıtorıalar men laboratorıada basqa ómir, basqa dúnıe... Bári de mundaǵydaı emes! Nege men bul jerde emes, so jaqtamyn? Nege men tórt qabyrǵaly laboratorıada óz ómirimdi ótkizýim kerek? Men osy egis dalasyna qyzyǵam, Merýert.

Alshynbek endi júgire basyp taıaý turǵan tóbeniń basyna shyqty. Aldynda shetime kóz jetpes keń alqap eginjaı jatyr. Dál ortasynda eki jaǵasyn jasyl shalǵyn kómkergen kógildir Esil ózeni kórinedi. Tek osy jaǵadan bóten dalanyń bárinde egindik. Qaı jaqqa qarasań da kógerip kele jatqan bıdaı, arpa, suly. Alshynbek ózenge qaraı bet aldy. Ózen jaǵalaýymen kele jatyr. Basqan jeri jasyl kilem tárizdi. Jyly lepti kóktem jeli onyń aq kire bastaǵan uzyn shashymen oınap, kenet dýdarlaı jóneldi. Kópten beri dalany, osyndaı ǵajap egindikti kórmeı, ábden saǵynyp qalǵan profesordyń kóńili qýanyshty, jaıdarman. Kenet sál jýandaý qońyr daýysymen bir kezde stýdentter aıtatyn eski kúldirgi óleńdi bastap ta jiberdi.

Jer aınalýyn ashamyn dep adamǵa,

Qyryq jyl boıy Kopernık shal eńbek etti.

Mas bolsaıshy araq iship odan da,

Sonda aınalǵan kórer edi keremetti!

Profesordyń túrine qarap Merýert ózin-ózi ustaı almaı kúlip jiberdi. Anaý tyna qaldy. Merýerttiń syńǵyrlaǵan kúlkisin súısine tyńdady. Endi ol ushan-teńiz keń dalaǵa, aspandaǵy kúnge, kezdesken árbir butaǵa, gúlge qýana kóz tastady. Kóktem shattyǵy kóńilin terbetip júregin qytyqtap, kúlgisi, aıqaılaǵysy, tipti qýanyshtap jylaǵysy da keldi.

Alshynbek birneshe qadam attady da, taǵy toqtaı qaldy. Oıpatta, kógal shetinde kilem tárizdi qyzǵaldaqtardy kórdi. Bul áldeqalaı qaýyzyn erte jarǵan kóktem gúlderi edi. Jasyl shópter arasynda janyp jatqan shoqtar sekildi... Alshynbek namaz oqıtyn adamdaı, tizerlep otyra qaldy. Sonsoń qolyn sozyp, jaqyn turǵan bir gúldi eptep sabaǵynan úzdi. Sosyn ekinshisin... sosyn úshinshisin... Odan ári qaraı, tańdamaı-talǵamaı, asyǵyp-úsigip, mas adamdaı qushtarlana gúl bitkenniń bárin úze berdi. Qushaǵy qyzǵaldaqqa tolsa da, ózin toqtata almady. Álden ýaqytta ishi kúıgendeı, álsin-álsin artyna jaltaqtaı qarady. Qushaǵy tolǵan qyp-qyzyl qyzǵaldaq, dál bir ot qushaqtap kele jatqan tárizdi. Jupar ańqyǵan gúlderdiń ıisinen mas bolǵandaı, aıaǵyn táltirekteı basady. Taǵy da dalany basyna kótergen onyń qońyr daýsy shyǵady:

Jer aınalýyn ashamyn dep adamǵa...

Alshynbek kenet kilt toqtady. Merýert qaıda? Ol jan-jaǵyna alaqtaı qarady. Túsi surlanyp ketti. Júzindegi jańaǵy jarqyldaǵan jaıdarylyqtan iz-túz qalmaı, aıaq astynda túnerip sala berdi. Eńsesi túsip, endi ol ózenge qaraı júrdi. Jaǵaǵa kelip jan-jaǵyna taǵy da kóz jiberip turdy da, bir sát sýǵa telmire qarady. Móp-móldir sý túbinde, sary qumqaıyrǵa bitken jylandaı ıreleńdegen tyrbıǵan aǵash butaqtary kórinedi. Solardyń arasynda usaq shabaqtar toby úıirilip qozǵalmaı tur. Jan-jaqtaryndaǵy up-uzyn shalandar sozylyp, aqyryn terbetiledi...

Alshynbek selk ete qaldy. Kútpegen jerden, ózen túbinen qyz keskini buǵan qadala qaraı qalypty... Sondaı tanys... Biraq onyń alaqandaı úlken kózderinde ómir sáýlesi joq, tirshilik oty sengem, bop-boz...

Bul Merýert edi. Ol urlana basyp profesordyń qasyna kelip, jar basynan kúle qarap turǵan-dy...

Alshynbek kóńili ornyna túsip, qyzǵa jaýap qaıyrǵandaı aqyryn kúlimsiredi. Bul sý túbinen kóringen kim eken? İzdegen Merýerti ǵoı. Taldyrmash denesi buralyp tipti qalyqtap keter ásem áýendeı qasynda tur. Shyǵys poezıasynan habary bar Alshynbek, ony kenet perinin qyzyna teńedi. Kózi jaınap sala berdi.

— Netken ǵajaıyp qyzǵaldaqtar!— degen sóz Merýerttiń aýzynan eriksiz shyǵyp ketti.

— Sizge arnap úzdim...

Gúlderdi qyzǵa usyndy.

— Ózińizdi alǵashqy kórgenimde, aldyńyzda osyndaı qyzǵaldaqtar bolatyn... Esińizde me?.. Olar stol ústinde turǵan-dy, biraq siz solardyń qaısysynan bolsa da sulý edińiz... Osyndaı gúl shoǵyn bir kúnderi men de sizge usynarmyn dep oılaǵanmyn sol kezde... Osy kúnge deıin sáti túspeı, sol tilegimdi oryndaýǵa kópke deıin kútýge týra keldi...

Merýert qyzǵaldaqtardy keýdesine ustap, betine basty.

Qyz profesor ótinishin qabyldap, keshe serýenge birge shyǵýǵa kelisimin bergen edi. Búgin erte turyp, fermalardy aralap, asyǵys sharýalarynyń bárin istep bitirgen-di. Aldynda — uzaq jeksenbi kúni bar. Ol úıine kelip, qaıta kıinip, terezeden qarady. Alshynbek ony tosyp tur eken. Álde kógildir boıaýǵa malynǵan móldir aspandy, taza aýaly tańnyń áseri me, álde júresinen otyra qap, ózine arnap profesordyń úzip bergen qyzǵaldaqtarynan ba, álde sonaý bir ótken kún leksıalaryn esine túsirgendikten be, áıteýir Alshynbek óziniń kóz toıarlyq symbatty tulǵasymen, Merýert úshin qandaı qıyndyqqa bolsa da daıyn ekenin sezdirer tolqı shyqqan daýsymenen qyzǵa bir túrli súıkimdi kórinedi. Ańqaý, aq kóńil Merýert! Profesordyń búgingi tańerteńgi osy bir kenet keýdesinde oıanǵan qýanyshynyń ózegi, tek ózimde ǵana dep oılady ol... Al, Aıdynǵalıev bolsa — qyzdyń bal-bul janǵan betine qyzǵaldaq shoǵyn qalaı basyp turǵanyn kórip, júregi alyp ushyp shattana tústi. Óziniń kókeıkesti bir armany árdaıym oryndalyp otyratyn, qudaı jaratqan eń baqytty adammyn dep sanap qýanyshy qoınyna syımaı nasattanady...

Taǵdyr oıyny basqasha bolýy múmkin .be edi?..

Birinshi maı keshindegi Ýgrúmov pen Zikirıa otyrǵan stol basyna Varvara Mıhaılovna men Glasha kelgen kezden bastap-aq, Alshynbektiń ón boıynda bir dóreki, jan-tánin ottaı kúıdirgen, qushtarlyq asaý sezim oıanǵan. Onyń mundaı jaǵdaıǵa kelýine Glashanyń symbatty dene bitisine, kóterińki tósine, qypsha belinen tómen jumyrlana túsken tolyq sandarynyń jaratylysyna bir ret kózi túskeni jetkilikti bolǵan. Áıeldiń tolyqsha kelgen aq bilegine qolyn bir tıgizýdiń ózi oǵan jetip jatqan... Alshynbek taǵam tasýshy áıeldi saýsaǵymen ymdap shaqyryp aldy. Sol-aq eken, stol ústine ıne shanshym jer qaldyrmaı, shampan, konák, shokolad, konfetter, býfettegi jeýge jaraıtyn túrli taǵamdar qaptap ketti. Onyń ústine as tasýshy áıel de «Altyn araıdyń» eńbektegen balasyna deıin ataq-dańqyna qanyq osyndaı qonaq aldymda uıatqa qalǵysy kelmeı, býfettiń baryn ákep, báıek qaqty.

— Ózimdi qoshametpen qarsy alǵan sizderdeı qonaqjaı jandarǵa az da bolsa nıetimdi bildirgim keledi,— dedi Alshynbek abyrjyp qalǵan Fedor Ivanovıchke.— Búgin kún qandaı!.. Ǵajaıyp kún deseńdershi!—Ol shampan tyǵynyn da alyp úlgirdi. Glashaǵa qaraı konfet salǵan tarelkeni de jyljytyp qoıdy. Profesordyń ózine kórsetken qurmetinen Glasha uıalyp, aldyndaǵy sharapqa ernin tıgizdi de qoıdy, tek sońynan baryp túbine sheıin bir-aq kóterdi.

Alshynbek sózge sheber ekeni belgili jáne osy jasqa kelgenge deıin baspaǵan taýy, barmaǵan jeri joq. Sovet qalalaryn da aralady, shet elde de boldy. Oǵan qandaı topty bolsa da aýzyna qaratý qıynǵa túspeıtin. Onyń ústine ózinen eki kózin almaı, qasynda yntasy quryp otyrǵan Glasha Alshynbektiń delebesin qozdyryp, shabyttandyra tústi... Tek bir-aq nárse onyń mazasyn ala berdi: mas bola bastaǵan Kachan bulardyń janyna kep otyryp aldy. Áıeliniń «qaıtaıyq» degenine qulaq iler emes. Eger armánnyń altyn syrly konágin óziniń nysapsyz kómeıine ústi-ústine quıyp jaı otyrsa bir sári ǵoı! Alshynbek buny qansha unatpasa da shydap baqty. Al Kachanǵa bári az kórindi. Ol qaıdaǵy joq dóreki qaljyń sózder aıtyp, Glashany kórsetip profesorǵa kóz qysyp qoıady... Bunysy nesi? Álde birdemeni sezip otyr ma?..

Qolaıly bir kezdi taýyp, ol Alshynbek pen Glashanyń ortasyna qystyryla kep otyrdy.

— Doktor...— dedi ol tili kúrmele,— Doktor... álgi ózińdi qalaı deýshi edi... Profesor... kókeıińe túıip qoı. Glasha — seniń aýzyńa laıyq búldirgen emes... Túsindiń be?— dep ol Alshynbektiń ıyǵynan qatty qysyp jiberdi. Anaý aıqaılap qala jazdap, ázer shydady,— Al sen bunyń aldynda kerilme, kózińdi satpa...— dep Kachan Glashaǵa oqty kózimen qarady.— Olardyń anaý álgi... oranjereıalarynda... ózderiniń búldirgenderi bar...

Aqyry bul jaǵdaıǵa Ýgrúmov aralasýǵa májbúr boldy. Ol Kachandy ońasha alyp shyǵyp, birdemelerdi sybyrlap edi, anaý áıeliniń súıemeldeýimen Glashany zildi, aýyr kóz qarasymen bir sholyp, óz betinshe kete bardy...

Yńǵaısyz bolǵan osy bir kórinis keshtiń qalǵan ýaqytyn kóńildi ótkizýge kedergi bolǵan joq. Ári-beriden soń Ýgrúmov pen Varvara Mıhaılovna úılerine qaıtyp ketti. Al Alshynbek Glashany shyǵaryp salýǵa shyqty. Eger bular tik jolmen júrgende Merýert pen Hasen Aıdynǵalıev pen Glashaǵa ushyrasyp qalýy múmkin edi... Biraq Aıdynǵalıev óziniń jańa tanysyn ádeıi kisi kózine túspeıtin, syrt jolmen alyp ketti...

Sol keshten beri eki apta ótti. Olar birese Esil jaǵasynda, birese sovhoz janyndaǵy toǵaı arasynda kezdesip júrdi. Kerbez, qasyna jan jýytpaı kelgen Glashaǵa sovhozdyń qansha jigiti kóz salmady deseńizshi! Aqyrynda profesor Aıdynǵalıevke ilikti... Budan keıin ol profesor ózin qalaı qudaıdyń erkesi sanamasyn!

Alaıda qazir, osy tańerteńgilik mezgilde, ózi úshin Alshynbekke dúnıede jalǵyz ǵana Merýert bar sekildi kórindi.

Onyń kóńil kúıi qyzǵa da aýysqandaı. Aınalanyń bári gúlge bólenip, jasyl japyraq jamylyp, ómir shyryny, tas bulaqtaı, syldyr qaǵyp aǵyp jatqandaı. Kóktem aspany da sondaı móp-móldir, sondaı tup-tunyq...

Árıne baqytty bul ekeýi, baqytty. Óıtkeni jan-jaqtarynda jalynnyń súıir ushy tárizdi jaınaǵan qyrmyzy qyzǵaldaqtar, tóbelerinde qansha qarasan da kóz jetpeıtin móldiregen kók aspan. Eń tamashasy — osynaý ızen aralasqan kók balaýsaly ózen jaǵasynda ekeýden-ekeý-aq. Olardyń dárt oınaǵan kózderin, jalyndy, jarasymdy qımyldaryn eshkim de kórmeıdi. Jas balasha sekirýge, júgirýge bolady. Tipti qýanyshtan keń dalany bastaryna kóterip, aıqaı salsa da sóket sanap, ájýa etetin tiri pende joq.

Merýert birese qýanyshy zıpa boıyna syımaı, daýysy qońyraýdaı syldyrlap kúledi, birese opyq jegen jandaı kenet tomsyraıa qalady. Ne bolmasa jel úrgen japyraqtaı turǵan jerinen júgire jóneledi, nemese toqtaı qalǵan kınofılmniń lentasyndaı, kilt tura qalady. Qushaǵyndaǵy alqyzyl qyzǵaldaqtar, kenet ot bolyp tutanyp ketkendeı qyzaryp sáýle shashady.

Alshynbek Merýerttiń ár qımylynan kóz alar emes. Merýert gúlge qarasa — bu da gúlden kózin almaı qatal qalady. Qyz betinde sál opyq kóleńkesi paıda bolsa — Alshynbekti qarańǵy tún basqandaı. Qyz kúlse bunyń eki ezýi qulaǵyna jetip yrjıady...

Merýert bir mezet kún sáýlesi qyzdyrǵan tas ústine otyra ketip, álbomyn ashty. Alshynbek te qatarlasa otyryp, qyz ıyǵynan asa álbomdaǵy sýretke kóz tastady.

— Adamnyń baqytty bolýy árqıly, — dedi ol, Merýerttiń boıyn bılep oıyna alǵan qýanysh sezimin oqys sózben úrkitip alam ba degendeı jyly únmen,— mine biz qala turǵyndary, ómirdi úlken kategorıalarmen sheńberlep ólsheýge daǵdylanǵanbyz. Muz jaratyn keme oılap shyǵarsaq, jaratylystyń dúleı kúshin aýyzdyqtasaq, ne bolmasa atom kúshin durys paıdalanar jolyn tapsaq, ózimizdi zor baqytty sanaımyz. Biraq bizdiń sol úlken kategorıamyz, myna sizdiń shashyńyzǵa túsip turǵan kún sáýlesimen salystyrǵanda ne turady?.. Myna sizdiń kóılegińizge jabysqan kishkentaı ǵana shóppen salystyryńyzshy?..— Ol qyzǵa óziniń baǵdaryn ańǵartýǵa múmkindik bergendeı, jan-jaǵyna asyqpaı qarap aldy.— Dúnıe sheksiz-shetsiz keń biraq sol keń dúnıede shyn máninde qymbatty tek ómir, tirshilik... Siz eń qymbat dúnıe-jazırasy bar úıge bir shýmaq gúl qoısańyz, bólme qandaı qulpyryp ketetinin baıqaǵanyńyz bar ma? Nege olaı? Bar bolǵany gúlderdiń jany bar, olar bizdiń aınalamyzdaǵy ómirdi eske salady... Al jan-jaǵyńyzǵa qarańyzshy. Ózińiz turǵan osynaý dala qandaı tańǵajaıyp sulý... Biraq osy sulýlyqty ekiniń biri sezine bile me? Kóbi tipti ańǵarmaıdy da... Al endi ózińizdiń sýretińizdi salystyryp kórińizshi...— Ol eptep qolymen qyz betin jaıqalǵan jasyl dalaǵa burdy.— Áne... Ana jaqqa qarańyzshy, siz menimshe sol jerdi sýretke salǵansyz... Qarańyz. Áne. Anaý kógildir belderge de, sizdiń sýretińizdegideı, kún sáýlesi túsip tur. Biraq kún sáýlesi qur ǵana túsip tur ma? Ol sonaý kógildir belderdiń tóbesin qushaqtap súıip jatqandaı jarqyn, shuǵylaly. Al myna gúlder she? Sizdiń sýretińizdegideı jasyl, qyzyl, sary emes, olar myń san boıaýdan qurylǵan, búkil álem garmonıasyn óz boıyna sińirip alǵandaı...

Osy kúndegi úırenshikti tabıǵat kórinisin Merýert tuńǵysh ret kórip otyrǵandaı qarsy aldyna qarap sileıip qalǵan.

— Ǵajap, siz qandaı tamasha aıttyńyz! Shynynda da aınalamyzdyń bári sondaı sulý! Bárinde jan bardaı...— Qyz óziniń salǵan sýretine kónilsiz qarady. — Al meniń sýretimde... Qandaı jalǵan... jansyz ólik tárizdi!..—Merýert álbomnyń birneshe betin julyp aldy. Azdan soń onyń alaqanynda tek qaǵaz qıqymdary ǵana qaldy. Qyz ornynan ushyp tura kep, qaǵaz qıqymdaryn elge qaraı shashyp jiberdi de, qara tasqa qaıta otyra ketti.

Betiniń bir tamyry búlk etpeı, Alshynbek Merýertti ańdýda. Onyń syǵyraıta qaraǵan kózinen qaıdaǵy bir jaraqattyń sazyn baıqaýǵa bolatyn edi; qazir ol Merýerttiń kenet ashyna qalǵan, yzaly, jas balanyń túrindeı abyrjyp, qınalǵan túrinen lázzat alyp turǵandaı.

— Jerdi tek súıe bilý az, — dedi ol qyzdyń tómen túsken basyp alaqanymen sıpap,— jerdi, eń aldymenen túsine bilý kerek... Men sizdi osyǵan úıretemin... Ómirdi túsinýdi, baǵalaýdy úıretem... Tutas bar ómirdi ǵana emes, sol ómir qurylatyn árbir sekýndty, árbir jalt etip joq bolar mezgildi baǵalaı bilýdi úıretem... Biz ómirdiń sondaı kózdi ashyp-jumǵansha etip ketetin qyzyǵyn, rahatyn baǵalaı bilmeımiz... Biz úshin, ádette keshegi ótken nárse men erteń bolatyn nárse ǵana bar, tek sol etken men bolashaqty baılanystyrý úshin ómir súremiz. Al shynynda ómir, tek sol rahat mezgilinde ǵana, búgingi men qazirgide... Muny túsine bilý kerek, Merýertjan, muny bar jan júregimen túsine bilý kerek... Sonda ǵana sizge osy shetsiz-sheksiz dúnıeniń, bar ádemiligi ashylady. Átteń, shirkin-aı, bul dúnıe jalǵan árqaısymyzǵa da ýaqyt turǵysynan qarasań shegi bar. Bar álem de, adamzat ta bul dúnıeden etedi de ketedi... Osylaı dep bir ǵulama kitapta jazylǵan.

Alshynbektiń daýsy Merýertti áldıleı terbep, bir ǵajaıyp syr ashyp jatqandaı tynymsyz shyǵady. Qyz tús kergendeı kúlimsireıdi de Hasendi esine alady. Profesorǵa ol qandaı jaýap berer edi? Hasenniń aıtar sózin oılap kórip edi, biraq qolynan kelmedi. Alshynbek oǵan jaqyndaı túsip, qolyn sıpady, aqyryn baýyryna qaraı tartty. Ekeýiniń erni birin-biri izdep tapty. Merýert kózin juma berdi.

Dál sol sátte jol jaqtaǵy tebe astynan at tuıaǵynyń dúsiri estildi. Merýert esin jıǵandaı, kózin ashyp aldy da ózinen Alshynbekti ıterip jiberdi. Joq, salt atty ári qaraı, sovhoz jaqqa etip ketti... Eger salt atty Hasen bolǵanda, qyz birden tanyr edi...

Profesor taǵy qushaqtaǵysy kelip, qolyn qyz ıyǵyna aparyp edi, anaý yńǵaıyna kónbedi, sıpaǵanyna jaýap qaıyrmady. Endi qyzýy basylyp qaldy. Merýert esin jıǵysy kelgendeı, aıdalaǵa melshıe, sýyq qarady. Endi qyz Alshynbekke kóz salǵysy kelmedi. Osylaı ekeýi biraz ýaqyt otyryp qaldy. Alshynbek, bir tal shepti aýzymen tisteı, Merýerttiń nege bylaı tez ózgergenine tań qalýmen boldy. Merýerttiń kenet bergen suraǵy da oǵan jat, túsiniksiz kerindi.

— Aıtyńyzshy, Alsheke, ózińiz súıgenmenen, biraq sizben birge turǵan kúnde ózin baqytsyz sanaıtyn qyzǵa, siz úılener me edińiz?

— Nesi bar...— dedi ol,—men úılener edim de jáne meniń baqytym onyń baqytyna aınalatyndaı ister edim.

Merýerttiń de kútkeni osy mólsherdegi jaýap-tyn. Ol ornynan tura berip, taǵy Hasendi esine aldy... «Al Hasen ne dep edi?» Hasenniń bergen jaýabyn sózbe-sóz esine túsirmek bop oılana qaldy.

Biraq Merýert Hasenniń sózin eske túsirip, kóılegin qaǵyp, sál jumarlanyp qalǵan etegin jazyp úlgirgenshe, qaıdan shyqqany belgisiz bir sýyq jel kep betine urdy. Merýert basyna jamylǵan oramalyn ustaı aldy, jel keýlep joǵary qaraı kóterilgen kóıleginiń etegin eki tizesiniń arasyna qysa qoıdy.

Jel ishin tartyp, eseleı soqty... Aspan burynǵysyndaı móp-móldir, ap-ashyq edi. Kún kózi de sol qalpynda shaqshıyp tur. Biraq jel tolastamady. Ol jasyl jelekti jermen-jeksen etip, ysqyra soqty. Jaǵalaýdaǵy jas úıeńkiler jan-jaǵyna japyryla terbelip, búktetile joǵarǵy ushymen jerdi soqqylady. Jaǵalaýdy jaýyp keterdeı, ózen betin aq tolqyn basty.

Merýert pen Alshynbek jelmen jarysyp aıqaılasyp sóıleskileri kelmedi. Aýyzdarynan áldeqalaı shyqqan sózderdi jel áldeqaıda qýyp áketti. Tynystary tunshyǵyp, olar birin-biri estı almady. Súzýge yńǵaılanǵan buqa tárizdi, basyn tómen túsirip jiberip profesor keledi. Onyń sońynda betin qos qolymen jaýyp alǵan Merýert, qos burymyn asaý jel ala-ala qashady. Qarsy aldynan soqqan surapyl, endi bolmasa, sabaǵynan úzilgen japyraqtaı shyr kóbelek aınaldyryp, aspanǵa tik kóterip áketetindeı ysqyra soǵady.

Poselkaǵa olar áreń jetti.

Keshke qaraı aspan kúńgirt tarta bastady: aınalany qara bult tumshalap aldy. Álemdi juldyzsyz, aısyz tún basty. Biraq jerge bir tamshy jańbyr tamǵan joq, birde-bir ret naızaǵaı oınap, jaýyn jarshysy kún kúrkiremedi, tek soltústik-shyǵys jaqtan súıekten ótetin, yzǵyryq jel tolastamastan soqty da turdy. Túni boıy qutyryna uıtqyp, ulyp yzyldaýmen boldy.

Ertesine sovhoz poselkesi de, aınaladaǵy egin dalasy da, ústińgi jaǵynda qum daýyly turǵan alyp qazan túbine uqsady. Daýyl quıyndata, úıirip uıtqı soǵyp, kókke deıin kóterilip, on attam jerdeı ary qaraı, surqaı shúberek tutyp qoıǵan terezedeı, eshnárse kórsetpedi. Kóshe boılarymen túıe qaryn qańbaqtar birimen biri tirkese ushyp barady. Jaǵyn alǵan shamyna qaramastan, shańqaı túste mashınalar áreń jyljıdy. Tek jalǵyz Zikirıa ǵana óz otaryn qoradan aıdap shyqty da, qoılardyń birine-biri yqtap, súrine-qabynǵanyna qaramastan, daýyldan tasa otty jerge qaraı qýa jóneldi... «Altyń araı» ústinde jel tolastamastan jeti kún qatarynan soqty. Aqyry, dál óziniń bastalǵanyndaı, aıaq astynan tyna qaldy. Sol kúni erteńgilikte Merýert fermada edi. Osynaý qyrsyqty daýyl kezinde baılaýdaǵy mal birshama jaqsy jaǵdaıda boldy, degenmen, jem-shóp tasý ońaıǵa túsken joq. Apta boıy daýylmen alysqan jumysshylar men shoferler ábden qaljyrady. Merýert te sharshady. Onyń urt eti sýalyp, bet súıegi úshkirlenip ketti, al qaraqattaı kóziniń aınalasy kógildir tartyp, burynǵysynan da úlkeıgendeı kórindi...

Sıyr qoradan shyǵa salysymen ol qabyrǵaǵa súıenip, tynyshtyq tylsymyn tyńdaǵandaı sileıip turyp qaldy. Tynyshtyqty ábden umytyp qalǵan eken. Qulaǵy shýlap, jel men shańnan jasqanyp úırengen kózi ózinen ózi jumyla berdi. Mal qoranyń janynda qum tóbeler úıilgen. Úı ústeri, baý-baqsha, jol boıy sarǵysh-sur makta jamylǵandaı.

— Shynymen qyrsyqtyń kelgeni me?.. Iá, qyrsyq dál osylaı keledi. — Merýert oılana qaldy. Ol kóshpeli qumǵa kómilip, solyp-semip qalǵan, keshe ǵana jap-jasyl bolyp jaıqalyp turǵan egin sabaqtaryn kóz aldyna elestetýge tyrysty. Qazir «keshe sondaı bolyp edi-aý» deýdiń ózi qıyn. Hasen jaıyn oılaǵanda júregi kenet qysylyp ketti.

Onyń kóńilsiz oıynyń kórinisindeı, aýyl shetinen kele jatqan Hasenniń tóbesi kórindi. Astyndaǵy ábden boldyrǵan aty ázer ilbıdi, aıaǵyn áreń alady. Hasen tup-týra keńsege bettedi. Ony kóre salyp, Merýert te solaı qaraı júrdi. Hasenge terezeden kózi túsken Ýgrúmov ta qarsy aldynan shyqty. Onyń etiginiń jalpaq izine ile-shala qum tolyp, sopaqsha kelgen shuńqyrlar paıda bolyp jatyr. Hasenniń óne-boıy topyraq, saýyt kıgendeı, battasyp shan. basqan. Júzi tútigip, erni kóntıip jarylǵan, ásheıinde jarqyrap turatyn jaıdary janary kóńilsiz, úmit oty óshkendeı.

— «Qarasor» jotasyndaǵy eginnen tamtyq qalǵan joq,— dedi ol qarlyqqan daýyspen.

— Sen «Qarasorǵa» da bardyń ba?—dedi Ýgrúmov.

— Eki kúnniń ishinde egis bitkendi tegis aralap shyqtym...— Qumdy daýyldyń soǵýyna da, «Qarasordaǵy» egin bitkenniń qurýyna da, sovhoz basyna túsken bar aýyrtpalyqqa da Hasen ózin kináli jandaı sezindi.

Ol Ýgrúmovtiń de, Merýerttiń de betine qaraı almaı, kózin tómen túsirip jiberdi.

Merýert keýdesin bireý qylyshpen osyp ótkendeı sezindi. Onyń júrek túkpirinen, aqyldan emes, dala qyzynyń tabıǵatyna tán bir sezim týdy. Lám demesten salt attynyń qasyna bardy da, burynǵy qazaq áıelderiniń ádetinshe, Hasendi qoltyǵynan ústap jerge túsirdi.

Hasen buǵan rıza bolyp, ári tańyrqaı ezý tartty.

BESİNSHİ TARAÝ

1

«Jer syry tiri jandaı tańǵajaıyp. Onyń qunarly qyrtysy, ıaǵnı betindegi topyraǵy negizgi anaıy jynysqa bıologıalyq damý zańynyń áser etýinen týǵan. Topyraqtyń jaralýyna geologıalyq qozǵaýshy kúshter sebepshi, olar: aýa raıy, ýaqyt, ósimdik, bar-bar tirshilikter. Alaıda oǵan tek tabıǵattyń qubylys qýaty ǵana emes, adamnyń áreketi de áser etedi.

Eger baǵyp-qaqpasa jer tozyp, isten shyǵyp qalýy múmkin. Aýa men sý sıaqty ol ózin-ózi qorǵaı almaıdy. Oǵan jel de, sý da, jer silkinýi de, kútýshi adamnyń orasholaqtyǵy da zaqymyn tıgizedi. Eger jer eki-úsh santımetrdeı bet topyraǵynan aırylsa onyń ornyn toltyrý úshin júzdegen, kerek deseńiz, myńdaǵan jyldar qajet bolar edi.

Ýkraına men Rossıada basty pále sýdyń búldirýinen, ıaǵnı sý erozıasynan keledi, sý mıllıondaǵan gektar qunarly qara topyraqty jerdiń shóp ónetin qyrtysyn jýyp ketedi, al qazir jappaı jyrtylyp egindikke aınaldyrylǵan. Qazaqstannyń ushan-teńiz ıen dalasy úshin zor apat — jel erozıasy.

Jazǵy kezdegi qurǵaqshylyqta ylǵal jetispegen jer jel ótine shydaı almaı, tez búlinedi. Alaıda kóktem aılarynda da qaýip zor: kóktemde, ıaǵnı jer jyrtylyp jatqan shaqta eskek jel uzaq, óktemirek soqqysh keledi. Sol kezde topyraqtyń beti ósimdikten jurdaı panasyz, kópsip jatady da jel kóterilse bútindeı tútep shań-tozańǵa aınalady. Ony jel kóterip quıyndar ıiredi, sóıtip aqqan tozańdy daýyl biriniń artynan biri aıdap, jańa ósip kele jatqan áljýaz bıdaı men basqa daqyldy sógip kúıretip ketedi. Al qysta jel jaıdaq dalada qar turǵyzbaıdy, onyń, árıne, egin shyǵymyna zor áser etetini óz-ózinen belgili...

...Dalaly jerde jel shań-tozańdy boratady. Mundaı kúldeı usaq topyraqtar aspanǵa kóterilip, myńdaǵan kılometr jerge ushady. Nemese jer betimen burqasyndap, óńdelgen jer men eginjaılardy basyp qalady. Eger jel erozıasymen jalyqpaı-talmaı kúres júrgizip otyrmasa, shań-tozań daýyly jerge orasan zıandy apat keltirip, kúıretip ketýi múmkin. Al keıbir jerlerde olar jyl saıyn qaıtalap turady.

...Pavlodar oblysynda 1963 jyly shań-tozań borany mıllıon gektar egindikti qurtyp ketti, kelesi jyly alty júz myń gektar qunarly jer isten shyǵyp qaldy.

...1962 jyl men 1965 jyldyń arasynda tórt mıllıon gektarǵa jýyq egindik qarap boldy. Sonda bul eń az degende jetpis mıllıon put astyq joǵalyp ketti degen sóz.

...Shań-tozań borany Soltústik Qazaqstan, Kókshetaý, Qostanaı oblystarynyń egin jaılaryna qaýip týdyrdy. Sońǵy on bes jyl ishinde Qazaqstanda úsh mıllıon gektar jerdi usaq qum basqan.

...Eger erozıanyń elimizdegi aýyl sharýashylyǵyna keltirgen zıanyn eseptesek, orasan kóp sandy aýyzǵa alýǵa týra keler edi. Oǵan tórt mıllıard somdaı shyǵyn shyǵady eken».

(Akademık A. I. Baraev, jazýshy V. Chıvılıhın, tyń jerdiń áıgili qaıratkeri, agronom F. T. Morgýnnyń maqalalary men kitaptaryn oqyǵanda jazǵan stýdent Hasenniń konspektisinen).

2

On kúnnen keıin «Altyn araıda» shań-tozań daýyly qaıtalaı soqty.

Dala ústine masaırap kún sáýlesi nuryn tógip turǵan. Aspan shaıdaı ashyq, kókpeńbek, tup-tunyq, bir japyraq bult joq. Shep sál ǵana sybdyrap, betinde samal jel oınaıdy. Kún nuryna kómilgen Esildiń móldir sýy jaıymen tolqı aǵyp jatyr. Taza aýa kókirekti kerneıdi. Kún raıynda ózgeris bola qoıar degen oıdan jurt aýlaq. Aýa raıyn boljaıtyn stansıa jaqyn arada kún ashyq, aıtarlyqtaı esh ózgeris bolmaıdy dep habarlady.

Alaıda tal tús shamasynda kún kózi juqa perde tutqandaı kilt bulyńǵyrlana bastady. Uzamaı, tús aýa, bult shetteri jyrym-jyrym bir kúńgirt sary teńbilderge aınaldy. Biraq jańbyrdyń da, daýyldyń da esh nyshany sezilgen joq. Dala ústinde baıyrǵysynsha kúmis qońyraýlatyp boztorǵaı saırap, shóp ishinen bódeneler bytbyldyqtap jatty. Qaqpa túbinde kerenaý qalǵyp sovhoz ıtteri myzǵyp dem alyp jatyr. Aralar gýildeıdi... Kún raıy taǵy buzylar dep eshkim de oılaǵan joq.

...Eger jer eki-úsh santımetrdeı bet topyraǵynan aırylsa, onyń ornyn toltyrý úshin júzdegen, myńdaǵan jyldar qajet bolar edi... Hasen daýyl astan-kesteńin shyǵaryp, jaralap ketken aldyndaǵy eginjaıdy kórgende jerdiń qalaı, aýrýynan yńyrsyp, minajat etip, medet tilep jatqanyn estigendeı boldy... Ol osy jerde týǵan, osy jerdiń tól balasy edi, al jer bolsa dármensiz, odan mynaý keremet páleden qutqarýǵa kómek surap jatqandaı kórindi...

Alaıda shań-tozań daýyly tek «Altyn araıda» ǵana súrgin soqty ma eken? Jáne bul apat jyldan jyl saıyn býyrqanyp, kúsheıe túsip kele jatqan joq emes pe?.. Osydan on bes jyl buryn osy jerde ıgergen tyńdy ıgilikti etýge uly aıqas bastaldy. Ol kezde Hasen jas edi, bul aıqasty ol syrttaı ǵana estıtin. Al endi ony myna apattan, myna kúıreýden qutqarý úshin qoldanylatyn árekettiń qıyndyǵy Hasenniń baıaǵy estigenderinen eshbir kem emes edi. Oǵan, onyń qurbylaryna, jańa kúres ashyp, ózderiniń qolynan ne keletinin kórsetýleri kerek, bul ońaı is pe?

Hasenniń oılaǵany da, tolǵaǵany da osy jaǵdaı boldy. Ol bul jerde tıip-qashyp, jarym-jartylaı sharalar jasaý, ne áredik eń sońǵy agrotehnıkany qoldaný, nemese bıdaıdyń jaqsy túrlerin egý sıaqtylarmen qanaǵattaný jetkiliksiz dep bildi. Al jeńem deseń jel erozıasyna aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń bar qudiretin qarsy qoıý kerek, búginge deıin jıǵan-tergen tájirıbesin túgeldeı paıdalaný qajet degen jalǵyz ǵana pikirge toqtady.

Hasenniń byltyr bitirgen ınstıtýtynyń eń úlken aýdıtorıasynda Karl Markstiń mynadaı sózi jazýly turatyn: «Jer ónimdiligi bara-bara, jyldan-jylǵa sondaı bıik satyǵa kóterilip, aqyry qazir bizdiń túsimizge de kirmeıtin dárejege jetýi múmkin». Hasen bul sózdiń maǵynasynyń tereńdigin endi ǵana sezindi. Bul sóz, árıne, komýnızm kezine arnalǵan ǵoı. Ol kezde adam basqasha ómir súrip, basqasha qam, basqasha hareket jasamaq. Al jer she?.. Jer sol qalpynda tura beredi, biraq komýnızm adamdaryna búgingi tiri júrgen jandardan qalady ǵoı. Sonda olardyń qolyna qandaı jer tıedi? Karl Marks aıtqandaı bizdiń tek túsimizge ǵana kiretin ónimdiligi sondaı jetilgen, topyraǵy — torqa, sýy — sút, qudiretti jer tıe me? Álde... Al eger sol jerdi erozıa kúıretip ketse qaıtesiń? Eger qystyń kúni jer men qar aralas qara tútekti doly boran úıirip, qunaryn aspanǵa kóterip jatsa ne isteısiń? Eger jaz kezinde jerdi, kúndi basqan tozańdy qara daýyl burqyratyp jatsa ne qylasyń?.. Mundaı jaǵdaıda jer qunarynan máńgi baqı aırylady. Buǵan jańa ǵana ınstıtýt bitirip shyqqan jas agronom, aýylǵa sharýashylyǵynyń mamany pe demek — ósip-ónip kele jatqan bolashaq, urpaqtarǵa qandaı betimen qaramaq?

Ol Ýgrúmovpen ekeýi qys keziniń ózinde-aq jel erozıasymen kúrestiń jan-jaqty josparyn oılasqan bolatyn. Ekeýi de eger bul apat kelse qandaı qaýipke aparyp soǵaryn jáne ol qaýiptiń mólsheriniń qansha bolaryn bilgen. Biraq olardyń bul bilýi kitap arqyly, sovhozdyń ótken jylǵy aqparlary arqyly, «qara daýyldyń» ne ekenin kórgen-bilgen, tájirıbesin aldaryna salǵan jergilikti adamdardyń aıtýy arqyly edi. Mine, sol qaterli jaýmen Fedor Ivanovıch pen Hasen endi ǵana betpe-bet kelip otyr...

3

Ýgrúmovtyń usynysy boıynsha, sovhoz dırektory oqýdan qaıtyp kelisimen dereý májilis shaqyryldy.

Aldaǵy bes jyl ishinde búkil sovhoz egistik tanabyn qorǵaıtyn aǵash alqaby otyrǵyzylady. Ol aǵashtar aralaryna tórt júz — bes júz metrdeı jer salyp egiledi. Egindikke mıneraldyq jer tyńaıtqyshtary molynan engiziledi.

— Bul «tilekterińniń» qandaı qıyndyqqa aparyp soǵatynyn bilesiń be?— dedi profesor Aıdynǵalıev jany ashyǵandaı kekete kúlimdep.

— Ábden bilemin,— dedi Hasen salmaqpen kese jaýap qaıyryp,— jáne bul «tilek» emes, naǵyz is. Mem ǵylymmen oınaǵaly júrgen joqpyn...

— Jaraıdy, munyń bárin keıin oılastyrarmyz,— dedi Aıdynǵalıev taǵy sol baıyrǵy kúlimsiregen pishinmen, sonsoń kenet tyna qaldy. Otyrǵandar jym-jyrt. Bul tynyshtyqty sovhoz dırektory buzdy.

— Munyń bári jaqsy ǵoı, munyń bári ǵylym kózqarasynan durys ta shyǵar,— dedi túnere Tileýqabaqov.— Alaıda bul egis kólemin qysqartý degen sóz ǵoı, jáne qysqartý bolǵanda qandaı... (Hasen onyń osydan bastaıtynyn jaqsy biletin, biraq óziniń kóńiline áli qona qoımaǵan Esildiń teriskeı jaǵasyn paıdalaný máselesin ol ázirshe ashpaýdy uıǵarǵan). Egis kólemin qysqartýǵa kim bizge ruqsat beredi?— Tileýqabaqov endi sál qyza tústi.— Burnaǵy jyly birinshi sentábrge deıin jıyrma myń gektar záb jyrtýdyń ornyna biz jeti-aq myń gektar jyrtqan edik. Al besinshi sentábr kúni meniń aldyma oblystyq aýyl sharýashylyq basqarmasynyń sógisi kep tústi. Sol kezdegi bas agronomdy jumystan aldy. Ol bizdiń Glashamyzdyń kúıeýi Matveev... Onyń ornyna jas, tájirıbesiz agronom Nurjanov keldi, ol da záb kóterýge asyǵa qoıǵan joq, burynǵyǵa ne bári eki-aq myń qosty. Oblys onyń da mańdaıynan sıpamady. Ol da Matveevtiń kebin kıdi. Jáne óziniń isin dáleldeýge tyrysqany úshin partıadan shyǵyp qala jazdady.

— Menimshe Nurjanovtiki durys...— degen Gýbanovtyń daýsy gúr etti.— Betaldy táýekelge barmaı, ol aqylǵa salǵan tárizdi. Óıtkeni burnaǵy jylǵy kóktemde qara boran jyrtylǵan barlyq zábti aspanǵa ushyryp áketken joq pa edi?

— Ol áldeqalaı soǵa salǵan qara boran bolatyn. Onyń bolmaýy da múmkin edi,— dedi qarsylasyp Tileýqabaqov. Al daýyl soqpaǵan kúnde biz elimizge, árbir gektardan eki-úsh sentner astyqty artyq bergen bolar edik. Porfırıı Mıhaılovıch, sen qalaı oılaısyń, onda jaman bolmas edi ǵoı...

— Biraq biz ondaı ónim bergen joqpyz ǵoı...

— Berýimiz múmkin edi. Joq qazir astyqqa elimiz sondaı sahat bolyp otyrǵanda, biz bıdaı egistiginiń kólemin qysqarta almaımyz. Endeshe basqa bir jolyn izdeý kerek.

— Qandaı jol?—Hasen dırektordyń sózine tap berdi. Ondaı jol ózińizge málim shyǵar... Aıtyńyz, biz tyńdaıyq, qulaǵymyz sizde!

Bul jerde ol tym tik ketkenin ózi de ańdap qaldy, biraq onyń bulaı sóılemeske amaly joq edi. Óıtkeni Hasenniń kóz aldynda áneýkúngi qum basyp qalǵan, egin tanabynyń suryqsyz álpeti elesteı berdi...

Ony aıtý qıyn emes,— ornynan Aıdynǵalıev túregeldi. Árıne, ne deýge bolmaıdy, aýyzǵa túsken sózdiń bárin de aıtýǵa bolady... Agronomıa ǵylymynan meniń jas áriptesim tamasha bir kórkem sýretterdi aldaryńyzǵa jaıyp saldy, — bul kórkem sýretti sózben órnekteý de onsha qıyn emes eken oǵan. Sál ósirýi de, sál oıdan qosqan qıaldary da bar... Biraq biz durysyn qaraıtyn, shyndyqty jaqsy kóretin adamdarmyz ǵoı. Aǵash otyrǵyzý deısizder me?.. Tamasha nárse. Alaıda sol aǵash alqaby bar jerdiń ózinde de, bizdi ol qara

Borannan tolyq saqtap qalyp otyr ma? Máselen, ortalyq qara topyraqty oblystardy alaıyq. Ol faktimen aıǵaqtalǵan zat. Shóp egý me?.. Bul da pana emes. Mıneraldy jer tyńaıtqyshy ma?.. Árıne ókinerlik is — ony bizdiń aýyl sharýashylyǵymyz ázirshe tym shaǵyn paıdalanady. Jerdi qyrtysyn aýdarmaı jyrtý ádisi deısiz ǵoı?.. Oǵan derbes qural kerek. Jáne ol úshin barlyq jumys prosesin qaıtadan qurý qajet. Sondyqtan, shynyna kelgende, meniń jas dosym, álgi aıtqandarynyń bári sizdiń sýrettemeńizden góri anaǵurlym qıyn ister...— Aıdynǵalıev qamqorsyp, Hasenge ishinen: «Men aıaımyn, qaıteıin, muny meniń qyzmet boryshym aıtqyzyp tur...» degendeı alaqanyn jaıdy.

Iapyrm-aı, á...— Ýgrúmov saýsaǵymen mańdaıyn ysqylady da, sál ezý tartty, munysy profesordy ajýalaǵany ma, álde óziniń abyrjyǵany ma, túsiniksiz edi.— Al ózińiz ne usynasyz?

— Oǵan asyqpalyq, qymbatty Fedor Ivanovıch, ár istiń óz ońtaıy bolady,— dep kúldi aq jarqyn ısharat kórsetetin profesor, — sóıtse de sypaıylap aıtqanda, Vasılıı Robertovıch Vılámstiń júıesi qazir biraz eskirip qaldy ǵoı...

— Joq ol durys emes!— Hasen ózin-ózi ustaı almaı ketti.

— Jaraıdy, solaı-aq bolsyn delik, — dedi Alshynbek Hasen sózine renjimegendeı túr kórsetip.— Biraq shóp egý, aǵash otyrǵyzý degenderdiń bári tolyq sharalar emes qoı. Sovhoz dırektory durys aıtady, bizdiń qazirgi jaǵdaıymyzda olardyń, birinshiden, qazir pálendeı paıdasy bola qoımaıdy, biz shóp egemiz dep dándi daqyl egistikterin qysqarta almaımyz, oǵan qaqymyz joq. Ekinshiden, bul julys bulań quıryq uzaq jyldardy tilek etedi. Eger nátıjeli bolǵan kúnniń ózinde de oǵan deıingi jumsalatyn qarajat sondaı kóp shyǵady, sovhozdyń qur taqyrǵa otyryp qalý qaýpi kúshti...

— Iá, solaı, solaı,—dep kúńk etti Tileýqabaqov.

— Bizdiń qolymyzda bulardan basqa da sharalar, tájirıbeler bar,— profesor kafedrada stýdentter aldynda turǵandaı mańyzdana tústi. Ol endi aldynda otyrǵan jurt bul aıtyp turǵan ǵylymı uǵymdarǵa túsine qoımaıdy ǵoı degendeı olarǵa sál meıir kórsetip, úılesimdi tilmen sóıleýge tyrysqandaı minez bildirdi. Biraq ondaı til onyń aýzyna túse qoımady.— Biz uly muhıttar ar jaǵyndaǵy dıqandardyń da tabysyn, tájirıbesin eske alýymyz kerek, mysaly amerıkandyqtardyń, kanadalyqtardyń delik. Fedor Ivanovıch kóktemde maǵan Kanada fermerleriniń jel erozıasymen qalaı kúreskenderin áńgimelegen edi. Ol kúres otyzynshy jyldary bolǵan. Oǵan qosa aıtatyn taǵy bir fakti, ol kezde AQSH-tyń jel erozıasynan keletin shyǵyny úsh mıllıard shamasynda bolatyn. Oǵan qaramaı, ol jaq bul apattyń betin qaıtardy. Buǵan sebep: amerıkandyqtar agrotehnıka erejesin qatań qoldandy.

Amerıkandyqtar egistikti kóldeneńinen jyrta bastady, topyraqtyń betin tyǵyzdap jabýǵa tyrysty, qyr jotalaryna baspaldaqtaı atyzdar tartty, qazyndy jasap shalǵyn ósirdi, egistik topyraǵyn jel qýmaıtyndaı ǵyp jerdi sala-sala etip jyrtyp, erozıaǵa qarsy tolyp jatqan sharalar qoldandy. Olarǵa hımıalyq jer tyńaıtqyshtar, qyrshýysh jalpaq tis mashınalar, topyraqty ońdaýysh-kýltıvatorlar kómektesti. Munymen qatar, jerdi qorǵaýdyń qatań zańdary qabyldandy...

— Qandaı zań?—dep surady mehanızatorlardyń bireýi — Ony da bilelik.

Aıtaıyn, - profesor taǵy kúlimsiredi.

Merýert óz-ózinen tolqyp otyra almady. Hasen baıandamasyn daıyndaǵanda profesormen nege aqyldaspady eken? Aıdynǵalıev qaı jaǵynan bolsa da bilimdi kisi ǵoı — ósimdiktaný, agrotehnıka... ol bilmeıtin ne bar? Mine, endi Hasenniń aýzyn ashtyrmaı, inge tyqqandaı tyrp etkizdirmeı otyr ǵoı!.. Merýert jas jigittiń surlanǵan júzine, túnergen otty kózine qarady, sonsoń kóz janaryn Alshynbekke aýdardy. Ol baıyrǵy, symbatty, jınaqy, meıirban kishipeıildi qalpynda otyr. Iapyrm-aı, ekeýiniń ara kúshi tipti teń emes eken-aý dep oılady ol. Biraq olardyń aıtqan sózderin esine túsirip, Merýerttiń kózi bóten birdemege jetti. Aıdynǵalıev Hasendi neǵurlym kemitýge, ony bir jeńiltek, qıalshyl jigit etip kórsetýge, tipti jurtqa túkke túsinbeıtin nadan adam etip tanytýǵa tyrysty... Búıtý oǵan nege kerek edi? Joq, profesor jer týraly emes, qazirgi talas máselesin sheshýdi emes, basqa birdemelerdi alǵa qoıyp otyrǵandaı kórindi Merýertke. Sóz tórkini de soǵan qurylǵan...

— Biraq, olarda basqa da zańdar bar!—dedi sál daýystap qap Hasen.

— Qandaı?..— Profesor oǵan jalt qarady.

Máselen, mynadaı...— Hasen ornynan turdy da, Aıdynǵalıevke tesile qarap sóılep ketti.— Kanada fermeri óz jerin óziniń qalaýynsha óńdeıdi, tek ol bul jaǵdaıda eki júz metr saıyn aǵash alqabyn jasap otyrýǵa mindetti, eni on bes metrden kem bolmaýǵa tıisti, munymen qatar ol óz jeriniń tóńiregine jaǵalaı aǵash otyrǵyzady. Kóresiz be, profesor joldas, aǵash otyrǵyzý máselesinen olar da qashpaıdy!..

— Jaraısyń, jigitim! Hasendi qoshtaǵan daýystar shyqty, ońaı jeńilsin be!..

— Onysy durys-aq,— dedi bireý,—Kanadanyń óz zańy ózine. Olarda jer jeke menshik, bizdiki jalpyǵa birdeı. Kimge aıyp salmaqshymyz? Ózimizge ózimiz be?

— Bizde de sondaı tártip bolsa jaman bolmas edi! Búldirgen eken — jaýap ber, jáne óz qaltańnan tele... Qarapaıym traktorshy bolsyn, dırektor bolsyn, kim bolsań — ol bol...

— Mınıstr bolsa da!..

— Nemenesi bar, eger durys nusqaý bermese mınıstr de jaýap bersin!..

— Ondaı mınıstrge oblystyq aýyl sharýashylyq basqarmasynyń ózi ara túsedi ǵoı!

Jurt qaıtadan dý kúlisti.

— Jer qorǵaýdyń qatań zańyn men de qoldaımyn, — dedi Ýgrúmov, eldiń kúlkisi basylǵannan keıin.—Bir kezde mundaı zańdy bizde de qabyldaýǵa tıis. Degenmen de, basty másele basqa jaqta jatyr. Bizde jer jalpyǵa birdeı ekeni ras, demek, ózimiz sol jerdiń ıesi bolyp úırene bilýimiz kerek. Árkim tek óz jeriniń ǵana emes, barlyq jerdiń qamqorshysy bolyp úırense, mine sonda jer máselesi sheshiledi.

Profesor Aıdynǵalıev sońǵy aıtqandarynyń mundaı dodaǵa túsip ketkeninen sál qysylyp qaldy.

— Sizdiń sózińiz ete durys,— dedi ol Ýgrúmovti jaqtaı.— Men tek jer úshin kúrestiń san alýan tásilderi bar ekenin atap aıtaıyn degen edim. Sol tásilderdiń eń tıimdisin izdegende de, keshe jeke adamǵa tabynýshylyq kezde maquldanǵan sharalarǵa jarmasýymyzdyń qajeti joq... Jáne aǵash otyrǵyzý qymbatqa túsedi, tikeleı paıdasy tıgenshe uzaq jyldar etedi... Ony júzege asyrý úshin arnap daıyndalǵan mamandar kerek. Ondaı adamdardy tabý da qıyn... .

Profesor qaıtadan ornyna otyrdy.

Bir jas daýys tańdana:

— Jeke adamǵa tabynýshylyq kezde maquldanǵan, ol qandaı sharalar edi?— dep surady.

— Á, baýyrym, ózińniń ótkenińdi bilýiń kerek qoı,— dedi oǵan bir jýan daýys, búkil zalǵa estirte.— 1948 jyly tabıǵatty jańartý týraly sondaı qaýly bolǵan, onda búkil jerimizge aǵash otyrǵyzý máselesi qaralǵan.

— Ondaı qaýly bolyp pa edi? — dep surady taǵyda álgi ańqaý daýys,— al ony buzǵan kim?

— Volúntarızm!..'

— Ol qalaı...

— Iá, ol solaı! «Shópshilerdi» jınalysta óziń qalaı kúl-talqanyn shyǵarǵanyńdy umyttyń ba?..Shóp egý degen — egistik jerdi bosqa ysyrap etý, odan da jerdi jyrt ta bıdaı sep! Mıneraldyq jer tyńaıtqysh ony ósirmeı qoımaıdy!—degen kim edi? Esińde bar ma?

— Ol kezde gazet ataýlyda solaı dep jazylǵan bolatyn. Meniń qandaı jazyǵym bar? Gazette ne jazylsa, sony aıtqam...

Solaı de... «gazetten» de... Nemene, seniń óz basyń bar ma edi, joq pa edi?..

Zal kóńilden tústi.

— Kúlistik, qaljyńdastyq — jetedi endi,—dep eskertti ol túksıe, zaldyń tynshyǵýyn kútip.— Eger sovhozdyń bas agronomynyń bar oılaǵany egis kólemin qysqartý bolsa, bunda kúle qalarlyqtaı eshteńe joq.

Endi ornynan Ýgrúmov túregeldi.

Bizdiń jas agronomymyzdyń usynysyn zańdy dep bilemin,— dedi ol asyqpaı, ár sózin oılana sóılep.— Keshe biz erteńgi kúnimizdi az oılaǵan ekenbiz, búgip egistik dalamyzǵa qandaı pále bop tıgenin kórip otyrmyz. Bul qateni taǵy qaıtalaý qylmys bolar edi. Iá, biz erteń ár gektardan eki-úsh ese artyq alý úshin, búgin utylýǵa májbúrmiz. Meniń bir aıtaıyn degenim, bizdiń agronom men profesor Aıdynǵalıevtiń arasynan, jańaǵy sózderinen keıin, pálendeı qaıshylyqty kórmedim. Biz, árıne, Kanada fermerleriniń eń qundy degen tájirıbelerin túgeldeı paıdalanýymyz kerek. Biraq erozıamen kúresý jónindegi ózimizdiń Qazaqstan ǵalymdarynyń kóp jyldar boıy zerttegen, synalǵan utymdy ádisteri bar ǵoı, máselen, Shortandydaǵy egin sharýashylyǵy ınstıtýtynyń eńbekteri... Sovhozdyń bas agronomy, akademık Baraevtyń usynǵan ádisterine súıenedi, onysy óte durys dep bilemin. Jerdi qyrtysyn aýdarmaı jyrtý — Aqseńgir alqabynda óziniń tıimdiligin kórsetti, ol shań-tozań boranynan aıtarlyqtaı búline qoıǵan joq. Shóp egý tásili de bizdiń jaǵdaıymyzda durys nátıje berip keledi. Egindikti sala-sala etip bólý sekildi agrotehnıkalyq tásilderdiń kópshiligi Kanadada iske asyrylyp otyr. Endeshe talasatyn ne bar?.. Meniń uǵymym boıynsha, talas tek aǵash otyrǵyzý máselesi týraly ǵana sıaqty. Bul máselede, meniń oıymsha, ekeýiniki de durys. Iá, jelden jasqantyn aǵash alqaptaryn jasaý arzanǵa túspeıdi jáne keltiretin naqtyly paıdasy da kóp jyldardan keıin kórinedi, bul jaǵynan profesor Aıdynǵalıevpen kelispeýge bolmaıdy...— Ol sál toqtady. Profesor oǵan rızashylyǵyn bildirip basyn ızedi.— Al budan bizge aǵash alqaptaryn jasaýdan bas tartýǵa bolmaıdy. Bul jerde ǵalym qonaǵymyz qatelesip otyr.

— Qatem nede?— dedi Aıdynǵalıev qabaǵyn túıip.

— Túsindirip kóreıin,— Ýgrúmov baısaldy da oıly pishinmen, asyqpaı-saspaı sózin odan ári jalǵady.— Kanadalyqtardyń da, amerıkandyqtardyń da tabıǵı toǵaıy ushan-teńiz. Alaıda jeke menshikti sharýa kópshiliginiń bógetterine qaramaı olar erozıaǵa qarsy agrotehnıkany qoldanǵanda aǵash ósirýden qashpaıdy. Al biz úshin ol odan ármen qajet, Qazaqstannyń júzdegen kılometr jaıdaq jerin jelden jasqaýymyz kerek. Al qazir qandaı jaǵdaıdamyz? Máskeýden júrer aldymda, osynyń bir tamyryn ustap kóreıinshi dep mynadaı málimet aldym...— Ýgrúmov qaltasynan shetteri jemtiktelgen bloknotyn aldy da, betterin paraqtap turyp ashyp, kerek jerin taýyp aldy.— Minekı, egindikti qorǵaıtyn orman alqabyn jasaý jospary Qazaqstanda 1950 jyly 73 prosent, 1954 jyly 44, 1956 jyly 23, 1959 jyly 12, 1962 jyly 3 prosent oryndalypty, al keıingi jyldarǵa kelsek, múldem túk joq...

— Más-saǵan!— dep kúrsindi bireý.

— Al onyń sebebi nede deısizder?— dep surady Ýgrúmov, biraq oǵan jaýap bergenshe zaldan:

— Taǵy volúntarızm de!—degen daýys shyqty.

Syqylyqtaǵan kúlki estildi.

Jaraıdy, jalpy alǵanda durys jaýap.— Biraq sol merzimderde partıanyń kirisýimen óte durys jasalǵan ister az ba? Ony nege mansuqtaımyz? 1943 jyly Orel qalasynyń túbindegi áskerde edim. Ol kezde Kýrsk doǵasynda aıqas bastala qoımaǵan. Qıan-keski urys júrip jatty, elimizdiń ulan-baıtaq jeriniń birazy áli de jaý tabanynyń astynda edi. Tap osy kezde orman máselesi týraly qarar qabyldandy. Jáne qarar bolǵanda qandaı! Sýdan topyraqty qorǵaıtyn qarar. Osy qarar boıynsha asa qundy toǵaılardyń mıllıondaǵan gektary erekshe qatań baqylaýǵa alyndy. Bul qarardy shyǵarý úshin kóptegen ǵalymdar men orman sharýashylyǵynyń bedeldi adamdary eńbek etti. Solardyń eńbegin biz nege baǵalamaımyz? Óıtkeni olar sol kezde Stalınniń kelisiminsiz, maquldaýynsyz óz betinshe eshteńe isteı almaǵandyqtary úshim be?.. Osy bir keremet faktini eske alǵanda, maǵan bir basqa oı keledi. Bul ne degen kúsh, jeńip shyǵýymyzǵa kózi jetken netken senim, bolashaǵymyzǵa qandaı talpynys deseńizshi!... Jurt maıdanda, qazylǵan orda, oq astynda jatyr, al elimiz keleshek urpaqtardyń qamyn oılaıdy!

Ýgrúmovtyń sózi ózegin órtep jibergen Hasen óziniń ne degenin de bilmeı:

— Al bul kezde keıbireýler basqanyń áıelin azǵyryp alýmen shuǵyldanyp júrdi ǵoı!—dep saldy.

— Ne deısiń?— Aıdynǵalıev ornynan ushyp turdy. Onyń júzinde ásheıindegi sabyrlylyǵy men profesorlyq pańdylyǵynan iz de qalmady. Yzadan óni buzylyp, túsi tútigip qap-qara bolyp ketti.— Aqymaq bala!.. Tym bolmasa shesheńniń qasıetti árýaǵy úshin mundaı sózdi aıtýǵa uıalsaıshy!

Zal qulaqqa urǵan tanadaı jym-jyrt. Bul jaǵdaıdy Hasenniń ózi de kútken joq edi. Ol tómen qarap búkshıip qurysty da qaldy...

Merýert Hasenniń yzaly sózinen de, profesordyń oǵan qaıtarǵan jaýabynan da eshteńe uqpady, tek ekeýiniń arasynda ejelden beri alysyp kele jatqan qyrǵı-qabaqtyq kózqaras bar ekenin sezindi. Onyń túıini nede ekenin bilmese de, ishteı Hasen jaǵynda boldy. Biraq Hasenniń ózin-ózi ustaı almaı tym balasha sóılep qalǵanyna qynjyldy. Merýert ernin qatty tistep alyp, endi Hasen jaqqa qaramaýǵa tyrysty...

Demek, endi jıylysty qalaı júrgizý kerek!.. Ýgrúmov qansha tájirıbesi mol, kópti kórgen adam bolǵanymen de qysylyp qaldy. Ne deýge bilmeı, sózin doǵara qoıdy. Tek ózin-ózi myqtap ustap qalǵan jalǵyz ǵapa adam — sovhozdyń dırektory Qazybaı Tileýqabaqov edi. Ol Hasenniń tarıhyn da, oǵan profesor Aıdynǵalıevtiń qandaı qatysy baryn da jaqsy biletin.

Tileýqabaqov partıa uıymdastyrýshysyna buryldy:

— Siz sózińizdi bitirdińiz be, Fedor Ivanovıch!

— Bitip te qaldy,— dedi Ýgrúmov oılanyńqyrap. Sodan keıin ol:—jaqyn arada erozıamen kúres sharalary jaıynda biz usynystarymyzdy daıyndap, aýdandyq partıa komıtetine jiberýimiz kerek dep bilem...— dedi de ornyna otyrdy.

— Osymen bul máseleni ázirshe toqtata turaıyq, — dep tujyryp, dırektor májilisti japty.

4

Hasenniń basyna aýyr kúnder tústi.

Ol qaıda barsa da, qolyna qandaı is alsa da, ótken májilisten qalǵan zardap eńsesin basyp, oıynan shyqpaı qoıdy. Ol Alshynbek týraly oılaýdan qashty, biraq onyń aqymaq bala, fantazer, qıalshyl degen sózderi kókeıinen ketpedi. Shynymen-aq solaı ma? Sonda Hasenniń bar usynysy ańǵyrt jasalǵan qurǵaq qıal bolyp shyqqany ǵoı?.. Kelesi jylǵa degen jer aıdaý jospary da kelip qaldy: bıylǵy jyldan bes myń gektar artyq ósirilgen. Búıtken kúnde dırektormen sóılesýdiń ne qajeti bar? Óıtkeni ol jospardy oryndaımyz dep otyryp alady ǵoı! Dırektordiki de ózinshe durys. Josparda «Arman» nemese «Erteńgi kúndi oılaý» degen joldar joq qoı. Onyń ornyna gektar, sentner, záb aıdaý, egin orý degen sózder tur...

Hasenniń osyndaı bir del-sal bop, kóńilin kúdik basyp júrgen shaǵynda kenetten ákesi kelip qaldy.

Atymtaıdyń bul ólkeni kórmegenine kóp bolǵan. Ony biletin adamdardyń bári de kóp jyl boıy týǵan jerine kelmegen qonaǵyn qushaqtaryn jaıa qarsy aldy. Tórine otyrǵyzyp asyn berdi. Degenmen de ákesiniń kelgenine erekshe qýanǵan, árıne, Hasen boldy. Onyń kishkentaı kezinen júreginde qalǵan bir sýret: úıge balalar baqshasynan júgirip kirgende esik aldyndaǵy oryndyqta, ústine shınel, qoltyǵynda baldaǵy bar bóten adamnyń otyrǵany edi. Ol osy Atymtaı edi ǵoı. Hasen sonda omyraýyndaǵy ordenderi men medaldaryna qyzyǵa kóz jibergen, osy «bóten adamnyń» kózinen domalaǵan merýertteı jasqa tańdana qaraǵan, sonsoń ózine jat «áke» degen sózge úırene bastaǵan... Demek, oǵan ol tez úırenip ketken bolatyn. Mine, sol kúnnen bastap, maıdannan qaıtyp kelgen ákesi ol úshin tek áke ǵana emes, jer júzindegi en bir batyr, eń bir erekshe kúshti adam bolyp kórinip ketken... Osy balalyq sezim Hasenniń boıyna máńgi-baqı ornap qalǵan-dy.

Taǵdyrdyń aǵymy ekeýin sırek kezdestirip júrdi. Álde saǵynyp kezdeskendikten be eken, ekeýiniń arasyndaǵy jaqyndyq, áke men balalyq sezimnen góri, erkek pen erkektiń dostyǵyna, joldastyǵyna, ózara syılastyǵyna aınalyp, jyldan-jylǵa nyǵaıa túsken...

Qazir Hasen týǵan ákesi — osy bir qarapaıym, qajyrly, ashań júzdi, jas adamdaı shıraq, tulǵaly, sózdi sarań sóıleıtin, biraq óz oıyn jasyrmaı aıtatyn adamǵa jat kisideı synaı kóz jiberip tur. Kóz jibergen saıyn ákesin Hasen shynynda da tabandy, sırek kezdesetin qaıratty jan degen uǵymǵa keldi. Kóp jyldar ótse de ol áli úılenbegen-di. Sirá, ol Hasenniń sheshesin óte jaqsy kórgen bolýy kerek, sondyqtan da, onyń opasyzdyǵyna qaramaı, áli de sol jaqsy kórgen qalpynda qalǵan tárizdi. Qasiret ony kúıretpegen, opasyzdyq ashyndyrmaǵan, adam balasyna senimpaz qasıetinen aıyrmaǵan. Jalpy baǵdarǵa qaraǵanda, Qarataýda onyń adamgershiligin, bilimin, tájirıbesin jaqsy baǵalaı bilgenderi sózsiz. Bir kezde kishkentaı Hasen sıpap kórgen ordenderi men medaldaryna Eńbek Qyzyl Týy ordeni qosylǵan.

Atymtaıdyń bala kezinen beri ózine tanys dala qazir múldem ózgerip ketken: ushy-qıyry joq egin, qaz-qatar tizilgen sovhoz jumysshylarynyń ádemi úıleri, ortasynda arnaýly jobamen jasalǵan Mádenıet saraıy tur.

Atymtaı óziniń balasyna ishteı kóńili toldy. Onyń keıbir qımyldarynda, júris-turystarynda, sóılegen sózderinde ózine tán, ne Bıbiǵaıshaǵa uqsas qasıetterdi ańǵardy... Sonda da Hasenniń ózi qansha jasyrǵanymen de, onyń kóńiliniń bir nársege alań ekenin, áldenege ýaıymdaıtynyn baıqap qaldy.

Bir kúni ekeýi Esildiń jaǵasyna kep otyrdy. Kún batyp bara jatqan kez edi. Ózen sýy jym-jylas, birtutas áınekteı búlk etpeıdi. Bıik jarqabaqty janaı ushyp, qanattary sý betine keıde tıip ketip qarlyǵashtar júr.

Men bárin de bilgim keledi, qaraǵym, seniń júregińde bir aýyr oı jatyr ǵoı,— dedi Atymtaı bir kezde,— múmkin meniń qolymnan bir járdem keler, qur ishqusa bolǵannan góri, syrtqa shyǵarǵanyń jeńil tıer... Basymyzdan ótti ǵoı, dúnıede syryńdy ishke saqtap, biteý jara bolǵannan jaman nárse joq...

Osy sózdi ózi de kútken Hasen, ákesinen esh syryn jasyrmaı, bárin jaıyp saldy. Qazirgi sovhozdaǵy jaǵdaıǵa Hasennen buryn jumys istegen adamdar kináli ǵoı, biraq budan arǵy kúıge ol jaýapty. Qur Hasenniń tyrysqanynan qandaı paıda? Májilis ótkizildi, odan ne shyqty? Hasenniń daýsynan, ózin uqqysy kelmegenderge qarsy, birese ashynǵan, ábden yzalanǵan jan kúıi sezildi.

— Osydan keıin men ne qylǵan agronommyn, áke?— dedi Hasen kúıip-pisip,— odan da Zikirıaǵa qoıshy bolyp baramyn, sonda jurtqa paıdam tıedi!..

— Bu da durys, jaqsy shopan, jaman agronomnan anaǵurlym artyq,— dep Atymtaı ezý tartty.— Biraq shopannyń da ózine tán qıynshylyqtary bar. Al endi ol qıynshylyqtar aldyńnan shyqsa, sonda qaıda barasyń, Hasenjan?

— Men boı tartyp, tyǵylyp qalǵym kelmeıdi, kúreskim, tóbeleskim keledi.

— Mine, bunyń durys... Qyryq birinshi jyly maıdanda: «Sheginerlik jer joq, artymyzda Máskeý tur» degenbiz. Al qazir sen óziń «sheginerlik jer joq, turǵanymyz óz jerimiz» dep otyrǵan joqsyń ba. Sonda ol jerińdi kimge tastap ketpeksiń? Basqa bir agronomǵa ma?..

Ekeýi de ún-túnsiz otyryp qaldy.

— Degenmen, áke, ne isteýim kerek?

— Sony oılap otyrmyn... Menimshe, senderdiń partıa uıymdastyrýshylaryń durys aıtady: oblystyq uıymdar men mınıstrlikten kómek suraý kerek... Alaıda iske, seniń sózińe qaraǵanda jatpaı-turmaı tez kirisý qajet... Seniń ornyńda bolsam, tup-týra Asylbek Ahmetjanulynyń ózine hat jazar edim, qabyldaýyn ótiner edim...

— Birden qabyldaýyn surap pa?..

— Onyń nesi bar? Sen óz basyńnyń qamy úshin surap otyrǵan joqsyń ǵoı, solaı emes pe?.. Aýyldaryńdaǵy sender de, Qarataý kombınatyndaǵy biz de, Almaty qalasynyń Lenın alańyndaǵy úlken úıde otyrǵan Respýblıka basshylary da — bárimizdiń ılep jatqanymyz bir teriniń pushpaǵy, bir tilektiń isi. Asylbek Ahmetjanuly seni túsinýi daýsyz. Iá, aıtqandaıyn, «Altyn araıda» ol kisiniń ózi de bolǵan kórinedi ǵoı, Qazekeńmen de tanys desedi — bir kezde o da Asekeńniń qabyldaýynda bolypty.

— Tek suraǵanymyz yńǵaısyz bolyp júrmese?.. O kisiniń aldynda búkil respýblıka kóleminiń máseleleri sheshiledi ǵoı...

— Al sen onyń búkil respýblıkaǵa jatatyn sol úlken-úlken máselelerdi qalaı tez uǵatynyn, túsinetinin bilesiń be?.. Iá, bunyń da óziniń negizi bar. Asylbek Ahmetjanuly basshylyqqa kelgende, senen jeti jas úlken, otyz ekide ǵana bolatyn. Sodan beri respýblıkamyzda Asekeń qatysyp, kóz aldynan ótkermegen ózgerisi joq. 1942 jyly Qazaqstan qandaı kúıde edi, bilesiń be?.. Bar bolǵany júz qyryq mıllıon put astyq berý úshin respýblıka bar kúshin salǵan. Al qazir she?.. Mıllıard put — óziń salystyryp qarashy! Mıllıard put!.. Bir kezde biz Shymkenttegi bir ǵana sement zavodyn salý úshin bes jyl eńbektengen edik, al endi sondaı qurylystarǵa kún saıyn jıyrma bes mıllıon som qarjy jumsalyp otyrady!.. Men ózimizshe saıası úıirmeniń sanyn júrgizgendikten, mundaı sandy jatqa bilem... Bul aqparlardyń bári de basymda saırap tur, árıne, bulardy sen óziń de bilesiń... Meniń aıtaıyn degenim sońǵy jyldary tap osylaı qaryshtap kele jatqan halqymyz, seniń erozıańnyń kúl-talqanyn shyǵarýǵa qalaı kúshi jetpeıdi?.. Mine, sondyqtan aılań taýsylyp bara jatsa, tikeleı Asylbek Ahmetjanulyna tart deımin... Múmkin oǵan da senimen kezdeskeni paıdaly bolyp shyǵar. Seniń biletiniń tek óz sovhozyń, al onyń biletini — búkil respýblıka. Múmkin búkil respýblıka kóleminde erozıaǵa qarsy bir shara qoldaný qajet dep tabar. Óıtkeni qazirdiń ózinde-aq úlken úı tekke jatpaǵan bolar...

Hasenniń boıy bosaǵandaı, kóńili ashyla tústi:

— Jaraıdy, áke,— dedi,— men de oılanaıyn...

— Endi seniń kóńilińdi alań qylyp júrgen ekinshi máselege keleıik... Ol zırat, mazar jaıynda... Mine, kórip otyrsyń ba, men partıa jınalysyndaǵydaı birinshi máseleni bitirip, ekinshi máselege kiristim... Iá, sen ekeýimiz, sirá, bir qyzyq jandar bolýymyz kerek: ákeli-balaly bolyp dastarqan ústinde jaılasyp áńgime shertip otyrý ornyna, ana jumys, myna jumys, dep tek jumysty ǵana qazbalap jatyrmyz... Iá, Hasenjan, men seni onsha túsine qoımaımyn. Seniń aldyńda, zamandastaryń aldynda qandaı áli sheshilmegen máseleler tur, sony bilesiń be? Sender jassyńdar, biraq ta batyl adamsyńdar, solaı emes pe?.. Sóıte turyp ótken kezdiń dástúr-ǵurpyna jasqana qaraısyńdar... Ondaı ádet myna bizge, máńgi qarańǵylyqtan jańa oıanǵan, otyzynshy jyldardyń jastaryna laıyq. Bizge bular qıyn másele bolatyn... Al senderge she?.. Sen Sattar Erýbaevtyń «Meniń zamandastarym» degen kitabyn oqydyń ba, ol bizdiń qoldan-qolǵa túsirmeıtin kitabymyz bolǵan.

— Árıne, oqydym.

— Esińde me, sol kitaptyń bas keıipkeri Dáýir shahtany babasynyń molasy jatqan jerden ótkizý kerek pe, joq álde odan bas tartý kerek pe dep kóp oılanady. Onda jaǵdaı túsinikti, óıtkeni Dáýir aýyldan shyqqan jas, bylaısha aıtqanda, búgingi senderdeı komýnıstik akademıany bitirmegen adam edi... Al senderdiki ne?

— Biz de solaı oılaımyz, áke,— Hasen de boı kóterdi,— zıany joq, ǵasyrlar boıy jurttyń sana-sezimine sińip qalǵan uǵymdardy qalaı bolsa solaı haraqattaǵymyz kelmeıdi... Aqylǵa salmaı ádet-ǵurypty buzyp, halyqtyń ar men namysyna tıýdiń qansha qajeti bar.

— Ar men namys...— Atymtaı eksheı qaıtalady.— Al eger ol ar men namys qate túsinikke qurylǵan bolsa she?.. Al eger ol keregi joq, ádet-ǵuryp bolsa she?!

— Sóıtkenmen de...

— Jaraıdy, aqsaqaldarmen ózim sóılesip kóreıin...

Bul kezde sovhozdyń bas agronomy Esildiń sol jaǵyndaǵy eski zırattardy kúıretkeli jatyr degen habar tarady. Qazaq turǵyndary, ásirese shal men kempirler jaǵalaryn ustady. Olardyń delebesin Qarabaı qozdyra tústi. Ol óziniń qoqan-loqqysyn oryndamaǵan, sovhozdan ketpegen, sol Gýbanov brıgadasynda qalǵan. Tek joldastarynyń aldynda óziniń kinásin moıyndaǵandaı, júni jyǵylyp tym-tyrys bon júrgen. Tipti óziniń adyr minezimen artyq-kem sóılep qalatyn tiliniń dókirligin syltaý etip, keshirim de suraǵan... Múláıim, súmireıe suranyp turǵan soń jurt qaıtsin,— kúnásin keshirgen-tin... Alaıda, agronomnyń nıetin bilgen soń, ol sybyrlap, keıde qulaǵy múkisteý qarttarǵa ókirekteı daýystap osy habardy jetkize bastady.

Aqsaqaldar ah urdy, bastaryn shaıqap: «Sen Qarabaı, bizdiń birinshi traktorshymyzsyń ǵoı... Mynaǵan da bastaýshy bolyp júrmeseń ıgi edi...»— desti kúdiktenip. Ákki Qarabaı olarǵa: «Men mundaı iske bastaýshy bola almaımyn... Kıeli eski molalarǵa búldozerin birinshi salǵan adamdy qudaı atady. Kórshi aýyldaǵy molla solaı dep júr...»—dep jaýap berýden tanbady. Qarabaı ózine bultarys tastaý úshin kólgirsip, qýlyq jasady: bastaýshy bolyp zıratqa Qarabaı barmady, óıtkeni barǵan adamdy qudaı atady, al ekinshisi bolyp... Ekinshi adam jaıynda molla eshteme degen joq...

Sonymen Atymtaı bir kúni, aldymen Ýgrúmovpen kelisip aldy da, Mádenıet saraıynyń oqý zalyna shal men kempirlerdi jınady. Buǵan Qarabaı da kelip, gazet tigindisin qaraǵan bop, zaldyń bir buryshyna otyrdy.

Atymtaı sózin bitirgennen keıin aqsaqaldar tómen qarap uzaq otyrysyp qaldy. Báriniń de qabaǵy túsken, ashýly erkekteri saqaldaryn sıpap, áıelderi biriniń betine biri qaraı almaı, aq jaýlyqtaryn kózine túsire, kóshpeli eldiń tomshalanǵan buzaýyndaı, lám-mım dep aýyzdaryn ashpady.

— Bul úndemeı qalǵandaryń qalaı, qarıalar?—dedi Atymtaı. - Jasqanbańyzdar, aıta berińizder. Sizderdiń ruqsattaryńsyz beıitterge eshkim de tımeıdi...

— Jaryqtarymnyń molalary kimge zıan keltirip otyr!.. dep kúrsindi qamyǵyp bir kárıa.— Baıaǵydan beri tur ǵoı, áli de tura bersin...

— Buryn eshkimge zıandary joq edi, al qazir...— Atymtaı bireýdi renjitip almaıyn degendeı abaılap sóıledi. - Jel erozıasy... Shóp egý, egistik kólemin ulǵaıtý... Egin dalasyn óńdeý kerek,— dep ol qara terge túse, jurttyń kóńiline qondyra, saýsaǵymen sanap, bos jatqan dalaǵa sý jiberý kerek ekenin dáleldep baqty, biraq qarıalar onysyna kónbeı otyryp aldy.

— Ata-babamyzdyń molasyn qıratý degen sumdyq qoı, qudaıǵa kúnákar bolar jaıymyz joq...

— Qudaıǵa kúnákar bolýdan basqa jurt nege qoryqpaıdy?— dep qarsylasty Atymtaı.— Sizder nemene, orys, ýkraın, belorýs qarttarynan artyqsyzdar ma?..

— Olar ata-babasynyń molasyn qıratyp jatyr degen sózdi estisem qulaǵym kereń bolsyn!

— Eger halyq muqtajyna qajet bolsa — qıratady! Qoldan jasaǵan teńizderdiń qanshama molany basyp qalǵanyn bilesizder me! Mola bylaı tursyn, qansha sherkeý, qansha kıeli oryndar sý astynda ketti!..

— Múmkin solaı da shyǵar... Olardiki bir sári ǵoı...

— Sonda, nemene, basqa ulttar kúnáǵa bata bersin, al biz qazaqpyz, áýlıemiz, bizge tek qudaıdyń rahmeti jaýa bersin deısińder me?..— Atymtaı múldem shydamaı ketti,— Solaı bolyp shyǵady ǵoı?.. Joq, birge ómir súredi ekemiz, nandy birge bólisip jeıdi ekemiz — endeshe biz olarmen kúnáni de tepe-teń bólisip alýymyz kerek!..

Shaldar kóp salǵylasty... Aqyrynda Zikirıa qart:

— Ata-babamyz bizdi keshirer dep oılaımyn,— dedi.

— Al qudaı she?— dep shańq etti bir kempir.— Qudaı bar bolsa keshirmeıdi!..

— Qudaı da keshiredi, báıbishe,— dedi Zikirıa.— Biz ózimizdiń yrzyǵymyz, jeıtin nanymyz úshin kelisim berip otyrmyz ǵoı... Búkil jer júzinde nannan qasıetti, nannan úlken nárse joq... Qudaı sózi — quran sózi, sonda nandy jerge tastaý nemese bylǵaý — asqan kúná degen. Jáne sol quranda: «Eger nan qol jetpeıtin bıikte tursa, ony alýǵa basqa amal tabylmasa, aıaǵyńnyń astyna qurandy da qoıýǵa bolady»,— depti... Nan degenimiz mine, sondaı qudiretti zat. Tek bar elde molaıa bersin de ony...

— Qudaı ózi solaı dese, amal qansha, biz kóndik,— dedi eń qart aqsaqal. — Tek kim birinshi bon traktormen zırattardy buzar eken? Qarabaı aıtyp tur ǵoı kórshi aýyl mollasynyń sózin... Birinshi bop zırattardy basqa jaqtan kelgen jigitterdiń biri buzsyn. Olarǵa musylman dini júrmeıdi ǵoı... Al qazaqqa...

— Á, ol ádiletke jatpaıdy!— dedi basyn shaıqap Atymtaı.— Biz moldalardyń ázázil sózderine qulaq qoıýǵa tıisti emespiz. Olar keıin, basqa jaqtan kelgender qazaq molalaryn qıratty degen sýyq habar taratýlary múmkin. Mundaı isti ózimiz bastaýymyz kerek!— Ol jınalystyń bas kezinde-aq Qarabaıdyń bir buryshta otyrǵanyn baıqaǵan-dy,— Menińshe traktorshy Qarabaı budan bas tarta qoımas dep oılaımyn...

— Tapqan aqyl!— dep qoshtady jurt oıyn-shyndary aralas.— Onda Qarabaıdyń óz ákesi de jatyr. Balasyna nuqsan keler kún týa qalsa, ákesi qudaı aldynda ony qorǵaı alady. Óıtkeni Qarabaıdyń ákesi de molla bolǵan... Qudaıǵa bir taban jaqyn júrgen adam ǵoı.

Erteńine, búkil dalany basyna kótere dyryldap eki búldozer Esilge qaraı bara jatty. Bireýine Qarabaı mingen, ekinshisin — Atymtaıdyń ózi júrgizip keledi, bir ýaqytta ol traktormen de istes bolǵan, endi mynaý ýaqıqaǵa baılanysty sol kári atyna qaıta mingen túri bar.

ALTYNSHY TARAÝ

1

Alshynbek pen Hasen betpe-bet kep julysa túsken májilisten keıin, Merýert profesormen kezdeskisi kelmedi. Ony jek kórgeni sonshalyq, bulbuldaı saıraǵan tili qur dilmarlyq, eginjaıdy, gúldi kórip shabyttanýy — shyn júrekten emes, kózdi boıaý, al súıdim dep kúıip-janǵany,— tek aldap ózine qaratý dep tapty. Aıdynǵalıevpen qydyrǵanyn, buǵan arnap jıǵan qyzǵaldaq gúlderin, dúnıede qyzyq kórý úshin, tek der kezinde ǵana rahattana, qýana bilý kerek dep buny, sonaý bir tańerteńgi shalǵynda, mahabbat qushaǵyna shaqyrǵanyn, Merýert endi uıala esine aldy.

Sol bir sátte, sonaý salt attynyń der kezinde kóringeni qandaı jaqsy boldy!

Profesor men Hasen, bir-birin sonshama nege jek kóredi? Bul ekeýiniń arasyndaǵy óshpendilik kópten kele jatqanyn Merýert ishteı sezinedi.

Hasendi ol bir kúni sovhoz janyndaǵy tóbede otyrǵan jerinen tapty... Kún batyp kele jatqan kez edi. Kúni boıy búkil dalany kúıdirip turǵan ańyzaq qaıta bastaǵan, Esil jaqtan bolmashy samal soǵyp turǵan. Eki tizesin qushaqtap, qalyń oıǵa berilgen Hasendi Merýert dál sol tóbeniń arǵy betinen kezdestirdi. Qyz janyna kep qatarlasa otyrdy.

Qaıǵyly jigittiń Merýert kóńilin ashqysy keldi. Eń bolmasa betinen aýyr oıdyń izin qashyrtyp, ezý tartqyzsam dep oılady. Ol soıaýlana bastaǵan uzyn qaýdy alyp jigittiń qulaq túbin qytyqtady. Hasen bylq etken joq.

— Saǵan ne boldy, Hasen?

— Jaı, ásheıin...

— Sen meni kórgin kelmeı me?

— Seni kórsem, qýanyp qalam, Merýert.

— Túrińnen ol kórinbeıdi... Ne oılap otyrsyń?

— Jańbyr jaıynda. Kún kózi kúıdirip barady, al áli bir tamshy jaýyp jaýǵan joq. Eger taǵy jel turyp...

Hasen arǵy jaǵyn aıta almaı toqtap qaldy.

— Hasen,— dedi Merýert, sál úndemeı otyryp,— buryn... profesor ekeýińniń arańda ne bolǵan, túsindirshi.

Hasen burynǵydan beter tunjyraı tústi.

— Qajeti bar ma?.

— Bilgim keledi.

— Nege?

Qyz jaýap bergen joq. Qolyn Hasenniń ıyǵyna salyp, kishkentaı alaqanymen sıpady. Hasenniń tastaı qatty ıyǵy, qyzdyń ystyq qolynyń yńǵaıyna qaraı, kenet jumsaı qaldy...

Hasen Merýertke Alshynbek jaıynda kórgenin, estigenin, bar bilgenin aıtyp berdi. Ras, óziniń esinde qalǵan ýaqıǵanyń keıbir áli de janyn ýdaı ashytatyn jerlerin jasyryp qaldy. Balalyq shaǵy ótti, bul kúnder! jigit bolǵan kezi, endi ony bireýdiń aıaǵany, esirkegeni oǵan qazir tipti ersi kóringen bolar edi. Sol sebepten de Merýert Hasennen óshpendiliktiń tek negizgi jaǵyn ǵana estidi. Biraq jigit sheshesi Bıbiǵaıshanyń jazǵan hatyndaǵy sózderin tep-tegis aıtyp bergeninde, qyzdyń kózine eriksiz jas keldi.

Ákesiniń soldat belbeýin býynǵan, ústinde uzyn shapany bar jas balany, oǵan jaqyn kelýge batyly barmaı, tek eń bolmasa bir qaraıyn dep, qazaqtyń tuqyl tóbeli shym úıleriniń arasymen urlanyp kele jatqan anany qyz kóz aldyna elestetti. Ol taǵy álgi anany profesordyń jaınaǵan jıhazdy úıinde, kúıeýinen jasyrynyp, óziniń eń aqyrǵy hatyn jazyp otyrǵanyn kórdi...

Qorqynyshty adam eken,— dep oılady Merýert Alshynbek jaıynda. Osyndaı adammen sol páterde ózi betpe-bet kezdesken bolsa... Qyzǵa Alshynbek burynǵysynan da qorqynyshty bop alystap ketti. Áıteýir kezdespedi, kezdesýine qara jolda kenet paıda bolǵan salt atty bóget boldy. Qyz endi osy salt attyǵa shyn júrekten taǵy alǵysyn aıtty!

Al Hasen she? Ol bir kezde osy arada surapyl boran soqqanyn, sol boranda shopannyń úlken tonyna oranǵan aýrý profesordyń atyn jetektep, onyń qymbatty den saýshylyǵynyń kúzetshisi bolǵany týraly da Merýertke bir aýyz sóz aıtqan joq.

— Qalaı bolǵany bunyń ózi, qalaı bolǵany...— deı berdi, abyrjyp qalǵan Merýert sóz taba almaı,— ol bir qanshelek, zulym adam emes qoı. Profesor, jurt qadirleıtin, ǵylymǵa eńbegi sińgen oqymysty emes pe.. Jastarǵa aqyl aıtatyn, turmysqa jón silteıtin adam... Iá, ıá, Hasen, ol kafedraǵa shyǵyp, aqyndardyń óleńderinen úzindi keltirip, týǵan jer týraly óz oı-pikirin aıtqanda, biz oǵan osylaı qaraıtyn edik... Osy týǵan jerdiń ul men qyzdary, sender ony budan da sulý, budan da baqytty etýge tyrysyńdar deıtin ol bizge... Al ózi she? Meniń túsinbeı turǵanym osy arasy, Hasen. sonda... bóten adamnyń ómirin kúıretýge bolǵany ma?.. Áıeldi... Áıelin... Anany týǵan balasynan aıyryp, ómirin baqytsyz etip, al sońynan qalaı ol kúnásiz adamdaı, jer basyp júre alady? Qalaı istegenine qınalyp, júregi órtenip, opyq jemeıdi? Ar-uıaty qaıda?.. Qaıda ketken, Hasen, onysy? Esińde me, sen: «bireýge opyq jegizip turyp ózin baqytty bola almaısyń!» degeniń? Bul seniń sóziń edi ǵoı. Al is júzinde mundaıda da baqytty bola alady eken-aý, á? Bu da tan qalarlyq is emes. Tań qalarlyq is júregi orasan qıanatshyl bola turyp, adam qalaı ǵylymdy gúldendire alady? Mysaly, Alshynbek ekken tájirıbe bıdaıyn alaıyq... Eger ol shyǵa qalsa... Sonda qalaı bolǵany? Zulym adamdar da jaqsylyq isteı bilgen bop shyǵa ma?

— Joq,— dedi Hasen.— Ómirde ondaı bolmaıdy.

— Nege úıdeısiń?

Hasen jaýap bergen joq.

Ol jaýap bere alatyn edi.

Áli bala kezinde aýylsharýashylyq ınstıtýtyna barýdy jańa oılap júrgen shaǵynda, Ońdasyn qart bir kúni dúnıe júzin alǵaly turǵan topan sý, danyshpan Nuh paıǵambar men jalǵyz balasy úshin kishkentaı bylǵary dorbaǵa bıdaı tuqymyn saqtaǵan kempir-shal jaıynda áńgime-ańyz aıtyp bergen...

— Bul oqıǵa baıaǵyda bolǵan,— degen Ońdasyn qart.— Al sen endi óz kózimmen kórgen áńgimemdi tyńda...

Soǵys kezinde Ońdasyn otyn qoımasynyń kúzetshisi bop Qaraǵandy shahtasynda jumys istegen. Bunyń kezekshisi de ózi sekildi shal, Saryarqanyń bir kolhozynan bolatyn. Shaldyń aýylynda tek jalǵyz kempiri qalǵan. Kempiri anda-sanda Qaraǵandyǵa kelip turatyn. Birese azdaǵan et-maı, keıde dorbaǵa sap ún, bıdaı ákeletin. Aq kóńil, qoly ashyq shal, kempiriniń ákelgenin ortaǵa salatyn, bári bólip jeıtin. Ózine tipti eshteńe de qaldyrmaıtyn. Ońdasynnyń bileri, shaldyń kishkentaı bylǵary dorbasy bolatyn. İshinde ne bar ekenin eshkim bilmeıtin. Shal tek osy dorbanyń ishindegisin ortaǵa salmaıtyn. Kóziniń qarashyǵyndaı saqtaıtyn.

Bir kúni kempir shalyna maıdannan kelgen «qara qaǵazdy» ákeldi. Bısharalardyń jalǵyz balasy úlken erlikpen jaý qolynan qaza taýypty. Sol kúnnen bastap shal da, endi bul dúnıede ózi de kóp turmaıtynyn sezdi bilem, jurtpen burynǵydaı sóılespeıtin boldy, tunjyrap otyra beredi. Kempiri taǵy keldi. Onyń da ólmegen qur súldesi. Shal kempiriniń osy kelgeninde, Ońdasynnyń kózinshe, baıaǵy kishkentaı teri dorbasyn berdi. «Bir senimdi adamnyń qolyna tapsyr» dedi kempirine. Sosyn bul dorbada ne bar ekenin Ońdasynǵa túsindirdi.

— Bizdiń Toqyraýynda bıdaıdyń eki túri ósedi,— dedi ol,— biri ózen saǵasynda, ol barmaqtaı úlken, appaq bolyp keledi, ony jurt «Toqyraýynnyń aq bıdaıy» dep ataıdy. Al ekinshisi — qyrat jaǵynda ósedi. Ol apadan góri kishirek, jáne sál qyzǵylt, biraq bunyń ózen saǵasynda ósetin aq bıdaıdan artyq bir qasıeti bar, qýańshylyq jyldarda sol ylǵaly az qyrat dalaǵa da óse beredi. Al bizdiń aýdanymyz negizinde mal sharýashylyq aýdany, egin ekinshi orynda, sondyqtan mynandaı bıdaılardyń tuqymyn saqtaýǵa eshkim kóńil bólmeıdi... Qazir bul tuqymdardyń ózi qurýǵa aınaldy. Soǵys bastalǵan jyly myna qyratqa shyǵatyn bıdaıdy búkil kolhozǵa jalǵyz men ekken edim. Bar shyǵymyn astyqqa úkimetke ótkizdik. Qaraǵandyǵa júrip bara jatyp kempirime bir-aq qabyn qaldyryp ketkem, al bir dorbasyn, óziń kórip júrgen myna teri dorbadaǵyny, ózimmen birge ala ketkem. Órt, sý, tyshqan, bıdaıdyń tolyp jatqan jaýy bar, tuqymnyń eki jerde saqtalǵany jón ǵoı. Ótken jolǵy kempirim ákelgen bir dorba uny sol ózińdegi jalǵyz qapshyqtyń eń sońǵy, qap túbinde qalǵan bıdaıdan qol dıirmenge tartylǵany eken... Mine, endi sol qýańshylyqtan, jazdyń ystyq ańyzaǵynan da qoryqpaıtyn toqyraýyn bıdaıynyń eń aqyry osy,— dep shal sózin bitirgen.

Shal óletinin sezgen eken, kóp keshikpeı qaıtys boldy. Kóktemde kempiri keldi. Kempirdiń de kúni jaqyndap qalǵan tárizdi eken, aıaǵyn ázer-ázer ilbip basady. Shalynyń beıitiniń basyna baryp, kóziniń jasyn kól etip kop jylady, uzaq qaıǵyrdy. Sosyn Ońdasynǵa kelip jolyqty. Qart oǵan shalynan qalǵan jamaýly shapany men ár jeriniń júni túse bastaǵan eski tymaǵyn tapsyrdy. Kóńil aıtyp bolǵannan keıin Ońdasyn kempirden shalynyń bergen tuqymyn ne istegenin suraǵan.

Kempir, ózderi sol bir kúnderi jeıtin nany bolmaı qınalyp otyrǵanmen, biletin adamdardyń aqylyn alyp, tuqymdy qalaǵa alyp baryp, astyqtyń taǵdyryn sheshetin eń úlken adamnyń qolyna aparyp bergenin aıtqan. Qazaq áıelderi men shaldarynyń ádeti, adam atyna, rýyna zırek keledi, kempir tuqymdy aparyp bergem adamynyń aty Alshynbek degen.

Sońynan, Aıdynǵalıev «Altyn araı» jerinde bıdaıdyń qýańshylyqqa shydamdy jańa túrin synamaq degende, Hasenniń oıyna osy Ońdasyn atasynyń aıtqan áńgimesi túsken. Keıbir qasıetterine qaraǵanda, profesordyń bul ekkeni sol toqyraýyn bıdaıy ekeni haq edi. Bul bıdaıdy kóziniń qarashyǵyndaı saqtaǵan shal da, óziniń ashtyǵyna qaramaı qalaǵa aparyp bergen onyń kempiri de, bul áńgimeni aıtqan Ońdasyn atasy da bul jalǵanda joq, áldeqashan o dúnıege sapar shekken. Endi buny tekserip, kimnen neni anyqtaı alasyń? Jáne tekserýdiń, anyqtaýdyń qajeti bar ma dep oılaǵan, sońynan Hasen, másele saıyp kelgende, Alshynbektiń jańa bıdaıdy ashyp» ataq alýynda, úlken dárejege jetýinde emes qoı, másele jeri jazǵy ańyzaqqa urynǵysh, qýańshylyqtan zıan kórip sharshap otyrǵan keıbir aýdannyń osyndaı jańa tuqymǵa qoly jetýinde ǵoı degen. Halyqtyń muqtajy Hasenge bireýdiń ataq alýynan, toqyraýyn bıdaıyn óz atyna kóshirýden joǵary kóringen.

Qazir mine, Merýertpen sóılesip turyp, ol ótken kún isin qaıtadan qoparǵysy kelmedi. Onyń búıtpeýine taǵy bir sebep bar-tyn. Ol sebep — bul oqıǵany aıtyp, profesordy ádeıi qaralaǵysy kelip tur dep uqpasyn Merýert degen oı edi. Sondyqtan ol Aıdynǵalıevti Merýerttiń kózinshe taǵy bir qylmysymen, múmkin en, aýyr qylmysymen qaralaǵysy kelmedi. Eger qyz bul oqıǵany estı qalatyn kún týsa, meıli estı bersin, tek menen estimesin dep oılady Hasen...

Jigit bul syrdy ashqan joq. Aıdynǵalıev jaıynda qazirgi bilgeniniń ózi de Merýertke jetip jatqan. Estigeni esinen tandyrǵan, ózin-ózi joǵaltqan adamdaı otyryp qaldy ol. Endi esin jıyp, aqyly sabasyna túskennen keıin, Hasenge kóp-kóp syryn ashqysy kep ketti.

Biraq kenet Alshynbek bulbuldaı saıraǵan sheshendigi esine túsip ketip, sóz qandaı adal kóńilden aıtylǵanmen, qandaı ádemilikpen bezengenmen, oǵan degen júreginiń túbinde bir jerkenish sezim týdy...

Ol jaı ǵana Hasenniń qolyn ustady. Saýsaqtarymen qatty qysyp, jibermeı uzaq otyrdy. Qyzdyń bul qımyly Hasenge eń qymbatty sózden artyq kórinýi de múmkin...

Al bul kezde Alshynbek ne istep júr! Kútpegen jerden ózine janjal bop tıgen, áneýgi májilisten keıin ol ózin qandaı jaǵdaıda sezinýde? Merýerttiń ózinen kúnnen-kúnge alystaı bastaǵanyn ol kórmeı júr me?

Óziniń tájirıbe dalasyna kelsek, Alshynbek bul saladaǵy jumysyna kóńili rıza edi. Egin der kezinde kóktep shyqqan. Ańyzaq jel de, jańbyrdyń bolmaǵandyǵynan jer ylǵalynyń azdyǵyn da bul bıdaıǵa zıan keltire almady. Tipti jetilep soqqan qara daýyl da buny bálendeı búldire qoımady. Óıtkeni profesor tuqymdy qyrqanyń etegine sepken. Qyrqa kúngeı-batystan keler jelge qarama-qarsy. Qara daýyl da osy jaqtan soqqan. Qysqasyn aıtqanda tájirıbe dalasy jaǵynan ázirge profesordyń baǵy ádettegisindeı janyp turǵan.

Al Merýert jaıyna kelsek... Profesor jeńiske tez jetem dep sengen. Biraq ońaı jeńistiń qansha qyzyǵy bar? Ásirese, bul jeńis áıelmen baılanysty bolsa? Sondyqtan tym kúıip-pisýdiń qajeti joq, óz oıyńa jetý úshin tabandylyq, mundaı oıynda kúná dep sanalmaıtyn azdaǵan qýlyq kerek dep sheshken Alshynbek... Mundaıda, tákappar qyzdyń namysyna tıý úshin ol kórmegen qasıetińdi kóre biletin basqa áıelderdiń de tabylatynyn, bul túsip keter bóten de joldardyń baryn qyzǵa ańǵartqan da jón emes pe? Árıne, jón.

Alshynbek Glashamen kezdeskende, Merýert jaıynda, mine, osyndaı oılarda bolatyn. Árıne, profesordy tek aldaǵy kúnder ǵana qyzyqtyrǵan joq.

Tek bir qyz týraly ǵana oılaıtyn ol tuǵyrynan túsip otyr ma? Al tuǵyrynan túspese «ómir ár mezettiń qyzyǵyna qurylady» deıtin óziniń negizgi pálsapasy qaıda qalǵany? Jumyr sandy, tolyq keýdeli, dene bitisi jaratylǵan bedeýdeı, betinen qany tamǵan Glasha sol «ár mezettiń qyzyǵynyń» biri emes pe? Budan artyq dúnıeniń, sol bir kózińdi ashyp-jumǵanyńsha ótip keter dúnıeniń, qýanyshy bolar ma?

Al Glasha she?.. Glashada qandaı jazyq bar... Oǵan Alshynbek alys jáne tańsyq ómirdiń, tanys emes basqa ómirdiń adamy... Astana ǵalymy, profesor, áıgili kisi... Sol bir Birinshi maı meıramy kúni Glasha ózine-ózi sengisi kelmese de, profesordyń budan kózin almaı qyzyǵa qaraǵanyn, ólip-óship otyrǵanyn ańǵarǵan...

Profesordyń bul qylyǵy júregin qytyqtap, janyna jyly tıgen. Biraq bir jaǵynan kóńilin kúpti etip, ábigerin alǵandaı bolǵan. Eger salystyra qalsa, mundaı ataqty adamnyń kóńili keter bul ózi kim sonda? Bar bolǵany jaı ásheıin saýynshy... Sonsoń ol Glashany úıine shyǵaryp saldy, jolaı onyń sózin tyńdaýdyń ózi Glashaǵa bir keremet qyzyq kórindi. Sol kúni túnde ol uıyqtaı almaı shyqty. Tóseginde álsin-álsin aýnaqshyp, profesormen taǵy kezdesýdi yntyǵa kútti...

Alshynbektiń sypaıy-sylqym minezi de, astanalyq kerbezdigi de, kóp tájirıbeli profesorlyq máneri de, bári-bári Glashany tań qaldyrǵan, tańsyq kóringen.

Biraq ol eki ese úlken ǵoı? Onda ne tur? Ózge áıelderden góri buny tańdaǵan bolsa, onda Glashada, ózgede joq, profesor qyzyǵarlyq qasıetter tabylǵany ǵoı... Aqyl toqtatqan baısaldy adam, kóringen áıeldiń sońynan júgirip keter jel ókpe jas emes. Osynyń bári Glashanyń basyn aınaldyrdy.

Onyń ústine profesor óz degeninen qaıtpaıtyn, áıelge mápelep qana sózin ótkizetin adam bop shyqty. Aqyrynda, Glasha onyń degenine kóndi, aıtqanyn istedi. Alshynbektiń qushaǵynda ǵana óziniń áıel ekenin sezindi, denesi lázzat degenniń ıe ekenin tanydy. Osylaı kútpegen jerde onyń júreginde mahabbat oıandy, qýanyshtan ne isterin bilmeı basy shyr kóbelek aınaldy. Ol endi kúni boıy sarǵaıyp túndi kútetin boldy. Al jazdyń yntyǵa kútken qysqa túnderi, baqyttyń meıiri qanyp bolmaǵan shattyǵynda tez ótip ketip jatty.

Áldeqalaı ol Alshynbekke óziniń alǵashqy kúıeýge qalaı shyqqanyn aıtyp berdi.

— Men soltústikten, Arhangelskiniń janynan tyńǵa kelgen kezim edi. Áli aqyl toqtatpaǵan jas shaǵym. Ony ınstıtýt bitirgennen keıin bizdiń sovhozǵa jibergen eken. Sondaı ústine shań juqtyrmaıtyn tap-taza, typ-tıanaqty,— klýbqa kelse, oryndyqty aldymen qolyndaǵy gazetimen shańyn súrtip baryp otyrady. Ol ýaqytta bizde Mádenıet saraıy joq edi, klýbta qyzyl kúreń sýrık boıaýymen boıalǵan jaı oryndyqtar turatyn... Mine osy klýbta men ony alǵashqy ret kórdim. Kıno bastalyp, zalda sham sóngenshe, kitabyn qolynan túsirmeı oqıdy da otyrady. Bizdiń ózge jigitterge tipti uqsamaǵan — qyzyq jigit bolatyn. Qyzdardyń keıbireýleri mazaq etip qaljyńdasa, keıbireýleri odan ket ári emes-tin. Maǵan ol unaıtyn. Men-mendigi joq, qatty sóz aıtýdy bilmeıtin. Onyń ústine únemi qolynan jýan kitaptar túspeıtin...

Sóıtip, men oǵan kúıeýge shyqtym. Kúıeýge shyqqannan keıin, árıne, ózgelerdikindeı úıiń, kúıiń, dúnıeń bolǵany jaqsy ǵoı. Sharýashylyǵy da bolýy kerek. Al ol maǵan: «bunyń báriniń dymǵa keregi joq. Men jaratylysymnan romantıkpin» deýdi shyǵardy. Men tósekke jatam, ony kútem, al ol shamyn qasyna qoıyp qolyna kitabyn alady...

Áıteýir ne kerek, onyń aıtýy boıynsha kitapta bári durys, bári solaı bolýy kerek, al turmysta bári burys, bári olaı emes. Men oǵan: «Mıtá, kitap bitkenniń bári jalǵan aıtady. Ol úshin qaıǵyratyn, qamyǵatyn eshteńe joq» deımin. Al ol maǵan: «Sen eshteńe de túsinbeısiń» deıdi. Sóıtedi de shyndyq týraly, adamnyń ar-uıaty týraly, qyzyna, tynbaı sóıleı jóneledi... Men onymen azǵantaı turdym, durystap tanı da almaı qaldym. Biraq jamandaǵym kelmeıdi, adal adam bolatyn, ózi úshin emes, jurt úshin kúıip-pisetin, jumysynan da jan-tánin aıamaıtyn. Biraq odan qaıdan bas agronom shyqsyn! Mundaı jumysta kerek jerinde tamaqpen, sózben alý kerek. Keıde tipti ózgeler tyńdasyn deseń, stoldy da ura bil, jumyryǵyńdy da kórsete bil! Al meniń Mıtámda munyń biri de bolmaıtyn. Kúresetin kúshi de joq, taban tireser minezi de bıalaıdaı jumsaq. Shynyn aıtsam oǵan jurtqa tek leksıa oqý ǵana kelisimdi, ne bolmasa kitaphanada oqyrmandarǵa kitap taratyp qana otyrýǵa jaraıtyn... Onda ol óz ornyn tapqan bolar edi. Áneýkúni Qazekeń májiliste Matveevti esine aldy. Záb kóterý jumysyn oryndamady, sol úshin ornynan bosatyldy dedi ǵoı. Biraq ol Matveevtiń de qara daýyldar týraly sóılegenin, jerdi baǵyp-qaǵyp ustaý kerek degenin, shóp egýdi talap etkenin, osydan onyń aýdandyq, oblystyq bastyqtarmen kelise almaǵanyn aıtpady.

Ol bastyqtarmen bir ret urysty, eki ret urysty, múmkin sodan keıin senimin joǵaltty ma, álde óziniń degeninde turyp qalýǵa batyly jetpedi me, o jaǵyn bilmeımin... Al egerde jurt bir adamnyń osal jerin bilip qalsa, ony aıaý degendi umytady. Ol ábden júdep ketti, túrinen túr qalmady, tipti kitap oqýyn da tastady... Bunyń bári, shamasy, meniń qolymnan kelmeıtin is eken,— dedi ol bir kúni, sóıdedi de jumysynan bosanyp, qalaǵa júrip ketti. Keter aldynda maǵan bar aıtqany: «Romantıka aýrýynan jazyldym, maǵan so da jetedi» boldy. .

— Al sen she? Nege seni ózimen birge alyp ketpedi?

— Júr dedi, jalynyp ta kórdi. Hat ta jazdy. Mem ózim bar.maı qaldym.

— Kóńiliń sýydy ma?

— Aıaýdy qoıdym. Jaqsy kórgen adamyńmen jerdiń túbine de barasyń ǵoı. Men ony súıgen emespin, tek bar bolǵany aıaıtynmyn. Al sovhozdan ketpekshi bolǵanda, meni ashý bılep ketti. Eger saǵan bizdiń turmysymyz unamaıtyn bolsa, bar, tartyp otyr, qalada ezińe uqsas bógen qatyn da tabarsyń, ekeýiń birge otyryp kitap oqyrsyńdar, ádilettik týraly áńgimelesersińder, dedim...

— Sóıtip qorjyn torsyq sıyrlaryna kúıeýińdi aıyrbastaǵan ekensiń ǵoı? Kónilsiz emes pe?

— Kimmen? Joq, kóńilsiz emespin...

Glashanyń ystyq denesi Alshynbekti kúıdirip jibergendeı bolǵan. Qoly áıeldiń appaq, kókiregine qalaı barǵanyn ózi de bilmep qalǵan. Al erni, áıeldiń álde jańa saýǵan súttiń dámi tatyǵan, álde tańǵy shyq japqan jas kógaldyń ıisi ańqyǵan erinderin baryp tapqan...

— ...Sonda qalaı... Sodan beri sen eshkimdi jaqsy kórgen joqsyń ba?.. Munda saǵan kóz tikkender az bolmaǵam shyǵar?..

— Qatyn izdeıtinder qaıda bolsa da jetkilikti, maǵan adam kerek-ti...

Bir kúni Glasha:

— Bizdiń sovhozda Kachan degen bar, ferma basqarady,— dedi.

— Bilemin, esimde...

— Meniń sońymnan kóp júrdi. Kóndirgisi keldi... Óte qaýipti adam, ásirese mas bolǵanynda... Kep jyl abaqtyda otyrǵan, sodan shyqqan soń bizge kelgen deıdi...

— Nemene, odan qorqasyń ba?

— Qorqýyna qoryqpaımyn. Al seniń júretinińdi bilse, baýyzdap ketedi.

— Baýyzdap ketedi degeniń qalaı?

— Op-ońaı. Pyshaqpen bir-aq orady. Ne baltamenen shapqylap óltiredi.

Terezeden túsken aı sáýlesi bólme ishin ájeptáýir jaryq etip tur. Alshynbek qasyndaǵy Glashanyń betin kórip jatyr. Kenet tósekten túregelip, uzyn júndi aıaǵyn krovattan jerge salbyratyp jiberip otyra qalǵan Alshynbektiń júzinen Glasha shoshynǵandyqtyń, abyrjyǵandyqtyń sazyn ańǵarǵandaı boldy.

— Qoryqpaı-aq qoı,— dedi áıel kúlimsirep,— ol seni emes, meni baýyzdaıdy ǵoı... Seniń júrip ketkenińdi kútip turyp, bir qarańǵy buryshta...

— Ne bolsa sony estısiń,— Alshynbek aıaǵyna jumsaq túkti bashmaǵyn kıip, úı ishinde oılana ersili-qarsyly júre bastady,— pyshaqpen baýyzdaıdy, baltamen shapqylap óltiredi. Sóz-aq... Mılısıa bar emes pe?

Biraq kóńilin toqtatqysy kep:

— Men seni ózimmen birge ala ketem, — dedi.

Glasha kenet jylap qoıa berdi.

Áıeldiń sorǵalaı aqqan kóz jasy oılamaǵan jerden Alshynbektiń kóńilin ornyqtyrdy. Ótirik aıtqan eken,— dedi ol ishinen,— áıel ataýlysynyń bári osyndaı... Oılarynda ne jatatyny belgili...

— Iá,— dedi ol qaıtadan.— Seni bul araǵa qaldyrmaımyn! Ózimmen birge alyp ketemin! Estip tursyń ba? Qasyńda men barda eshteńeden qoryqpa!..

Kenet terezeniń ar jaǵynan birdeme sybdyrlady, profesorǵa bireý ótkendeı bop kórindi. Denesi mup-muzdaı bop ketti. Tereze ar jaǵyndaǵy qarańǵylyqtan oǵan qadala qarap turǵam, mastyqtan buldyrap ketken Kachaınyń qandy kózderi elestep ketti.

Profesor keıin shetine berdi, dál osy mezgilde terezeniń sál ashyq sańylaýynan, úlken qara mysyq sekirip jerge tústi.

2

Glasha sol kúngi túnde Kachandy bosqa esine túsirmegen-di...

Tyń ıgerý jumysy bastalǵan kezde qazaqtyń cap dalasyna tek eńbek maıdanymda erlik kórsetkisi kelgen, Otanymyzǵa astyq, kerek degen jurttyń bárine birdeı qaǵıdany túsingen aldyńǵy qatardaǵy jastar, komýnıser, jumysshy, dıqanshylar emes, altyn baılyǵy ashylǵan kezdegi «klondaık bezgeginiń» aýrýyna ushyraǵan jandarǵa uqsas, «ońaı jatqan aqshany» kóbirek tabýdy arman etkender de sýdan tógilgen. Kóp keshikpeı bulardyń birazy qaıtyp ketken, ne bóten jaqqa aýysqan. Tyńda keleshegine durys jol tapqandary da az bolǵan joq. Al Ignat Frolovıch bulardyń aldyńǵysyna da, sońǵysyna da jatpaıtyn, ózine arnaýly zertteýdi tilek etetin kisi edi.

Kachan týraly ótken ómiri tym qarańǵy eken degen ósek-aıań sóz kóp bolatyn. Tyńǵa kelmesten buryn Magadanda uzaq jyl sot kesimin ótkizipti-mys deýshiler de tabylǵan. O jaqqa Ignat Frolovıch benderovshilermen baılanysty bolǵany úshin, soǵystan keıin aıdalypty-mys degender de shyqqan. Durysyn aıtqanda eshkim onyń syryn aıtyp bere almaıtyn. Al óz ómiri jaıynda, kóptegen aıtýǵa jaraıtyn syry bola tursa da, Ignat Frolovıch tis jaryp eshteńe demeıtin.

Eger ol syryn asha qalar bolsa, árıne zulym taǵdyr urshyqtaı úıirip aqyry ákep Benderanyń bandasyna qosýynan anaǵurlym erte bastar edi...

Ignattyń ákesi tórtpaq kelgen, kapýstanyń túbirindeı úlken dóńgelek basty jan edi. Sondyqtan da ol Kachan dep atalǵan. Frol Petrovıch aýqatty, sharýashylyǵyn myqtap jeńge qoıǵan kisi sanalatyn. Ol ásirese, NEP kezinde ábden baıyp aldy. Bir myń toǵyz júz jıyrma jetinshi jyldar qarsańynda onyń sharýashylyǵy buǵaǵyn jaıǵan kári emen aǵashy tárizdi, tarmaqtalyp burynǵysynan da kórkeıe tústi. Soqa súıreıtin, júk tasıtyn birneshe par shańyraq múıizdi ógiz, taba tuıaqty «bıtúgı» attary, kórshi nemis sharýalarynan satyp alynǵan asyl tuqymdy shoshqalar Kachan baılyǵyn ańǵartatyn. Onyń ústine, aq kóbigin kókke atyp, kúndiz-túni bir tynbaı burqyraı aǵyp jatqan ashýly Kýban ózeniniń jaǵasynda segiz shara tasty úlken sý dıirmeni turatyn. Barlyq aımaq bıdaıyn osynda tartatyn. Frol Petrovıchtiń baılyǵy, ásirese jerinde bolatyn. Onyń qara topyraqty qunarly jıyrma gektar egis dalasy, kók maısaly, shuraıly shalǵyn alqaby eshkimde joq baılyq edi. Osynyń bári qyzyl shatyrly, kók qabyrǵaly Kachannyń tas úıiniń tiregi, yrysy. Bul baılyqtyń barlyǵyn Frol Petrovıch jalǵyz balasy, murager Ignat úshin, sonyń qyzyǵy úshin jınady. Biraq ol óte qatal adam bolatyn, sondyqtan da Ignatyn on jasynan bastap jumysqa úıretti. Árıne, onyń bul úıretýi «sen kúnińdi mańdaı terińdi shyǵaryp eńbek istep kór» deý emes, «árbir tıynnyń qadirin bil, árbir tıynǵa tıyn qosa alatyn bol, baıý jolynyń ońaıǵa túspeıtinin túsin» deý. Frol Petrovıch balasyn osyǵan tárbıeledi. Ol úshin kerek jerinde Ignattyń qaqqanda qanyn, soqqanda sólin aldy. Biraq Kachan muragerinen baılyǵyn da aıaǵan joq. Stanısadaǵy eń júırik at, eń ádemi qazaq-orys kıimi sonyki boldy. Nadan qalmasyn dep bir jaǵynan hat-qaǵazǵa da úıretti. Áke baılyǵynyń arqasynda stanısada «Kachannyń jalǵyzy» dep jurttyń bári aldynda bas kıimin alyp shulǵyp turatyn jasóspirim tákappar, sarań, eshkimdi aıamaıtyn jan bolyp ósti. Bul minezderi ásirese kórshiles cherkesterge degende óte qatygezdene tústi.

Biraq ómir qubylysy san túrli. Kenet aspandy qara bult torlady. Sonan soń kún kúrkireı jóneldi. Syrttan eshbir dybys enbeıtin Kachannyń tas úıine san túrli qobaljýly qorqynyshty únder kire bastady... Kóp keshikpeı Ignattyń qýanyshy, baqyty — bári tegis bir-aq kúnde byt-shyt boldy. Kenet shańyraq múıiz ógizderden, oshaq tuıaq bıtúgterden de aıryldy. Kedeıler komıtetiniń sekretaryna arnaýly oǵyn ata almaı armanda júrgen Froldy bir kúni, azǵantaı ǵana múlik berip úı ishimen Oraldyń ar jaǵyna jer aýdardy. Jolaı Ignat kúzetshilerdi aldap, poezdan túsip qaldy. Osy kúnnen bastap ol ákesin de, sheshesin de kórgen joq. Sońynan halderin bileıin dep olardy izdegen de emes. Osy kúnnen bastap ol qaıda bolǵan joq? Kama ózeninde aǵash ta aǵyzdy, Atyraý teńiziniń oıpatymen Astrahanǵa qoı da aıdady. Altyn izdeýshi starateldermen birge búkil Qıyr Shyǵys taıgasyn kezip Ýolen jarty aralyna deıin baryn qaıtty. Shashtaraz da bop istedi. Ohot teńizinde balyq ta aýlady, qoımany da meńgerdi, aspazshynyń da mindetin atqardy... Ashtyqty kórgen joq. Ózgege qaraǵanda turmysy anaǵurlym artyq boldy. Bir somdap jınap, júz somǵa jetkizip «qara kúnge» dep qumyranyń ishine sap, aýzyn tyǵyndap jerge kómip júrdi. Egerde sonaý ótken ókinish, alystaǵy buldyr saǵym júregin órtep, kezine shel qaptatpaǵanda, kim biledi, budan da artyq ómir súrer me edi, qaıter edi. Al Ignattyń jatsa da, tursa da, kóz aldynan bir-aq sýret ketpedi. Ol: ákesiniń temir tóbeli aǵash úıi, shańyraq múıiz ógizderi, tań sáýlesi jýǵandaı qyzǵylt terili toraılary men jelmen jaıqalǵan ýys basty eginjaılary edi...

İstegen zulymdyqtaryna jaýap beretin kún týǵanda, ózi tikeleı qylmysty bolmaǵandyqtan, Ignat Frolovıch ózgelerge qaraǵanda jeńil qutyldy... Sot kesken jyldaryn ótep ol qaıtyp keldi. Qaıtyp kelisimenen, jeldiń qaı jaqtan soqqany paıdaly ekenin biletin Kachan, endi Tyńǵa bettedi. Bul Tyńǵa adamnyń óte kóp kerek kezi edi. Buny uqqan Kachannyń tasy tez-aq órge domalady. Qaıtadan baǵy jandy! Sharýashylyqty ol biletin. Kachan uıymdastyrǵan shoshqa fermasy sovhozǵa paıda bere bastady. Bul paıdanyń birazy Kachan qaltasyna túsip jatqanyn eshkim ańǵarǵan joq. Tystan kelgen mundaı paıdany esepke almaǵan kúnde de, shoshqa ferma bastyǵynyń tabysy onsyz da mol bolatyn. Úı dúnıege toly, bastyqtardan senim zor «endi «qara kúnder» artta qaldy, aldyn, jarqyraǵan sáýle, qaıǵyrmaı qyzyǵyn kór ómirdiń, Kachan» dedi ol ózine-ózi.

Biraq kóp keshikpeı, Ignat Frolovıch qaıtadan túnere bastady. Qaıtadan kóńilin sher bıledi. Al bul jolly qara bult onyń basyna sovhozǵa Glasha kelgen kúnnen bastap teńdi. Úlbiregen jas saýynshyǵa kóz salmaý, kósheden ótip bara jatqanynda toqtaı qap, burylyp sońynan qaramaý qıyn edi. Al symbatty sulý, deneli, patshanyń tájindeı basyna úıip qoıǵan kendir tústes sarǵylt shashty Glashanyń túpsiz aspandaı únemi kúlimdep turatyn kókpeńbek kózine kózi tússe, júregi órtenip ketetin keselge ilikti Kachan. Sygan áıelderindeı qara kóz, júris-turystary erkin, ottaı janyp turǵan Kýban qyzdaryna Glasha uqsamasa kerek-ti, biraq Kachan, kenet ákesiniń bunyń jas kezinde ózine aıttyrǵan qalyńdyǵyn esine túsirdi. Sol sátte-aq bireý Kachannyń júregine pyshaǵyn suǵyp alǵandaı boldy:—Ómir shirkin, ótip ketken ekensiń ǵoı?— dedi ol.— Qashan? Qaıda júrip?

Ia, ol ómiriniń ótkenin baıqamaı qaldy. Baqytyn izdep jan talasyn, qumyraǵa júz somdap aqsha tyǵyp, úı salyp, sharýashylyǵyn kúsheıtip júrgeninde eń qyzyq kezderi ótip ketipti.

Osydan keıin Ignat Frolovıchqa — keshegi kúni de, búgingi ómiri de dymǵa turmaıtyn, qur bos áýre bop kórindi. Úıi de oǵan kenet sup-sýyq bola qaldy. Aıtqanynan shyqpaıtyn Kachannyń bar ozbyrlyǵyna kóne bilgen, dúnıede kóp mehnat shekken, shydampaz áıeli de, ómir boıy óz syryn jasyryp kelgen, jan-jaǵyndaǵy eńbektes adamdar da, solardyń mańdaı terimen altyn dánge bólengen osynaý ushy-qıyry joq dala da—tegi búginge deıin ózine ómir súrýge sebep bop júrgen arman da, tilek te — bári-bári de oǵan endi jeksuryn, jat, ózine qas bop elestedi. Qazir ol jurttyń bárin ólerdeı jek kórip ketti. Qazir ol jurttyń bárin ólerdeı kúndedi. Bireýlerin — bar qyzyǵy aldynda jatqan jas bolǵandary úshin, ekinshilerin — sońynan ergen balalaryna qýana qaraǵandary úshin, al úshinshi bireýlerin — keýdelerin ashyp tastap, aldaǵy maqsattaryna batyl umtylǵandary úshin... Oǵan barlyǵy baqytty, qýanyshty, tek ózin ǵana Bul dúnıedegi eń baqytsyz, eshkimge keregi joq adam dep tapty!

Buryn Ignat Frolovıch anda-sanda, meıram kúnderi ǵana araq ishetin. Al qazir — soń oıanǵan qaıǵysyn, ókinishin baspaq bop stakandap ishýdi shyǵardy. İshken saıyn, qutyrǵan qasqyr tárizdi, qaýipti bola tústi...

Bir kúni Kachan «óziniń romantıginen» Glasha aırylǵannan keıin, ony adam júrmeıtin bir qarańǵy jerde ustap aldy. Glasha julqynyp, qolynan bosanyp ketti. Ekinshi ret — ájeptáýir qyzyp alǵan Ignat Frolovıch — Glashanyń aldynda ishin jegideı jegen syrdy jaıyp salmaq boldy, biraq, tákappar saýynshy áıel, tostaǵandaı kózderimen úrke qarap, bunyń sózin tyńdamaı qoıdy. Jurt kózinshe Glasha keıde, Kachannyń áıelin betine basyp, qaljyńmen jaýap qaıtaryp júrdi. Bul Ignat Frolovıchti burynǵysynan beter ashýlandyra tústi. Bir kúni ol Glashaǵa eger ózińdi basqa bireýmen kórer bolsam, baýyzdap óltirem dedi. Yzadan shyny tárizdenip ketken kózinen Glasha, onyń shynymen baýyzdap ketetinine sendi...

Biraq aýyldyq jerde qupıa syr tura ma?.. Bireýdiń taýyǵy búgin túnde basqa adamnyń qorasynda qonyp shyqsa, erteńine búkil kóshe biledi... Kóp keshikpeı tún balasyna Glasha úıinde bolmaıdy eken, bir jaqqa barady eken degen habar Kachanǵa da jetti. Shý degende ol dırektormen shatysyp júrgen joq pa eken dep oılady. Biraq sene almady. Glasha Alshynbekke sońǵy ketken túni, Kachan túnimen saýynshy áıeldiń úıin kúzetýmen boldy. «Mine qazir shamyn sóndiredi, sosyn úıinen shyǵady. Qalaı qaraı betteıdi, men ony óz kózimmen kóremin dep» oılady. Biraq tań atqansha Glashanyń shamy sónbedi. Tek tań saz berip kele jatqanda ǵana qora túkpirindegi kishkentaı esik syqyrlap ashylyp, azdan keıin Glashanyń óz esiginiń tars etip jabylyp, sodan soń baryp shamnyń sóngenin kórgende, Glashanyń budan qýlyǵyn arttyryp ketkenin Kachan bir-aq bildi. Glasha buny aldap soqty, kóshege shyǵatyn qaqpadan emes, qora syrtyndaǵy baqshaǵa baratyn kishkentaı esik arqyly baryp kelgenin bildi. Jáne shamnyń da nege túni boıy bir sónbegenin túsindi. Ádeıi aldaǵan eken!—dedi.

Kenet terezeni topsasymen julyp alyp, úıge kirip, Glashany qan-josa etip óltire soıǵysy kelip ketti. Al Glashamen Qazybaıdyń ózi shatysyp júrgen bolsa qaıtesiń? Ignat bastyqtarǵa qarsy kelýden únemi aýlaq júrýdi ózine ádet etken. Bul joly da sol sezim bıledi.

Ol úıine yzaly, ashýly qaıtty. Kim biledi, bul joly da ol bar ashýyn úndemeıtin jýas áıelinen alar ma, qaıter edi, aıtý qıyn. Óıtkeni qoly qyshyp, Ignat dúleılene kirdi. Bul ashýy syrtqy kishkentaı esiktiń ashyq jatqanyn, odan keıin óz úıiniń esiginiń de jabylmaǵanyn kórgende, tipti qoza tústi. Esikti aıaǵymen teýip ashyp úıge kirdi. Jyldam basyp uıyqtaıtyn bólmesine bardy, krovaty jıýly tur, úıde tiri jan joq... Al stoldyń ústinde kishkentaı aq qaǵaz jatyr:

«Senimen birge turýǵa endi kúshim jetetin emes. Qosh!»

— Jaý qýǵandaı asyqqan eken,— dedi ol,— atyn jazýǵa da umytyp ketipti... Jaraıdy, durys istegen ekensiń. Ketkenin durys bolǵan...

Kenet ol ábigerlene qaldy. Júgirip aýyz úıge shyqty da, baltasyn taýyp alyp úıge kirdi. Baltasyn salyp jiberip, dereý tereze aldyndaǵy taqtaıdy joǵary kóterdi. Joq, bári ornynda tur. Tereze taqtaıynyń astyndaǵy qýysqa tyqqan aqshalaryna eshkim tımegen, sol qalpynda tur. Kachan taqtaıdy ornyna qoıdy da, shoshaıyp turǵan shegelerdiń bastarynan baltasymen perip-perip jiberdi.

JETİNSHİ TARAÝ

1

Búgin tańerteń Merýert Bekov Sultandy eki ret kezdestirdi. Alǵashqysynda ákesi kúzdiń qara sýyǵyna deıin qoı jaıýǵa bolady degen Esildiń arǵy betindegi taldy araldy kórýge tańnyń salqynymen bara jatyp ushyratty. Merýert poselkadan shyǵa bergende, janynan ústinde aq maıkasy, butynda kók trıko toqyma shalbary bar jigit qıǵashtaı, aldyn kes-kesteı júgirip ótti. Beti dala jaqta. Jigittiń arys keýdesin keń tastap, demin erkin ala, shyntaǵynan ıilgen eki qolyn kezek-kezek sermeı, birkelki adymmen sekire júgirgen túrine qaraǵanda, júz kılometr jerdi almaı toqtaıtyndaı emes. Árıne, eger jolyn áldeqalaı bireý-mireý bógemese...

Merýert júgirip bara jatqan jigittiń túri ádemi, jigerli sál qoshqar muryndaý, uıysqan qoıý qara shashty ekenin ańǵardy.

Bireý ádeıi maılap qoıǵandaı, kúnge tep-tegis bop qara qoshqyldana kúıgen denesiniń bulshyq etteri, aıaǵynyń qımyldaǵan áýenine qaraı, joǵary-tómen oınap barady... Jasy jıyrma jeti — jıyrma segizder shamasynda-aý dedi ishinen Merýert,— tańerteńgi deneshynyqtyrý jasap júrgen túri bolar.

Keshe Merýert oblystan ýákil kelipti dep estigen bolatyn. Nusqaýshy ma, áıteýir bir jaýapty qyzmetker— qyz oblystyq qyzmet oryndarynyń áli kúnge deıin qaısysy úlken, qaısysy kishi ekenin bilmeıtin, sondyqtan da bul kelgen adamnyń qandaı dárejede otyrǵan adam ekenin jadyna almaǵan. Esinde qalǵany jalǵyz ǵana Bekov Sultan buryn Aıdynǵalıevtiń oqýshyey bolypty, qazir eń jaqsy kóretin adamdarynyń biri degen sóz ǵana edi. Osy sebepten de Bekov Sultan Alshynbek turǵan úıge túsken bolýy kerek.

Qaıtyp kele jatqanynda Merýert endi ekeýin birdeı kezdestirdi. Ekeýi de suńǵaq boıly, symbatty, jastarynyń ájeptáýir aıyrmasyna qaramaı, ekeýi de birine-biri uqsas, áldeneni qyzyna áńgime etip, kóshe boılap kele jatty. Keshe estigen sózderiniń Merýerttiń esine taǵy bir jeri tústi. Jurt Glashanyń kúıeýi Matveevti, odan keıin bolǵan bas agronom Nurjanovty jumystan osy Bekov bosatty degen. Bireý ózine jamandyq istegendeı, Merýerttiń kóńili bir túrli jabyrqanyp qaldy. Burylyp keteıin dep edi, úlgire almady. Buny kórip qalǵan profesor, qonaǵymen qyzǵa qaraı buryldy. Alshynbek ekeýin tanystyrdy, qonaǵynyń kim ekenin aıtyp berdi. Bekov Sultan Merýertti, bir kórmedegi zatty qaraǵandaı, basynan bastap aıaǵyna deıin qarap shyqty. Merýert uıalyp, qyzaryp ketti. Jigittiń iltıpatty umytyp, buǵan osynshama batyl qaraǵany Merýerttiń namysyna tıdi. Jáne onyń kózinen tek óziniń kórkine qyzyqqandyq sezim ǵana emes, ózine-ózi sengen, árdaıym oıymdaǵym oryndalady degen menmendiktiń bir óreskel ısharatyn ańǵardy. Merýert qolynyń bos emes ekenin, fermaǵa asyǵyp bara jatqanyn aıtyp, ekeýimen de sýyq qoshtasyp óz betine júre berdi.

«Hasendi taýyp alyp, aıtyp qoıý kerek edi. Sonda ne týraly? Qaıdaǵy joq kóńiline kelgen bir kúdikti aıtýdyń qandaı sebebi bar — báribir erkek adam mundaıǵa túsinbeıdi».

Al tústen keıin, besin kezinde, bul qonaqpen Merýertke taǵy kezdesýge týra keldi. Biraq bul joly Tileýqabaqovtyń kabınetinde kezdesti.

Bekov Sultan Hasendi dırektordyń kabınetine shaqyrttyrǵanynda, jas agronomnyń oıynda eshbir qaýip bolmaıtuǵyn, kóńili sekem almaǵan. Kerisinshe, aýyl sharýashylyǵymen tanys, oblystyq basqarmanyń adamy kelgenine ol bir rette qýanyp qalǵan-dy. Sóz joq, bul ekeýi til tabady, sonyń arqasynda iske de járdemderi tıedi. Bundaı senimge sebep bolǵan, jastarynyń azǵantaı aıyrmasy barlyǵyna qaramaı, ekeýiniń zamandas, bir urpaqtyń adamy ekendigi edi. Bulaı bolǵan kúnde ekeýiniń oıy da, ómirge degen kózqarastary da bir jerden shyǵýǵa tıisti. Bekov, árıne, aıtqanǵa kónbeıtin Tileýqabaqov emes. Jáne Hasen Bekov jóninde azdap habardar da edi. Instıtýtty bitirgenderdiń keshinde Bekovty ustazdarynyń úmitin aqtaǵan, ınstıtýttyń atyn kótergen daryndy agronomdardyń biri degen maqtanysh sózdi estigen. Muǵalimderi oǵan seniń jolyń úlken ǵylymda—dese, ol: joq, joq, ázirge meniń jolym aýylda, ǵylymǵa sosyn, ábden tájirıbe alǵan soń kelemin,— dep jaýap qaıyrǵan. Otanymyzǵa úlken astyq kerek. Al sol úlken astyq keleshegin sheshetinderdiń biri osy Bekov. Sol sebepten de ol Almatydaǵy aspırantýrany tastap, qazaqtyń egistik dalasyna kelgen.

Instıtýtty bitirgender keshinde, olar týraly baıandamasyn istegen adam Bekov jaıynda joǵarǵydaı dáripteý sózderdi aıtqan. Sol keshte ol ózi de prezıdıýmda otyrǵan. Ústinde ádemi tigilgen óte qonymdy qara kostúm. Baıandamashy buǵan qarap sóılegen kezderde, tym maqtap jiberdińiz ǵoı degendeı qysyla qalyp, biraq aıtqanyńyz durys dep maquldap basyn álsin-álsin ızep qoıǵan...

Óziniń jas áriptesi sovhoz qıynshylyqqa ushyrap jatqanyn estip joldastyq járdemin berýge oblystan ádeıilep kelýi Hasenge tabıǵı is bolyp kórindi.

Biraq Tileýqabaqovtyń kabınetine kirip kelgen boıda aq Hasenniń kóńilinde kúdik týdy. Munda Ýgrúmov, Qazekeńniń ózi, Aıdynǵalıev otyr eken. Sovhoz belsendileri - brıgadır, mehanızator, ferma bastyqtarynyń birde-biri joq. Nege? Mundaı májilisterge ádet boıynsha olardyń bári shaqyrylatyn... Buryshta aýyr qarakúreń túske boıalǵan temir seıf pen kúńgirt shkaftyń ortasyndaǵy qýysta Merýert otyr. Túri ábden sharshaǵan, kóńili tym júdegen adam tárizdi. Oǵan ne bolǵan?

Tórde dırektordyń oryndyǵyndaǵy Bekov Sultan da Hasenge birtúrli jat kórindi. Áıtse de, oblystan kelgen qonaq aýyl adamdardaı birden qaıdan ákeı-úkeı kórine qalsyn? Joq Hasenge jat kóringen Bekovtyń ózi emes, otyrysy... Ózi otyrǵan mynaý jabaıy oryndyq, stol, bári buǵan laıyqty emes, ol bulardan anaǵurlym sándi oryndyqtarǵa otyryp úırengenin ańǵartqandaı, onyń otyrysy bir túrli susty... Al óziniń júzinen pálendeı erekshe pańdyqtyń, ózgelerge nemquraıdy qaraýdyń ne menmendiktiń erekshe belgilerin baıqamady.

Sóıtse de, birdeme tyrnap alǵandaı, Hasen titirkenip ketti. Áldeneni kútkendeı, ishteı tyna qaldy.

Bekov jas agronommen tek basyn ızep amandasty da, uzyn stoldyń ózine qarsy qoıylǵan jaǵyndaǵy oryndyqty kórsetti.

— Men sizben syrttaı tanysyp ta aldym,— dedi jurt sezer-sezbes sýyq únmenen,— endi joqqa ýaqyt ótkizýdiń qajeti bolmas. Onyń ústine meniń de ýaqytym az, áli eki sovhozǵa soǵyp úlgirýim kerek.— Osyndaı ádemi qyz otyrǵanynda óziniń resmı sóılegenine keshirim suraǵandaı Merýertke bir qarap qoıdy,— baıandaı berińiz, Atymtaev.

Bekov ózimen bulaı sóılesedi dep Hasen oılamaǵan. Biraq bular shynyn aıtsaq, dastarqan basynda otyrǵan joq qoı. İstiń aty is. Kenet onyń esine atasy Ońdasynnyń aıtqan aqyly tústi. «Eger ózińniń oıyńdy dáleldegiń kelse tyńdap otyrǵan adamnyń saǵan qalaı qaraıtynynda sharýań bolmasyn. Seniń sózińdegi shyndyq ózin-ózi qorǵaı alady, tek oıyńdy durystap jetkize bil».

Hasen sózin bastap ta ketti. Asyqpaı, saspaı, kerekti sandardy, aqparlardy keltirip, aýa raıyna, jer qunarynyń qandaı halde ekenine toqtaı, ol egistik jaıyn tolyq baıandaýǵa kiristi. Ásirese sovhozda bolashaqta qandaı sharalar istelýge tıisti degen máselege uzaǵyraq toqtady .Eshkim onyń sózin bólgen joq. Birtindep Hasen sheshile bastady, daýsy endi syńǵyrlaı shyqty. Onyń qazir kóz aldynda qara daýyldar qummen japqan dala, tamyrymen julynyp kókke ushqan eginjaılar turǵandaı boldy. Terezeniń ar jaǵynan jarqyraǵan kún sáýlesi emes, qara túnek qaptap, dándi bıdaıdyń ústinde, dúnıeni álem-tapyryq etip, jyn oınap jatqandaı kórindi. Munyń bárinen qutylýǵa bolady degen Hasen, aýrý jerdi jazyp, mundaı daýyldar eshteńe isteı almaıtyn etý bizdiń qolymyzdan keledi. Jerge óziniń qunaryn qaıtaryp berý ǵana emes, onyń halqymyzǵa berer ónimin de ósirý bizdiń uly mindetimiz...

Hasenniń bul sózderiniń bárin ózine atam zamannan tanys, agronomnyń ne degisi keledi, bárin de aıtpaı-aq bilemin degendeı, Bekov Sultan, sypaıy kúlimsireı, selsoq tyńdap otyr... Tyńdamasqa amalym joq, qyzmetim sodaı, degendeı bolady, jaraıdy, solaı-aq bolsyn, tyńdap shyǵaıyn...

Jalǵyz-aq ret, «Qarasor» qyrqasyna tájirıbe retinde eki gektar tary ekkenderin jáne ol jerde tarynyń jaqsy shyqqanyn Hasen aıtyp kele jatqan kezinde ǵana agronomnyń sózin bóldi.

Qolymen aqyryn ısharat etip Hasendi toqtatty.

— Bilem, bilem, o jerde boldym. Al umytpasam, sizderge sol araǵa eki gektar emes, elý gektar egilsin degen sekildi edik qoı? Aqıqatyna kelsek, sizge qazir tabysymyzdan góri, memleketke qansha dándi daqyl bermeı qaldyńyzdar sony sanaǵanyńyz, bálkim, durys bolar. Ne shyǵar eken, sanap kórelik.— Ár tústi boıaýly ózi jazatyn qaryndashymen bloknotyna birdemeni tez-tez jaza bastady,— ár gektardan... jeti myń put shamasy? Kórdińiz be, halyq sharýashylyǵyna qansha put astyq bermeı qalǵanyńyzdy?

Bekov Sultan Hasenniń betine qadala qaraı qaldy.

— Oblys bul jerdiń bárine bıdaı sebińder dep edi ǵoı? Al biz aty-jónsiz eńbekti ysyraptamaı, aldymen bul ara nege jaraıdy eken, sony bilgimiz keldi.

— Buny biz estidik qoı. Óz bilgenderin boıynsha tary sepkennen keıin, ony aıaǵyna deıin isteý kerek edi. Biz jergilikti jerdiń óz erkimen máseleni sheshkenine qarsy emespiz. Qyryq segiz gektar jerdiń bos qalyp, úkimetke bálen myń put astyq berilmegenine qarsymyz!

— Jer bos qalǵan joq. Ol arada kóktemnen beri Edilbaı qoılary jaıylýda. Buny esepke alý kerek.

— Esepke almaıdy dep kim aıtty? Árıne, esepke alamyz. Biraq bul sizdiń eńbegińiz emes qoı!—Bekov Sultan Merýertke qarap kúlimsiredi,— bul týraly biz jeke sóılesermiz. Múmkin, bul aqyldy bastamany qoldaý úshin sovhozdyń birer adamyn oblysqa shaqyryp tyńdarmyz... Al qazirgi áńgimemiz astyq jaıynda ǵoı. — Áńgime osymen bitsin degendeı qolymen stoldy sıpady, jalǵaı berińiz.

Oblystyq bastyq bólip jibergen oıyna Hasen qaıta oraldy. Jas agronomnyń árbir sózin dalaǵa jibermeı Merýerttiń bar yntasymen tyńdap otyrǵanyn Bekov baıqap qalǵan, sol úshin ananyń bedelin túsirgisi kep, sózin ádeıi bólip jibergen. Buǵan Hasen qaraǵan joq. Ýgrúmov ekeýi aldaǵy ýaqytqa belgilegen agrotehnıkalyq sharalardy tizbektep aıta bastady.

— Egis dalasyna tek búgingi kún turǵysynan ǵana qaramaýymyz kerek,— dedi óz sózin qoryta kelip,— kóptegen ýaqyt, qarjy kerek etetin, jergilikti jerdiń jaǵdaıyna qarap, biz kóptegen, birimen-biri baılanysty sharalardy iske asyrmaqpyz. Bul sharalardyń nátıjesin osy bir-eki jyldyń ishinde-aq kórýge tıistimiz.

Osy sózdermen óziniń baıandamasyn bitirdi de, Hasen ornyna baryp otyrdy. Bekov ezý tartty.

— Árıne, keleshek bárimizdi de qyzyqtyrady. Uzaq jyldarǵa sozylatyn jospar, boljaý, aqyl-oılar, sharalar — bári jaqsy. Degenmen Otanǵa astyq kerek qoı. Jáne erteń emes, búgin kerek. Sizder bıylǵy jyldyń josparyn oryndaısyzdar ma? Aldymen osyǵan jaýap berińizshi...

— Bizdiń egisimizdiń qandaı jaǵdaıda ekenin ezińiz kórdińiz. Al dál qazir bizge oblystyń aldyn ala jibergen josparyn oryndap shyǵa alamyz deý qıyn. Tek bir-aq nársege tikeleı ýáde bere alamyz.— Hasen Bekovtyń kózine tikeleı qarady,— sovhoz egininiń bir tal dánin qaldyrmaı jınaımyz.

— Bizge mýndaı ýáde az!

Hasendi ashý qysyp ketti.

— Sizge ýáde kerek pe, álde astyq kerek pe?

— Bizge astyq kerek, astyq, bas agronom joldas. Biraq osy ýaqytqa deıin sony túsinbegen túrińiz bar ǵoı!

Stol ústine tastaı salǵan temir qaryndashy domalap jerge tústi. Biraq eshkim ony eńkeıip kótergen joq.

Kenet úı ishi taǵy tyna qaldy. Hasenniń betine qaraýǵa Merýerttiń batyly barmady. Áńgimeniń bunymen bitpeıtinin júregi qurǵyry sezip otyrǵandaı.

Oblystyq bastyq ne aıtar eken dep jurt kútip, tyna qalǵan. Jurtty taǵy da qobaljyta túseıin degendeı Bekov te jumǵan aýzyn ashar emes.

— Senderdiń sovhozdaryńa bir jóni durys agronom kelmeı-aq qoıdy,— dedi álden ýaqytta Bekov Tileýqabaqovqa qarap,— bireýi qur sóıleýdi ǵana biletin, ekinshisi ózi piship, ózi tigetin jan bop shyqty... Al úshinshisi...

Ol «úshinshisine adam túsiner emes» degendeı eki jaqqa qolyn jaıdy.

— Sovhozǵa tájirıbesi bar mamandardyń ornyna ómirden alys kisilerdi jiberýde, árıne, eń aldymen biz, oblystyq qyzmetkerler aıyptymyz... Bul joly da... áıtse de bul qateni jóndeýge áli de bolsa kesh emes dep oılaımyn...

Sózine qoldaý izdegendeı, ol bir mezet jan-jaǵyna qaraı bastady. Kenet ózine shanyshqydaı qadalyp turǵan Merýerttiń kózine kózi túsip ketti.

— Túsinikti,— dedi kenet jumsara túsip Bekov Sultan, — jaqynda ǵana ınstıtýt qabyrǵasynan shyqqan jas adamdarǵa isti birden qıratyp jiberem deý ádet qoı. Budan qıaldy múmkinshilikpen qabystyra almaý paıda bolady. Al ol iske bóget...

Ol kenet sóziniń aıaǵyn solqyldatpaı kesip aıtty.

— Atymtaev joldasty bas agronom qyzmetinen bosatýdy durys dep tabamyn. Biz ony, jaqynda osyndaǵy bir aýdanda ashylatyn úlgi-tájirıbe sharýashylyǵyna aýystyramyz.

Taǵy úı ishi tym-tyrys bola qaldy.

Hasen Bekov sóziniń maǵynasyna áli túsinbegendeı. Ol qazir aıqasqa shyǵatyn adamdaı, qos judyryǵyn stoldyń ústine qoıyp, ún-túnsiz qatyp qalǵan.

Úı ishin úreılendire túsken tynyshtyqty birinshi bon Ýgrúmov buzdy.

— Men durys estimedim be, álde durys túsinbedim be, Hasen Atymtaev týraly siz ne dedińiz?..

— Qaıtalap aıtýyma bolady: Hasen Atymtaev joldas jumystan bosatylýy kerek.

— Ne úshin?

— Óziniń negizgi mindetterin oryndamaǵany úshin.

— Jer úshin, astyq úshin kúresten bóten bas agronom da taǵy qandaı negizgi mindet bolýy kerek?

Memleketke asty tapsyrý mindetke jatpaı ma?

— Ǵafý etińiz... Ǵafý etińiz...— Ýgrúmovtyń úninde kenet bir yzǵar paıda boldy, bıylǵy bizdiń jaǵdaıymyzdyń nashar ekenin ózińiz kórdińiz. Sóıtse de astyq tapsyrý jaıynda aıyp taǵý áli erte. Jáne úkimetke tapsyrylatyn astyqqa tek bas agronom ǵana jaýapty emes. Oǵan biz bárimiz, sovhoz basshylary tegis jaýaptymyz. Onyń ishinde dırektor da, partorg men de. Sosyn eger negizgi sebepti eske alsaq...

— Iá, ıá, aıtyńyz, ol qandaı negizgi sebep?

— Siz o máseleni tipti aýzyńyzǵa alǵyńyz kelmeıdi ǵoı. Men jel erozıasyn aıtamyn. Bizdiń jerimizdiń qara daýylǵa ushyraýyna kim aıypty? Bul máselege durystap qaraıtyn ýaqyt jetti, Bekov joldas! Al qazir áńgime Atymtaev jaıynda. Onyń qara daýylǵa esh qatynasy joq! Bile bilseńiz, osy Atymtaevtyń bastaýymen biz sol pálemen kúrespek bolyp jatyrmyz!..

— Aıtyp boldyńyz ba?

— Ázirge boldym.

— Nege Atymtaevty ornynan alý kerek ekenin, onda sizge men aıtaıyn.— «Kim aıypty?» degen Ýgrúmovtyń sóziniń tórkini kimge baryp tıetinin Bekov birden sezgen, biraq buny túsinbegen adamdaı syńaı kórsetti. Onyń daýsynan óziniń ádilettigin biletin adamdaı bir tákapparlyq estiledi,— sonymen... Sovhozda qıyn jaǵdaıdyń týýyna sebep bolǵannyń biri erte shyqqan kóktem. Egin egýden sál túsinigi bar agronom, eń aldymen jer ylǵalyn kóbirek ustaýǵa shara qoldanǵan bolar edi. Bul eń bolmasa eginniń durys kókteýine járdem berer edi. Kezinde kóktegen egin — eginniń ańyzaqtan buryn kóterilýiniń myńda bir sebebi. Al bul jaıynan Atymtaev qandaı shara qoldandy? Esh shara qoldanbaý, mamandyǵy turǵysynan qaraǵanda, eń baryp turǵan qylmys. Endi ári baralyq. Aqseńgir alabymda Atymtaev jerdiń quıqasyn aýdarmaı jyrtýdyń tásilin qoldanypty. Durys. Bul tásildi bizge Shortandy dán ınstıtýty qoldanyńdar degen. Qazir Aqseńgirde oıdaǵydaı bolmaǵanmen, áıteýir shyǵym bar. Al osy tásil ózge egistikke nege qoldanylmaǵan? Tehnıka jetpeıdi demeksińder me? Ondaı jaǵdaı týǵan kúnde bizge, oblysqa habarlaý kerek edi...

— Atymtaev agrotehnıkalyq sharalar jóninde sóılep jatqanynda, men shydap baqtym, aıtqandaryn bar yqylasymdy salyp tyńdadym. Biraq onyń aýzynan egistiń ónimin ósireıik, bıdaıdyń shyǵymdy jańa túrin paıdalanaıyq degen sóz shyqpady. Ásirese, ózderińniń sovhozdaryńyzda profesor Aıdynǵalıevtiń qýańshylyqqa tózimdi jańa bıdaıy egilip, synnan ótpek bolyp jatqanynda, mundaı úlken iske kóńil bólmeýin nemen túsindirýge bolady? Maǵan bunyń sebebi belgisiz. Osynshama qatelerden keıin, bilmestigin bolashaq agrotehnıkalyq sharalarmen búrkeýdiń qandaı durystyǵy bar? Joq, sizderdiń sovhozdaryń tárizdi, úlken sharýashylyqta áli atylmaǵan qustyń etinen sorpa ishkisi keletin, bos qıalshyl agronomdardan góri, sizderge tájirıbesi bar, astyq úshin kúrese alatyn naǵyz mamandar kerek!

Bekov Sultan kózin sál syǵyraıta Ýgrúmovke qarady.

— Atymtaev joldas nege bul sovhozdan bosatylýy kerek ekeni sizge túsinikti me?

— Sizdiń myqty degen dálelderińizge, men odan da myqty dáleldermen jaýap qaıyrar edim,— qaısarlana jaýap qaıtardy Ýgrúmov,— biraq qazir áńgime túıini munda emes.

— Nede?

— Atymtaev jańa ǵana iske kiristi. Qulashy keń jigit. Bul jerde, shyny-ótirigi aralas qateliktiń bárin oǵan jaýyp, Atymtaevty qyzmetten bosatamyn dep másele qoıýǵa sizdiń qaqyńyz joq.

Ýgrúmovke Bekov kúlimsireı jaýap berdi.

— Sovhoz agronomdaryn qoıyp, alý meniń jumysym. Eger qatelesken bolsam, meniń qatemdi jóndeıtin oryndar bar... Al bastaýysh partıa uıymy óz sharýasyn bilsin!

— Qatelesesiz!— Ýgrúmov daýysyn sál kóterdi.— Volúntarızmnen keıin, Brejnev joldastyń úlken eńbeginiń biri partıa uıymdaryna óndirispen de, onyń adamdarynyń taǵdyrymen de shuǵyldanýyna molynan jol ashty. Sol sebepten biz sizdiń aıtqanyńyzdy istetpeımiz.— Ýgrúmov sál kúlimsiredi.

— Sonda... «bizińiz kim?».

— Biz — ol bizdiń jaǵdaıymyzben óte tanys aýdandyq partıa komıteti, myna men, partorg jáne sovhoz dırektory Tileýqabaqov. Sosyn sizdiń jaǵyńyzǵa shyqpaıtyn sovhozdyń jumysshylary, qyzmetkerleri.

Bekov Tileýqabaqov otyrǵan jaqqa buryldy da, «sen ne aıtasyń?» degendeı ún-túnsiz qadala qaldy.

— Men Ýgrúmov joldasty qostaımyn,— dedi Tileýqabaqov óziniń ádettegi tik minezine salyp,— ózim jaýap beretin kemshilikti jas agronomǵa jaba almaımyn...

Bekov qyzaryp ketti. Biraq ol bir túrli qyzyq qyzardy. Eń aldymen, sútteı kóıleginiń jaǵasynan kórinip turǵan moıyny qyzǵylttana bastap, sodan keıin qulaǵy, mańdaıy, sosyn baryp eki beti qyp-qyzyl bop ketti. Kenet jurttyń kózinshe, ózgeniń taǵdyryn sheshetin, jaýapty adamnan, istegen tentektigi úshin qandaı jaýap berýdi bilmeı sasqan baladaı, abyrjyǵan kúnákarǵa aınaldy.

Kózi jan-jaǵyna júgire bastady, kenet baǵanadan beri, bir oba tastaı, ún-túnsiz qozǵalmaı otyrǵan Alshynbekke kep toqtady. Endi óziniń oqýshysyn qutqarmaq bop Alshynbek qozǵala bastady.

— Mamandardy alý, qoıý máselesine kirisý, árıne meniń sharýam emes. Ol sózin saqtyqpen alystan qozǵap, al sizderdiń sovhozdaryńnyń gúldenýine tilektes adam retinde, árıne, bul sovhozǵa tájirıbesi kópteý maman kerek bolar der edim. Hasen Atymtaevty úlgi-tájirıbe sharýashylyǵyna aýystyrýda da Bekovtyń oıy durys qoı deımin. Tanystyǵym az, ýaqytym tyǵyz bolǵandyqtan Atymtaevty bas agronomdyq qyzmetinde qandaı ekenin, dáldep aıta almaımyn, biraq biletinim Hasen jerdi jaqsy kóretin, jumysty jaqsy kóretin, baqa da qasıetteri bar adam. Eger Bekov joldas aıtqandaı úlgi tájirıbe sharýashylyǵynda mektep ótse, túbi odan jaqsy maman shyǵýy daýsyz...

Alshynbek sál toqtap, aq jarqyn kózben úıde otyrǵandardy bir qarap shyqty.

— Sonymen qatar Atymtaevty dál qazir bosata qoıý durys bola qoımas. Máseleni asyqpaı, kóptiń aqylyna sap oblysta qaraý kerek. Joq, joq, qur ǵana Hasenniń bosaýyn emes, sovhozdyń bar sharýasyn, bolashaǵyn... Sodan keıip baryp bir-aq qaýly alý kerek. Al óz tarapymnan senderdiń isterińe qolymnan kelgen járdemimdi berýge ýáde berem...

Aıdynǵalıev sóılep bolǵansha Bekov te óziniń ádettegi qalpyna keldi. Betiniń qyzyly qaıtyp, moıny da jaǵasynyń ishinde erkin qımyldaı bastady. Daýysynda da ózine tán qajyrlylyq, erkindik paıda boldy.

— Jaqsy,— dedi ol,— bul máseleni biz oblystyq basqarmada qaralyq. Ázirge óz ornynda isteı ber,—« Bul sózdi ol Hasenge qarap aıtty.— Biraq bul sovhozdan ketetinińizge ishteı daıyndala berińiz. İsińiz qashan qaralady, ózim habarlaımyn.— Endi ol Merýertke buryldy,— sizdiń de oblysqa kelgenińiz durys bolar dep oılaımyn...— Jany ashyr adamyndaı Merýertke qarap taǵy kúlimsiredi,— sizdiń bos jatqan dalany jaıylym etip Edilbaı qoılaryn ósirýdegi bastamańyz bizdiń qoldaýymyzdy kerek etedi. Sizdiń bul bastamańyzdy biz bóten sovhozdardyń úlgi etýine qarar alar edik...

Merýert kenet ashýlana qaldy.

— Men barmaımyn!

Bekov qasyn kere qarady.

— Onyńyzǵa jol bolsyn!

— Bul máselede esh bastama joq. Jáne meniń buǵan esh qatynasym da joq. Bar bolǵany, meniń qoıshy kári ákem, óziniń ómir boıy istep kelgen jumysy — qoı baǵýdy qaıtadan bastaǵanynda. Sizge taǵy bir jurtqa jol kórsetetin «shyraq» kerek bolsa, so kisini aldyrtyńyz. Oǵan qosa meniń sheshemdi de shaqyrtyńyz. Astyq kolhozynda — baılaýly mal kerek pe, álde jaıylym malyn ustaǵan jón be, ózińizge qandaı aıtys kerek bolsa, sondaı aıtysty bastap beredi, aqyl kerekteri bolsa, aqyl da aıtyp bere alady...

Syrt qaraǵanda bıazy, úzilip keteıin dep turǵandaı názik kóringen qyzdan Bekov mundaı ózin sastyrar qarsylyq kútken joq edi...

— Nesi bar,— dedi ol,— sizdiń áke-shesheńizdi de shaqyrýǵa bolar. Árıne ózińizben birge,— dedi ol óziniń sózinen qaıtpaıtynyn bildirip.

Bekov túregeldi. Ózgeler de oryndarynan turdy. Ol tek Ýgrúmov pen Tileýqabaqovqa qolyn berdi.

— Basqarmada kezdeskenshe qosh bolyńdar,— dedi analarǵa «basqarmada» degen sózdi ádeıi basa aıtyp.

Jerge domalap túsip, endi bir jaq sheti jyltyrap jatqan qaryndashyna qandaı qaraǵysy kelmese, Hasenge de sondaı qaraǵysy kelmedi. Ol bul úıde bar ma, joq pa, onda bunyń sharýasy joqtaı túr kórsetti...

2

Qaısarlana qalý... Hasenniń qazirgi kóńil kúıine bóten at tabý qıyn bolar...

Qara daýyldar bul jazda aıanǵan joq. «Altyn araı» egis dalasynyń ústinen taǵy birneshe ret soqty. Qum men shannan jaralǵan ár jerde quıyn tárizdi paıda bolyp, kórpedeı tutasa kókke jete kóterilgen, battasqan qońyr sarǵylt kirli topyraq tústi qara daýyldardyń arasynan Hasenge Alshynbek pen Bekovtyń zymıan júzderi, ózin tabalaı qarap turǵandaı bop elesteıdi.

Al tún balasyna jel ekpinimenen poselke úıleri solqyldap, álemdi úreı basqan shaqta Hasenge olardyń daýsy estilgendeı kórindi. Áli ana súti aýzynan ketpegen bala, bolmaıtyn isti bolady dep túsinetin qıalshyl, aspandaǵy aıǵa oılamaı qol sozǵan Hasenniń ústinen olar sekire taptaı, mazaqtap, birese qarqyldap kúlip, birese ysqyra kelemejdep jatqandaı...

Bular Hasendi esep shotynyń tasyndaı, sanaqtan shyǵaryp tastadyq dep beker erte qorytyndyǵa keldi, tym erte osylaı dep oılady!..

Sovhoz az ýaqyt tynys aldy. Kóp keshikpeı, shildeniń sarsha tamyzynyń qyzýynan kem emes — qyzýly shóp shabý bastaldy. Hasenniń jumysy burynǵydan da kóbeıdi. Onyń tań atqannan bastap, úlken-kishi demeı, sheshýi kútpeıtin tolyp jatqan jumystan qoly bir bosamady. Osynshama jumystyń aǵysy qalaı ony birjolata ózimen birge alyp ketpeı júrgenine adam tań qalarlyq jaǵdaı. Biraq Hasen jumysqa mundaı jan-tánimen berilgen kózin ózi de bilmeıdi! Kirispeıtin isi joq, barmaıtyn jeri joq, bar kúsh-qýaty tek sovhozdyń kúndelikti jumysyna arnalǵan, jáne bir ǵajaby, Hasen qolyna ne alsa, sol ózinen-ózi bitkendeı, tez-aq bitip jatady!

Buǵan tań qalýǵa da bolmaıtyn edi. Sybyrlaǵandy qudaı estimeı me degendeı, Bekov Sultannyń nege kelgen sybysy shyǵysymen, jurt birden Hasen jaǵyna shyqty. Olardyń shyn júrekten aıtylǵan ár jyly sózin, bolmashy bolsa da bas agronomǵa dep kórsetken kómegin, Hasen ár adymyn basqan saıyn kezdestirdi. Jáne ózimen qatar, ıyǵyna ıyǵyn tıgize, árqashan da sabyrly, óz isine senimdi Ýgrúmov turdy. Qazybaı Tileýqabaqov ta kún kúıdirip, jel soryp Hasenniń kúreńdengen betin, bir sáýlege bólegendeı, appaq tisi aqsıa kúlgenin kórip, óziniń jas shaǵy esine túsip, jigitti maquldaı jymyń qaqty...

Hasenniń bul jolǵy oılaǵanynan eshteńe shyqpaıtyndaı kórindi. Sovhoz osy ýaqytqa deıin mardymdy jer tyńaıtqyshyn almaıtyn. Bas agronom osy tyńaıtqyshty kóbirek berýin surap, ádeıi Qarataýǵa kisi jiberdi.

Kombınat bastyqtary tyń sovhozynyń ótinishin jany ashı tyńdaǵanymen, ózderiniń josparlarynyń tym úlken ekenin jáne ony oryndaýǵa óndiris qýatynyń áli jetispeı jatqandyǵyn syltaý etip, bálendeı ýáde bere qoımady. Eger bes-alty jyldan keıin bolsa bir sári, bir senderdiń sovhozdaryń emes búkil Qazaqstan egin dalasyn jer tyńaıtqyshpen qamtamasyz ete alar edik dedi.

Ákesiniń aqyly boıynsha, ol tikeleı rýdnıkke, rýdnıktiń partkomyna bardy. Jedel shaqyrylǵan jastar uıymynyń májilisinde shyǵyp sóıledi. Sultan Bekovke emes, ózi tárizdi jumysshy jastarǵa, eger dereý shara qoldanyp, jer tyńaıtqyshy arqyly qutqarmasa, «Altyn araı» sovhozy egistik dalasynyń qandaı apatqa ushyrap jatqanyn, qara daýyldardyń áleginiń bulardy osy jazda qandaı kúıge jetkizip ketkenin aıtty. Bul ne edi? Baıandama ma? Jel erozıasy jaıyndaǵy leksıa ma? Álde járdem suraǵany ma? Taý-ken jumysshylarynyń ishinde aýyl sharýashylyǵymen jete tanystary shamaly edi, biraq olar Hasenniń aıtqanyn birden uqty.

Bir apta ótip bolmaı «Altyn. araıǵa» telegramma keldi. Bul telegrammada jeri jel erozıasyna ilikken sovhozǵa qansha tonna jer tyńaıtqysh jáne qaı mezgilde daıyn bolatyny habarlandyrylǵan eken. «Bul jospardan tys óndirilgen kennen...» depti telegrammanyń aıaǵynda jáne jastar brıgadasy músheleriniń attary bar.

Jer tyńaıtqyshyń paıdalanǵannan keıin, kelesi jyldary egin ónimi bir gektardan eki-úsh sentner ósetinine eshkim kúmán keltirmedi. Bul qunary kete bastaǵan biraz jerge bıdaıdyń ornyna kóp jyldyq shóp egýge múmkindik beredi... Endi Tileýqabaqovtyń ózi de Fedor Ivanovıchtiń aqyldy sózi men Hasenniń qarysa qalǵan minezine qarsy kele almaı, birtindep kóne bastaǵan.

Jer tyńaıtqyshtyń azdaǵan bólegin kúzdi kúni egistikke aǵash otyrǵyzǵanda paıdalanbaq bolǵan.

Mine, osy jerde baryp Hasenniń oılaǵan josparynyń qoldarynan taqa kelmeıtin bir qıyn jeri tabyldy. Ol aǵash otyrǵyzý edi... Birinshiden, qıyr-sheti joq egistik dalasyn qorǵaıtyn aǵash otyrǵyzý úshin osynshama túpti qaıdan alady? Ekinshiden, aǵashty qalaı otyrǵyzý kerek ekenin biletin adamdardy qaıdan tabady?.. «Shyqsań shyq, shyqpasań qoı» dep qurdan-qur túpti jerge tyǵa salmaısyń ǵoı, bunyń da óziniń, áreketi, ósý joldary bar... Al ózi ınstıtýtta ótken, jazyq dalada aǵashty qalaı egý kerek degen arnaýly sabaq, oqýshylarǵa tek jalpylama ǵana uǵym beretin, qandaı jerge túpti qalaı otyrǵyzý kerek degen suraqqa tikeleı jaýap bermeıtin...

Óziniń oılaǵan isteriniń qanshalyq qıyn-qystaý jaǵdaılarǵa aparyp soǵatynym Hasen endi bildi. Biraq bul iste Alshynbektiń aıtqany shynymen durysqa aınala ma degen («Qandaı iske qulash urǵaly tursyń, Hasen») bir ǵana kúmándi oıdyń ózi onyń mazasyn aldy. Alshynbektiń mazaǵyna qalmas úshin ol kúndiz kúlki, túnde uıqysyn umytyp, jerdiń túbindegi aǵash túpterin ákelýge bardy.

Hasen dúnıeniń bar qyzyǵyn umytty, túnimen aǵash otyrǵyzý jaıyndaǵy oqýlyqtardy qaraýmen boldy. Bir jaqsysy bul iste oıda joq jerden, ózine kómekshi tabyldy. Ol ár ónerden-aq habary bar taǵy báz-baıaǵy Gýbanov edi.

Poselka turǵyndary tegis aǵash otyrǵyzýdyń «tehnıkýmyn» ótsin degen Gýbanovtyń usynysyna Hasen jabysa ketti. Kóp keshikpeı Porfırıı Mıhaılovıchtiń basqarýymen Mádenıet saraıynyń qasynan eresekterge degen aǵash otyrǵyzý úıirmesi ashyldy. Osyndaı úıirme joǵarǵy klass balalary úshin mektep janynda da uıymdastyryldy. Bul úıirmeni bir kezde óziniń oqýshylarymen birge mektep baqshasyn otyrǵyzǵan bıologıa muǵalımasy Valentına Sergeevna Golıkova júrgizdi. Bul ekeýine óziniń bilgenimen, Alshynbektiń tájirıbe jerin baqylaýǵa kelgen bir bala jigit — Almaty ınstıtýtynyń stýdenti de járdem berdi.

Kóp keshikpeı poselkada «órnekti qatar», «sırek órnekti qatar», «jalǵyz qatar», «eki qatar», «shahmat salasy» degen aǵash otyrǵyzýdyń menshikti sózderi estile bastady...

Jalpyǵa birden kelgen qıyndyqtan, qaýipten artyq jurttyń basyn birge qosar ne bar? «Altyn araı» sovhozynda jurttyń bárine birdeı kelgen qaýip, qorqynysh ol qara daýyldar oınaǵy edi. Buryn ne isterin bilmeı kelgen osy eski jaýymen halyq endi kúresetin jolyn tapty, aıqasqa shyǵýǵa kúshiniń jetetinin sezdi.

Úıirme oqýyn bitirer kezde jurt endi kúzge qaraı otyrǵyzsa qandaı túptiń shyǵatynyn, oǵan qandaı óńdegish zat salýyn, aram shópti qurtý úshin ne kerek ekenin bilip qaldy. Bul tek istiń basy ekenin olar jaqsy túsinetin. Qýańshylyǵy mol, tórt jaqtan birdeı soqqan jelge esh qorǵanyshy joq mıdaı dalaǵa aǵash egip, ony ósirý qanshalyq qıyn, aýyr jumys edi. Buǵan shydamdylyq pen kóptegen jyldar kerek-ti. Buny jurt biletin.

Buǵan kerek shydamdylyqqa, tabandylyqqa, izgi tilekke halyqty jerdiń ózi úıretti. «Adam bir mezettiń qyzyǵy úshin» jaratylmaıdy, máńgilik ómir súrý onyń tabıǵı úlesi. Bul qaǵıdany adamǵa eń aldymenen jer-ana aıtqan...

Osy bir jan talasta ótip jatqan aptalarda Hasen adamzat qyzyǵynyń máńgiligi týraly oılaǵan joq. Ózine Merýert keletin keshte ol kabınetinde erteń aýdan ortalyǵyna alyp ketetin qaǵazdaryn jınastyryp jatqan. Aýdanǵa barǵan soń, orman-aǵash basqarmasymen «Altyn araıǵa» kerek túpterdi qaıdan alatynyn, qansha alatynyn sóılespek..

Bireý esik qaqqanda, Hasen eski shkaftyń ishindegi kóp jylǵy qaǵaz býmalarynyń birin alyp, birin salyp, ábigerlenip jatqan. Esikti taqyldatqandy estip, basyn kótermesten «kirińiz» dedi.

Úıge samal jel engendeı, qadamynyń jeńil basýynan bul Merýert ekenin birden bildi. Merýerttiń júrisin ol myń qyzdyń ishinen tanyr edi.

Árıne, bul kirgen Merýert edi. Qyzǵylt bylǵary belbeýmen belin qynaǵan ústindegi aq jibek kóılegi kúnge kúıip sál qońyr tartqan symbatty denesine kelisip tur. Qolynda surǵylt muqabaly qalyń kitaby bar.

— Amansyń ba?—dedi ol aıaǵyndaǵy «jalań tumsyq» aq týflıinen, basyndaǵy shashyn basqan qyzyl jibek lentasyna deıin tańdana qarap shyqqan Hasenge, sál erkeleı kúlimsirep,— tanymaı qaldyń ba?.. Ras, biz tym sırek kezdesemiz ǵoı...

— Joq, jaı, ásheıin... túriń... Toıǵa barardaı kıinipsiń,— dedi Hasen mińgirleı sóılep. Kenet:—shynynda, qaıda bara jatyrsyń?—dedi daýsyn kóterip.

— Sizge kele jatqan betim, bas agronom joldas! — Merýert te salmaqty pishin kórsetti.

— Maǵan ba?

— Iá, jáne bir tyǵyz sharýamen.

— Otyr. Al aıt...— Hasen sasyńqyraı qımyldap, Merýerttiń qasyna oryndyq qoıdy. Ózi qarama-qarsy otyrdy,— ne bolyp qaldy?

— Bolyp qaldy ǵoı..,— Merýert aýyr kúrsindi. Uzyn shnýrǵa baılanǵan elektr shamyna basyn kekıte kóterip sál júdep otyrdy da, kenet, jetedi osy oınaǵanym degendeı, syńǵyrlaı syqylyqtap kúlip jiberdi, — bolǵany sol,— dedi ol sol kúlgen qalpynda,— seni qaıtken kúnde de búgin kórgim kelip ketti!..

Hasen kózin jypylyqtata qarap, myńq etti de, kenet bu da qarqyldap kúlip jiberdi.

Ekeýi osylaı kúlise, bir-birinen kózderin almaı sál otyrdy.

— Ras aý, — dedi Hasen, — aqyrǵy ret qashan kezdestik? Negr qyzyndaı bop kúıip ketipsiń. Sharýań qalaı?..

— Al sen... búkil sovhozdy óziń arqalap júrgendeı júdep ketipsiń...— Merýert Hasenniń syrtynan synaı kóz tastady. Ananyń shyn júdep ketkenin kórip, naǵyz bir anasyndaı, álde qaryndasyndaı jany ashyp ketti.— Sharýań qalaı deısiń be?.. Qazir shóp shabýdan basqa qandaı sharýa bar. Bir jaqsysy, ákem qaı jerde shabýǵa jaraıtyn shalǵyn shóp bar, bárin biledi. Birese qalyq tal arasyndaǵy alańdy alady, birese shóp basyp ketken Esil qoınaýyndaǵy saǵa, araldy kórsetedi... Áıteýir, shóbi bar bir jerdi qaldyrmaıdy... Aıtpaqshy, jaqynda men taǵy bir is istedim.

— Qandaı is?

— Ózin de buryn estigen shyǵarsyń... Bul ara, buryn jylqyly bolǵan. Jylqyly bolǵanda qandaı! Kileń Birjan saldyń maqpal qarasy!.. Tyń sovhozdary, jylqymen emes, astyq sharýasymen ǵana shuǵyldaný kerek degen kezderde, aýdan bizdiń sovhozdyń bar jylqysyn qurttyryp jiberipti. At qulyn-taıdyń oınaǵynsyz, jylqy jaryqtyqtyń kisineýinsiz, dalanyń kórki bola ma...

— Iapyrm-aı deseńshi! Jylqynyń eti men qymyzynyń ózi ne turady! Qazir holostalıny joq jylqy etiniń, qandaı dertke bolsa da myń da bir shıpaly qymyzynyń qadirin Evropanyń ózi bile bastady. Mysaly Fransıa...

— Durys aıtasyń. Alystaǵy qazaq kolhozdaryna satylyp ketken sovhozdyń eki úıir jylqysyn qaıtaryp aldyrdym. Qazekeńdi kóndirý de ońaıǵa túsken joq. Qazaqtyń keıde tyrnaq astynan paıda tapqysy keletinin bilesiń ǵoı... Tipti qunsyz baǵaǵa alǵandary esterinen shyǵyp ketken, qaıta satýǵa kelgende kolhozdar on ese qymbat surap otyryp aldy. Biz satyp almaǵanda sender bulardy áldeqashan kolbasa etip jep qoıatyn edińder, baqtyq, qaqtyq, bálen tonna shóp shyǵardyq, ózderińnen bálen somǵa jemshóp aldyq dep, shyǵarǵan aqshalaryn shotqa qaqqanda ne derińdi bilmeıdi ekensiń... Al bar shyqqandary eki jylqyshynyń jaz jaıylymda, qys tebinde ustaǵany ǵana ekeni esterinde joq... Áıteýir, kelistik-aý. Fedor Ivanovıchke kóp rahmet, úıtip-búıtip Qazekeńdi kóndirip berdi...

— Sóıtip úıirlegen jylqymyz bolady eken ǵoı!

— Buǵan sen de qýanyshtysyń ba?!— Merýerttiń júzi jaınap sala berdi.

— Bul bizdiń sovhozymyzǵa úlken syılyq qoı!

— Al saǵan she?

— Maǵan da!

— Onda tipti jaqsy boldy!— dedi Merýert,— al mynaý saǵan taǵy bir tartý.— Aty jazylǵan betin tómen aýdaryp, tizesiniń ústinde ustap otyrǵan jańaǵy sur muqabaly kitabyn Hasenge usyndy.

Hasen eshteńege túsinbeı, kitapty qolyna aldy. Aýdaryp, atyn oqydy. Bul Leonıd Leonovtyń «Orys ormany» degen romany eken.

— Bul bylaısha aıtqanda, seniń ómirińdegi orman-toǵaımen shuǵyldanǵan kezeńińniń eskertkishi deseń de bolady...— dedi Merýert, Hasenniń bul kitapty nege bergenin áli de túsinbeı otyrǵanyn kórip, ol birinshi betin óz qolymen aýdardy.

— «Seniń jıyrma beske tolǵan kúnińe arnap...» — Hasen daýsyn shyǵaryp ózi oqyp shyqty. Merýerttiń búgin nege osynshama sándene kıinip kelgenin jáne ózimen dál osy keshte nege kezdeskisi kelgenin, Hasen endi ǵana túsindi. Hasen qyzǵa ishteı ete rıza bolyp qaldy. Týǵan kúnin ózi umytyp ketkenin Merýert qaıdan bildi? Qaıdan bildi?

Al Merýert Hasenniń esin jıǵyzdyrmaı:

— Má, myna telegrammalardy oqy... Pochtada bolyp edim, saǵan berem dep surap aldym,— dedi.

Telegrammanyń bireýi ákesinen, bireýi ózimen ınstıtýtty birge bitirgen joldastarynan eken.

Hasen telegrammalardy oqyp shyǵyp, júdeı qaldy.

— Jıyrma bes...— dedi ol áldenege ókingendeı oılana sóılep,— jıyrma bes... Bir jyldan keıin jıyrma altyǵa shyǵam... Al jıyrma alty jasynda Napoleon birinshi konsýl bop, Evropanyń tep, jartysyn ózine qaratqan...

Napoleon dúnıege ólim ákeldi ǵoı, al sen astyq ákelmekshisiń. Qaısysy jaqsy?..— Merýert qyzýlana sóıledi.— Qaısysy adamǵa laıyq? Árıne «Fransıanyń birinshi konsýly», «Altyn araı» sovhozynyń bas agronomy degen sózden ádemi estiledi, biraq adamzatqa keltirer jaqsylyq jaǵynan qarasaq...

Merýerttiń Hasendi jaqtaı sóılegenine qarasaq, eger ózine tańdaýyn berse, sóz joq, «Fransıanyń birinshi konsýlynan» keri, «Altyn araı» sovhozynyń bas agronomyn qalaıtyny ap-aıqyn...

— Al seniń sonda... Meni jıyrma altysynda da bas agronom bolyp otyrady degen senimiń bar ma?

— Saǵan olar tıe almaıdy, Hasen, tıe almaıdy!— Qyzdyń júreginen osynaý sóz qaınaı shyqty.

Ol kenet ornynan atyp turdy. Demin ázer alady. Kishkentaı judyryqtary túıilip ketken. Turǵan turysy, qobaljyǵan, qaýiptengen syńaı kórsetse de, Hasendi kerek bolsa kóleńkesine ap, jalǵyz jańqasy qalǵansha qorǵaıtyn adamnyń turysy!

— Joq, olar saǵan tıe almaıdy, tıe almaıdy!

Hasenniń sál ezý tartyp mysqyldaı kúlimsiregenin qyz baıqap qaldy.

— Tıe almaıdy deısiń be? Joq, Bekov Sultan sekildiler kimge bolsa da tıe alady. Biraq qoldarynan kele me, mine, másele qaıda...

Hasen Merýerttiń qarsy aldyna toqtaı qaldy. Iyǵynan ustap, aqyryn tartyp, qyzdyń sup-sur bop ketken betine, ózinen áldeneni kútip jaýdyraı qalǵan qaraqat kózderine qarady.

— Joq, op-ońaı berilmeımin. Áli kóremiz kimdi-kim jeńgenin!—dedi. Sál toqtap qaldy da qaıta sóıledi.— Apa joly ákem: eger qıyn bolyp bara jatsa, Asylbek Ahmetjanovtyń, ózimen baılanys degen soń, hat jazǵam. Áli jaýap joq. Asylbek Ahmetjanov hatymdy aıaqsyz qaldyrmaıdy dep oılaımyn...

— Óziń durys jaýap keledi dep senesiń be?

— Bıyl ma, álde arǵy jyly ma, áıteýir qara daýyldardyń qurıtynyna senemin. Neǵurlym tez qurysa, soǵurlym jaqsy bolar edi...

— Qara daýyldardy aýyzdyqtaý, Napoleonnyń Evropanyń jartysyn jaýlap alýynan osal tımes...

— Sol úshin de men bas agronom emespin be?—Hasen qaljyńdaı sóıledi,— al ázirge...

Ol Merýerttiń belinen qushaqtady. Qas qaraıyp bara jatqany terezeden anyq kerindi. Merýert Hasenniń keýdesine basyn salyp, búkil denesi dirildep, jigittiń qushaǵyna kire berdi...

SEGİZİNSHİ TARAÝ

1

Qashap shaqyrar eken dep bir úlken senimmen alańdap júrgen Hasen Asylbek Ahmetjanovpen avgýst aıynyń basynda kezdesti.

Sol kúni Almatyda, dál jazdyń basyndaǵydaı, kún qatty kúrkiredi. Kenet quıa salǵan jaýyn, kóp uzamaı tyna qaldy. Jańa ǵana aspandy torlaǵan bult tarap, jarqyrap kúnniń kózi kórindi. Jańaǵy jańbyr aldyndaǵy qalany basqan qara kóleńke yzbar sónip, dúnıe zamatta aq jarqyn túrge endi. Kún sáýlesi, jańbyr jaýǵan jasyl japyraq pen jaltyraǵan asfált ústinde oınady, zyryldaı aqqan mashınalardyń, shynylarymen shaǵylysyp, qatar turǵan zańǵar úılerdiń qabyrǵasyna tıip joǵalyp jatty. Almaty, jas kúıeýimen neke qıý saraıynan shyqqan sulý qyzdaı jańbyr jýyp jasaryp, kenet symbattana, sándene qaldy. Sál salqyn tartqan aýada, adamdy mas etkisi kelgendeı, jas gúlderdiń jupar ıisi ańqydy. Tek, kúzette turǵan jasyl shıneldi soldattardaı, kóshe boılaı bitken, Tán-SHan taýynyń záýlim bıik qaraǵaılary, óziniń ejelgi tártibin saqtaǵandaı, qaz-qatar tizilgen qalpynan myzǵyr emes... Jarty saǵattaı etken kezde jańaǵy búkil dúnıeni titiretken kúnniń kúrkireýiniń, quıa salǵan qalyń jańbyrdyń kýási bop, tek tas aryqtardy qýalaı, laıly taý sýlary ǵana aqty...

Hasendi Asylbek Ahmetjanov óziniń qabyrǵasy qońyrlaý aǵashpen kómkerilgen, oryndyqtary qońyrqaı jasyl safán bylǵarymen tystalǵan, uzyndaý kelgen keń kabınetinde qabyldady. Túregelip, kúlimsireı qarsy júrip, qolyn kádimgi tanys adamyndaı qatty qysyp amandasqanmen, Hasenge Ahmetjanovtyń túri bir túrli sharshaǵandaı ma, álde az uıyqtaǵan adamnyń túrindeı kórindi. Kóz aldy sál shalbarlanǵan, ıyǵy sál túsińki. «Jumysty tym kóp isteı me eken, álde túnde kitapty kóp oqıtyn shyǵar» dedi ishinen Hasen, úlken jumys stolynyń ústinde jatqan kitaptardy kórip.

— Káne, jigitim, myna jerge otyr da áńgimeńdi bastaı ber, - dedi Ahmetjanov qarapaıym pishinmen,— hatyńdy oqydym, mazmunyna túsindim, biraq óz aýzyńnan estigenge ne jetsin,— ol kabınettiń ortasynda turǵan, májiliske kelgen adamdarǵa arnalǵan uzyn jalpaq stoldyń esik jaq shetindegi oryndyqty nusqady. Ózi Hasenniń janyna, birneshe basatyn tetigi bar jyltyr qara telefon men uzynsha saýytqa salyp qoıǵan birneshe qaryndashy bar stoldyń basyna otyrdy. Ekeýiniń arasynda stoldyń tek buryshy ǵana.

Buryn Hasen, meıramdarda stýdentter qatarynda Lenın alańynda ótip júrip, minbede turǵan Asylbek Ahmetjanovty tek alystan kóretin. Uzyn boıly, ózgelerden ıyǵy bıik. Al qazir, osy jurt syılaǵan kisimen qatar otyrýǵa kelgende, qysylyp qaldy.

Ahmetjanov Hasenniń kúıin túsindi bilem:

— Aıtpaqshy,— dedi anaý ózine-ózi kelsin degendeı, - osy Qarataý rýdnıgindegi sizdiń ákeńiz be?

Hasen basyn ızedi.

— Biz o kisimen azdap tanyspyz. Adal, bir betti, aıtqanynda turatyn komýnıs. Azdap minezi qyzba sekildi me, qalaı.— Ahmetjanov áldeneni esine túsirgendeı oılana kúlimsiredi.

Hasen ákesin esine aldy, kenet ol dál osy kabınette úshinshi adam bop otyrǵandaı, balasynyń kóz aldynda ap-anyq bop elestep ketti.

— Bizdiń sovhozdyń jaǵdaıyn meniń ákem de biledi, sizge hat jaz degen so kisi ǵoı,— dedi ol Ahmetjanovtyń aqyldy júzine qarap. Álgideı emes, ol boıyn jınaı bastady,— Árıne, tipti qıyn bop bara jatsa jaz dedi.

Kóńildengendikten emes, jaı ásheıin jany ashyǵandyqtan Ahmetjanov jymıyp kúldi.

— Sóıtip, shyn qıyn bolýǵa aınaldy ma?

— Iá,— Hasenniń qabaǵy túsip ketti.

Budan ári qalaı sóılep ketkenin Hasenniń ózi de baıqamaı qaldy. Mınýt saıyn, jańaǵy qysylǵany tarap, daýsyna da kúsh kirip, oıyndaǵysyn ashyq, keń túrde aıta bastady. Tek ózine qas adamdarǵa Ahmetjanovtyń aldynda ol jábir kórgen adam sekildenip ýaqtanǵysy kelmedi. Óziniń de eń qoryqqany shaǵym aıtýǵa kelgen adamǵa uqsap ketpesem jarar edi degen qaýip edi. Ol jel erozıasy, qara daýyldar jaıyn sóz etti. Áńgimesiniń bári jer taǵdyry jaıynda boldy... Jer taǵdyryna qaraǵanda óziniń, ne álgi Bekov Sultannyń taǵdyry ne turady?..

Ol kópten beri oılap júrgen, jolaı samolet ústinde, tinti túnde tań atqansha kózin iliktirmeı, mazasyn alǵan, tóseginde álsin-álsin aýnaqshytqan, umytyp qalmaıyn dep jattap alǵan tilegin, armanyn, oıyn — bárin-bárin Ahmetjanovqa aıtyp shyqqandaı boldy. Rasynda da ol aıtam degenin aıtyp shyqqan. Tek bir sóz ǵana júregin órtep, tiliniń ushynda turdy da qoıdy...

— Iá, ıá, aıta berińiz,—dedi Ahmetjanov ananyń sózin qostaı. Ol jas agronomnyń sózin bólmeı bar yqylasymen tyńdady. Al Hasenge Ahmetjanov bunyń sózin áldenemen salystyryp, qatar qoıyp otyrǵandaı kórindi.

— Toqtamańyz, aıta berińiz,— dedi Ahmetjanov taǵy da,— oıyńyzda ne bar, bárin aıtyńyz.

Hasen endi táýekelge bel býdy.

— Maǵan bir nárse ǵana túsiniksiz,— dedi ol,—Rasymen, osy men aıtqandardy respýblıka basshylary bilmeı me? Jaraıdy, búgin bizdiń «Altyn araı» ǵana osyndaı jaǵdaıda delik. Al erteń, iske osylaı nemquraıdy qaraıtyn bolsaq, búkil tyń budan da soraqy halge ushyraýy múmkin ǵoı?.. Osy suraǵyma jaýap alǵym keledi.

Hasen, ózi solaı bolsyn demegenmen, bergen suraǵy Ahmetjanovty ashýlandyryp tastar, eń bolmaǵanda renjip qalar dep oılaǵan. Ol endi Ahmetjanov ne aıtar eken dep sabyrsyzdana kútti, biraq kóńiliniń túkpirinde bálendeı qaýip týmaǵan-dy. Bar yntasymen, oılana tyńdaǵanyna qaraǵanda, Asylbek Hasendi durys túsiner degen úmit jas agronomdy sendire berdi.

Hasenniń oılaǵanyndaı boldy.

Ahmetjanovtyń bet qubylysyna qaraǵanda, Hasenniń bergen suraǵy da, ózi de oǵan unaǵan tárizdi. Ol endi Hasenge bir túrli synaı qarady. Al júzinde paıda bolǵan jymyń, jas jigittiń óz suraǵyn Ahmetjanovtyń bet-júzine qaramaı, jastyq qyzýymen bergendigine rıza bolǵandyǵynan týǵandaı.

— Minezińiz ákeńizge tartqan tárizdi,— dedi ol jas jigittiń suraǵyn máımóńkelemeı, tikeleı aıtqany esine túsip. Múmkin, bul sózdi ol bóten bir tek ózine ǵana belgili uǵymnan shyǵaryp aıtqan bolar, ol arasy belgisiz edi.

— Jergilikti jerde ne bop jatqanyn, sirá, siz bilmeıdi deısiz ǵoı? Eki qoldaryn aldyna qoıyp, bos otyr dep oılaısyz, árıne? Álde siz budan eki jyl buryn alǵan qaýly, qararlarymyzben tanys emessiz be? Ol qaýlylar jel erozıasyna qarsy jáne jer qunaryn ósirý úshin bir ǵana tyńda emes, búkil Qazaqstan boıynsha agrotehnıkalyq sharalar men jańa tásildi molynan qamtamasyz etý jóninde alynǵan...

— Tanyspyn. Qaýly alý bir sári de, ony oryndatý — ekinshi is. Ekeýiniń arasy jer men kókteı.

— Durys aıtasyń, qandaı is bolmasyn, ony baqylap otyrý kerek. Demek, saıyp kelgende istiń nátıjeli bolýy kimnen! Kim bul ispen tikeleı baılanysty, bul solardyń júzege asyratyn sharýasy emes pe? Al jurttyń kóbine eski uzaq qısyq jol jańa túzý joldan anaǵurlym artyq kórinetin ádeti.— Ahmetjanovtyń daýsynan renjigendik ún estildi.— Bekov Sultannyń ózi de bizdiń qaýlylarymyzdy bir jolyn qaldyrmaı taldap, basynan aıaǵyna deıin oqyp shyqqan shyǵar. Biraq ol búgingi kúnmen ǵana ómir súredi. Jańbyr kóp bolyp, egin ónimdi shyqsa, ol jel erozıasynda nesi bar, kókiregin kóterip, aıaǵyn mardamsı basady. Al jaýyn az bolyp, ańyzaq jel turyp, egin ónimi shamaly bolsa, onyń taǵy unjyrǵasy túspeıdi, kelesi jylǵa senedi. Byltyr astyqty mol bergemiz, bıyl bolmasa, aldaǵy jylda bolady deıdi... Al kelesi jyly da jaýyn bolmasa she? Arǵy jyly da dalany qara daýyldar bılep alsa she? Sonda ǵana baryp Bekov Sultan tóbe shashyn ózi julady, qaýlyny esine alady, jibergen qatelerin moıyndap, jazdym-jańyldym dep keshirim suraıdy, ótken kezde aldyńǵy qatardaǵy adam bolǵanyn aldyńa tartady. Al jer she? Jerge odan keler qandaı paıda bar?—Ahmetjanov qabaǵyn shytty,— bizde mundaı adamdar joq emes. Qazaq mundaılardy «qoıyn qasqyr jemeı, bóriniń bórik astynda ekenin bilmeıdi» deıdi...

— Onda kesh bolady ǵoı...

— Sondyqtan da mundaı sharýada bir qaýlymen, bir qararmen eshteńe isteı almaısyń. Qandaı qıyndyqty bolsa da oılaıtyn, jurtty bastaı biletin, óz kózqarasyn iske asyra alatyn adamdar jeńedi. Solar sheshedi. Ótken jyly Tyń ólkesinde kúz óte aýyr boldy. Úkimetke astyq tapsyrý josparyn oryndamaý qaýpi týdy. Kókshetaýǵa Brejnev joldastyń ózi keldi. Rybachede Tyń qaıratkerleriniń májilisin ótkizdi. Mindetter qoıýmen qatar, sol mindetterdi oryndaý joldaryn kórsetti. Leonıd Ilıch ketkennen keıin, raıkom sekretarlarymen birge esep-shotqa otyrdyq, basqa múmkinshilikterimizdi anyqtadyq, tipti sol jylǵy jospar túgil, aldaǵy jyldary astyq ónimin ósirý sharalaryn belgiledik..; Aqyrynda, bir kezde otyz mıllıon put ázer beretin Kókshetaý qazir úkimetke bes ese artyq tapsyryp otyr. Eger óz isine berik, jigerli azamattar bolmasa mundaı tabysqa qalaı jeter edik? Máseleni árqashan da biletin jáne sol biletinin iske asyrýda qıyndyqqa qarsy tura alatyn adamdar sheshedi.— Ahmetjanov ornynan túregelip, sál ary-beri júrdi.— Mysaly sizdi alalyq. Dırektormen til taýyp, mámlege kelý úshin, ózińiz bastaǵan isińizdi tastaı alar ma edińiz? Oblystyń aıtqanyna kóner me edińiz? Jurtpen janjaldasyp qaıtem dep oılaýyńyz múmkin ǵoı. Al siz óıtken joqsyz, bularyń durys emes dedińiz...

Dál osy sátte Hasen «Meni sol úshin qyzmetten bosatpaq» deı jazdady. Bul oıynan tez qaıtty. Osynaý áńgime bolyp jatqan úlken isterge qaraǵanda, óziniń taǵdyry oǵan oıynshyq tárizdi kórindi.

— Demek, etekten tartatyndar da bar,— dedi ol.

— Á, siz qalaı oılap edińiz!.. Bar is, siz oılaǵannan, aıaǵyńyzdan shalmaı, etegińizden tartpaı óte qoıady deısiz be?—Ahmetjanov tomsara kúlimsiredi, biraq kózinde bir erekshe jylylyq paıda boldy.— Ómirde olaı bolmaıdy. Sol úshin de bizde Komýnıstik partıa bar. Ol bárin óziniń ornyna qoıady. Al máseleniń negizi, bizdiń aramyzda sizdeıler kóp. Olar ár nársege memleket kózimen keń qaraı alady. Siz Pavlodar oblysynda jel erozıasynyń yqpalyn qalaı toqtatqanyn bilesiz be?. Tek jalǵyz Pavlodarda ǵana emes...

Ahmetjanov jatqa tolyp jatqan sandar men adamdardyń atyn keltirip, bul jumys qalaı júrgizilgenin egjeı-tegjeıin qaldyrmaı, aıta jóneldi. «Altyn araıda» jer úshin kúres jańa qolǵa alynsa respýblıka boıynsha áldeqashan bastalǵan.

Kenet telefon shyldyrlady. Ahmetjanov telefon trýbkasyn alyp qulaǵyna tosty. Amandasyp bolyp sál tyńdady da: «Qazir men bos emespin, tyńnan kelgen joldaspen sóılesip otyrmyn» dep telefon trýbkasyn ornyna qoıdy.

— Sonymen tikeleı aıtsaq...— Ol úzilip qalǵan oıyn qaıtadan jalǵady,— qıyndyq kimde joq?— kenet ol sál kidirdi de, qyryn otyrǵan Hasenge oılana qarap aqtaryla sóılep ketti.— Sen álgi qıyndyq mende bolmaıdy deısiń be? Bolǵanda qandaı! Keıde túnimen kirpik qaqpaı shyǵasyń!

Bir kezde «Altyn araıda» bolǵanyn aıtyp, Ahmetjanov endi ondaǵy adamdardy suraı bastady. Jańa partorg — Ýgrúmovtyń kim ekenin, tyńdy alǵashqy jyldarynda birge kóterisken Qazybaı Tileýqabaqovtyń qandaı kúıde júrip jatqanyn surady.

Joǵarydan nusqaý kútip otyrmaı «Altyn araıda» qosymsha tyń kótergenderin maquldady. Sonan soń qunary ketip bara jatqan jerge shóp ekken kezde, egis kóleminiń kishireıetinin, budan úkimetke beretin astyqtyń da kemıtinin eskerte kep, mundaı jaǵdaı bolmas úshin ár gektardan alynatyn astyqtyń ónimi ósýiniń úlken mańyzy baryn ádeıilep túsindirdi.

Sovhozda júrgiziletin sharalarǵa járdemi tıer dep, Hasen erteń barmaqshy bolyp otyrǵan Aýyl sharýashylyq mınıstrligine taǵy bóten mekemelerge, Asylbek Ahmetjanov áńgimesiniń aıaǵynda ózi telefon soqty.

— Sizge járdem beredi,.— dedi ol Hasenmen qoshtasyp turyp,— alan bolmaı jumysyńyzdy isteı berińiz. Tek esińizde bolsyn, biz egis kólemin azaıtýǵa onsha bara bermeımiz, óıtkeni elimizde jyldan-jylǵa halyq sany kóbeıip keledi, al halyqaralyq saýda-sattyqta astyqtyń baǵasy altynmen teń. Biraq sizdiń suraǵyńyzdy biz qabyldaımyz. Tek, egerde úsh-tórt jylda jeńiske jetpeseńiz...

Ol Hasenniń betine synaı qarady. Jaıshylyqta mundaı jaǵdaıda «ózińizden kórińiz» deýdiń ornyna:

— Al sizdiń jeńiske jetetinińizge men senemin,— dep sózin bitirdi.

2

Birneshe kúnde Almatydaǵy bar sharýasyn bitirin, Hasen samoletpen óziniń oblysyna kep tústi. Aýdan ortalyǵyna baratyn avtobýsty kútpeı, shaıhanadan qorektenip aldy da, qolynda aýyldaǵy dos-jarandaryna degen syı-qurmet zatqa tolǵan kishkentaı, jańa shamadany bar, «Altyn araıǵa» baratyn úlken jolǵa shyqty. Sońǵy kezde oıyndaǵysynyń bári bolyp júrgen Hasen, ústinde Tileýqabaqov, Ýgrúmov, Gýbanov bar, dırektordyń «gazık» mashınasy dál qasyna kelip toqtaı qalǵanyna da tipti tańdanǵan joq. Úsheýiniń de túri solǵyn. Hasenmen jaı ǵana amandasty, jaqyn adamdardyń kezdese qalǵandaǵy qýanyshy áldeqalaı keıin shegingendeı.. Nege bulaı? Ózi joqta sovhozda birdeme bolyp qalǵan tárizdi...

Iá, bul joqta sovhozda úlken qaıǵyly oqıǵa bolǵan jáne búgin. Osy túske deıin.

Esil jaǵasyndaǵy qalyń qýraı órtengen. Órt ar jaǵyndaǵy qýrap turǵan ózen boıyndaǵy qalyń talǵa baryp tıgen. Jel úrlegen ot kóp keshikpeı, búgin-erteń Gýbanov brıgadasy kelip ormaq bop turǵan egistikke qaraı bettegen.

Demalys kúni edi. Brıgada qos mańaıyndaǵy mehanızmderdi erteńgi kúnge daıyndap bolyp, poselkege ketken. Qosta eki-aq jigit qalǵan. Biri Ramazan edi. Ol áli de kombaınnyń birdemesin jóndeýge tıisti edi. Ekinshisi Tolá Sheglov degen bala jigit onyń kezekshisi-tin. Tańerteńnen beri ekeýi kombaındaryn aınaldyrdy, tús aýa Sheglov, balyq aýlaýǵa qumarlyǵy ustap, Esilge qarmaq salýǵa ketti. Jel murnyna janǵan shóptiń ıisin jetkizgen kezde ol, qazir jelbezekteri qyp-qyzyl, arqalary qara kúreń ala, shombal kelgen alabuǵalardy shetinen shytyrlatyp ustaımyn dep qıaldana, Esildiń jaǵasynda ystyq kúnge onsyz da qara qaıys bolǵan arqasyn kúıdire tosyp otyrǵan-dy. Iis qaı jaqtan kelip tur dep basyn kóterip alǵanda ol eń aldymen egiske qaraı jyljyǵan tútindi, sonan soń tútin arasynan jylandaı ıreleńdep sýmańdaǵan qyp-qyzyl jalyndardy kórdi.

Qarmaǵy men alabuǵany zamatta umytqan Sheglov keıin qaraı júgirdi. Ramazan ekeýi dereý bos turǵan traktorǵa soqany tirkep jiberip, Alshynbek Aıdynǵalıev ekken eginjaıǵa qaraı júrgizdi. Bul tájirıbe egis jeri budan buryn da, áldeqalaı órt shyǵa qalsa dep, soqamen qorshaı jyrtylǵan-dy. Biraq qazir qatty jel turyp, japyraqsyz taldy shytyrlata, qýrap qalǵan qamystyń jalynyn kókke shyǵara egiske ekpindeı jaqyndap keledi. Pisip turǵan tájirıbe bıdaıyna bul doly órttiń eń bolmaǵanda ushqyny túsýi sózsiz. Onda bitti! Eginjaı kózdi ashyp-jumǵansha joq bolady. Jalǵyz jol — egindiktiń jel jaǵyndaǵy jyrtylǵan qara jerdiń kólemin keneıte túsý kerek.

Ramazannyń óziniń ústindegi kýrtkasy ot tıip jana bastaǵanda, keńitilip jyrtylmaǵan jer azǵantaı qalyp edi. Ústindegi kıimi qyzara byqsyp, tútini burqyraı denesin kúıdirip, áketip bara jatsa da Ramazan qaıtken kúnde de qalǵan jerdi jyrtyp tastaıyn dep traktorynan túspedi. Ananyń órtenip bara jatqanyn kórgen Tolá Sheglov óz traktorynan sekirip túsip Ramazannyń janyna jetti, biraq osy sátte óziniń ústindegi ábden benzın sińgen kombınezony lap etti.

Sheglov ústindegi kombınezondy sheshýge shamasy kelmeı, jyrtylǵan jerge qulap tústi. Endi traktorynan Ramazan sekirip tústi. Janyp jatqan joldasynyń kıimin jalańash qolymen, kepkisimen, jańa ǵana jyrtylǵan jermenen sóndire bastady.

Bulardyń dál osyndaı kúıinde Prokofıı Mıhaılovıch ta kelip jetti. Osy búgin tańerteńnen bastap, nege ekeni belgisiz, bir jamandyq bolardaı, júregi lúpildep mazasy ketti de turdy. Endi úıinde otyrýǵa shydaı almaı, egis basyna kelgen. Jáne der kezinde keldi...

Tolá men Ramazandy qalalyq aýrýhanaǵa alyp keldi. Dári jaǵyp, mundaıda eń kerekti járdemder istelgennen keıin, dárigerdiń ózi shyqty.

— Myqty jigitter, myqty...— dep birneshe ret qaıtalap sóılen, mańdaıyndaǵy burqyraǵan teriniń býyn súrtti, sosyn sál júdeı ezý tartyp Gýbanovqa qarap. Bireýi... sizden ózendegi qarmaǵyn jınap alýdy suraıdy,— dedi, sodan keıin dırektor men partorgke buryldy.— Ekinshisi, sizderge kúderin úzbesin deıdi... Áli qaıtyp kelip orkestr barabanynda jańa marshty qaǵyp beremin deıdi...

Aýyr habarlar edi. Hasen jol boıy suraýmen boldy. Onyń kóz aldynda jerdi jalaı, júz basty aıdahardaı ysyldaı jyljyǵan myń san qyp-qyzyl tildi jalyn, aıdalada ıesiz qalǵan eki traktor, jer aýnap jantalasyp jatqan eki jas jigit turdy da qoıdy. Jáne Merýert ekeýi alǵash ret sovhoz alańynda bılegende, Ramazannyń taıaqshasyn laqtyra, barabandy sekirte oınaqtata urǵan ónerpaz qos qolynyń qazir aq marlymen tańylyp tyrp etpeı jatqany álsin-álsin elesteı berdi... Al Tolá Sheglov she?.. Sózýar emes, jurt kózine kóp túse bermeıtin uıań bala jigit bolatyn. Bıdaı sabaǵyndaı sary shashty, kózi Esil ózeniniń sýyndaı kókpeńbek, móp-móldir... Ózge qurbylarynan bir-aq aıyrmasy bar-tyn. Jumystan bos ýaqytynda qolynan qarmaǵy túspeıtin, balyq aýlaýǵa qumarlyǵy sonshalyq, qıt etse Esil jaǵasyna barýǵa asyǵyp turatyn. Hasen Almatyǵa júrer aldynda, ózge joldastarynyń anany-mynany tapsyryp jatqanyn kórip, bu da qysyla, nemis ne japon jaltyraýyq qarmaǵyn ákelýin suraǵan. Eń juqasyn, nol bir, ne nol ekisin... Jumystan basy qatyp júrip, árıne Hasen jaltyraýyq qarmaqty tipti umytyp ketken... Qazir esine túsip uıalǵanynan jerge kire jazdady. Al sonda jaltyraýyq qarmaqta ne tur? Dym da turǵan joq, bul ásheıin erikkenniń isi jáne Hasen uıalsa, tolyp jatqan jumystyń sońynan júgirip júrip jaltyraýyqty umytyp ketkendiginen, «Sport zattary» dúkenine bara almaǵanynan uıalyp kele jatqan joq, ol uıalsa, ózinen ózi qysylsa onysy tek óziniń zamandastary otqa kúıip jatqanda, bunyń solarmen birge bola almaǵandyǵynan, der kezinde járdemin bere almaǵandyǵynan týǵan kúıik edi. Eger bul sol kezde er jigittermen birge bolsa, mundaı qaıǵyly oqıǵa bolmas edi!

Endi mine Ýgrúmov ıen Gýbanovtyń ortasynda, sekeńdegen «gazıkte» otyryp, Tileýqabaqov mashınany júrgizýshimen qatar aldynda otyrǵan, Hasen, óziniń deni cay, terisin órt shalyp búldirmegen, qoly, aıaǵy bári myqty, bútin, al sana-seziminde áli de Almatynyń jumsaq, móldir sýdaı taza aýasymen dem alyp kele jatqandaı halde ekeninen, bolǵan oqıǵaǵa dál ózi aıyptydaı, ózinen-ózi qysyla túsedi... Munda bolǵan oqıǵamen salystyrǵanda óziniń basynan ótken jaılar, júrek tolqyndary, Almatyda qansha júrgeni, sharshaǵany, máseleler sheshkeni — bári-bári óziniń qyzyl boıaýyn joǵaltyp, dymǵa turmaıtyndaı bop qaldy...

Al sovhozdyń bar isine qanyq Ýgrúmovty, Tileýqabaqovty, Gýbanovty, másele Almatyda qalaı sheshilgeni qyzyqtyrǵan. Endi joldyń ekinshi jartysynda bular osyny suraýmen boldy. Hasen bulardyń suraqtaryna jaýap bere kele jatyp, ol sol kúni Lenın alańyndaǵy úlken úıge bara jatqanda qobaljyǵanyn, jolaı qaltasyndaǵy bar baqyr aqshasy bitkenshe, ár avtomatqa bir toqtap, kúmis kóbik atqan, muzdaı gaz sýyn stakandap ishkenin qaıtadan esine túsirip bir tolqyp aldy. Hasen aqyryn jymıdy. Sol kúni túnde ol jaman uıyqtap shyqqan. Tús kórgen. Túsinde Ahmetjanov ony qabyldamaıtyn bop, ol aýyz úıinde otyrǵan bıazy minezdi, kártań tartqan sary hatshy áıelge óziniń kirýge tıisti ekenin aıtyp, daý shyǵaryp, óńeshtep kónbeı jatqanynda,— nomerdegi kórshisi, sóıleısiń be, álde kimge ókpeleısiń be, áıteýir uıqy bermeı qoıdyń dep oıatyp jibergen... Bunyń bári, árıne, ýaq nárseler edi. Hasen jaı ásheıin esine túsirgeni bolmasa mashınadaǵylarǵa óziniń Ahmetjanovpen ne sóıleskenin aıtyp berdi. Bir ǵajaby, qazir dańǵyl jolmen diril qaqqan mashınamenen aǵyp kele jatyp, sonda sóılesken Máseleleriniń qanshalyq mańyzdy ekenin ózi de jańa ǵana tolyq uqqandaı.

Hasendi árqaısysy ár túrli tyńdady. Fedor Ivanovıch áńgimeniń eń túıindi jeri ǵana qyzyqtyrdy. Agronomdy tyńdap otyryp, buryn da máseleniń dál osylaı sheshiletinine kúmándanbaǵanyn sezdirgendeı basyn ızep qoıady. Gýbanov budan keıingi kúnderde ne shyǵady, qandaı josparlar qurylýy kerek, sony oılaıdy. Al, Tileýqabaqov bul kezdesýdiń ár mınýty, ár qımyly qymbattydaı, eshteńesin qaldyrmaı aıtýyn suraıdy. Qalaı otyrdyńdar? Qatar ma, álde qarama-qarsy ma? Bir stoldyń basynda ma? Ózi júdeý emes pe eken? Ol ne dedi, sen ne dediń? Sóziniń astaryn túsindiń be? Qabaǵyn shytty ma? Á, bul jerinde kúlgen shyǵar? Bárin-bárin surap jatyr. Ahmetjanovtyń túriniń sharshaǵan adamnyń túrindeı júdeý ekenin estip, Qazybaı tunjyraı qalady. «Jurt anany, mynany surap mazasyn ala beretin shyǵar!» Al Ahmetjanovtyń ózin umytpaǵanyn, «Altyn araıǵa» kelgenin estigende, tóbesi kókke jetkendeı, máz bop qaldy. «Qoıshy? Rasymen sóıdedi me?» Jáne Ahmetjanovtyń «qoıyna qasqyr shappaı, keıbireýler bórik astynda bóltirik baryn umytyp ketedi» degen sózin birneshe ret qaıtalaı aıtyp:

— Durys, durys...— dedi ol,—Bastyqtar nusqaý bermeı, óz kózine ózi senbeıtin, qoıǵa qasqyr kele jatqanyn bilgisi kelmeıtin adamdar bizde az emes...

Ol bul sózin aıtqanynda Bekov Sultan týraly oılady ma eken? Álde Ýgrúmovpen, Hasenmen talas kezderindegi óziniń qatesin moıyndaǵany ma? Ekeýi de Qazekeńniń namysyna tıgileri kelmedi, jáne onyń minezi de ózderine belgili edi. Bir betkeı, eski tártip adamy. «Otqa tús!» dep buıyrsa otqa túsedi. «Ólseń de kónbe!» dese — ólip ketýge bar, kónbeıdi. Al anyq, týra buıryq joq jerde Qazekeń óte saq, oı, qandaı saq deseńshi! Eger joǵarǵy jaqtan buıryq bolmaı, is tómengi jaqtan bastalatyn bolsa jáne oǵan «joǵarǵy jaqtyń» qalaı qaraıtyny belgisiz kelse,— mundaıda Qazekeń júz ret tekseredi, júz retinde de óz teksergenine senbeıdi, qarsy ondaǵan dálel tabady, áıteýir ne kerek «joǵarydan jarlyq kelmeı eshbir jańa iske aıaq baspaıdy. Al eger bul buıryq keler bolsa, tipti buıryq emes-aý, osylaı bolsyn degen ısharat istelse de jetkeni, onda Qazybaı keremetti kórsetedi — jurt tek tań qalýmen bolady! Onda Qazybaıda aqyl da, aıla da tabylady, sharshaýdy bilmeıdi, ot bop janady, ózgeni de ottaı jandyrady...

Iá, solaı, Qazybaı,— dep oılady ishteı kúlip Fedor Ivanovıch, qudaı ózi seni osylaı jaratqan ǵoı, kim seni ózgerte alady?... Ózgertýdiń de keregi joq shyǵar! Árkimniń óziniń myqty jaǵy bolady,— Tileýqababaqov ta ózgelerden ózgeshe emes shyǵar... Al qazir bizdiń oıymyzdy joǵarǵy jaq maquldap, eshteńege alań bolmaı jumystaryńdy isteı berińder dep otyrǵanda, Tileýqabaqov endi ózin kórsetedi. Jasy kelgenine qaramaıdy, jarysqa túsip ákki bolǵan kári tarlan áli báıgeni sap alar!

«Adamnyń kemshiligi — onyń qasıetin tolyqtyrady deıdi ǵoı dep oılady Ýgrúmov,— Qazekeń de dál solaı. Oqasy joq, máseleni eger kollektıv sheshse... Saıyp kelgende bárine de qojaıyn kollektıv qoı..»

Ýgrúmovtyń ne oılap kele jatqanyn Hasen bilgen joq. Biraq, zyryldap kele jatqan «gazıkten» ekeýi birdeı, ushy-qıyry joq egis dalasyna qaraǵanda, ekeýiniń de oıy bir jerden shyǵyp jatqany sózsiz. Jelmen oınaǵan tulpardyń jibek jalyndaı, altyn dán teńsele tolqyp, aqyryn qozǵalyp tur. Batyp bara jatqan kún búkil álemdi qyp-qyzyl nuryna shomyldyryp jatqandaı. Osy alqyzyl altyn sáýlege bólengen egis dalasy da kenet kún nurynan tutanyp, qyp-qyzyl órtke aınalyp keterdeı aqyryn teńseledi. Bul egis dalasy. Erteń osynda altyn dán úshin uly kúres bastalmaq. Sol kúres bastalar ma eken? Álde búginniń ózinde-aq bastalyp ketti me? Iá, ıá, sonaý Esil jaǵasynda eki jas traktorymen órtke qarsy shyqqany sol kúrestiń basy emes pe edi?..

3

Egin orý bastaldy. Bıylǵy jazdyń «Altyn araıǵa» jeńil tımegeni bárimizge málim. Biraq «Altyn araı» tyń ólkesindegi eń úlken sovhozdyń biri edi. Onyń egis dalasy on myńdaǵan gektar jer alatyn. Jel erozıasy búldire almaǵan keı alqaptarynda bıdaı taqa jaman shyqqan joq-ty. Aqseńgir egis dalasy da jurttyń úmitin aqtady. Ótken jyldan qalǵan bıdaı sabaǵynyń on bes jıyrma santımetrdeı qaldyǵy, jer quıqasyn aýdarmaı jyrtýdyń topyraqty arqasynda topyraqty jel erozıasyna ushyrattyrmady. Jazdyń orta kezinde ádeıilep osy araǵa arnap jaýdyrǵandaı, kenet paıda bolǵan ótkinshi jaýyndar da bıdaıdyń dándenýine sebep boldy. Qysqasyn aıtqanda Aqseńgirde ájeptáýir egin shyqty.

Endigi mindet — osy astyqty kúzgi jaýyn-shashynǵa uryndyrmaı, bir dánin qaldyrmaı jınap alýda edi.

Eger kúzge qaraı aýa raıy buzylmasa Tyń ólkesi úkimetke berer astyǵyn der kezinde jınap úlgiredi degen úmit mol edi. «Astyǵym jaqsy shyqty dep qoımańa túsip bolǵanda maqtan» deıtin eski dıhanshylar. Bul maqal ádeıi Tyń ıgerýshilerge arnap aıtylǵandaı edi. Kenet jańbyr bastalyp, sýyq erte tússe, — jer betin qar basady, egin qardyń astynda qalady. Ondaı dáni úsip ketken bıdaıdan qandaı paıda? Mine, sondyqtan da búkil sovet eli bop Tyń ólkesiniń astyǵyn az mezgilde jınap alýǵa tyrysatyn. Kúzdiń bas kezinde ashyq kúnderdi ótkizip almaý egin oraǵynyń en kerekti mindetiniń biri. Ýkraınadan, Kýbannan, Belorýssıadan, taǵy Otanymyzdyń egin oraǵyn buryn bitirgen jerlerinen on myńdaǵan avtomashınalar, kombaındar tıelgen eshelondar ústi-ústine keletin. Bul kezde stýdentter, jumysshylar, qyzmetkerler, qaladaǵy aýdıtorıa, seh, mekemelerin ýaqytsha umytyp «Tyń shaqyrady!» degen uranǵa qulaq qoıatyn. Óıtkeni Tyńǵa jumysshy qoly kerek! Tyń astyǵy uzaq kúte almaıdy!

Burynǵy jyldardyń ádeti boıynsha, «Altyn araıǵa» bıyl da kóptegen tehnıka men stýdentter kelýi kerek edi. Stýdent kezinen Hasen tyń astyǵyn syrttan keler kómeksiz jınap alýǵa bolmaıtynyn biletin. Óıtkeni ushan-teńiz alyp dalada shegine kóz jetpeı shaıqalǵan qalyń egindi der kezinde jınap alý ońaı jumys emes. Biraq bul kómek sovhoz, kolhozdarǵa úsh ese qymbat túsedi...

Al egin orý kezinde qaladan dalaǵa kóp adamnyń kelýi — úırenshikti ádet. Astyǵy mol qaı el bolmasyn, mysaly Kanada, Amerıka Qurama Shtattary, egin oratyn kezde, mezgil jumysshy dep atalatyn, qala adamdaryn paıdalanady. Biraq ondaǵy jumysshy men bizdiń tyńǵa keletin adamdardyń arasynda jer men kókteı aıyrma bar ekenin Hasen jaqsy biletin. Bizdiń adamdar, eger Otanǵa kerek bolsa, eshteńege qaramaıdy, halqy úshin, halqynyń jaqsy turmysy úshin qandaı eńbekten bolsa da qashpaıdy, Otan shaqyrsa bolǵany lek-legimen aǵylady. Al shetelde, ásirese Kanadada jumysshy qolyn olaı paıdalanbaıdy, ár fermer tek ózine keregin ǵana jaldaıdy. Osyndaı ekonomıkalyq kózqarastyń arqasynda o jaqta kúzgi egisti jınaýdaǵy shyǵyn bizdikinen kóp tómen keledi. «Nege bulaı, dep oılaıtyn Hasen, keıde bir sovhozǵa sonshama adam jiberiledi, kóbin qaıda paıdalanýǵa bilmeısiń... Aqsha alǵany bolmasa mundaı qaptaǵan adamnan, keıde bos turatyn aýyl sharýashylyǵy mashınalardan esh paıda joq. Paıda ornyna zıany bar. Olardyń bar shyǵyny sovhoz kasasynan tólenedi. Keıde buǵan sovhozdyń úkimetke astyq ótkizip tapqan tabysynyń teń jartysy ketedi. Eger qaladan jiberilgen jumysshy, qyzmetkerlerdiń ózderiniń jumys ornyndaǵy jalaqylary, al stýdentterdiń stıpendıalary da ózderine beriletin bolsa, úkimetke qansha zıan keledi, qansha qarajat bosqa shyǵady!»

Osy aradaǵy sovhozǵa degen astyq jınaý tehnıkasy men stýdentter, onyń ishinde «Altyn araıǵa» arnalǵan kómekter de erteń Atbasar stansıasyna keledi eken dep Ýgrúmov pen Hasenge Tileýqabaqov aıtqan-dy, jurtty sovhozǵa ákelýge stansıaǵa Hasen ózi barmaq boldy.

— Bıyl bizge jyldaǵysynan kómek anaǵurlym kem kerek dedi ol. — Egistiń shyǵysymen sanassaq eki júz adam, on kombaın, otyz astyq tasıtyn mashına jetkilikti... Solaı dep Bekov Sultanǵa telegramma berseńiz... Áıtpese, ol kelgen jurttyń bárin úıip-tógip «Altyn araıǵa» jiberip júrer. Mundaı qastyǵyn ol dostyǵym deýden qashpas.

— Álgi aıtqandaryń az bolmaı ma?—dedi Qazybaı.

— Keregimizdiń bárin esepke aldym. Tileýqabaqov «siz ne aıtasyz» degendeı Ýgrúmovqa qarady.

— Men de osy jetedi ǵoı dep oılaımyn,— dedi partorg. Óz kúshimizdi paıdalanýymyz kerek. Durys bólsek, jetip qalady. Bul kúnde san emes, sapa sheshedi, Qazeke, isti durys uıymdastyrý — bizdiń mindet.

Aıtqandaryń durys tárizdi. Bıyl agrotehnıka men aǵash otyrǵyzýǵa kóp qarajat shyqqaly tur ǵoı. Ár tıyndy qadaǵalap jumsaǵan jón. Bekovke telegramma berýdiń qajeti bolmas. Erteń ózi Atbasarǵa keledi. Hasen so jerde keliser. Al alda-jalda ol kóne qoımasa, aýdandyq partıa komıtetine barar... Hasen ezý tartty.

— Jaqsy, Bekovpen til tabarmyn...

Áıtse de Bekovpen kezdesetinine ol bálendeı qýana qoıǵan joq.

Erteńine Hasen kelgen stansıada, toı bolyp jatqandaı, jurt qaraqurym eken. Jol bitkenniń bárinde eshelondar tur. Ashyq vagondardan túsirilip jatqan egin kombaıny, júk tasıtyn mashına, taǵy basqa tehnıkalar. Bular sol vagonnan túsken qalpynda, stansıa aldyndaǵy alańǵa tizilip kep toqtamaı, birden Saryarqanyń túkpir-túkpirindegi sovhozdarǵa ketip jatyr. Al stýdentter, jer kórýge shyqqan saıahatshylar tárizdi, kıgenderi tyltıǵan djınsy shalbarlary, arqalarynda rúkzaktary, qoldarynda, únemi ózderiniń serigi, gıtaralary, búkil vokzal alańyn jaılap alǵan. Kúlki, qaljyń, óleńnen qulaq tunady. Bul ý-shý toptarda kim joq. Baısaldy qaraǵan kýbandyqtar da, qoıý murt moldavandar da, suńǵaq, myqty deneli Edil boıynyń jigitteri de, kózderi qýlana kúlimsiregen Poltava ýkraınderi de bar... Bulardyń bári de, tyńǵa birneshe kelgen, ystyq kúnderdi de, sýyq jańbyrlarda da bastarynan talaı ótkizgen, balshyqty taıǵaq joldarǵa úırengen, qara daýyldarǵa da qarsy tura alatyn ábden shynyqqan jandar.

Hasen ázer degende Bekov Sultandy aýdandyq atqarý komıtetiniń janynan tapty. Bul tekserý retinde Atbasarǵa bir-aq kúnge kelgen. Anandaı jerde jyltyraǵan qara, jap-jańa «Volga» mashınasy kórinedi. Ózi janynda bir top qorshaǵan adamdary bar, ádettegi bastyqtyń keıpin saqtaı, áldekimderge buıryq berip tur.

Hasenge kózi túsip ketip, sózin bitirmeı toqtaı qaldy. Ádemi, tákappar júzinde kenet sasyp qalǵandaı belgi paıda boldy da zamatta sóndi. Bekov qaıtadan óziniń yzbarly túrine endi.

— Mine, altynaraılyqtar da kelip qaldy,— dedi ol Hasenge qolyn bere, myqty, appaq tisterin kórsete kúlimsireı,— siz mashınalaryńyzben keldińiz be?

— Segiz mashına ákeldim.

— Nege az?— Tańdana surady Bekov,— senderdiń sovhozdaryńdy adammen, mashınamen tolyq qamtamasyz etemiz dep bizdiń jarǵaq qulaǵymyz jastyqqa tımeı júrse...— Bekov «jarǵaq qulaǵymyz jastyqqa tımeı júr» degen sózdi ádeıi mysqyldaı aıtty. Buny Hasen de túsingendeı,— sizdiń sovhozǵa degen astyq jınaıtyn mashınalar áli jolda. Kisilerdi qazir áketýińe bolady...

— Bizge eki júz adam jetedi. Jańa Almaty aýylsharýashylyq ınstıtýty stýdentteriniń túsip jatqanyn kórdim. Ótken jyly olar bizdiń sovhozda bolypty. Kóbi mashına da, kombaın da júrgize biledi. Solardy berseńiz bolady. Al kombaınnan keregi on, mashınadan otyz...

— Bar bolǵany sol-aq pa?

— Iá. Bizge sol jetedi.

— Taǵy ne oılap taptyń, Atymtaev?—dedi ıyǵyn sál kóterip — Birdeme oılap tapqansyń ǵoı, tapqansyń ǵoı...— dedi, sol «birdemeniń» ar jaǵynda ne jatqanyn bilgisi kelgendeı álsin-álsin qaıtalap.

— Eshteńe de oılap tapqam joq. Tek óz kúshimizdi durys paıdalanǵymyz keledi. Onyń ústine bıyl astyǵymyzdyń qandaı ekeni ózińizge de málim ǵoı...

— Málim bolmaı!..— Bekov agronom sózin ilip áketti,— Eginderińniń shyǵymy, shynyn aıtsaq, qotyr eshkiniń júnindeı... Bir jerinde tutasyp tur, bir jeriniń quıqasy kórinip jatyr... Múmkin egin mashınalary sizderdiń sovhozdaryńyzǵa tipti kerek bolmas?

— Joq keregi bar. Shamamyz kelgenshe eginimizdi erte jınap alýymyz kerek.

— Uqtym... — dedi Bekov, sol burynǵy qalpynda taǵy Hasenge senimsizdene qarap,— Uǵamyn. Jaraıdy,— ol janynda turǵan bylǵary týjýrkaly adamǵa buryldy. Atymtaev joldasqa suraǵanyn berińiz. Bermeıtin bolsańyz... qaıdan bilesiz, taǵy Almatyǵa aryz etip júrer...

Hasen sýyq únmen jaýap qaıyrdy.

— Endi óıtýdiń keregi bolmas dep oılaımyn...

Hasen Ahmetjanovta bolǵan kúni, Almatydan oblystyq basqarmaǵa Atymtaevqa járdem kórsetilsin degen telefon soǵylǵan. Joǵary jaqtyń mundaı nusqaýdy tekke bermeıtinin biletin ákki Bekov Hasendi bóten jaqqa aýystyrýdan birden bas tartqan. Onyń ústine Ýgrúmovtyń da sózi esinde saqtaýly edi. Jáne osy kúnge deıin oblys kólemine abyroıly bolyp kelgenmen de, obkom buny qatty eskertken. Bul eskertý ony ishteı shamdandyryp tastady. Óıtkeni sovhozdyń áldeqalaı agronomy emes, halyq qazynasynyń kúzetinde bul tek ózim turmyn dep sanaıtyn.

— Aıtpaqshy, basqarmada sizdiń zootehnıkterińizdiń baıandamasyn tyńdaýǵa ruqsat etedi dep senemin,— dedi Bekov bireýdiń qytyǵyna tıgisi kelgen ádettegisindeı kózin syǵyraıta túsip.— Aldyńǵy qatardaǵy tájirıbelerdi bóten sovhozdarǵa da taratýymyz kerek... Oǵan menen sálem aıtýdy umytyp ketip júrmeńiz.

— Siz ony tilegen ýaqytyńyzda tyńdaı alasyz,— dedi Hasen,— oǵan bálendeı arnaýly ruqsattyń keregi joq. Biraq bizdiń sovhozǵa tıisti járdemińizdi kórsetpeı turyp, zootehnıkti tyńdaýdyń qajeti bolmas,— ol jymıa kúlimsiredi.— Buny istemeı aldyńǵy qatardaǵy tájirıbe jaıyndaǵy jan ashýyńyz jurtqa bálendeı senimdi kórinbeýi múmkin.

Bekov jaýap qaıyrmady, tek Hasenge aýyr kóz tastady da qoıdy. Sonan soń kilt burylyp qara mashınasyna qaraı aıańdady.

Sońǵy shyqqan ádemi qara mashına ornynan qozǵalǵanda baryp artynan qarap turǵan Hasen:

— Renjip qalypty... Jeke bastyń namysy jurtqa ortaq isten qymbat emes ekenin túsingisi kelmeıdi... Biraq amal ne, báribir túsinýge týra keledi, Bekov joldas!

Janynda bylǵary týjýrkeli adamy bar Hasen endi stansıaǵa qaraı bettedi.

Egin orý bastalǵan alǵashqy aptada jańbyrsyz, jelsiz, kún ashyq boldy. «Altyn araı» sovhozynda da jumys qyzý júrip jatty. Kúni-túni egis dalasynda kombaındardyń dyryly, mashınalardyń dúbiri tynbady. Kún kózi qyzdyrǵan ystyq bıdaıdy, samosvaldar birinen soń biri brıgada toktaryna ákep tógýmen boldy. Bul arada bıdaı ústi kerneýli basqa mashınalarǵa tıelip, mundaı mashınalardyń sońynan ekiden, úshten qosymsha erneýli «tirkendiler» jalǵanyp, kádimgideı júkti qurama poezd istep, elevatorlarǵa jóneltildi, Jumys kúndiz-túni delinbedi, bir toqtalmady. Kúni boıy istegen jumysynan sharshaǵandaı, en aqyrǵy ret álemge qyzyl altyn sáýlesin tógip kún batyp, salqyn tún kelip, qara maqpal kók betinde jybyrlap juldyzdar paıda bolǵan shaqta da, kombaındardyń tynbaı shyqqan dúrili estilip, jazyq dalada qaptaǵan júk mashınasy shamdarynyń jarqyldaǵan sáýleleri jer betinde oınap jatty...

Túngi salqyn jel búkil Saryarqanyń ústin jýsannyń qyshqyltym ısimen japty. Buǵan benzınniń ashqyltym, qyzǵan temirdiń qańsyq, dúnıe júzinde eń qadirli ıis — pisken bıdaıdyń ıisteri tárizdi qazaqtyń burynǵy keń dalasyna tanys emes, jańa ıister qosyldy!

Átteń, ne kerek, egin jınaý jumysy bundaı qarqynda uzaq bola almady. Aspanda sabalaq-sabalaq bulttar paıda bolyp, birtindep kók betin olar kıizdeı qymtap, jurttyń úreılene kútken aq jaýyny bastaldy. «Altyn araıdyń» bóten qıyndyqtary az bolǵandaı, endi oǵan erte túsken kúzdiń álegi kep qosyldy. Orylmaǵan egin jańbyr sińip, aýyrlap, jerge jatyp aldy. Kombaın bitkenniń bári toqtady. Astyq tıelgen, elevatorlarǵa bara jatqan mashınalar, jol buzylyp, aıdalada turyp qaldy. Adam bitkenniń bári egis basyndaǵy kishkentaı vagondarǵa, shatyrlarǵa, qostarǵa tyǵyldy. Biraq eshkim de endi áneýgiden bergi uıqysyz túnderdiń esesin alyp, kósilip bir jataıyn dep qýanbady. Jumystyń eń aýyr kezderinde, kózińe tyǵylǵan uıqyńdy qashyrǵan, ne boıyńdy sergitip, tipti bir sharshaǵan shaqtaryńda kóńilińdi kótergen stýdentterdiń birese ana jerde, birese myna jerde shyǵatyn kóńildi, jarqyn ánderi, adamnyń qaıǵysyn molaıta túspeıin degendeı, endi tipti estilmeıdi...

Biraq sál bult tarap kún kórinse, ne jańbyr toqtap, jel bıdaıdy keptire bastasa bolǵany — zamatta jumys qaıta bastalady. Jańbyr bitip, kún qaıta shyǵyp keptirer degen úmitpen, oıpattaǵy egindi sol qalpynda oryp, jerge sulata qulatady.

Áıteýir kenet jańbyr toqtap, ańsap kútken kún de jetti. Jer betinde salqyn jel turyp, aspanda burynǵydaı taqa qyzdyrmasa da, altyn kún sharyqtaı júzdi. Biraq jaqsy aýa raıymen joǵarydan tikeleı buıryq ta keldi: «Kombaın bitken endi eginjaıǵa tikeleı salynsyn» degen.

Bul buıryq bóten sovhozdarǵa múmkin durys ta shyǵar, al eger ádettengen jaǵdaıyna qarasaq «Altyn araıǵa» tym qolaıly emes edi. Tileýqabaqov dereý májilis shaqyrdy. Ózderiń sheshińder dedi ol, bizde eki jol bar. Biri — kombaındardy tikeleı eginjaıǵa salyp, úkimetke sý astyqty ótkizý. Ekinshisi, eginniń kebýine, pisýine qaraı bólek orý. Sý bolsa da dáni tolǵan eginjaılardy oryp tastap, artynan kún shyqsa keptirip, sosyn aıdap, úkimetke qurǵaq bıdaı tapsyrý.

Egindi bylaı orýdyń ózindik jaqsylyq jaǵy bar: bıdaı jerde jatyp kebedi, dáni tolyǵady, úkimetke de, sovhozǵa da tıimdi; Al qaýpi de az emes: eger kún ashylmasa mundaı bıdaı jatyp qalyp, kógerýi múmkin, tipti qys túsip ketip, qar astynda qalýy da ǵajap emes.

Hasenniń sózi Qazybaıdy kóndirgen. Artynan bes-alty kún ótkennen keıin, oblystan eń aldymenen «astyqty nege ótkizbeı jatyrsyńdar» degen telefon qaǵylyp, sońynan yzǵarly úndermen «tez bıdaılaryńdy elevatorǵa ótkizińder, ótkizbeıtin bolsańdar, tıisti shara qoldanamyz!» degen syqyldy buıryqtar túse bastaǵanda, Qazybaı bar aýyrtpalyqqa, soqqyǵa óz keýdesin tosty.

— Endi bes kúnnen keıin ótkizemiz!—dedi ol.

Eki kún ótkende:

— Endi úsh kúnnen keıin...— dep otyryp aldy.

Alys jerden sharshap kelip, jerge qýlaı ketken jasyl shıneldi soldattardaı, áli ábden pisip bolmaǵan kók egin, kombaınnyń sońynan japyryla qulap jatty. Egin dalasyna endi poselkeniń bar bas kóterer adamy shyqty. Oqýshy balalar, sheberhanalardyń jumysshylary, pensıadaǵy shaldar, bala baǵyp otyrǵan qartań áıelder, birde-biri qalǵan joq. Bular aýyr jyldaǵy egin taǵdyry dalada sheshilip jatqanda úılerinde otyra almady. Olar kombaındardyń sońynan júrip, egin dymqyl jerde jatyn qyzyp ketpesin dep kók bıdaıdy shatyr ǵyp úıdi. Tta taý-taý bop úıilgen bıdaılardy stýdenttermen qatar turyp kúrekterimen aýdarystyrdy. Top-top bolyp jolda toqtap qalǵan mashınalardy saz balshyqtan shyǵýǵa járdem berdi. Joldardy jóndedi, shuńqyrlardy taspen, topyraqpen, sabanmen tegistedi, áıteýir qoldarynan keler jumystyń bárin istedi.

Gýbanov óziniń mehanızatorlarymen birge, bir táýlikte jıyrma saǵat udaıy kombaındarynan túspedi. Ózi ashshy terden, bir tynbaı soqqan jelden, uıqysy qanyp bir uıyqtamaı, eki kózi qyzaryp, shúńireıip, qara qoshqyldanyp ábden júdep bitti.

Ýaqyty jetip, ornyna Iýhan otyryp, ózi jerge túskeninde oǵan jer, kombaınnyń ústindegideı selkildep turǵandaı kórindi. Kózin jumsa, báribir ushy-qıyry joq eginjaı, tolqyǵan teńizdeı úkili bastaryn teńseltip kóz aldynan ketpedi...

Gýbanovtyń alyp «Kolosymen» qatar, Ramazan men Anatolıı Sheglovtyń «Sıbırági» egindi jaıpaı júrdi. Bul kombaındy Prokofıı Ivanovıch Qarabanǵa berip jatyp:

— Ázirge osy kombaında isteısiń... Biraq jalǵyz óziń úsheýiń úshin...— degen.

Qarabaı sasyp qalǵan. Ólim aýzynan qalǵan Ramazan men Tolányń erligi jazylǵan aýdandyq gazetti keshe ǵana brıgadada Iýhan daýystap turyp oqyǵan-dy. Olardyń kombaınyna otyrardaı Qaraban sonsha ne istep edi?

Erteńine «Sıbırák» eginjaıǵa shyqqanynda, jurt kombaınnyń eń kóriner jerinde, aýdandyq gazetten oıyp alyp, jelimdep japsyrǵan Ramazan men Tolá Sheglovtyń sýretin kórdi. Al Qarabaı kabınada, taqta otyrǵandaı, kenet salmaqtana qalǵan. Jan-jaǵyndaǵy adamdardan uıalǵandaı kepkesin kózine túsirip, bar yqylasyn aldyndaǵy egis dalasynan esh jaqqa aýdarar emes.

Bul kúnderi Hasen uıqyny da, asty da, sharshaýdyń da ne ekenin umytty. Bul birinshi egin orý — jas agronomnyń ómirindegi eń alǵashqy syny! Jurt ony kúndiz de, túnde te tek tokta, mashına sheberhanalarynda, ne egis dalalarynda ǵana kórdi. Biraq ol ózinen-ózi ábigerlenip, sasqalaqtap jurttyń mazasyn almady. Aıtqan sózi ornyqty, istegen isine uqypty, árqashan da sabyrly ekenin jurtqa tanytty.

Ol uıqyny da, asty da umytqanymen, Merýertti umytqan joq.. Merýert astyq tıeıtin jerde sanaqshy bop isteıtin. Bularǵa, keıde áldeqalaı kezdesip qap, biriniń biri aman ekenin bilip, tek kúlimsireı bastaryn ızese sonyń ózi jetkilikti edi.. Tek bir-aq ret mańaılarynda eshkim joqta tildesip qaldy.

— Sen sondaı ádemilenip ketipsiń, Hasen,— dedi Merýert baıqap qaldym, senen stýdentka qyzdardyń bári kózderin almaıdy.

Báıgige shapqan attaı ózinen ter ıisi ańqyp, erni jarylyp, shashy uıysyp, ábden sharshap júrgendikten ol qyz jaı ánsheıin oınap aıtady eken dedi.

— Joq sen burynǵyńnan da ádemilenip ketipsiń,— dedi seniń kóziń juldyzdaı jarqyraıdy...

— Mazaq etkiń keledi ǵoı, dedi Merýert burtıyp.

Basynda shań basyp surǵylttanyp ketken oramal, aıaǵynda ókshesi jymyraıǵan týflı, shoferlermen únemi aıqaılasa sóılesem dep burynǵy názik daýsy da endi qarlyǵa shyǵyp, qulaqqa jumsaq tımeıdi.

Merýert ózin qazir adam kórgisizdeı súıkimsizbin dep oılaıtyn.

— Qazir meniń qandaı armanym baryn bilesin. be,- Hasen, - dedi ol,— egindi jınap bolǵannan keıin, ekeýmiz eki jorǵaǵa minemiz de aıdalaǵa tartyp otyramyz. Onda. ekeýimizden basqa tek aı ǵana bolady. Aı aqyryn kókte qalqyp, álem betine kúmis sáýlesin tógip júze bersin... Sen «qyz qýý» oınap kórgeniń bar ma? Joq? Men de oınap kórgen emespin. Al men eń bolmasa «qyz. qýýǵa» qatysqym keledi!

— Solaı ma?—dedi Hasen.— Onda... Astyqty jınap, aǵashtardy otyrǵyzyp bolysymen qaıtsek te «qyz qýýdy» oınaımyz.

— Al kúzgi jer jyrtý qaıda qalady?— Kúlip jiberdi Merýert,— aǵashtardy otyrǵyzǵannan keıin, sen umytyp kettiń ǵoı, kúzgi jer jyrtý bar emes pe!

— Men eshteńeni de umytqan joqpyn!— dedi kúlip Hasen,— sen óziń «qyz qýýdy» umytyp ketip júrme!

Egin orylyp bitip, kombaındardy bıdaı aıdaýǵa salatyn kún de týdy.

Birinshi ret Qazybaı, ishteı esh narazylyq kórsetpeı, telefon trýbkasyn qolyna aldy.

Telefon soǵyp turǵan Bekov Sultannyń ózi eken.

— Tileýqabaqov joldas, siz bergen aqparyńyzda birdemeni shatystyryp alǵan sekildisiz?—dedi aqpardaǵy sandy qaıtalap aıtyp,— nemene úsh kúnniń ishinde osynshama astyq tapsyrdyńdar ma?

— Aqpar durys!—dedi Tileýqabaqov.— Eshkim eshteńeni shatystyrǵan joq.

Uzaq ýaqyt telefonnan ún shyqpady.

— Jaraıdy, olaı bolsa,— dedi álden ýaqytta Bekov — Bul men kútkennen anaǵurlym artyq... «Altyn araı» adamdaryna rahmetimdi aıt...— Sál toqtap, qaıta sóıledi,— Atymtaevqa da solaı dersiń. Jáne oǵan ekeýimizdiń sońǵy kezdeskenimizde men sál qyzba minez kórsetkendeımin, kóńiline aýyr almasyn... sony aıt.

— Aıtam,— dedi Qazybaı,— sózsiz aıtam...

Bekov emes, endi jaratylystyń ózi «Altyn araıǵa» degen ashýyn keń peıildikke aýystyrǵandaı. Kóp kútken kúzdiń jaıma-shýaq kúni keldi. Ortaly qyrmanda bıdaı taý-taý bop úıilip jatty. Mashınalar endi kúndiz-túni demeı altyn dándi elevatorǵa tasýmen boldy. Elevatorǵa qaraı tizilgen mashınalarǵa qarap turyp, Hasen, eger kóktemniń aıaq kezi men jazdyń bas shenindegi qara daýyldar soqpaǵan kúnde «Altyn araı» bıdaıy eki ese kóp bolatyn edi dep oılady.

Kóp aı boıy árkimdi úreılendirgen, qorqytqan, qobaljytqan oqıǵalardan keıin, kenet «Altyn araı» sovhozy dýshar bolǵan jaqsylyqqa biraq adam qýanbady. Eger onyń qolynda bolsa, anaý altyn kún jer betin óziniń jaıma-shýaq nurymen jappas edi. Eger onyń kúshi jeter bolsa, sonaý egin orylǵan jerde masaq terip ý shý mektep balalary júrmes edi, aspandy qara bult qaptap, kókten qudaıdyń ózi jylaǵandaı bop, jer júzin álem-tapyryq aq jaýyn alar edi. Biraq sovhozdyń shoshqa fermasynyń meńgerýshisi Ignat Frolovıch Kachannyń qolynan ne keledi? Buıyrǵandy istedi: shoshqalaryn soıdy, etterin brıgadalarǵa tasydy, kúni boıy jumys istep sharshaǵan adamdardy qoshemettegen bop, eriksiz ezý tartyp sózge kiristi. Jurt kózinshe aspazshy áıelderge:

— Jaqsylap, jaqsylap toıyndyryńdar bizdiń batyrlardy,— dedi,— tuzdyǵy da saıly bolsyn, botqasy da maıly bolsyn...

Kachan tilimen qalaı jylpyldasa da, onyń oıynda ne jatqanyn, Kachandy anda-sanda kezdestirip júrgen, bul kúnderi egis basyndaǵy asqanada isteıtin Glasha ǵana sezetin... Kachannyń oıyn basqa eshkim bilmeıtin... Omy Merýert te bilmeıtin. Árıne, aıly túnde qos jorǵa men kúmis sáýlege bólengen altyn dándi sary dal ada Hasen ekeýiniń serýendeýin arman etip júrip, ol qaıdan Kachanǵa kóńil bólsin! Al kóńil bólýi kerek edi, óıtkeni Kachan degen sóz qazir ańdyǵan ajal degen sózben teń edi.

TOǴYZYNSHY TARAÝ

1

Bári sol Merýerttiń arman etkenindeı boldy. Tuńǵıyq, qara kók aspan terinde aqyryn jyljyǵan kerbez aı da...

Sol aıdyń býaldyr-kúmis sáýlesimen kerneýine deıin tolǵan altyn kesedeı bop kóringen keń dala da...

Sol aı sáýlesimenen kógildir tartqan, qazir bir-biriniń kúzelgen jaldaryna bastaryn qoıyp tynyǵyp turǵan qos kúreń jorǵa da...

Bári-bári Merýert arman etkendeı bop shyqty. Mahabbattan álsiregen, bir mezettik rahattan keıin qushaqtary jańa ǵana ajyrasqan Merýert pen Hasen tóbe eteginde, kepken shóp ústine jaıyp tastaǵan Hasenniń plashynyń ústinde jatyr... Hasenniń keýdesine basyn salǵan Merýert, óziniń baqytynan uıalǵandaı kúlimsiredi.

Alyp dalany, alystaǵy qaraýytqan belesterdi, búkil álemdi basqan tynyshtyqty, únsiz túndi tyńdap ekeýi til qatpastan uzaq jatty.

Ekeýine do osynaý maýjyraǵan tynyshtyqta adam balasynyń barlyq mehnaty, qobaljý-qorqýy eljirep, ezilip joq bolyp, endi jer betinen júrekti jalaǵan qaıǵy, býyndyrǵan kóz jasy quryp ketkendeı bop kórindi.

Osy bir mahabbattyń eń alǵashqy jáne en. sońǵy kúninde ekeýi de ózderin orasan baqytty sezindi...

Alystaǵy belester kógildir tartyp, áli batyp bara jatqan kún qyzyly taramaı turyp, jelden júırik qos kúreń jorǵamen Merýert pen Hasen en dalada qustaı ushyp kele jatqan-dy.

«Qyz qýý!» Osynaý kóne daladaı kim eken osy bir ǵajaıyp eski oıyndy oılap tapqan! Mańaıyna jýytpaı júrgen jas sulýdyń kúshpen aq betinen zorlap súıgisi kelgen, mahabbat otyna kúıgen jas jigit pe eken? Álde janyndaı jaqsy kergen uıalshaq jigitti, namysyna tıip jetkizbegen bop, artynan búkil jurt kózinshe oǵan óziniń dýyldaǵan aq betinen súıgizgisi kelgen erkekshora jas sulýdyń oılap tapqan aılasy ma?

Bul oıynnyń qalaı shyqqanyn kim bilsin, áıteýir, qazaqtyń en dalasynda qyz betinen súıemin dep qyzdy qýǵan jigit, jigit qýyp jetse eken dep qashqan qyz, júzdegen jyldan beri shaýyp keledi!

...Ekeýiniń de mingen júırikteri aıaqtary teń túsken sý jorǵa edi. Jetý-jetpeýleri tek ústindegi adamdarynyń ónerimen ǵana baılanysty bolatyn. Sál tótenshe jol taýyp búıirleı shapqan Hasen, kenet Merýertpen úzeńgilese ketti. Qyz jalt buryldy. Ózine tónip kele jatqan, uzaq jorǵa shabystan qyzyp, júzi balbyrap ketken, kózi qumarlyq ushqyny atyp, máz bolǵan Hasendi kórdi, daýystap jiberdi, endi jigitti óziniń lázzatyna shaqyrǵandaı bu da shattana, rahattana kúldi de, atynyń saýyryn qamshymen tartyp jiberdi, Biraq keshigip qaldy! Hasen eńkeıe túsip, atynyń basyn qoıa berdi de, eki qolymen qyzdyń ash belinen qushaqtap, er ústinen birjolata kóterip áketerdeı ózine qaraı tartyp, dirildegen ernine óziniń ańyzaq súıip sál jarylǵan qatty ernimen jabysa qaldy. Qyz kenet bosańsyp ketip, súıiskisi kelmegendeı aqyryn ǵana jaýap qaıtardy...

Endi ekeýiniń aty qatar jorǵalady. Teń basqan qos jorǵa, birine-biri jabysa qalǵan qos albyrt dene... Merýerttiń áli de eki aıaǵy úzengisinde, biraq ol sonaý ash belinen ustaǵan súıkimdi qos qol bir jerińdi aýyrtyp almaıyn degendeı mápeleı kóterip, áýede áketip bara jatqandaı sezindi...

Osylaı olar, ushy-qıyry joq jazyq dalada keshki jelmen alysqan qos kúreńniń sýdaı aqqan jorǵa shabysynan kóńilderine jel bitken, bir-birimen qushaqta jabysqan jaqyndyqtarynan mas bolǵan qyz ben jigit uzaq shapty. Bul ekeýi dúnıe bitkenniń bárin umytty, bul jalǵannyń basqa qyzyq-dýmany, talas-áreketi bári esterinen shyqty. Bular ekeýi ǵana edi, búkil álemde ekeýi ǵana, osy ekeýi úshin aspandaǵy aqyryn jyljyǵan aı kúmis sáýlesin tógedi, kúzgi jańbyrdan keıin qaıta kóterilgen qalyń shóp jelmen oınap sybdyr qaǵady. Esil ózeni de alystan aǵarańdap tolqı burańdaıdy.

Tek boldyrýǵa aınalǵan jorǵalary aıan jorǵaǵa túskende baryp, bul ekeýi qushaqtaryn jazdy. Hasen, tóbeniń eteginde shabylǵan kózinen jatqan bir kópene shópti kórisimen, sekirip atynan tústi. At ústinen jas baladaı qushaqtap Merýertti aldyna aldy. Plashy jatqan qurǵaq shópke apardy...

...Endi, mine, ekeýi biriniń júreginiń soqqanyn biri tyńdap, beıkúná jaratylystyń maýjyraǵan tynyshtyǵyn únsiz baqylap tyna qalǵan. Áldeqaıdan, shóp arasynan bir beıtanys qustyń álsiz shyryly men uzaq shaýyp, qazir emin-erkin dem alyp turǵan qos jorǵany anda-sanda baıaý pysqyrǵandary ǵana estiledi...

Hasen betin Merýerttiń qoıý qolań shashymen japty. Kúzdiń bar ádemi ıisin ár talyna darytyp, sol túngi túse bastaǵan shyqpen shomylǵandaı qolań shashtan bir názik, jupar ıis shyǵady. Hasen jutyna ıiskeıdi. Sońynan, Hasen bul mınýttaryn san ret esine túsiredi, ómir boıy jadynda saqtaıdy! Al óziniń jasyl-shalǵyn dalasynyń jupar ańqyǵan aýasyn jutyp, gúlderiniń názik ıisi murnyna kelgen kezderde, oǵan ıyǵyna basyn qoıyp qasynda Merýerti jatqandaı bolady.

Sosyn sońynan Merýertiniń osy bir qýanyshty mezette aıtqan árbir sózi, syńǵyrlaı kúlgen kúlkisi, qumarlana órtengen denesin baıaý sıpaǵan jibekteı jumsaq alaqany — bári-bári dál búgingideı júregin jandyrady...

— Hasen,— dedi ol shyntaqtaı basyn kóterip, aı sáýlesi túsken alystaǵy qara kúńgirt tóbelerge qarap,— sen bilesiń be meniń kópten bergi oıymdy? Árıne bilmeısiń... Kópten beri men mynadaı bir sýret salǵym kelip júr... Altyndaı sarǵylt dala, kúzgi shópter, olardyń basyn aqyryn jel teńseltedi... Kún kózi sáýlesin quıyp tur. Bul jazdyń kúıdirip turǵan kúni emes, jaıma-shýaq kúzdiń kúni... Sáýlesi órtendirmeıdi, ananyń alaqanyndaı, janyńdy jaı tapqyza, nuryna shomyldyrady... Dál osy tóbedeı tóbe. Tóbe eteginde taý tastary tárizdi aq, qarasy aralas qoılar jaıylyp jatyr. Qoılardyń shetinde qart shopan. Múmkin ol meniń ákem bolýy da. Ol saǵan, maǵan, tipti jaıylyp jatqan sonaý qoılaryna oılana qarap tur. Bir úlken jaqsylyq habar kútkendeı. Túsindiń be? Shynynda da ómir degen aldaǵy úmit qoı, úmit bolǵanda jaı úmit emes, jaqsylyq úmiti... Al dala, daladaǵy qoılar, shaldyń betindegi árbir ájimi — bári aldaǵy budan da jaqsy kezeńdi kútip turǵan máńgi sónbes úmittiń beınesin kórsetýge tıisti... Meniń bul sýretimdi kórgen adam óziniń baqytty zamanda týǵan baqytty adam ekenin birden uǵatyn bolsa eken deımin... Osy sýretimdi oılap turǵan kezimdegi dál ózimdeı baqytty ekenin túsinse deımin...

— Iá,— dedi Hasen,— dál osyndaı sýretti salatynyńa shek keltirmeımin... Biraq bul sýretke kishkentaı birdeme jetpeıdi... Mysaly, qoılardy kúzetip turǵan qasqyr alatyn ıt... Jańaǵy tóbeńniń astynda ańdyıa júrgen qasqyr joǵyn qaıdan bilesiń...

— Jetedi!— Ol qolymen Hasenniń aýzyn japty,— sen ózińniń qasqyr alatyn ıtińmen bárin búldirdiń!— Merýert kúlip jatyr, biraq daýysynda ókpelep qalǵandaı bir ún estiledi.

— Taǵy,— dedi Hasen,— bul sýretke mynadaı bir qosymsha jetpeıdi... Qart Zikirıanyń janynda qozymen oınap júrgen nemeresi bolýy kerek... Sen buǵan qalaı qaraısyń?

Merýert taǵy kúldi, taǵy Hasenniń aýzyn japty, biraq bul joly alaqanymen emes, ystyq erinderimen.

Erinderi ajyrasyp, qushaqtary jaıylǵannan kenin, bular, osynaý bir qumarlyq qandaryn soryp alǵandaı sup-sur bop, jer men kóktiń ortasyndaǵy aı sáýlesiniń qushaǵynda júzip júrgen, naǵyz bir aı sáýlesinen jaralǵan jansyz zattardaı taǵy da ún-túnsiz uzaq jatty,

— Adam balasy mundaı da ózin baqytty sezinedi dep buryn men oılaǵan emespin,— dedi Merýert,— Buryn saq ándi estigem, ózim de talaı án salǵam. Al qazir óleń aıtar bolsaq, burynǵymnan basqasha aıtatynymdy sezinem... Tipti burynǵydaı emes, ásem, ádemi... Erteń men kóshege shyǵa qalsam, adam bitkenniń bári maǵan burylyp, kúndeı: «Qarańdarshy, qandaı baqytty qyz!»- deıtin shyǵar. Áneý kúni Glashany kórgenimde ózim de solaı dep oılaǵam. Jaqynda ekeýmiz birge aǵash otyrǵyzý brıgadasynda jumys istedik. Túrimizdi kórseń adam jerkenerlik, ústi-basymyz qara topyraq, tek jyltyrap kózimiz ǵana kórinedi. Kenet janymyzǵa sen keldiń. «Alshynbek keldi, Glashany izdep jatyr» dediń. Sen sonda onyń túriniń qalaı qulpyryp ketkenin baıqadyń ba? Al erteńinde brıgadaǵa qaıtyp kelgeninde she?

Bala kezimde bir kúni tańerteń turyp saıdaǵy qyzǵaldaqtardyń qaýyzyn qalaı ashqanyn kórgenim bar. Qyzǵaldaq gúlderi shyrmaýyq ishinde jabyqtyń kenet shyrmaýyq jarylyp ketti de dál ortasynan, shyǵyp kele jatqan kúnge qýanǵandaı, jalynnyń tili sekildi, qyzǵaldaqtyń qyp-qyzyl gúlderi ottaı oınap qulpyryp qoıa berdi. Eger bireý maǵan gúl osylaı atady dese senbes edim, al shyǵyp kele jatqan kúnmen talasa, zamatta búkil saı boıyn qyzǵaldaq, sarǵaldaq gúlderiniń qalaı japqanyn óz kózimmen kerdim!..

Sol kúni Glashany kórgenimdi aıtamyn dep, men qyzǵaldaqtardyń qalaı gúl shashqanyn esime túsirip jatyrmyn. Glasha sol kúni maǵan jer betinen kele jatqandaı emes, ushyp kele jatqandaı kórindi. Beti balbyrap, kózi ushqyn atady... Eger dál sol kezde kún sóne qalsa, Glashanyń kóziniń nurynan búkil álem sáýlelenip turar edi dep oıladym men sol sátte.

— Sonyń bárine sebep bolǵan jalǵyz Alshynbek degenge tań qalasyń! Sen qalaı oılaısyń, Glashanyń baqyty, qýanyshy tym qysqa bolmas pa eken? Tipti úılenemin dep ýáde bergen kúnde de?

— Bilmeımin...

— Al men bilemin, túbi solaı bolatynyna tipti kúmánsizbin... Seniń ornyńda men bolsam, Glashaǵa túsindirip kórer edim.

— Seniń aqylyń durys tárizdi... Ózim de sóıtip kórsem qaıtedi dep oılap edim, biraq... Sen meniń munymdy tabansyzdyq, kóńilshektik, júreksizdik, tipti taǵy birdeme dep oılarsyń... Sóıtse de men oǵan bara almadym! Oǵan sózdi aıtý da bir, jańaǵy óziń estigen tańerteńgi jańa ǵana atqan qyzǵaldaq gúlderin oryp tastaý da bir! Glasha áli jas, sulý, qolynan bal tamady, al baqyt qusy basyna qonǵan emes. Qansha kútse de, qonbaı kelgen! Ol maǵan áldeqalaı óziniń alǵashqy kúıeýi jaıynda syryn aıtqany bar. Jaman adam sekildi kóringen, biraq júrekke buıyra alasyń ba? Al sóıtip júrgende Alshynbek tap boldy! Múmkin bul Glashanyń qatesi de shyǵar, artynan ókinip te júrer... Múmkin qatesi de bolmas. Biraq men sol kúnderi onyń qatesi týraly oılaǵam joq: onyń kózindegi shattyǵyn, ernindegi kúlki-qýanyshyn sóndirýge kúshim jetpedi... Men onyń tek baqytty bolǵanyn ǵana kórgim keldi!

Sol sebepten men oǵan Almatyǵa kósh dedim. Bul sózdi men mal qorasynyń janynda aıtyp edim. Kachan estip qaldy ma dep te kúdiktenem...

— Biraq Glashaǵa kerek adam Alshynbek emes qoı.

— Solaı da shyǵar, múmkin dál solaı da bolar... Biraq sol kúni maǵan ne bolǵanyn ózim de bilmeımin, Hasen... Jurttyń báriniń de baqytty bolǵanyn kórgim keledi — múmkin bul ózim baqytty bolǵandyqtan shyǵar... Óziń baqytty bolyp, ózińmen qatar turǵan bireý baqytsyz bolsa, uıat emes pe, álde munym qate me? Qaıdan bileıin, Alshynbek te ózgergen shyǵar? Ýaqyt pen tájirıbe bosqa ótpeıdi ǵoı, seni kórgennen meniń ózimniń de júregimde birdemeler ózgerip, kón nársege jańadan, basqasha qaraı bastadym. Eń jaman degen adamda da biz bilmeıtin jaqsy qasıetter bolady ǵoı. Men buǵan senemin, Hasen! Sondaı qasıetterin ishterinde qurtqan, kúıretken, jeksuryn etken adamdar maǵan óte aıanyshty!.. Aıtpaqshy sen Kachandy jaqsy bilesiń be?

— Bálendeı jaqsy bilmeımin... Jáne bilgim de kelmeıdi.

— Men de ózińdeımin... Biraq másele munda emes. Ol týraly da maǵan Glasha aıtqan. Biren-saran qaýeset sózderdi ózim de estigem... Ol Glashany jaqsy kóredi!

— Mine, estimegen jańalyǵym!

— Saǵan bul jańalyq... Sen erkeksiń, baıqamaısyń. Al solaı ekenin poselkanyń teń jartysy biledi. Keıde men onyń betine qaraımyn, kúlgenine qaraımyn. Erni kúledi, al kózi tolǵan yza, ashý, miz baqpaıdy. Sonshama seni, meni, ózgemizdi jek kórerdeı biz oǵan ne jazdyq? Keıde maǵan ol betin birdememen búrkep alǵan sekildenedi. Kúlgeni, sóılegeni, ázili — bári jalǵan, jasyryn syrmen jaýyp alǵan tárizdenedi... Tek kózi ǵana ashyq. Al sol ashyq kózden basqasynyń bári óziniki emes. Al sol jasyryn beıneniń ar jaǵynda ne bar, oılap qalsań tipti záre-qutyń qashady... Al men keıde onyń betine qaraımyn da oıǵa ketem... Múmkin bul adam baqytsyz adam shyǵar? Múmkin ol óz baqytyna jantalasyp, jaratylǵaly qolyn sozyp kelgen shyǵar. Múmkin oǵan jetken de bolar... Biraq artynan ol baqyt, ómir-baqı izdegen ózine shyn kerek baqyt emes ekenin bilgen bolar? Al buny aılap, kózi jetkenshe tirshilik shirkinniń ótip ketkenin soń bilgen shyǵar.

Ótip ketken kúnderin qalaı qaıtara alady? Mine, sondyqtan ol yzalanady, jurttyń bárin kúndeıdi, jek kóredi... Al shynyna kelsek, ol esh ýaqytta naǵyz baqyttyń ne ekenin bilmegen de bolar... Osylaı bolýy múmkin ǵoı? Osylaı oılap kórip edim, ony aıap kettim...

— Sábıim,..— Hasen Merýerttiń basynan sıpady.— Bilgen ekensiń kimdi aıaýdy... Kachan jaıynda birer sózdi men de estigem... Ony kórgen saıyn tóbe astynda tyǵylyp júrgen sonaý kókjal qasqyrsyń-aý degen oıǵa kelem... Sondyqtan men saǵan jańaǵy sýretińe — tynysh jaıylyp jatqan otaryńnyń qasyna qasqyr alatyn arlandy sal dedim ǵoı...

— Joq, Hasen, sen meni dym túsinbeıtin sábı dep oılama. Alshynbek ekeýińe eń durysy tezirek bul aradan ketý degem Glashaǵa... Sen estimegen shyǵarsyń, Kachan Glashany baýyzdap óltirem dep áneýkúni qorqytypty...

— Tym asyra siltegen eken! Sen soǵan sendiń be?

— Joq, meniń aıtyp turǵanymnyń bári ras. Jaqynda Glasha Alshynbekpen ketetini estilgende, ol Glashany ustap alym me degenin bilesiń be?.. Adamnyń aýzy barmaıdy...

— Iá, bul naǵyz kisi óltirgish sumdar jaıyndaǵy áńgimelerge uqsas hıkaıa eken... Aıta ber, tyńdaıyn...

— Sen taǵy kúlkige aınaldyryp jatyrsyń ǵoı, Hasen...

— Kúlip jatqan eshkim joq... Bir kúni qarańǵy túnde, búkil «Altyn araı» uıyqtap jatqanda, qanisher Kachan Glashanyń úıine urlanyp kiredi. Kenet qolyndaǵy shoshqa soıatyn uzyn pyshaǵy jarq ete qalady...

— Hasen!

— Jaraıdy, sosyn?

— Joq, endi men saǵan eshteńe de aıtpaımyn!

— Súıshi meni...

— Súımeımin!

— Nemene, ókpelep qaldyń ba?

— Ókpelemeı!

— Onda men ózim súıeıin...

— Súımeısiń!

— Káne, endi tatýlasaıyq?

— Tatýlaspaımyn!..

— Men seni súıdim, Merýert!

— Al endi Kachan týraly qandy hıkaıańdy aıaqta.

— Aıaqtaǵym kelmeıdi. Ózińnen bóten, eshkim týraly da oılaǵym kelmeıdi...

— Men de...

— Qorqýdyń endi orny joq qoı. Jaqynda Glasha men Alshynbek Almatyǵa júrip ketedi.

— Erteń júredi dep estidim ǵoı?

— Glashanyń baqytty bolýyn men sondaı tileımin!..

— Men de...

— Biraq sen Alshynbekti jek kóresiń ǵoı?..

— Ne úshin men ony jaqsy kórýge tıistimin?

— Sen oǵan jamandyq tileısiń be?

— Joq men oǵan jamandyq tilemeımin...

— Sen aq kóńilsiń, naǵyz aq júrek sábı ózińsiń... Sen menen de artyq meıirimdisiń, Hasen...

— Joq bar bolǵany men seni súıem, Merýert... Meni meıirimdi etken ózińsiń...

Onyń beker, Hasen. Sen kúshtisiń. Tek kúshtiler ǵana meıirimdi keledi...

— Meni kúshti etken de sensiń, Merýert...

— Men bala kezimde, ertegilerdegideı er júrek, batyr jigitpen kezdesýdi arman etetin edim. Sonan soń qıaldana aıǵa qaraıtynmyn. Aı maǵan batyr jigittiń aıqasta joǵaltqan qalqany tárizdi kórinetin... Qalqany qalyp, al jaýy baltalap shaýyp óltirgen batyr jigittiń ózi aı dalada qan-josa bop jatqandaı sekildenetin... Al sen meniń er júrek, meıirimdi batyrymsyń, Hasen... Al aı she? Aı rasynda da, san urysta ár jerine daq túsken, mystan quıylǵan batyrdyń qalqanyna uqsamaı ma?

— Syıla onda sen ony maǵan, Merýert...

— Berdim amanat etip men saǵan ony, Hasen...

...Merýerttiń shyn júrekten aıtyp, sol sátte syńǵyrlaǵan kúlkimen bitirgen osy sózderin, Hasen eki kúnnen keıin, tańerteń kóshede shyqqan aıqaıdy estip, dalaǵa júgirip shyqqanda esine túsirdi.

— Ne bolyp qaldy?— dedi ol kenet úreılene túsip. Oǵan júgirip bara jatqan kisilerdiń bireýi jaýap qaıyrdy:

— Óltirip ketipti! Bizdiń zootehnık qyzdy baýyzdap ketipti!..

Sońynan jer basyp júrgen adam balasynyń bárine birdeı baqyt tilegen, nárestedeı sengish, aq kóńil, qıalshyl, meıirimdi Merýerttiń bul sózin ol san mártebe esine túsirdi.

2

Jer shary ǵajaıyp úlken! Biraq onyń ushan-teńiz keń alabynda jaqsylyq pen jamandyqtyń tatý-tátti qatar turýyna esh ýaqytta da jer jetken emes. Alshynbek kelgennen keıin Glashanyń qulpyryp ketkenin tek Merýert qana ańǵaryp qalǵan joq. Bul jaǵdaı Kachannyń da kózine tústi. Ol sol kúni Merýertpen, Glashamen birge, bir brıgadada aǵash otyrǵyzyp júrgen-di.

Fermalarda tek qartań áıelder ǵana qalǵan. Jas áıelder, qyz-kelinshekterdiń bári aǵash otyrǵyzatyn óńirge jumysqa shyqqan-dy. Gýbanov, sońynda qos tirkeý bar úlken traktormen aǵash túpterin alyp kelgen, Olardy tıep, túsirýge Kachan kómektesip júrgen.

Aǵash otyrǵyzatyn mashınalar az-tyn. Baryn alystaǵy brıgadalarǵa jibergen. Sondyqtan bul jerdegi áıelder jumysty qolmen isteýge májbúr boldy. Aǵash otyrǵyzatyn jerdi de ózderi qazdy. Aram shópterdiń tamyrlaryn da ózderi otady, ózderi shuńqyrlardy topyraqpen toltyryp, aıaqtarymen taptap nyǵyzdady. Bul kúnderi kúzdiń aq jaýyny bastalǵan. Jer lyqyldap sýǵa toıǵan. Jerdiń osynshama sýly bolýy, qys túsip, ósimdik bitken ósýin toqtatatyn merzimge deıin paıdaly edi. Artynan bir-eki jetideı kún shyqsa jańa otyrǵyzǵan jas aǵash ábden tamyrlanyp bekinip alady, ásirese bul kúzgi otyrǵyzylǵan qaıyńdarǵa óte tıimdi. Osylaı kúz bekigen aǵash kelesi jyly japyraq teýip shyǵa keledi. Taqa bir asa qurǵaqshylyq bolmasa, qys boıǵy jerge sińgen qar dymqylynan nár alyp óse bastaıdy.

Sol sebepten de jańbyr merzimi bitpeı turyp aǵashtardy otyrǵyzyp bolý kerek dep Glasha serikterin asyqtyrýda edi. Soltústik aǵashty ólkeniń qyzy bolǵandyqtan aǵash ósirýden Glashanyń túsinigi bar-tyn. Biletin adamdy kim tyńdamaıdy, Glashanyń aıtqanyn serikteriniń bári tyńdap, ol ózinen-ózi osy bólimshege brıgadır sanalyp ketti. Glasha da jurtqa talap qoıa bildi. Biraq alaqandary oıylyp qalsa da, eshkim narazylyq bildirgen joq. Jurt jandaryn sala qımyldady.

Hasen kelgende, áıelder onyń alyp kelgen brezent qolqaptaryn talasa bólip alyp, ózderi agronomnan anany-mynany surap qorshaı qalǵan. Hasen Glashaǵa: sovhoz keńsesinde profesor Aıdynǵalıevti kezdestirdim, sizdi surady jáne tezirek kelsin dep aıtty,— dedi.

Merýert Glashameı sońǵy kezde tipti jaqyndasyp ketken edi. Ózderinen bóten eshkim bilmeıtin, ekeýara áńgimeleri de bolǵan. Glasha ekiqabat edi. Merýert profesordyń saýynshy áıelge qıylyp jazǵan hattaryn da oqyǵan. Biraq bul hattardyń jumsaq sózderine kóp senbese de, Glashanyń kóńiline qaraǵan, ózine kúmándi oıyn aıtyp onyń qýanyshqa bólengen júregin seskendirgisi kelmegen.

— Sovhozǵa bara ber,— degen ol Glashaǵa,— seniń ornyńa men bola turarmyn... Qazir Prokofıı Mıhaılovıch júredi, sonymen birge bar...

Glashanyń Gýbanovpen birge ketkeni eshkimniń de kóńilinde sezik týdyrǵan joq. Árıne, keıbir áıelder Glashanyń asyǵys ketýinde sebep bar ekenin ishteı sezdi. Oǵan kúá saýynshy áıeldiń Hasenmen sybyrlasyp sóıleskeninen keıin dereý kúrt ózgerip, eki beti qulpyryp shyǵa kelýi edi...

Glasha ip-ilezde shashyn jóndep, oramalyn basyna myqtap tartty da, battasqan balshyqty rezınka etigin shuńqyrdaǵy sýmen jýyp jiberip, arttaǵy tirkeýlikke mine bastady. Biraq Gýbanov oǵan:

— Seniń ornyn kabınada...— dedi.— Tirkeýlikke Ignat otyrsyn...

Traktor janynda turǵandar kúlip jiberdi. Jurt nege kúldi — belgisiz edi. Sherkeýdiń qońyraýy tárizdi ken, sý men balshyqtan tastaı bop qatyp qalǵan, tobyǵyna deıin jetken óziniń uzyn brezent plashyn kıgen Kachannyń túri adam kúlerlikteı edi. Múmkin jurt soǵan kúlgen bolar, álde, basyndaǵy fýrajkesin basa kıip, plashynyń jaǵasyn tip-tik turǵyzyp alǵan Kachan sondaı ashýly, yzaly edi, múmkin onyń osynaý qubyjyq túri jurttyń kóńilin ashqan bolar. Keıde baqshany kúzetýge qoıǵan «úrkitkishtiń» soraqy túrin kórin jurt kúlmeı me? Munda da sondaı jaǵdaı bolýy múmkin ǵoı... Demek, jurt nege kúlse soǵan kúlsin, áıteýir, traktor men tirkeýlikterdi qorshap alyp, máz-meıram bop, qatyndar Kachandy bizdiń ushyndaı ótkir tilderimen syqaqtaı mazaqtap qaljyńdasyp jatty. Bul kúlki tek motor gúrili estilgende ǵana bitti.

Bular, Glasha menen Prokofıı Mıhaılovıch kabınada, al Kachan ashý-yzadan qatýlana qalǵan arqasyn, tirkeýliktiń» tozǵan, ketýlengen qabyrǵasyna tirep, kúzdiń kóńilsiz dalasyn qýalaı uzaq júrdi. Kachanǵa dál osy mınýtterinde ómir boıy osyndaı, basqalardyń qýanyshyna, qyzyǵyna tirkelip júrip kele jatqandaı kórindi.

Al keshke taman ol Glasha men profesordyń birge júrgenin kórdi. Eshkimmen qymsynbaı, ashyqtan-ashyq, poselkeniń bos kóshesimen ekeýi, Ignat Frolovıchke qarama-qarsy taıaı berdi. Profesordyń ústinde tizesine jetpeıtin, tolyp jatqan temir shyǵyrshyqtary, túımeleri, ıyǵynda pogony bar, qysqa palto, aıaǵynda lakpen jyltyratqan shet eldiń bátińkesi. Ózi jasaryp ketken. Qasynda Glasha — onyń ústinde aq jersı, kógildir kózi kókshil aspandaı móp-móldir, álem bitkenge qýana qarap kúlim qaǵady. Alshynbek asqananyń janyndaǵy shoferler ábden mıǵa aınaldyryp jibergen saz balshyqty shylaý sýdyń ústine tastaǵan taqtaıdyń ar jaǵynda turyp, Glashaǵa qolyn berip, balshyqqa qulatpaı, beri ótkizip aldy. Árıne, Glashaǵa mundaı kómektiń keregi de joq edi. Bundaı balshyqtarǵa úırenshikti saýynshy áıel, ózi de aıaǵyn sýǵa tıgizbeı, bir-aq sekirip óte alatyn-dy. Biraq oǵan áıgili profesordyń jurt kózinshe ózine kórsetken qurmeti maqtanysh edi. Al profesorǵa da, óziniń súıgen áıeline, iltıpatpen kóńil aýdarý kerek bolǵan tárizdi. Biraq bul ekeýi taqtaı ústimen ótýge birimen-biri áýre bop jatyp, ar jaǵynda, taqtaıdyń bosanýyn kútip turǵan Ignat Frolovıchti ańǵarǵan joq edi. Glasha shylaýdan ótip, profesormen qatarlasa qalǵanynda, kenet daýystap jibere jazdady. Ol ózine súzip jiberýge kele jatqan ashýly buqanyń kózindeı qantalap ketken, qorǵasyndaı aýyr janardy, súze qaraǵan Kachannyń kózderin kórdi. Ol qorǵanysh izdegendeı úreılene Alshynbekke tyǵyla berdi. Buny kórgen Alshynbek te sestene, qabaǵyn túıdi, biraq qorqyp ketkenin sezdirgendeı, onyń saýsaq ushtary dir-dir etti...

Alshynbek pen Glasha kóshe boılap ármen qaraı júrip ketti. Kachan olardyń sońynan qarap, zildene ezý tartty da, taqtaıdy basty. Taqtaı Kachannyń aýyr salmaǵyn kótere almaı, orta tusy birden sýǵa batty... Ol taqtaı ústimen bir-eki ret attady da ármen qaraı daǵaradaı úlken etiginiń tobyǵyna deıin kirgizip, saz balshyqty shalpyldata basyp, tótesinen ar jaǵyna bir-aq shyqty... Ketip bara jatqan profesor men Glashanyń sońynan túksıe sál qarap turdy, kenet aıaǵynyń ushymen teýip qalyp taqtaıdy shylaý ortasyna ushyryp túsirdi de, kilt burylyp balshyqpen battasqan dáý qara etigimen balpandaı basyp óz betine kete berdi...

Al tún kele ol, óziniń ańyrap qarań qalǵan úıinde japadan-jalǵyz otyryp oıǵa ketti. Ne úshin? Onyń aldynda tórt buryshtap kesilip, biriniń ústine biri qoıylǵan nan, qabyǵyn arshyǵan qol basyndaı úlken sarymsaq, shyny saýytta túıirtpek-túıirtpek, dymqyl tartqan túz tur. Stoldyń ortasynda jartylyq, shetterinde shynysy jup-jýan, rom quıylǵan eki rúmka. Bireýi óziniń, ekinshisi bos turǵan, arqaly oryndyqtyń aldynda... Óz rúmkasyn isherinde Kachan, bos oryndyq aldyndaǵy rúmkamen soqtyrady, sarymsaqty ıiskep, kimge ekeni belgisiz kózin qysyp qalady. Sosyn sarymsaqty ornyna qoıyp, rúmkasyndaǵy araǵyn bir-aq qaǵyp salady. Osylaı onyń túnderi ótip jatty.

Bul túnderde Ignat Frolovıch kóp nárselerdi esine túsirdi. Eske túsirgen oqıǵalary qandaı deseńdershi! Joq, olardy ol eshkimge uıalǵannan emes, qoryqqanynan aıtpaı kelgen. Al qazir ishtegi tunyp jatqan qupıasyn ashar serik tabyldy. Soǵan bárin aktarady. Bul serik stoldyń arǵy jaǵyndaǵy, bos oryndyq aldyndaǵy shetine deıin araqqa lyqyldap tolǵan rúmka. Ol mylqaý, eshkimge Kachannyń syryn jetkizbeıdi. Ignat Frolovıchtiń ómir boıy izdegeni osyndaı serik emes pe edi?.. Iá osyndaı.

— Ne úshin? — degen ol sol túni ózine-ózi,— nege bireýge qudaı baqyt beredi, ómirde degeni bolady, qatyndar da olarǵa, balǵa qumar shybyndaı, jabysa qalady, al basqaǵa — ómir ógeı anadaı, tas qabaǵyn ashpaıdy, oılaǵany bolmaıdy, jaryq sáýle de, qýanysh ta kórmeıdi... naǵyz bir ishindegi qyly janyp ketken elektr shamy tárizdi: syrtynan qarasań — bútin, al ishine úńilseń, ábden búlingen, jóndeýge de kelmeıdi, jańarta da almaısyń... Mine, myqtap salynǵan úı de, paıda berer sharýashylyq ta bar. Qat-qattap tyqqan aqsha da «qashan jumsaısyń?» dep kútip jatyr. Al biraq osynyń bári endi nemenege kerek? Eger Glashany taqtaı ústinen saýsaqtarynan ustap Kachan emes, anaý jaltyraǵan báteńke kıgen profesor ótkizetin bolǵanda, bunyń báriniń endi qandaı baǵasy bar? Al anaý aqymaq qatyn, Kachan japalaq tárizdi kózin jumbaı túni boıy ony terezesiniń aldynda aldyn júrse, aq tósin kere, qyzyl erinderin tosa profesordyń qushaǵyna kire túsedi, bul dúnıede Kachan bar ma, joq pa tipti esine de almaıdy... Ne úshin osynyń bári?..

Profesor, árıne, qur óziniń bıdaıyna ǵana qaraýǵa kelgen joq, ol Glashany óziniń Almatysyna alyp ketip, qatyn etýge keldi. Áıtpese, áneýkúngi álgi zootehnık qyz oǵan Almatyǵa kósh dep nege aqyl berdi? Mal qoraǵa áldeqalaı bara qalyp, óz qulaǵymen estidi ǵoı. Sonda Kachan osy sopıǵan qalpynda, eki tizesin qushaqtap qalýǵa tıisti! Osylaı deısiń ǵoı, sen, zootehnık qyz? Glasha Almatyǵa ketse, munda sen qalarsyń, tura tur! Seniń úlesiń, shoshqa fermasy men prosentter deıtin shyǵarsyń! Qurysyn óıtken ómir!

Tún ortasy baǵana aýyp ketken, jartylyq baǵana ishilip bitken. Biraq qaıdaǵy joq oryndalmaıtyn bos armandarmen óz júregin ózi tyrnap Ignat Frolovıch áli otyr. Birese oǵan qara daýyldar turyp, jaıqalǵan egis dalasynyń bárin peshtiń murjasynyń bıiktigindeı etip qummen, topyraqpen jaýyp ketkendeı bolady. Onyń kóz aldyna órkesh-órkesh qumdy barqandar, nemese bıdaı túbirine deıin julynyp, álem-tapyryq bop búlinip jatqan qara qaıys taqyrlar elesteıdi... Birese soǵys bolyp, erkek bitkenniń bári, kári, jasyna qaramaı, maıdanda qyrylyp, qatyn ataýly jesir qalyp joqtaýlarymen jer men kókti kúńirentip, zar jylap jatqandaı kórinedi... Jaraıdy, soǵys op-ońaı bola qoımaıdy delik, deıdi ol taǵy da ishinen, al úı bitkendi, olarmen birge bar fermalar, úılerdi órt alýyna bolady ǵoı! Shytyrlap bári jansa, bomby men snarád, mınalarmen kúl-talqany shyqqan sovet jerinde, qolynda nemis avtomaty bar bir kezde ózi kele jatqandaǵydaı, búkil álem titirengendeı bolsa, bu da jaman emes deıdi ol kózi buldyrlana qyzaryp.

Taǵy da arman, taǵy da eles. Mine, qarsy aldynda Glasha otyr. Appaq qoldaryn stol ústine qoıyp, ishken bir-eki rúmka araqtan eki beti qyzara balbyrap, Kachanǵa mólıe qaraıdy. Iyǵyna japqan túbit shálisi tómen qaraı syrǵyp túsip ketip, onyń jumyrtqadaı appaq, symbatty jumyr moıny men úshteri súp-súıir torsıǵan qos emshegin ashyp, shoshqa fermasynyń bastyǵyn qyzyqtyryp, shaqyryp otyrǵandaı...

Ignat Frolovıch, endi jaǵyn súıep otyrǵan qos qolyn stol ústine tastaı salyp, basyn kekjıte qatty da qaldy. Júregi burynǵydan da jaman ýdaı ashyp ketti. Muny ádeıi mazaqtap otyrǵandaı, arqasy ilmıip ketken qarsy aldyndaǵy oryndyq ta bos, úı ishi de qarań qalǵan, ózi súıengen stoldyń ústinde de dym joq. Tek jartysy opyryla tistelgen, ashqyltym ıisi murynǵa sál jetken úlken sarymsaq pen dymqyl tartqan shyny saýyttaǵy túıirshik sarǵylt tuz ǵana tur...

Al tósekke jataıyn dese, tósekke jatqandaı bolmaıdy, áıel qoly mápelep jaımaǵan qap-qatty tósekke, jumsaq bolsyn dep áıel qoly urmaǵan tastaı jastyqqa, ol opyrylǵan qara tastaı qulaı ketti... Sóıtip jatyp ol dál osyndaı tósekte Glashanyń torsyqtaı aq tósin aımalaǵan, jup-jumyr býra sanyn sıpaǵan Alshynbekti kóredi. Jylan shaqqandaı tóseginen atyp turady. Qarańǵy túnge súze qarap qatyp qalady.

Shirkin, dúnıe-aı, bir kezde Ignat Frolovıch tereń qazylǵan orda osy Alshynbekteı azıattardyń, kavkazdyń ór kókirek azamattarynyń, sarǵylt shashty orystardyń, evreılerdiń, Poltava, Dneprden shyqqan ýkraındyqtardyń tyr jalańash, biriniń ústine biri qaqtalyp jatqandaryn talaı kórgen! Mine, bul oǵan naǵyz ınternasıonaldyq kórinis edi! Bundaı ınternasıonaldyq Ignat Frolovıchtiń kókeıine qopar bolar. Al bir tósektegi Glasha men Alshynbektiń jatýy.

Birneshe kún ótti. Ignat Frolovıch sol burynǵy qalpynda Gýbanovpen birge daladaǵy brıgadalarǵa aǵash túpterin tasýmen boldy. Ol sol burynǵysyndaı, shuńqyr qazdy, aram shópten tazalady, jas aǵash óssin dep, tipti óz qolymen jer tyńaıtqysh ta saldy.

Biraq kúnnen-kúnge, osy ýaqytqa deıin ózi ómir súrip kelgen tirshiligi, sumyraı, jeksuryn kórinip, endi budan ári bundaı ómirde tura almaıtyn kúıge jetti. Nege kerek buǵan osy ózi otyrǵyzyp júrgen aǵash? Ol aǵash qorǵaıtyn sonaý eginjaıdyń buǵan qandaı qajeti bar? Nege kerek buǵan bul sovhoz? Osy jer? Al sonda qaıda kete alady ol bul jerden? Bul baratyn jer qaıda? Kim buny ol arada kútip tur? Rasymen osy qarǵys atqan jerde buǵan basqa jol joq pa, shynymenen jalǵyz-aq jol qalǵany ma? Bas kıimin jelkesine qaraı syrǵytyp jiberip, Kachan bult basqan, surǵylt aspanǵa, sol aspannan tynbaı búrikken aq jaýynǵa qaraıdy. Joq o jaqta da bul rahattanar oryn joq. Qaıda barsa da, ómir baqı nalyǵan júregi tynys taýyp, demin alar jer taba almaıdy.

Glasha óziniń profesorymen ketetini anyqtalyp, onymen birge ósken, birge júrgen serik áıelderi — bireýi sál.qyzǵaný sezimmen, bireýi shyn júrekten qýanyp, Glashaǵa qutty bolsyn aıtyp, mahabbatynyń da, baqytynyń da gúldene túsýin tilep, jáı ásheıin áıeldik ár nárseni bilgisi keletin ádetterimen, anany surap, mynany surap jatqandarynda, júzi qaıǵyly, erninde qatyp qalǵan kúlkisi bar, kózinde eshbir tiri adamnyń belgisi joq Kachan anandaı jerde kúregine súıenip turǵan. Merýerttiń júreginde Kachannyń osy sýreti óshpesteı bop Oryn alǵan. Kachan jaıynda Hasenmen sóıleskeninde onyń kóz aldynda osy sýret turǵan...

Múmkin ózi de senbegen bolar, múmkin estigende úreılenip ketip onyń túriniń qalaı qubylǵanyn kórgisi kelgen shyǵar, álde onyń qýanyshyn, baqytyn osyndaı sózdermen aıaǵynyń astyna sap taptaǵysy keldi me, kim bilsin Kachandy qandaı sezim bılegenin, áıteýir ol Glashany ońasha shyǵaryp aldy da bylaı dedi:

— Men seniń baqytyńa bóget bolǵym kelmeıdi. Biraq sen de maǵan búgingi túnińdi qı. Kútemin. Eger kelip janymdy jaı tapqyzbasań, meniń pyshaǵym seniń profesoryńdy jaı tapqyzady...

Glashanys betinen qany qashyp, erni kenet sup-sur bop kezerip ketti. Kachannyń kútkeni de osy edi.

— Onda ne sharýań bar? Onan da meni baýyzda...

— Seniń óligińdi qaıtem, maǵan tiri turǵanyńda kereksiń...

Sol túni Glasha kirpigin ilmeı shyqty. Erteńine bárin Merýertke aıtty.

Bul sózderge bálendeı mán bermegen Hasenge qaraǵanda, Kachannyń qandaı adam ekenim baıqap qalǵan Merýert, onyń aıtyp júrgenderi qur qoqan-loqqy bos sóz emes ekenin uqty. Ras, Kachannyń sońǵy kezdeskenindegi sózi onyń kóńilin azdap ornyqtyrdy. «Qudaı saqtasyn, degen Kachan, jurt men týraly ne demeıdi. Pyshaqpen baýyzdaý túgil, Kachan bireýdi barmaǵymen shertip kórer me eken! Ras, keıde shoshqa soıatyny bar, biraq bu da óz erkimen emes qoı, sovhozdyń keregi úshin...»

Shoshqa fermasy bastyǵynyń sózin tyńdap turyp Merýert senerin de, senbesin de bilmegen. Eń ǵajaby kenet onyń júreginde bul adamǵa degen bir aıaýshylyq paıda bolǵan. Nege aıaıdy? — ózi de túsinbegen.

Sóıtse de, sol kúni ol alystaǵy eginjaıda aǵash otyrǵyzý jumysyn basqaryp jatqan Tileýqabaqov pen Ýgrúmovty taýyp alǵan.

Ýgrúmov:

— Kachannyń ótken ómiri maǵan aıan,— degen, — surqıa, sum ómir... Osy ýaqytqa deıin biraq ol ózgermedi dep oılamaımyn...

— Al sen jylan men kólbaqa týraly aıtylatyn ańyzdy estip pe ediń? — Tileýqabaqov qarsy jaýap qaıyrdy, — Estimeseń, tyńda... Sýdyń arǵy betine alyp shyq dep jylan kólbaqadan ótinipti. Kólbaqa «shaǵyp alasyń ǵoı» dese, jylan «shaqpaımyn» dep ýádesin beripti. «Onda arqama otyr» depti kólbaqa. Jylandy arqasyna otyrǵyzyp, kólbaqa sýdyń orta shenine jete bergende jylan: «shydaı alatyn emespin!» dep kólbaqany shaǵyp alypty. Ekeýi de birdeı sýǵa ketipti.

— Minez-qulyq degen qyzyq dúnıe,— dep Ýgrúmov, kúldi,— biraq adam jylan emes qoı, onyń minez-qulqy ár túrli bolady...

Degenmen de bular Alshynbek pen Glasha júrip ketkenshe Kachannyń syrtynan úsh kún boıy baqylaý qoıdy. Árıne, Kachan buny bilgen joq.

Úshinshi kúni Glasha men Alshynbek aman-esen júrip ketti. Olardy búkil poselke bop shyǵaryp saldy. Glasha birese jylady, birese kúldi... Sol sátte ol aldynda baqyt kútip turǵanyna shek keltirmedi, sendi... Eń sońynda Merýertti qysyp-qysyp súıdi de artyna qaıtyp burylmastan vagonyna baryp mindi...

Kenet, erteńine, qaýip-qater bitti ǵoı dep jurt kóńili ornyǵa bastaǵanynda...

Sol kúni Ignat Frolovıch túni boıy iship shyqqan, Biraq araq ony mas ete almaǵan. Árbir rúmkadan keıin mas bolýdyń ornyna, saýyǵa, aqyl-oıy shynyǵa túsken. Óziniń osynshama ishse de mas bolmaýynan jáne ómiriniń aıaǵy qalaı op-ońaı bitetinine kózi jetken Ignat Frolovıch bir mezet qorqyp ta ketken...

Ómiriniń endi op-ońaı bitetinine kózi jetse de, oǵan áli de oılaǵanynyń bárin júzege asyrý qıyn edi. Asqanada turyp dymqyldanyp qalǵandyqtan ba, álde Kachannyń dirildegen qoly durys tutata almaǵandyqtan ba, sirińkeler shyrt-shyrt etip ot berip, biriniń sońynan biri syna berdi. Mine, aqyry tutatty. Endi tereze aldyndaǵy qoımadan alynǵan biriniń ústine biri tápteshtep qalanǵan býdaq-býdaq aqsha byqsyp baryp tutanyp, kenet laýlap jana bastady... Bul aqshalardy ol uzaq jyldar boıy jınaǵan. Eshkimniń kózine túspeı, eshkim artynan bilmeıtin etip bar aılasyn, qýlyǵyn, sumdyǵyn salyp bir somdap, on somdap tyǵa bergek. Endi ózine paıdasy tımeıdi eken, meıli basqalar da qyzyǵyn kórmesin dedi ol...

Áıtse de óz qolymen jınaǵan aqshanyń temir pesh ishinde laýlap janyp jatqanyn budan ári kórýge dáti shydamady, dalaǵa shyǵyp ketti. Biraq oılaǵan isiniń eń qıyny isteldi, aqsha aldymen qyzyl shoq bop, artynan surǵylt tekshe kúlge aınala bastady...

Al búgingi tan, qandaı tań edi! Kúnde tańerteń Esil sýyna baryp jýynýdy ádet etken Merýert búgin de shydaı almady. Erte oıanyp, kıindi de, ıyǵyna oramalyn salyp dalaǵa shyqty. Aspanǵa qarap edi, kók móp-móldir bop tunyp tur eken. Úıge qaıta kirip sýret salatyn álbomyn aldy da Esilge qaraı bettedi...

Ómirde bitpeıtindeı kóringen aq jaýyn da bitken. Qazir kún nury álemdi bir jaıma-shýaq qushaǵyna bólegi, maýjyraǵan tynyshtyq ornaǵan shaq edi. Bul uzaqqa sozyla ma? Merýert qazir ony oılaǵan joq. Qońyr salqyn jel aqyryn esip tur. Bıdaıy orylǵan en dala eginniń sarǵylt túbimen kún sáýlesi oınap, sary altyndaı jalt-jult etedi. Kózdi shaǵylystyra Esil ózeni jarqyraıdy. Ol endi qazir Merýerttiń aıaǵynyń astynda jatyr. Jańbyr kezinde Esil sýy qara kúreńdene qalatyn. Al qazir kógildir tartqan. Merýert osy aqyryn teńselgen móldir tolqyndarǵa, onyń arǵy betindegi bastarynda kún sáýlesi oınaǵan kógildir belesterge kóz tastady, kenet, osynaý búkil álemdi alyp jatqan ǵajaıyp sulýlyqtan, búkil jer men kókti bılegen, maýjyraǵan tynyshtyqtan, judyryqtaı júregi keýdesine syımaǵandyqtan alas uryp, oınaı jóneldi... Merýert Esil jaǵasynda uzaq turdy...

Ignat Frolovıch ony osy jerde kórdi.

Ol aspaı-saspaı, aıaǵyn aýyr basyp Esil jaǵasyna kelgen. Bir rúmka da araq ishpegen adamdaı, esi durys, aqyl-oıy ap-anyq. Biraq, nuryn tókken altyn kún de, kún sáýlesi oınaǵan ózen jaǵasyndaǵy sonaý taldar da, aýyr etigimen ózi taptap kele jatqan mynaý sulý jer de, shóp ústinde jyltyraǵan kúzgi shyq monshaqtary da — bári-bári qazir oǵan jat edi. Álde jat dúnıeniń bári osy meniki bolsyn degen pıǵylynan, qyzǵanshaqtyǵynan týdy ma, ómir boıy Kachan birinshi ret, qazir ózine jatpaıtyn, osynaý tabıǵattyń, dúnıeniń qandaı tamasha sulý, qandaı keremet ádemi ekenin uqty.

Mine, dál osy sátte ol Merýertti kórdi...

Esildiń bıik jaǵasynda turǵan qyz oǵan sondaı názik, sondaı jińishke, sondaı jeńil kórindi, eger arqasyndaǵy qolań shashymen oınap turǵan jel, naǵyz bir kúmis jipteı, kenet kóterip Esildiń ar jaǵyna, sonaý kógildir aspannyń eń tórine alyp ketse, tań qalmas edi...

Dál osy sátte, kenet, dál bir aldyndaǵy bógetti buzǵandaı, qany basyna shyqty da, dirildeı loqsyp boıyna taraı berdi. Bir mezet Glashanyń Almatyǵa kóshýine Merýerttiń aqyl bergeni esine túsip ketip edi, sezimin, oıyn bir soqyr ashý, topas qyzý bıleı jóneldi. Endi oıyna, ótken túni, terezesiniń aldynan, keýip qalǵan jerdi dúbirlete aı sáýlesine shomylǵan, qos jorǵa mingen eki salt attynyń ótip ketkeni tústi... Jer dúbirime qosylyp, qyzdyń syńǵyrlaǵan kúmis kúlkisi men jas jigittiń qońyrqaı qýanyshty daýsy shyqqan.

Kachanǵa dál úıiniń qasynan óziniń máńgi qoly jetpe ǵajaıyp baqyt qusy ushyp ótkendeı bolyp edi...

Ol Glasha úshin de, basqalar úshin de Merýertten esh alýǵa bel baılady. Art jaǵynan bildirmeı aıaǵyn mysyqsha basyp keldi de, jas qyzdy tarpa bas saldy. Bastapqy oıy arý qyzdyń aq tósinen meılinshe toıattamaq bolatyn. Biraq asaý qyz elikteı yrshyp, yrqyna kóne qoımady. Ańdaýsyzda aýzyna túsip ketken oń jaq bilegin qan qaqsata qyrshyp aldy...

Kachandy endi oqys bir aıýandyq sezim bılep ketti. Ashýdan dirildegen qandy sheńgelin qorǵansyz jannyń aq torǵyn tamaǵyna taıaı berdi.

...Merýerttiń moıny sondaı jińishke, jumsaq eken. Kachannyń aıý tyrnaqty jýan saýsaqtary jep-jeńil kirdi, tek qyzdyń tamaq tusynda ǵana birdeme syrtyldap úzilgendeı boldy, ol daýsyn shyǵaryp ta úlgirmedi, Merýerttiń eń aqyrǵy diril qaqqan denesi men qalyń kirpiginiń astynda sónip bara jatqan kóziniń kógildir aǵyna tańdana qarap Kachan ornynda qatty da qaldy...

Hasen kelgende Esil jaǵasyna poselkeniń teń jartysy jınalyp úlgirgen eken. Kachan ólik tárizdi, qozǵalmaı jerde otyr... Jurt, oǵan bir malǵundy kórgendeı, úreılene qaraı qalǵan.

— Hasen...— dedi bireý sybyrlaı.

Jurt oǵan jol berip qaq aıryla bastady.

Jurt Merýerttiń denesin jýyp, tabytqa sap úıiniń, oń jaǵyna qoıǵanda ol taǵy keldi.

Hasen aqyryn bir tizerlep otyrdy da, Merýerttiń appaq mańdaıynan súıdi, kenet, býyndary bosap ketip, jerge qulap tústi. Jas baladaı eńirep, kilem ústinde aýnaqshı berdi...

Zikirıa bir kúnniń ishinde bolbyrap toqsandaǵy shaldaı taýsylyp qaldy. Qolyndaǵy aýyr taıaǵyna súıegin kózin jerdeı almaı, qyzynyń tabytynyń sońynan birinshi bop ózi júrdi...

EPILOG

Úsh jyl ótti.

Hasen ádettegisindeı bir kúni sovhoz poselkesiniń qasyndaǵy tóbege shyqty. Bul osy arany jaqsy kóretin. Jan-jaǵynyń bári — kókjıegine deıin jyrtylǵan dala. Oń jaǵynda salqyn lebin úrlep kók Esil jatyr. Sol jaǵynda — sonaý kóz ushyndaǵy beleske deıin sozylǵan jas qaıyńdar. Hasenniń qulaǵyna jelmen oınaǵan sol jas qaıyńdar japyraǵynyń sybdyrymen jaqynda ǵana jańbyr jýǵan bıdaıdyń shýy estilgendeı kórinedi. Bıdaıdyń ushy-qıyry joq. Kógildir sabaqtary qaýysa bitken dándi kók jelmen oınap, aqyryn teńseledi...

Bul ara oıǵa shomýǵa yńǵaıly. Bunda ómir, jer, onyń taǵdyry týraly oıǵa berilýge bolady. Hasen osy araǵa kelgende, nege ekeni belgisiz, osydan eki jarym myń jyl buryn etken Maııa halqynyń tarıhyn esine jıi túsiretin. Sonaý kóne zamanda Amerıkanyń soltústik jaǵynda ómir súrgen bul halyq, tamasha sulý sıpatty saraılar soqqan, keremettiligi egıpet pıramıdalarynan kem emes, ǵajaıyp pıramıdalar turǵyzǵan. Aspan dúnıesiniń qımylyn, ǵylym júıelerin sondaı jaqsy bilgendikterin olardyń bizge jetken kalendarynan kórýge bolady. Biraq Maııa ǵalymdaryn jerden góri juldyzdar qyzyqtyrǵan. Olar arhıtektýranyń tamasha garmonıasyn ashqanmen, jerdi jyrtatyn kádimgi jalǵyz tisti soqany bilmegen. Bıdaıdy, ushy ótkir taıaqtarmen jerdi shuqyp, soǵan otyrǵyzǵan. Jáı ásheıindegi óńdeýdi kórmegen jer aqyrynda qunarynan aırylyp, azyp-tozǵan. Aqyrynda ashtyqtan qashyp bul halyq óziniń ǵajaıyp saraılaryn, pıramıdalaryn tastap, kún kóretin jer izdep soltústikke qarap oıysqan. Tarıhta mundaı oqıǵalar az ba?

Eger bir kúrdeli máseleni sheshetin, ózimen ózi keńesetin jaǵdaılar týsa, Hasen árdaıym osy tóbege keletin. Buryn da osylaı bolatyn, qazir de «Altyn araı» dırektory bolǵaly da sol ádetin tastaǵan joq.

Sońǵy kezde sovhoz qaıtadan kúsheıe túsken. Aýyr eńbekten, sovhoz jerine kelgen qara daýyldan, jer qunary kemigen apattan qutylǵan. Jumsalǵan beınetti egis dalasy da aqtaǵan, jer qunary molaıyp, dándi daqyldar jyldan-jylǵa enimin molaıta bastaǵan... Qart Ońdasyn bir kezde jerge tiri jandaı qaraýdy úıretken. Jaqsy qarasań — jer de meıirin aıamaıdy, jaman qarasań — o da tas baýyrlana qalady, ónimin bermeıdi deıtin. Qart shyndyqty aıtqan eken.

Sońǵy kezde Hasen jerdi sýlandyrý josparyn oılaı bastaǵan. Bul jaıynda aýdandyq partıa komıtetiniń jigitterimen de keńesken.«Altyn araı» jerine ol kóp eńbek sińirdi. Óziniń bar jastyq jigerin, qıalyn, úmitin jumsady. Ol bul arada jeńis dámin tatty, jeńilmeýdiń de azabyn shekti. Eń alǵashqy mahabbaty oıandy, onyń eń aýyr qaıǵysyn da kóterdi. Osynyń bári oǵan tym jaqyn, júreginen alyp tastaı almaıtyn qymbat edi. Al anaý etekte tolyp jatqan qalyń bıdaı bolsa, ol Alshynbek óńdegen, toqyraýynnyń aq bıdaıy. Soǵystyń aýyr jyldaryna qaramaı, tuqymyn kishkentaı dorbaǵa sap, bul bıdaıdy joǵalyp ketýden alyp qalǵan sovettiń qarapaıym adamdary. Buny Hasen jaqsy biledi... Al ekinshi ret bul bıdaıdy apattan sovhozdyń jas traktorshylary Ramazan men Anatolıı qutqarǵan... Qazir bul eki jigittiń bireýi burynǵysyndaı sol Prokofıı Mıhaılovıchtiń brıgadasynda jumys istep júrgen, ekinshisi qalada tehnıkýmda oqyp jatqan. Sovhoz egis dalasyna qarasa-aq, osy tamasha eki jigit Hasenniń kóz aldynda álsin-álsin elesteı beretin.

Sóıtse de, árıne, Hasenniń esine bárinen de Merýert kóp túsetin... Hasen de, ákesi Atymtaı tárizdi, bir sezimniń, bir mahabbattyń adamy bolsa kerek. Oǵan, osy tóbe basynda otyryp, alysqa kóz salǵanynda, sonaý tómendegi jelmen oınap sybdyr qaqqan egin emes, Merýert sybyrlap turǵandaı kórinedi. Merýert bunyń oıyn estip, aqyl aıtyp jatqandaı...

Merýerttiń ólimi tek Hasendi ǵana kúıretip ketken joq. Ol «Altyn araıǵa» Glashanyń da qaıtyp kelýine sebep boldy. Glashanyń ishtegi balasy mezgilinen erte, óli týdy. Glasha shý degennen-aq profesordyń jaınaǵan qazynaly, tolyp jatqan qymbat kilem, aınaly úıinde, ózin qartaıa bastaǵan profesordyń qyzyǵy úshin ákelingen, osyndaǵy oıynshyq zattardyń biri sekildi sezindi. Ol kenet qaıtadan sonaý egis dalasyn, emin-erkin ómirin, ózimen terezesi teń ákeı-úkeı qarapaıym qurby-qurdastaryn saǵyna bastady. Sóıtip júrgende ol Merýerttiń qaza tapqanyn estidi. Endi ol bul ajalǵa men sebepkermin dep eseptedi. Kachan men Merýertti qarama-qarsy kezdestirgen ózi emes pe? Bóten adamǵa shyǵyp, Kachannyń, júreginde qyzǵanshaqtyq yza otyn týdyrǵan ózi ǵoı? Osynyń bári Alshynbekten... Alshynbek bolmasa Merýert qaza tappas edi.

«Altyn araıǵa» jetken kúni Glasha Hasenniń aıaǵyna kep jyǵyldy. «Bárine aıypty menmin,— dedi ol egilip jylap,— men bolmaǵanda Merýert ólmes edi...» Hasen ony ornynan qoltyqtap turǵyzdy da, kóńiline uıalaǵan shyn ókinishti aıtty.

— Bárimiz de aıyptymyz. Merýertti saqtaı almadyq. Bárińnen de men kinálimin...

Biraq Hasenniń sózi Glashany jubatkan joq, ol aǵyl-tegil bop eńireı berdi.

Glashadan keıin, kóp keshikpeı «Altyn araıǵa» Alshynbek te keldi. Qabaǵy tastaı qatyńqy, júdeý, ishtegi bir kúıik janyn jegideı jep bara jatqandaı... Onyń bulaı ózgerýine ne sebep? Qartaıa bastaǵan jasy ma? Álde Merýerttiń ólimi me? Demek, Alshynbektiń bul ózgerýin profesordyń ómir boıǵy ózimshildigimen baılanysty usaq sezimderinen emes, júregin órtegen bir úlken oılardan týǵanyn ańǵarýǵa bolatyn edi... Ol «Altyn araıǵa» kelgen kúnniń erteńinen bastap, eshkimmen sóılespeı, aı dalada uzaq júrýdi shyǵardy. Álsin-álsin Esil jaǵasyndaǵy, shylaý basqan móldir sýdan Merýert sýretin kórgen jerge kep uzaq turady. Sodan keıin Merýertke dep sonaý alqyzyl qyzǵaldaqtardy jınaǵan oıpatty taýyp alyp, taǵy da qozǵalmaı qatady da qalady. Sondaǵy qushaqtaǵan qyzǵaldaqtary, bir mezet endi oǵan qushaǵynda sýsyldap tógilip jatqan Merýerttiń qyzyl qany sekildenip kórinip ketedi...

Alshynbektiń osynaý qapalanǵan túrine qarap, Hasen atasy Ońdasynnyń bir kezde aıtqan sózin esine túsirdi. «Adamnyń istegen kúnásiniń azaby — janynyń qınalýynda» degen edi qart ata. Iá, kúná azaby — jan azaby. Sondaı qınalǵan bir kúni Alshynbek Hasenge kep, keshirim suraǵandaı jasqana, ózi ósirgen bıdaıdyń atyn Merýert qoıýyn ótingeninde, jigit bul burynǵy Alshynbek emes, ózgergen, jańa Alshynbek ekenin túsingen. Sol sebepten ol Glashaǵa aqyl aıtyp Alshynbekten aıyrylmaýyna sebepker bolǵan. Hasen olardy, bir kezde Aıdynǵalıevti Merýertpen ekeýi kútip alǵan, baıaǵy kishkentaı stansıaǵa ákep Almatyǵa baratyn poezǵa ózi otyrǵyzyp salǵan.

Ol tóbe basynda uzaq otyrdy. Ymyrt úıirile bastady. Qap-qara jer shetine tıe, bir kezde sonaý qara maqpal aspan jıeginde, bir keremet úlken shara tabaqtaı, qyp-qyzyl bop aı shyqty. Hasenniń esine batyrdyń qalqany týraly aıtqan Merýerttiń sózi tústi.

— Maǵan syılashy ony...

— Bul qalqandy saǵan syıladym, meniń batyrym...

— Joq,— dedi ol taǵy oıǵa ketip,— qara daýyldar tek jel kótergen qum men topyraq pa?.. Al adam balasynyń júreginen áli óshpeı kele jatqan qara nıettik pen zulymdyq ne? Olar búkil dúnıe júzindegi jaqsylyq pen zulymdyqty qurtýdy arman etpeı me? Sol úshin qaharyn tógýge árqashan da daıyn emes pe?.. Iá, solaı... Kimde-kim ol qara daýyldardy umytsa, artynan opyq jeıdi!

Aı joǵary kóterile berdi. Hasenniń kóz aldynda ol ózgerip qyzyl shoq qalpynan aǵara túsip, kóp keshikpeı appaq kúmis túske endi...

— Osy qalqandy saǵan syıladym, meniń batyrym...

— Aldym men ony, Merýert!..

Qyz surap, bul jaýap qaıyrǵandaı kórindi Hasenge...

Kenet onyń qulaǵy Merýerttiń jibek úni taǵy estildi...

— Kóleńkeńmen qorǵaı júr, Hasen, bárimizdi...

---