InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

İ

Ár soǵys maıdanyndaı, Mańǵystaý munaı maıdanynyń da óziniń marshal, generaldary, polkovnık, leıtenanttary, soldattary boldy. Al bizdiń sóz etkeli turǵan keıipkerlerimiz — onyń marshal, generaldary, polkovnıkteri de emes, qatardaǵy soldattary men ortan qoldaı óndiris komandırleri. Áskerı tilmen aıtsaq, tikeleı urys taǵdyryn sheshetin aldyńǵy sheptiń adamdary, óndiris tetikteri qoldaryndaǵy jumysshy mamandary.

Qysqasy, bular munaı maıdanynyń aldyńǵy qatary — jany, júregi.

Árıne, Mańǵystaýda eshkim qan tógip, jaý qolynan sharshy metr jer alamyn dep jantalasqan emes. Biraq Kaspıı teńiziniń soltústik-shyǵys aımaǵyn alyp jatqan, soltústik - shyǵysynda Ústirtke jetken, al ońtústiginde Qarabuǵazben shektesken, mol sýly bir ózeni joq tek jýsan, aqseleý, buıyrǵyn, ebelek ósken sonaý shóleıt, qumaıtty, sortań japan dalany ıgerý sovet adamyna eshbir soǵys maıdanynan kem tımegen. Uly dala óziniń en baılyǵyn, árbir sharshy metr jerin orasan qıyndyqpen bergen. Sondyqtan da bul arada bir kezde bastalǵan munaı tartysyn Mańǵystaý maıdany dep atadyq.

Iá, bizdiń bas keıipkerlerimizdiń kóbi osy Mańǵystaýda týyp-ósken. Ata-babalary da osy arany kópten beri mekendep kelgen. Buǵan qandaı dálelimiz bar? Ǵalymdar bul ólkede túıe budan myń jyl buryn saq - sarmat zamany tusynda da bolǵan deıdi. Tipti bizdiń dáýirimizden bes ǵasyr buryn, osy aradan kóshpendiler bul qos órkesh janýardy Úndige de aparǵan dep jazady.

Sonda sol túıelerdi ósirgen kóshpendiler kim? Árıne, qazaq, túrikmen. Dál búgingi urpaqtyń ata-babalary bolmaǵanmen, sol ata-babalarynyń arǵy ata – babalary... Óıtkeni bizdiń keıipkerlerimizdiń ákeleri de, atalary da, babalary da sonaý buldyr zamannan beri túıe baǵyp kelgen. Túıeniń eti, súti — qoregi, teri-tersegi, jún – jurqasy — kıimi, kóshse — kóligi, jaýǵa attansa— mineri bolǵan.

Bizdiń keıipkerlerimizdiń de ákeleri men ata-babalary osy Mańǵystaýdyń alyp dalasymen Úıshiktiń munaıly ólkesi túıisken jerdegi Qaraqumdy jaılaǵan. Tanysań adaıyńmyn, tanymasań qudaıyńmyn» deıtin ór kókirek, tentek, batyr rýdan shyqqan. Biraq shóptiń bári tikenek, adaıdyń bári tentek emes, ómir tepkisi jýasytqan Bestibaı da momyn kisi edi. Qazaq jerinde sovettendirý bastalǵan kezde Ushtaǵan qumynyń shetindegi qystaýynan jalǵyz túıesimen Shevchenko fortyna kóship keldi. Saharadaǵy kóshpendiler tárizdi jerkepe salyp, túıesiniń qomyna qarap otyrmaı, qalaǵa tushshy sý tasydy. Túıesi kóterem bolýǵa aınalǵanda, áli er jetpegen tuńǵyshy Háleline ingenin jetektetip ózi qazynaǵa úı salatyn artelge kirdi, tas qopardy, shym quıdy.

Kóne, kóne zamanda bul arada sonaý Soltústik muhıtpenen ushtasqan Sarmat teńizi bolǵan. Kól tartylsa – qarasý, darıa tartylsa ózen qalady. Sol tartylǵan Sarmattan Kaspıı teńizi qalǵan. Alyptyń jurnaǵy da alyp bolyp týǵan. Al osy Kaspııdiń soltústik -shyǵys jaǵynda, Sarmat teńiziniń máńgi tunǵan tolqyndary tárizdi, jal-jal qyrattar, asý-asý surǵylt belder jatyr. Keń óristi oıpattar, qubyjyq tústi jalańash taý deńgeıleri, tóbeleri adaı bórki tárizdi shoshaıǵan jartastar, shógip qalǵan quz, qıalar. Osy budyrly atyrap qartaıǵan, tozýǵa aınalǵan Muǵaljar taýlarynyń eńis, shatqaldy etekterine baryp tireledi.

Qazaq dalasynda ne kóp, qum men sortań kóp. Mańǵystaý jeri — osynyń áıgili úlgisi.

Bunda ne jetpeıdi — sý jetpeıdi, bunda ne kóp — sý kóp. Biraq olar jer astynda.. Jer betine tek qudyqtar arqyly shyǵarylady. Al qudyqtar?.. Eger bul araǵa adam kelgeli qazylǵan qudyqtardy kartaǵa túsirip, búkil Mańǵystaý ólkesin aldaryńa jaısańdar, kúıe túsip shuryq-shuryq bolǵan bir keremet ushy-qıyryna kóz jetpes kıgiz dastarqanǵa uqsatar edińder.

Bul bir ǵajap ólke! Asty lyqyldaǵan sý, ústi kún jep, jel sýyrǵan sý jetpeı ábden qańsyǵan, qartaıǵan kári shaldyń betindeı ájim-ájim bop qatparlanyp ketken óńsiz keńistik! Qysy qaqyraǵan sýyq, jazy shyjyǵan ystyq. Sol qattyraq jel tursa, alaı-túleı boran. Qumdy boran, shańdy boran.

Osyndaı bir zamanda qulan men kıik jortqan, kesirtke júgirip, tasbaqa men jylan jyljyǵan surǵylt dalany ejelden jaılap kelgen qazaq eliniń jany qandaı siri deseńdershi! Qur ıtshilep qana jaılap qoıdy ma ol bul sarań atyrapty? Tórt túlik mal ósirip, qys qystap, jaz shyǵa kúlsary júndi arýanalaryn yńyranta, údere kóship, bir sheti Edil ózeniniń tómengi etegine, ekinshi sheti Aral teńiziniń qumdy, taqyr jaǵalaýlaryna, Torǵaı, Yrǵyz ózenderiniń kókpekti óńirine deıin bardy. Al kúz túse atam zamannan bergi ádeti boıynsha orystardyń shekaralas bekinis, shaharlaryn shaı - sheker, azyq-túligin alyp, báz-baıaǵy kóne qystaýy Mańǵystaýyna keldi.

Mańǵystaý túbeginiń ózge maldary da, adamdary tárizdi, kónterili jaralǵan. Olar sardalanyń shópke sarań tabıǵatyna ábden kónikken. Shóline de úırengen. Kógaldy jerdiń maldaryndaı emes, ashqyltym sýdy da ishe beredi. Basyna tússe teńiz sýymen de shólin aıyrady.

Rasynda da, Mańǵystaý syrt beınesi osyndaı ajarsyz ba? Onda osy jerdiń birinshi topografıalyq kartasyn jasaǵan G. S. Karelın buny nege «Uıyqtap jatqan arý» dep atady? Suryqsyz dalaǵa mundaı teńeý berilmese kerek-ti. Al syrt qaraǵan adamǵa teńiz jarlaryn jaǵalap jatqan Mańǵystaý sonaý Bozashy, Túpqaraǵan túbekterinen, fort Shevchenko turǵan Bor, odan keıingi Qum múıisterine deıin, shynynda, qas-qabaǵy qıylyp uıyqtap jatqan sulýdyń mańdaıy, murny, aýzy tárizdenip keledi, biraq áıgili shóleıt dalanyń bul syrtqy keskininen emes, onyń qushaǵynda jatqan mol qazynasy úshin uıyqtap jatqan arý degenge uqsaıdy. Zertteýshiniń sózinde osy arýdyń oıanar kezi bolar ma eken degen armany da bar tárizdi. Sol arman oryndalǵan. Uıyqtap jatqan arý oıanǵan. Ony oıatqan — bizdiń zamanymyzdyń sovet ınjenerleri. Endi romannyń atyn da «Oıanǵan arý» dep ózgertse de bolar edi. Biraq biz Mańǵystaýdaǵy eńbek kúres-tartysynyń qurmetine burynǵy atyn qaldyrdyq...

Sóıtip ejelden bul uly shóleıtti dalada tabıǵattyń qaharyna shydaı bilgen kónterili el turyp keledi dedik. Sonda sol jerdiń astynda jatqan ǵajaıyp baılyqtar kenet ashyldy ma? Joq. Uly ǵylymı tabys, astyna ot jaǵyp qoıǵan qazan tárizdi, sýy birte-birte jylynyp, ysyp, kezi jetkende ǵana burq-sarq qaınaıdy. Mańǵystaýdyń qazynasy da osyndaı uzaq jyldar zertteýiniń nátıjesi.

Sonda... Jaralǵaly mal baqqan, qolyna soıylyn ustap, jaý qoryǵan kóshpeli kóne adaı qalaı ata jolynan shyǵyp, kenet munaı qazýǵa kiristi? Jalǵyz ingeniniń qýatymen, sútimenen kún kórgen qart Bestibaıdyń balalary romanymyzdyń bas keıipkerleri — Hálel men Jálel qalaı áıgili munaı barlaýshylary boldy?

Kásipshilik jumys isteı bastaǵannan keıin, jıyrma úshinshi jyldyń qara sýyǵynda Bestibaı on eki jasar balasy Háleli men áıeli úsheýi, jalǵyz túıesimen osy araǵa kóship keldi.

Bul — aqtar jeńilse de, kerýen joldarynyń áli qaýipti kezi.

Soǵan qaramaı, Qarabuǵazda Bestibaı tuz shyǵarýdan góri, Hıýaǵa baratyn kóshterge jol kórsetetin kerýen basy jumysyn qalady. Sol kóshterdi sonaý Amýdarıanyń jaǵasyndaǵy Hojeli qalasynan Mańǵystaýdyń qumdy alabynan ótkizip, Qulsaryǵa deıin bastap bardy. Aq bandylardy qýǵan qyzyl otrádtarǵa jol kórsetken ýaqyty da boldy.

Osylaısha Hojelige bir kerýen tartyp qaıtqan kúniniń erteńine bunyń úıine poselkelik Sovettiń bastyǵy ashań óńdi, kógildir kóz Petrovskıı keldi. Bul — Denıkın soldattary Mańǵystaý jaǵasyna «Nıkolaı» kemesimen ákelip tastaǵan bólshevıkterdiń biri edi.

Qarabuǵazda súlfat óndiretin kásipshilik bastalǵan kezde partıa buny osy jerge jibergen. Azamat soǵysyna qatynasyp, sonaý Ortalyq Rossıaǵa deıin barǵan. Jıyrma birinshi jyly aq bandymen aıqasqan bir urysta bir qolynan aırylyp Qarabuǵazǵa qaıtyp kelgen. Sodan beri ol soǵys kezinde toqtap qalǵan osy kásipshilikti júrgizýge at salysty. Sońynan Qarabuǵazdyń poselkelik revolúsıalyq komıtetin qurdy. Jaqynda sol komıtet poselkelik Sovetke aınalyp, halyq soǵan predsedatel etip saılaǵan. Jurttyń bári tanıdy. Qarabuǵazdy shappaq bolǵan aq bandylarǵa talaı toıtarys uıymdastyrǵan bólshevık. Jáne ózi qazaqshaǵa sýdaı.

— Tamyr, — dedi ol amandasyp bolǵannan keıin, Bestibaıdyń jerkepesiniń esik jaǵyndaǵy alasa oryndyqqa otyryp jatyp, — sen qyzyl kerýenderge jol kórsetip kóp eńbek sińirip júrsiń, bunyńa da bir rahmet! Al endi bizge budan da kóp basqa járdem etetin mezgiliń jetti. Kesheden beri búkil eńbekshi adamdar qaraly...

Tórde kónetoz dombyrasyn kúmbirletip «Adaı» kúıin tartyp otyrǵan Bestibaı, poselke bastyǵy kelgennen - aq ornynan ushyp turyp, qalbalaqtaı qalǵan. Odan endi álgideı sýyq habar estip tipti shoshyp ketti.

— Ne bon qaldy!?

— Lenın qaıtys boldy.

— Lenın!?

— Iá, búkil dúnıe júzi eńbekshileriniń kósemi, Oktábr tóńkerisin ornatqan, Rossıa proletarıatynyń uly qolbasshysy!..

— Oıbaı-aý, Lenındi bilemin. Ózim kózimmen kórmegenmen, jaqsynyń aty jaqsy ǵoı, aıdalada jatsaq ta atyna qanyqpyz, ózi bir kemeńger kisi deıtin jurt... Qazaq pen orysty teń kóredi eken... Iapyrym - aı sondaı adamnyń dúnıe salýy qandaı ókinishti!.. Qara jer kimdi almaǵan...— Bestibaı shyn qaıǵylanyp tómen qarady.

Endi — dedi Petrovskıı, — tap jaýlary aramyzǵa iritki salmaq. Biraq biz qatarymyzdy tastaı etip Lenın kedeı taby bop shep quryp, jaýymyzǵa qarsy attanýǵa tıistimiz.

Qashan?—dedi Bestibaı ornynan atyp turyp, — ózderi qaı tusta kele jatyr? Qudaı mundaıda jaýǵa miner at ta bermedi ǵoı.

Perovskıı kúlerin de, ashýlanaryn da bilmedi. Tap kúresi, saıası tartys, eńbekshilerdiń arasyn nyǵaıtý degenniń ne ekenin ol Bestibaıǵa uzaq túsindirdi. Shyn maǵynasynda bunyń bárin tereń uǵa qoımaǵanmen, áıteýir Mańǵystaýyna dál qazir tikeleı at qoıyp kele jatqan eshkimniń joq ekenin uqqan túıeshi jadyrap sala berdi.

— Qaıdan bileıin, mańdaıyma bar basqanym Mańǵystaý bolǵan soń, baıaǵy Hıýa hanynyń alamandary sekildenip saý etip kelip qalǵan eken dep delebem qozyp ketip edi... Jaý áli Máskeý kóshelerinde júr eken ǵoı, sonda men ne isteýim kerek?

— Jańa aıttym ǵoı, sen bizdiń aramyzdyń nyǵaıa túsýine járdemdesýiń kerek dep.

— Senderdi nyǵaıta qoıatyndaı meniń qolymnan ne keledi? Jalǵyz túıeniń súti úı ishinen de aýyspaıdy.

— Joq, men senen ondaı járdem surap turǵam joq. Lenın kósemimizdiń ólimin jaýǵa qarsy uran ǵyp kóterip, qazir kásipshiligimizde komýnıser, komsomoldar, pıonerler sanyn ósirýimiz kerek.

— E, qaısysyna alamyn deseń de barmyn ǵoı. Biz sekildi mosqal adamǵa qaısysy durys? Kamsabolyń ba, úı óneriń be? Kómenezińe ala qoımassyń. Oǵan halyq sońynan eretin saýatty adam bolý kerek degendi estidim. Al biz bolsaq álipti taıaq dep bilmeıtin janbyz ǵoı.

— Áńgime sen jaıynda emes, — dedi Petrovskıı, — ózińmen sóılesetin áli kezim bolar. Al qazir balań Háleldi aıtyp turmyn. Ózi neshege keldi?

— Dońyz jyly ǵoı, bıyl on úshke ketti.

— E, qazaq buryn balasyn on úshte otaý ıesi demeıtin be edi? Ras, qazir zaman ózgergen. On úshte otaý ıesi bolyp ne óndiredi? Odan da oqysyn, adam bolsyn. Bıyl mektepke túsýge kesh qaldy. Al bes eshkińniń sońynda júrgeninen ne shyǵady? Odan da osy balańdy bıyl bizge jumysqa ber. Kásipshilikte túıe jetekteıtin jastar jetpeı jatyr. Jáne ózi komsomol qataryna kirsin. Sovet jumysshy tabyna qosylyp, bizdiń sanymyzdy kóbeıtsin.

Bestibaı qýanyp qaldy.

— Ýa, ol kúshik ájetke jaraıtyn bolsa, kim qarsy deısiz. Aıtqanyńyz bolsyn.

Mine, osylaı eshkiniń asyǵyndaı shymyr, on úshke jeter-jetpes Hálel erteńine Qarabuǵaz jumysshylarynyń tobyna qosyldy. Keshikpeı komsomolǵa alyndy.

Osy kúnderden bastap Hálel jumysshy degen ardaqty atqa ıe boldy.

Ómir shirkin keıde baıaý jelip, keıde zymyrap shaýyp ótip jatty. Hálel tórtbaq kelgen, myp - myǵym jigitke aınaldy. Túıeshi bala degen attan qutylyp, Qarabuǵazdyń muz tárizdi kógildir tuzyn qoparýyna kiriskenine úsh jyldan asyp ketken.

Iá, bul bir keshegi kóshpeli eldiń otyryqshylyqqa aýǵan, uly - qyzy mal baǵýdyń ornyna mashına júrgizip, jer astynan kómir, temir shyǵaratyn jumysshy bola bastaǵan uly kezeńi edi.

Osy shaqtyń alǵashqy kógershinderiniń biri, on segiz jasar Hálel, sol Qarabuǵazda tuz aıdynyn buzýshy bop ómir boıy qalar ma edi, qaıter edi, eger onyń bolashaǵy kúrt ózgermese... Buǵan taǵy Petrovskıı men ákesi Bestibaı sebepker boldy.

Osy tusta Ústirt pen Mańǵystaýǵa geolog S. N. Alekseıchık basqarǵan úlken ekspedısıa keldi. Ol bul aranyń bolashaǵy úlken, jalpy zertteý jumysyn keńinen júrgizý kerek ekenin dáleldep, munda munaı keniniń bar ekenin atap kórsetti.

Bestibaı osy Alekseıchık ekspedısıasymen Mańǵystaý dalasyna baryp qaıtqan. Hálel men áıeli úsheýi tańerteńgi shaılaryn iship otyrǵan.

Úıge Petrovskıı kirip keldi. Ol sońǵy kezde kásipshiliktiń partıa komıtetiniń sekretary bolatyn.

— Bestibaı, — dedi ol sol kirgen betinde sol jaqta turǵan kebejege otyra ketip, — seniń járdemiń óte kerek bop tur, kıin!

Osy bir ózimen teteles kisiniń buryn mundaı abyrjyǵanyn kórmegen túıeshi:

— Ne bop qaldy? — dedi tańyrqap.

— Ázir eshteńe bolǵan joq sekildi, biraq biz keshiksek... Máskeýden oqý bitirip kelgen meniń Mıhaılymdy bilesiń ǵoı...

— Árıne. Aýmaǵan óziń, bir bolaıyn dep turǵan jigit. Ózi ınjener deıdi ǵoı.

— Iá, ınjener. Máskeýde ınjenerliktiń oqýyn bitirgen. Byltyrdan beri Qarabuǵazdy zerttep, jer astynyń kóp qazynasyn ashty... Osydan bir aı buryn ekspedısıamen Qarynjaryq qumyn barlaýǵa ketken edi. Ótken jetiniń basynda olardy Aqqudyq mańynan kórgender bar. Sodan keıin habar joq. Pochta aparǵan jigit te taba almaı keldi. «Kerýen jolynan shyǵyp, Ústirtke qaraı bettermiz» degen eken buryn. İzdeýshiler o jaqtan da kezdestire almaı qaıtty. Shamasy, adasyp ketken tárizdi. Mańǵystaý dalasynda qudyq qýalamaı júrgen kisiniń adasýynyń qandaı kúıge túserin óziń de bilesiń ǵoı.

— Bilmeı! — Bestibaı ornynan tez-aq tura keldi. — Tek ózderi tiri bolsyn de!...

— Sosyn ǵoı jan ushyryp saǵan kelip turǵanym...

Onda qazir júremiz. Hálel, ana meniń ingenimdi qomda.

— Oı, túıemen Qarynjaryqqa qaı ýaqytta jetemiz. - dedi shoshyp ketken Petrovskıı.. — Joq, qazir biz jedel salt atpen Aqqumǵa júrýimiz kerek. Qumǵa sol aradan túıemen shyǵamyz.

— Maqul.

Baǵanadan beri úndemeı turǵan Hálel:

— Sizdermen birge men de baram, — dedi.

Mıhaıl Petrovskıı Hálelden tórt - bes jas qana úlken edi. Bıyl buny óziniń ekspedısıasyna jumysqa shaqyrǵan. Osy kezde kásipshilikte tyǵyz jumys kóp bolyp Halel bosana almaı qalǵan.

Bestibaılar eki kún atpen, bir kún túıemen júrip Mıhaıl Petrovskııdiń ekspedısıasy sońǵy ret túnedi degen qudyqtyń qasyna jetkenderinde tań da sarǵaıyp kele jatqan. Túnimen uıyqtamaǵan izdeýshiler ábden qaljyraǵandaryn bilip, osy arada túıeniń júgin túsirip, sál kóz shyrymyn aldyrmaq boldy.

Jambastary jerge tıisimenen, bular uıyqtap ketti.

Balasynyń taǵdyry maza bermegen Perovskıı jurttan buryn ózi oıandy. Jatqandary jańa ǵana tárizdi edi, kún kóterilip qalǵan eken.

— Turyńdar! — dedi ol daýystap.

Kózin ýqalap ornynan túregelgen Hálel jan-jaǵyna qarady.

Júregi kenet qobaljı qaldy. Óziniń týyp-ósken atameken jeriniń beınesinen qorqyp ketti!

Bul ne qylǵan jansyz, netken susty dala!

Shildeniń naǵyz sarsha tamyz ystyq kezi edi. Jańa ǵana naıza boıy kóterilgen kún kúıdirip áketip bara jatyr. Kún sol ózi turǵan tustan shyqty ma, álde sonaý qara qoshqyldana tolyqsı sozylyp jatqan qum belesterdiń ústinen jaǵalap júzip kele jatyr ma, adam túsinip bolar emes. Bular turǵan jerdiń qaı jaǵy shyǵysy, teriskeıi, kúngeıi, qubylasy ekenin aıyrý da qıyn. Jan-jaǵyńa qarasań kileń jal-jal qyrattar, túksıgen qabaqty taý deńgeıleri. Ústerinde — búkil dúnıeni qorshaı júgirgen kókshil saǵymdar. Hálel ózi osy elsiz atyrapta týyp-óskenmen, ómirinde saǵymnyń búkil kókjıekti qorshaı, jer sharynyń tórt jaǵynan birdeı bulaı dóńgeleı oınaǵanyn kórgen emes.

Aspanda ushqan qus, jerde qybyrlaǵan jándik kórinbeıdi, tek qum, taqyr, túksıgen qyrat, jansyz álem! Betińdi kúıdirip áketip bara jatqan qapyryq jel. Dál shekeńnen shadyraıa qadalǵan kún kózi.

Mundaı orasan ystyq kúnderi shóleıt dalanyń qyzǵylttana túsetin ádeti. Oǵan búkil kókjıekte oınaǵan kógildir saǵymdar qosylyp, jer sharynyń ústinen kún qyzǵylt jalyn shashyp, kókke kóterilip jatqan tárizdi.

Osy ǵajaıyp kórinisten Háleldiń júregi endi burynǵysynan beter qobaljı tústi.

— Iapyraı, — dedi ol, — Mańǵystaýdyń dalasyn mundaı ǵalamat dep kim oılaǵan!

Petrovskıı de kún kúıip tursa da, jaratylystyń osynaý jan túrshigerlikteı sýyq; tanys bolsa da, jat sıpatynan kózin almaı qadala qarap, abyrjyp tur eken.

— Myna sumdyqtan kisi tabý túgil, olardyń qaı jaqqa qaraı ketkenin aıyrý da qıyn tıer,—dedi ol óziniń sasyp turǵanyn jasyrmaı, daýsy diril qaǵyp.

— Asyqpańyz, tamyr,—dedi Bestibaı, — adam sheshpeıtin jumbaq bolmaıdy, bárin de tabamyz, — sosyn balasyna qarady. — Túıelerińdi qomdap, shaıyńdy qaınata ber, kóp keshikpeı júremiz.

Ózi qudyqty qorshaı bitken taqyrdyń shetindegi bolmashy buıyrǵyn men túıetikenek ósken borsań sordyń boıyn aralap biraz júrip qaıtty.

Shaıdy qana iship bolǵan soń:

— Al qum ábden ysyǵansha biraz jer júrip qalaıyq, — dedi Bestibaı.

«Kún áli ysyǵansha? Budan artyq ysyǵanda ne bolmaq? Qazirdiń ózinde qyryq gradýstan asyp ketken - aq shyǵar?»

— Qaı jaqqa qaraı júremiz? — dedi Petrovskıı.

— Myna tusqa, Ústirtke qaraı!

Petrovskıı taǵy tań qaldy.

— Ústirt osy jaqta ma? Ony qaıdan bildińiz?

Qara qoshqyl bop kúıip ketken Bestibaı, appaq tisterin aqsıta kúldi.

— Ústirttiń qaı tusta ekenin bilmeı meni qudaı uryp pa? Mynay qapyryq jel bul arada únemi teńiz tusynan Ústirtke qaraı soǵady... Al Ústirtten, ne Bozashy jaǵynan turǵan jel mundaı qapyryq kelmeıdi. Odan sál buıyrǵyn, seleýse ısi shyǵady. Jáne bul jaqtan jel shyqsa aıaǵy qumdy daýylǵa aınalady.

— Al bizdiń balalardyń Ústirtke qaraı bettegenin qaıdan bilesiń?

Bestibaı jartymdy jaýap bermedi.

— Sonda men anaý túıetikenekti jylǵalardy tekke aralady deısiń be?

Budan artyq ol eshteńe degen joq. Petrovskıı de qaıyryp suramady. Tek biraz júrip, shańqaı tús bola Bestibaı taǵy kóshterin toqtatyp:

— Osy bókterde sál tynyshtalaıyq, — dedi de, Petrovskııge qarady. — Kórdiń be, biz júrgeli kózimizge eshbir túıeniń de, adamnyń da izi túsken joq. Biraq bizdiń betimiz durys. Árıne, sizdiń balańyz osy aradan ótken...

— Onda izi qaıda?

— Bul atyraptan iz kórý qıyn. Kileń sor, taqyr, al bolmashy borsań, qumaıtty jerge túsken túıeniń izin tynbaı soqqan jel jaýyp ketedi. On bes kúnde iz túgil qazǵan shuqyr da kórinbeı qalady.

— Onda biz nege senip kele jatyrmyz? Óziń bilesiń bosqa ótkizip alǵan bir kúnimiz joq, kúnimiz emes, saǵatymyz...

— Árıne ǵoı, — dedi Bestibaı kúrsinip,—Biraq siz kúni buryn qoryqpańyz... Bul ushan -teńiz atyrapta birde-bir qazaq adasyp ólgen emes.

— Iapyrmaı, á?.. Biraq olar kileń orys jigitteri ǵoı...

— Bolsa she? Árıne, mundaı shóleıt dalada adam ashtan ólmese de, shólden óledi. Mundaıda, qysylǵan kisi jer qazsa, sý shyǵady. Biraq eń taıyz degende on qulashtaı bolýy kerek. Buǵan kúsh qaıda?

— Azyq-túlikteriniń de bitetin ýaqyty sóz joq aldaqashan bolǵan.

— Eki túıesi bar emes pe? Bireýin soıyp jese de...

Mynadaı ystyqta túıeniń eti qansha kúnge shydaıdy?..

— Ia, bizge asyǵý kerek, — dedi Bestibaı oılanyp. —Árıne, olar adaı jigitteri emes, túıeni soıysymenen copǵa aýnatyp ystaý, keptirý degendi biledi deısińder me...

Taǵy bir kósh ótkennen keıin Bestibaı Petrovsknıge:

— Qudaı buıyrtsa, tań ata balalardyń da jatqan jerine jetermiz, — dedi.

Tań qalǵan Petrovskıı qýanyp ketti.

— Qoıshy? Ras pa?

— Ras bolǵanda qandaı!—dedi Bestibaı jerge shyntaqtaı jatyp. — Olardyń Ústirtke qaraı ketkenin qaıdan bildiń dediń ǵoı tańerteń?.. Mine, myna túıetikenektiń basyn qara? Baıqaısyń ba myna jeriniń sabaqtary bar, búrshikteri joq. Bul qaıda ketti? Bir sarynda jaıyla júrip kele jatqan túıe julyp jegeni haq. Al túıe aýzyndaǵy shóbin, ásirese, túıetikenekti ár otyz - qyryq qadamdaı jer ótkenshe shaınaıdy. Endi óziń oılan, men nege jerden basymdy almaımyn? Bizdiń kele jatqan betimizde túıetikenek pen meńdýana ájeptáýir tyń bitken. Al kóregen kózge olardyń keıbireýleriniń bastary otyz - qyryq qadamnan keıin qyrqylyp otyrǵanyn ańǵarý bálendeı qıyn emes. Jáne sýarylǵan túıe alǵashqy kúni qumalaq tastap otyrady... Kóregen kóz buny da baıqap qalady.

Petrovskıı Bestibaıǵa ábden sendi.

Degenmen, bular Mıhaıldardy úshinshi kún ázer tapqan. Bes jigit eń aldymen kólikterinen aırylǵan eken. Osy araǵa kelgen kúni túnde túıeleri joq bolyp shyǵypty. Ańdyǵan jaý áketti me, álde jershil janýarlar atameken órisin saǵynyp, burynǵy jaıylymdaryna qaraı tartyp otyrdy ma, belgisiz, áıteýir, tańerteń túıesiz qalǵandaryn bir - aq bilgen bular. Azyq - túlikterin arqalaryna tańyp, túıe ketken jaqta el bar shyǵar dep, olardyń qumda jatqan izderiniń sońyna túsip bergen. Biraq kóp keshikpeı jel turyp, qumdy óńirdiń ataqty daýyly soǵyp, bular izden aırylyp qalǵan. Túnimen adasyp, ne qudyq taba almaı, áıteýir bir taqyrǵa kelip qulaǵan. Turǵandarynda kórgenderi — ushy - qıyry joq qumdy dala, dál tóbelerinen shaqyraıǵan kún... Túnde daýylmen alysyp júrip kompastaryn da joǵaltyp alǵan. Qaı jaqtarynyń qubyla, qaı jaqtarynyń teriskeı, kúngeı ekenin aıyra almaı, qaı tusqa júrýlerin bilmegen. Aqyry «táýekel» dep alysta buldyrlaǵan toǵaıǵa qaraı bettegen. Toǵaı degenderi saǵym elesi bolyp shyqqan. Sosyn sol jaqtaǵy taýǵa qaraı burylǵan. Bu da shildeniń quz, qıaǵa uqsas elesi eken. Ne kerek, qaı jaqqa bet almasyn, túbi aınalshyq jegen adamdaı sol baıaǵy ózderiniń alǵashqy túnegen taqyrynan shyǵa bergen. Aqyrynda torsyqtaǵy sýlary da, rúkzaktaǵy tamaqtary da bitken. Jer qazatyn saımandaryn sol qum kezgen alǵashqy daýyldy kúni - aq joǵaltyp alǵan. Osyndaı kúıde, ústerinen qalyqtaǵan qara qustardy kózdep, es-tússiz jatqan jerlerinen kep Bestibaılar tapty.

Jigitter esterin jıarlyqtaı úsh-tórt kún ótkennen keıin Qarabuǵazǵa qaıtyp kele jatyp Mıhaıldan Hálel:

— Qandaı cop senderdi sonaý qum dalaǵa aıdap barǵan? - dep suraǵan.

— Biz sol qum daladan munaıdyń jer betindegi belgilerin izdedik.

— Qaıdaǵy munaı? Qum men sorda ne qylǵan munaı?

— Mańǵystaý men Ústirttiń asty tolǵan munaı.

— Qoıshy?!

— Munaıdan basqa da onda tolyp jatqan qazyna bar. Áli sonyń bárin tabamyz.

Osynaý qulazyǵan japan dúzden jer baılyǵyn izdep júrgen bul jigitterdiń erligine Hálel tań qalǵan. Ózi de osylardaı bolýdy ishteı tileı qalǵan. Tipti týyp - ósken jeriniń baılyǵyn mynalardaı beıtanys jurttyń izdep júrgenin qyzǵanǵandaı da edi. Al óz basy dál qazir osy teńizdeı ushy-qıyry joq keń atyrapty kezip - aq keter edi, átteń ne kerek, jar astynda jatqan asyl zattardy qalaı tabý kerek ekenin bilmeıdi.

Dál osy kezde Mıhaıl Petrovskıı Bestibaıǵa:

— Aqsaqal ,bul sizderdiń jerińiz ǵoı, biz munaı izdesek, bárimizdiń qyzyǵymyz úshin izdep júrmiz, eger qarsy bolmasańyz, bizge jol kórsetýshi bop jumysqa kirińiz, — degen.

— Igilikti is istep júrsińder, — degen Bestibaı. — Bul aradan jer maıy shyqsa, adaı aýyldary kerosin alýǵa Orynborǵa barmas edi. Biraq men qartaıyp qaldym, eger jaraıdy deseńder Háleldi alyńdar. Bu da osy arada týyp-ósken, dala balasy ǵoı, senderdi adastyrmaýǵa jarap qalar.

Mıhaıl Hálelge qaraǵan:

— Hálel, qalaı, bizge jumysqa kiresiń be? Buryn da aıtyp edim ǵoı.

— Kiremin! - dedi Hálel oılanbastan. Qarabuǵazǵa kelisimenen Hálel tuz qoparý jumysynan shyqty. Endi ken zertteýshilerge erip óziniń janyndaı jaqsy kóretin sardalasyn kezdi. Aldymen jol kórsetýshi, sodan keıin tas ýatýshy, qudyq betinen jer maı jınaýshy boldy. Sóıtip júrip ol ekspedısıanyń eń kerek adamynyń birine aınaldy.

Bestibaıdyń Mıhaıl Petrovskııge jol kórsetip júrgisi kelmegeni — kezekti endi balasy Hálelge bereıin degeni edi. Qyran balapanynyń ózinen joǵary ushqanyn, qulan qulynynyń ózinen shabysy asqanyn tileıdi. Bestibaı hat tanymaǵanmen de, aqyldy shal edi. Qazaqta mundaı kókireginiń jaryǵy bar oqymaǵan káriler kóp. Bestibaı da úrim -butaǵynyń bolashaǵy — osy Petrovskıı tárizdi, keń peıil jandarmen tatý - tátti turýda, solarmen birlesip jumys isteýde ekenin túsingen. So sebepten de Hálelge Mıhaılmen birge bol dedi. Áke sózin bala da uqty. Onyń ústine jer astynda kóp qazyna bar degennen keıin, atameken dalasynyń qoınyn arshyp, qushaǵyndaǵy baılyǵyna kenelýge qumarlana tústi.

Bular Qarabuǵazǵa kelgennen keıin, bir kúni Petrovskıı Bestibaıǵa:

— Meni Mańǵystaýǵa partıa jumysyna jiberetin boldy, — dedi,—jaqynda kóshpekshimiz. Umytpasam, óziń de sol mańaıdan sekildi ediń ǵoı, bizben birge, múmkin, elińe qaıtarsyń?

— Iá, Ózek, Qyzylsaı ańǵary bizdiń aýyldyń ejelgi qystaýy. O jaqtan kún kóre almaǵan soń kóshtik qoı. Munda áıteýir kire tartasyń, jol kórsetesiń. Al óz elińde?.. Baǵyp otyrǵan malyń joq. Malsyz adamǵa Mańǵystaý jat jer.

— O jaqta da endi jaman bolmaıdy, — degen Petrovskıı, — jaqynda konfeske bastalady.

— Onyń ne bále?

— Baılardyń malyn, jerin alyp, kedeılerge úlestiredi...

— Túsinsem buıyrmasyn.

Petrovskıı Bestibaıǵa qazaq dalasynda bolyp jatqan sovettendirý saıasatynyń otyryqshylyqqa kóshýdiń, kedeıler birlesip qosshy uıymyna kirýdiń ne ekenin uzaq túsindirdi. Osy naýqandardyń aıaǵy baılardyń mal - múlkin, jerin kedeılerge alyp berip, ózderin jer aýdaratyn konfeskege aparyp soqqaly turǵanyn baqaıshaǵyna deıin shaǵyp, tolyq etip aıtyp berdi.

— Sen tárizdi joqshylyqtan kóp mehnat kórgen beınetqorlar bul tartysta shet qalýǵa tıisti emes. Tap jaýlarynan ózderińniń úlesterińdi alyp, baı – manaptardy aralaryńnan alastap, birlesip jańa ómir qurýlaryń kerek, — degen.

— Baı-manaptar bizge ne kórsetpedi? Atamyz bir Janbozdan shyqqan Túıebaı maǵan ne istemedi? Baıdy bylaı qoıǵanda, Sarydan ne kórmedik? Rýlas ekenin paıdalanyp, jigitterine basshy etip, salyp qoıǵan joq pa sońymyzǵa ony Túıebaı? Al sol Túıebaıdyń óz basym on úshimnen jıyrma besime deıin túıesin baqtym. Sondaǵy maǵan tólegeni jalǵyz bota. Áıteýir, qudaı aıap túıe boldy. Myna kúlsary ingen sol. Sóıtse de, jalǵyz bota on eki jylǵy malaı aqyǵa tym az. Qanaý degen sol emes pe?—Bestibaı kenet júdeı qaldy. — Árıne, olardy alastaý ádilettik - aq. Biraq ózim ondaı jaıǵa úlestirgen baı malynan qotyr eshki almaımyn.

— Nege?

— Qarǵys atsyn olardy, qarǵys atsyn! Aramdyqpen jınalǵan baı maly kimge yrys bolady deısiń...

Bestibaı óz eline Petrovskıımen qaıtýǵa kóndi. Bular Mańǵystaýǵa birge kóshken. Jolaı úsh júz túıe bitken shalqyǵan baı Túıebaıdyń qandaı adam ekenin jyr etken. Atalarynyń bir rýdan ekenine qaramaı, ol Bestibaıdy basybaıly qulyndaı paıdalanǵan eken.

— Iá, — degen Petrovskıı, — qazaqtyń rýy degeni qaramaǵyndaǵy aǵaıyn-týysqa sózin sóıletip, shoqparyn urýǵa, saıaq jınaýǵa baı men bılerge ǵana kerek. Al kedeıdiń shyn jan aıamas týysy — ol óz tabynyń, kedeı tabynyń adamdary... Mysalǵa sen ekeýmizdi alaıyq. Men oryspyn, sen qazaqsyń, rýymyz túgil, ultymyz da bólek. Al men saǵan atalasyń Túıebaıdan anaǵurlym jaqynmyn.

— Sóz bar ma?

Osylaı birte-birte Bestibaı kimniń dos, kimniń qas ekenin uqty.

Bular Mańǵystaýǵa kelgen kezde Kaspıı teńiziniń atyrabyndaǵy jaıylymǵa laıyq qudyq pen qystaý óńirindegi jer bitken bólinip, aýyldyq jerlerde saýattandyrý naýqandary bastalyp ta ketipti. Bul bir sovettendirý isi qyzý júrip jatqan shaq edi.

Dúnıe únemi bir qalpynda turmaıdy, únemi ózgerip turady degen mine, osy! Keshegi qudyq úshin qolyna shoqpar - soıylyn ustap, rý - rý bop, jan - jaǵyndaǵy kórshilerimen tynbaı jaýlasyp, jeli azynaǵan cap dalany tyqyr júndi túıemen kezip júrgen eldi búgin til quraldy ashyp, baqandaı saýsaqtarymen «álipbıdi» túrtkilep, saýatsyzdyǵyn joıýǵa qyzyl otaýǵa jınalady dep kim oılaǵan!

Ómir ózgeredi; halyq ózgeredi. Bul - ejelgi qaǵıda. Adaılar da qatyp qalǵan tas emes, mezgil yqpalyna qaraı bular da ózgere bastaǵan.

Mańǵystaýǵa kelgennen keıin Petrovskıı OGPÝ bólimshesiniń bastyǵy bolyp bekitildi. Ózimen birge kóship kelgen Bestibaıdy ol atqosshy etip aldy. Aq bandy taýsylǵanmen, Sovet ókimetine narazylardyń tegis bite qoımaǵan kezi. Atyrapta áli de shoǵyrlanǵan tentekter, baýkespe ury - qary, qanypezerler kóp... Petrovskıı atqosshysyna da altyatar bergizdi. Jáne ózi qalaı atylatynyn úıretti.

Qarýyna etene bolyp úırenip qalǵan Bestibaı:

— Osynyń maǵan keregi qansha? — dedi bip kúni Petrovskııge, ekeýi saıda oq atyp, qaıta otyrǵandarynda, — ózge adaılardaı qolyma soıyl da ustap kórgem joq, bar qarýym ómirbaqı tobylǵy sapty qamshym bolyp kelgen.

Petrovskıı sál ezý tartqan:

— Qamshymen tek maldy ǵana qorqytasyń. Al qasqyr shapsa ne isteısiń?

— Mańǵystaýda adamǵa shabatyn qasqyr neken - saıaq.

— Adamnyń qasqyry da joq pa?

— Árıne, ondaılar bar ǵoı. Biraq óziń tımeseń qazir olar da tımeıdi...

— Solaı oılaısyń ba? Áli ózińe talaı qandy aýyz qasqyrlardyń shapqanyn kóresiń. Tura - tur. Mańǵystaý tárizdi qazaq dalasynda tap tartysynyń naǵyz kúsheıetin kezi endi kele jatyr. Kerek ýaqytynda qapy qalmas úshin kúni buryn myltyqty dáldep atýdy úırene ber.

Petrovskııdiń aıtqany keldi. Bir aı ótpeı, bul jaqta da baılardyń mal-múlkin konfıskeleý naýqany bastaldy. Bıyl Orynbor mańyndaǵy jaılaýyna barmaı qalǵan Túıebaıdyń mal-múlkin konfıskeleýge ýákil bolyp Petrovskıı taǵaıyndaldy. Ol qasyna Bestibaı men eki mılısıoner jigitin ertip, tórteý bop baıdyń eline júrip ketti. Túıebaıdyń aýyly jaılaýynda bolmaı shyqty. Jyldaǵy ádetin buzyp, túıesiniń aqsaq taılaǵyna deıin qaldyrmaı aıdap, Qarynjaryq qumyna kóship ketkeni anyqtaldy. Biletin adamdar: osydan bir on bes kún buryn Orynborda oqyp júrgen Sarynyń Begis degen balasy kelgen. Baıdyń kósh betin ózgertýi, ne bolsa da, sol nókeriniń ulynan shyqty, — degen, —jáne Begis túnegen kúnniń erteńine baı aýyl-aımaǵymen tura kóterildi. Al túıelerin berik qomdaýyna qaraǵanda, ol tek Qarynjaryq qumyna emes, Túrikmen jerine, tipti, ári qaraı asyp ketpese netsin, tym etek-jeńin jıa kóshýinde bir gáp bar.

Qasyndaǵy úsh kisimen Petrovskıı baı kóshiniń sońynan qýyp bergen. Jáne bir senimdi adamdy Qarabuǵazdaǵy OGPÝ bólimine jibergen. Túıebaıdyń kóshin Túrikmen jerine ótkizbeýlerin ótingen. Jáne bulardyń attandyrǵan jaýyngerleri, baıdyń aýylyn keıin qaıtarý úshin, óziniń jasaǵyna kelip qosylýyn suraǵan.

Qarabuǵazdan kelgen tórt qyzyl ásker men Petrovskııdiń adamdary qazaq jigitterimen Qarynjaryq qumynyń Túrikmenge taıaý tusyndaǵy Qarashyqsaı qudyǵynyń kúngeı jaǵynda kezdesti. Tún tastaı qarańǵy edi. Sirá, qyzyl áskerlerdi kúni boıy syrtynan ańdyp júrgen bolýlary kerek, Petrovskıı jigitteri qudyqtan attaryn sýaryp, qum shetine kelip, sál kózderiniń shyrymyn almaq bop qısaıǵan shaqtarynda jıyrma shaqty jigit: «Janboz!», «Janboz!» dep atoı salǵan. Túngi aıqaı qandaı úreıli, jańa ǵana tynysh jatqan qarańǵy álem myń san qol urandasyp at qoıǵandaı, kenet dúrlige qalǵan. Satyr - sutyr siltengen soıyl, shoqpar, osqyrǵan, pysqyrǵan, dúbirleı shapqan jylqy, aqyrǵan, ókirgen kisi daýystary. Jaý tıgen únsiz dala kenet qorqynyshty únderge toldy. Gúrs-gúrs atylǵan besatar, shańq-shuńq etken altyatar daýystary estildi. Biraq jaý dúmpýi zamatta basyldy. Myltyq daýsyna úırengen Adaı jylqylarynyń úrkip, qumdy dalaǵa qaraı shaýyp bara jatqan dúbirleri estildi.

Aıqaı shyqqanda eń birinshi ornynan atyp turǵan Petrovskıı soıylǵa jyǵylypty. Tań qulanıektenip alakóleńke bola bastaǵannan - aq jigitter Petrovskııdi shıneline jatqyzyp, jan - jaǵynan kóterip qudyq basyna qaıta ákeldi.

Jara qanyn jýyp, basyna sýyq sýǵa malynǵan oramal tartty. Biraq soıyl qaraqusynan tıgen eken, tilge kelmeı Petrovskıı kún shyǵa máńgi kózin jumdy.

Bestibaı: «Qazaq dalasynda tap tartysynyń naǵyz kúsheıer kezi kele jatyr», — degen Petrovskııdiń sóziniń ne ekenin endi uqty. Aıaýly bastyǵynan, joq, bastyǵy emes, jan joldasynan aırylǵany janyna qatty batty. Týǵan baýyry ólgendeı, jańa ǵana ózderi jerlegen Petrovskıı qabiriniń basynda uzaq otyrdy. Kózinen aqqan búrtik - búrtik ystyq jasty kústi qolynyń syrtymen aqyryn súrtti.

Sonaý kógildir sýly Neva ózeniniń jaǵasynda týǵan Petrograd jumyskeri Petrovskııdi Mańǵystaýdyń qumdy dalasyna kelip osylaı óledi dep kim oılaǵan?

Bu da óziniń ushar qıasyn, qonar uıasyn kózdegen qus tárizdi, adam balasynyń baqyt jolyn izdeýiniń bir kýási emes pe?

Iá, bul solaı! Óz baqyty joq, óz baqyty úshin emes kedeı tabyna baqyt izdeý jolynda tek Petrovskıı tárizdi halyqtyń aıaýly adal uldary qaza bola alady, oqqa ushady. Tap tartysy degen, mine, osy.

Osylaı Bestibaıdyń da júregi tap tartysynyń eń alǵashqy álipbıin túsine tústi. Sóıtip, ol Túıebaıǵa burynǵysynan da qatty kektendi. Joldastarymen tize qosa otyryp, baı aýylyn keıin qaıtardy. Bestibaı aýdannan kelgen jańa ýákildiń qasynda bolyp, Túıebaıdyń mal - múlkin kedeılerge bólip beretin konfeskege qatysty. Tek, baı bularǵa qarsy jigitterin jibergenin moıyndamady. Bul kinásin qyzyl áskerler de onyń moınyna qoıa almady. Oqıǵa qara túnde boldy ǵoı. Shapqan jigitterdiń eshqaısysy qolǵa túsken joq. Qur baıdyń áreketi degenge zań kónbedi. Onyń ústine, Sary men onyń balasy Begis te sol Petrovskıı ólgen kúniniń erteńine úshti - kúıli joq bolyp shyqty.

— Sary qaıda ketti? — degen ýákildiń tegeýrindi suraǵyna, túıeniń qaıysyndaı siri bet, sary saqal baı sol siresken qalpynda:

— Qaıdan bileıin!—dedi. — Ol meniń eki týyp bir qalǵanym ba edi? Kim qashpaı jatyr qazir menen? Ketti de óz betterine.

Rasynda da solaı edi. Petrovskııdi Túıebaıdyń jasaǵy óltiripti degen sybysty estisimenen - aq, qalada júrip kózi ashylyp qalǵan Sarynyń balasy Begis, bir bálesine urynyp qalmaıyq dep, baıdan at quıryǵyn birjolata kestirtip, ákesin qalaǵa alyp qashqan.

— Al ózderińniń betteriń qalaı edi? Qarynjaryqqa kóship barǵanmen, onda qysty ótkize almaıtyn edińder ǵoı?—degen suraqqa:

— Árıne, — baı jasyrmaı shynyn aıtqan. — Bul mal shirkin botasynan, qulynynan órgizgendikten be, adamǵa ystyq qoı. Qazaq qara jerge kirgenshe mal - mal dep ótedi emes pe... Burynǵy jaǵdaı joq, Orynbor dalasyndaǵy jaıylymymyz da mujyqtarǵa kóshken. Olar jınalyp TOZ bolmaqshy kórinedi. Ol shirkinder bizdi birjolata tozdyryp, qurtyp jibereıin degen ǵoı. Sonda biz qaıda baryp kún kóremiz? Mynaý qyrýar túıeni qaıda baǵamyz?.. Qudyq mańdaryn kedeılerge byltyr bólip bergensińder. Árıne, Túrikmen jerine aýyspaq bop kóshkenbiz. Sybyrlaǵandy qudaı estimeı me degendeıin, shamamyz kelse odan ári de ótip ketpek edik.

— Balańyzdy osy jaqqa tastap pa?

— Qaı balany aıtasyńdar? Mende bala joq...

— Ájiǵalı she? Álde ol sizden týmap pa edi?

Jalǵyz uly Ájiǵalıdiń atyn estigende, shaldyń kózinde kenet bir jyly ısharat sezildi de, birtindep baryp joıyldy. Endi onyń úninen maqtanysh sazy estilgendeı:

— Ol ıtti bala degennen kóri, kókjal qasqyr degen jón bolar...

Túıebaıdyń balasy Ájiǵalı, shynynda, qandykóz kókjal qasqyr edi. Orynbor kadet korpýsyn bitirisimen, general - gýbernatordyń adútanty jáne tilmashy bolyp qyzmet istegen. Túıeni túgimen jutatyn jemqor, kesip alsań qan shyqpaıtyn qaısar bop jaralǵan bir naısap. Anda - sanda aýylǵa kelgende, el ishin uıqy - tuıqy etip ketetin. Janbozdan shyqqan jelókpe, esersoq jigitterdi sońynan ertip alyp, sary ala qylyshyn súıretip, ákesine qyrǵı - qabaq aýyldardyń basyna áńgir taıaq oınata, momyn jurtty qyryp jibere jazdaıtyn. «Janboz! Janboz!» degenge eligip, buǵan eretinniń biri - Sary bolatyn. Bul bir jalǵyz atty kedeı, biraq balýan, kókparshyl, jan shydatpaıtyn soıylger jigit edi. «Sen myqtysyń!» degenge seńseń bórki qara qazandaı bop masaırap, Ájiǵalıdiń shashpaýyn kótergish - aq. Túıebaı keıde barymtaǵa da attandyryp alatyn. Atamyz bir dep baı sózin eki etpeıdi. Baı bergen qysqy soǵymy men jazǵy saýynyna máz. Ákesine baǵynyshty Saryny Ájiǵalı da ózine jaqyndatýǵa qumar. Elden op - ońaı túsip jatqan para, oljadan túlki alǵan búrkitke qyzyl asatqandaı Ájiǵalıdiń da birdeńelerdi Sarynyń kómeıinen qylqytyp jiberetin ádeti bar. «Meni ózine jaqyn sanaıdy, týys sanaıdy» dep Sary odan saıyn baıdyń balasynyń degenin oryndaýǵa qulshyna túsetin...

Ájiǵalıdiń tizgininde júrý, túbi, Saryǵa nemen bitetini belgisiz edi, áıteýir, qazaq jerinde azamat soǵysy bastalyp, ekeýiniń ómir joly eki bólindi.

Ájiǵalı sol azamat soǵysy bastalysymen - aq óz aýylyń ákesiniń qarasyn kórgen joq, qolyna myltyǵyn ustap qyzyldarǵa qarsy shyqty. Alǵashqy kezde Jympıtydaǵy alashorda áskeriniń bir eskadronyn basqaryp, polkovnık Belovtyń polkimen birge qyzyl áskermen urysty. Sońynan Belov polki Oral maıdanynan jeńilip, Gýrevke qaraı shegingende, Ájiǵalı qasyndaǵy bes jigitimen kilt bóten jaqqa buryldy.

Sóıtip, keshegi qylyshynan qan tamǵan alashorda ofıseri eline, óz aýylyna qaıtýǵa, bir soǵarsyń dep ákesiniń aýylyn ańdyp júrgen qyzyl áskerden qorqyp, endi amalsyz Tolstovtan bólinip, qum arasyna sińip ketýge májbúr boldy.

Osylaı ol qashyp júrip, bir kóshpendi sharýany qorqytyp onyń qyzyna úılengen. Ózi tárizdi taǵy basqa ury - qarylardan kádimgideı bandy quryp, qalyń qumnyń arasyna sińip ketken.

Túıebaıdy konfıskeleýge kelgen adamdardyń da baıdan surap otyrǵany osy Ájiǵalı jaıy edi.

— Sóıtip, siz balańyzdy sol baıaǵy ketkeninen beri múldem kórgen joqsyz ǵoı? — dedi komısıa bastyǵy.

— Joq, kórgem joq, — dedi Túıebaı sol tunjyraǵan qalpynda.

Petrovskııdi «Janboz! Janboz!» dep uran salǵan bir top jigitter óltirip ketipti» degendi estigende Túıebaı qýanyp qalǵan. «Bar ekensiń ǵoı, jalǵyzym!» degen ol ishinen. Ákesiniń basyna kún týǵanda bir belgińdi berdiń ǵoı. Ózi Petrovskııge qarsy jasaq jibergen joq, al bunyń joǵyn jalǵyzynan bóten kim joqtaıdy.

— Meıilderiń, — dedi Túıebaı kenet, — kúsh qoldaryńda, kisi óltirtti dep meni aıyptaý qazir op - ońaı, biraq men bireýdi óltirińder dep eshkim jibergem joq.

Biraq ishteı taǵy: «O, qudaı, artyq aıtsam óziń kesh, tek jalǵyzymdy saqtaı kór!»—dedi aqyryn kúbirlep.

Konfıskeleýge kelgender, árıne, kisi óltirttiń dep kiná taǵa almaǵan, tek mal-múlkin tegis konfıskelep, ózin úı ishimen Sibir jaqqa jer aýdarǵan.

Bestibaı dúnıe shirkinniń qandaı qıyn ekenin osylaı birte-birte myqtap túsindi. Biraq odan Bestibaı ózgege sózin ótkize qoıatyndaı dárejege jete qoıǵan joq. Sol báz - baıaǵy qarapaıym qalpynda qaldy. Bar qolynan kelgeni Petrovskıı qaıtys bolǵannan keıin NKVD - ny tastap (OGPÝ bul kezde NKVD - ge aınalǵan), kempirimen ekeýi qartaıýǵa aınalǵan jalǵyz ingenderimen qumdaǵy jaman qystaýyna qaıta kóship barǵan.

Al eki jyl ótkennen keıin Mıhaıl Petrovskıı ortalyqqa jumysqa shaqyrylyp, júrgeli jatqanda, Mańǵystaýdan munaı zertteýge Lenıngradtyń ekspedısıasy kelgen. Osy ekspedısıaǵa Mıhaıldiń ózi Háleldi ertip ákep, jer burǵylaıtyn mashınaǵa jumysqa kirgizdi.

Sol kúnnen bastap Háleldiń taǵdyry birjolata ózgerdi.

Ol shý degende mashına maılaýshysy boldy, sodan birte - birte burǵylaý sheberi mamandyǵyna jetti.

Osylaı Hálel munaı zertteýshilerdiń qatarynda múldem qaldy.

Bul alǵashqy qazaq munaıshylary shyǵa bastaǵan birinshi besjyldyqtyń tusy edi.

Bala kezinen topyraǵy sekseýildeı janatyny esinde qalǵan týǵan dalasy Ózek ańǵaryna munaı zertteýshilerdi jurttan buryn alyp kelgen de osy Hálel edi.

II

Jer de adam tárizdi, syrty qandaı suryqsyz bolmasyn, keıde ishinde ǵajaıyp asyl qasıet — baılyq jatady.Tek adamnyń da jerdiń de sol syryn asha bil. Osyndaı bir jumbaq jer Ózek edi.

Ózek!

Mańǵystaýda ne kóp, ózek kóp, ne joq, ózen joq!

Sondyqtan da buıyrǵyn, aq seleý, jýsan, alabota, erkek shóp, túıetiken ósetin osynaý alys atyrapta qulama jarly ańǵardyń túbinde jyltyrap aqqan jińishke sýy bar jerdi el ózen demeıdi, Ózek deıdi. Atam zamannan bul arada osy jurttyń qystaýlary turatyn. Bir kezderde mynaý ǵajaıyp qulama ańǵardy boılaı burqyrap ózen de aqqan bolar? Sol sebepten de Ózekke el qonyp, atameken qonysy etken shyǵar?

Iá, bul aradan erte zamanda ózen ótken. Mynaý jarqabaqty tereń arna — sonyń kýási. Biraq ol ózen qaı ýaqytta bolǵan? Múmkin sonaý Sarmat teńizi tartylǵannan keıin be? Álde qazaq Álimsaqtan deıtin Saq zamanynda aqty ma? O da múmkin. Áıteýir bir kezde ózen ótken osy tusty qazaq Ózek ataǵan. Ózek degen sóz de kóne, ony solaı dep ataǵan qazaq eli de ejelgi el.

Mańǵystaýdyń uly tartysy osy Ózekten bastaldy.

1958 jyly mart aıynyń burqasyndy, yzǵarly jeldi bir kúni Mańǵystaý barlaý tresinde jumys istep júrgen eki belgili orys geologtary V. P. Jıherev pen V. V Kýzmany jáne jas ınjener Jáleldi fort Shevchenkonyń qalalyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary shaqyrdy.

Jálel ótken jyly ǵana joǵarǵy oqý ornyn bitirip, osy Mańǵystaýda zertteý jumysynda júrgen.

Samaıyna aq kirgen, uzyn boıly, aqsary mosqal kisi, amandasyp bolyp, áńgime bastalǵannan keıin:

— Mańǵystaýda munaı kásipshiligi ashylǵaly jatyr degennen keıin, bul araǵa úkimet uıǵarýmen qanshama jumysshy, munaı mamandary kelgenderin bilesińder me? — dedi.

— Bilemiz, — dedi úsh ınjenerdiń qyzmet jaǵynan úlkeni Jıherev, — kóp kisi keldi.

— Bilseńder, — dedi birinshi sekretar. — Olarǵa jumys taýyp berý kerek, kóbi úı ishimenen kóship kelip jatyr.

— Úlken barlaý óndirisi áli qurylǵan joq qoı, — dedi Jıherev. — Al munaı izdeıtin bir - eki partıalarǵa onshama kisiniń qajeti joq.

Birinshi sekretar qabaǵyn sál shytty.

— Óndiris qurylmasa, qurý kerek.

Jıherev te qabaǵyn shytty.

— Qalaı quramyz? Áli munaıy bary - joǵy ábden zerttelgen birde - bir ken orny joq. Al Qyzan men Tóbejikte kásipshilik qurýǵa bolmaıtynyn geologıa ınstıtýtynyń bir top mamandary negizdegen. Bizdiń qolymyzda búgingi tańda basqa derek joq.

Birinshi sekretar geologtyń sózine qulaq qoımaǵandaı syńaı kórsetti.

— Óndiristi bylaı qurasyńdar, — dedi ol óz oıyn jalǵap. — On kún boldy sonaý Mahachkala arqyly Ýralmash zavodynyń tórt tereń burǵylaý «ÝZTM» qondyrǵysy kelgenine. Mundaı alyp mashınalardy jınap, bizge jetkizýdiń ózi qandaı qıyn jumys ekenin bilesińder. Al bul jerde sol qondyrǵylardy kútip otyrǵan daıyn tórt brıgada bar. Tezirek burǵylaý stanoktaryn iske qosý kerek. Tehnıkanyń tot basyp jatýyna jol berilmeıdi.

Jıherev tunjyraı sóıledi:

— Olardy qoıatyn anyqtalǵan daıar alańdar joq dedim ǵoı men jańa...

— Onda meniń sharýam joq, — dedi endi qabaǵyn qattyraq shytyp birinshi sekretar. — Jer mamandary sendersińder, tabyńdar! Qysqasy, tórt qondyrǵy júrgizip, jumysshylar jalaqy alyp, úı - ishterin asyraýlary kerek. Jáne sondaı qıynshylyqpen ákelingen mashınalar bos jatpaýǵa tıisti. Jurt tezirek jumysqa kirissin!

Geologtar terlep ketti.

— Merzim bir aı! — dedi birinshi sekretar osymen áńgime bitti degendeı ornynan túregelip.

Iá, bul jarlyq kúrt berilmegende, múmkin Mańǵystaý munaı taǵdyrynyń sheshilýi áli de uzaq jylǵa sozylar ma edi, qaıter edi... Biraq bul jarlyq úzildi - kesildi nege óktem berildi? Mańǵystaýda munaı bar degendi kim aıtqan?' Kim zerttegen?

Kaspıı jaǵasyndaǵy túbekke eń birinshi kóńil bólgen birinshi Petr edi. Árıne, ol Mańǵystaýdyń jer baılyǵyn asha qoıaıyn dep bul araǵa kóńil qoıǵan joq. 1713 jyly Qyzylsý shyǵanyn jaılaǵan, babalary Sırıa arabtary, bertin kele ákeleri túrikpen bolyp ketken Hodjanepes Uly Petrdiń atyna shaǵym bergen. Hodjanepec Abdal rýyna jatatyn Hodjanıazdyń nemeresi, Súıinniń balasy, aýqatty kisi eken. Ol aryzynda «alla taǵalanyń jazýy boıynsha jaratylǵannan, Kaspıı teńiziniń Shaǵam (osy kúngi Krasnovodsk) shyǵanynyń tusyna kelip quıatyn uly ózen Amýdarıany ózbekter Jarakaı degen tusqa bóget salyp, óz jerlerine buryp áketti. Endi Amýdarıa Kaspııge emes, Aral teńizine quıady» degen. Hodjanepes aq patshadan mal baqqan Mańǵystaý jurtyna ózenin qaıtaryp berýin ótingen. Jáne hatynda Amýdarıanyń burynǵy aqqan arnasy Uzboıdy syzyp kórsetken. Birinshi Petr patsha Mańǵystaý halqyna jany ashyǵandyǵy úshin emes, Úndistanmen tikeleı qarym-qatynas jasaý kókeıkesti armandarynyń biri bolǵandyqtan, bul shaǵymdy erekshe kóńil bóle qaraǵan. Eger Amýdarıa burynǵydaı Kaspııge qaraı aqsa, Hıýaǵa deıin, qumdy dalany keshpeı, sýmen jetýdiń jeńil túsetinin túsingen. Al arjaǵynda Úndistan, ol Ústirt pen Máskeý arasynan jaqyn. Sol sebepti patsha qyzmetinde júrgen cherkes knázi Mýrtaz Bek balasyna — gvardıa kapıtany Aleksandr Bekovıch Cherkasskııge bergen jarlyǵynda: «Amýdarıa ózeniniń quıǵan jerine myń adamdyq bekinis turǵyzý kerek... Elshi bolyp Hıýa hanyna bar. Jolyń sol ózenniń boıy bolsyn, aǵysyna jáne salynǵan bógetke yqylasyńdy sala qaraı júr. Yńǵaıy keletindeı kún týsa ózendi burynǵy arnasyna túsirip, Aral teńizine quıatyn jolyn bekitý kerek», — dep jazǵan.

Aleksandr Bekovıch Cherkasskııdiń ekspedısıasy bul arada eki ret boldy. 1715 jáne 1717 jyldary. Aqyrynda Hıýa hany jendetteriniń qolynan ekspedısıa adamdarymen birge qaza tapty. Biraq ol alǵashqy saparynda Edil ózenimen júzip kelip, Kaspıı teńiziniń shyǵys tusyndaǵy Bozashy túbegin, Túpqaraǵan qoltyǵyn, Qum múıisin kartaǵa túsirip ketti.

Bul Mańǵystaý túbegi zerttelýiniń bastalýy edi. Osydan keıin Rossıa patshasy Mańǵystaýdy esinen esh kezde shyǵarmady. 1820 jyly, osy aranyń jaǵrafıalyq, áskerı -soǵystyq qolaılylyǵyn tolyǵyraq bilýge G. S. Karelın, E. I. Eıhvald, N. A. Seversev, N. N. Lomakın tárizdi oqymystylary bar polkovnık F. F. Berga basqarǵan arnaýly áskerı ekspedısıa shyqty. On bes jyl ótpeı osy ekspedısıanyń usynysy boıynsha Túpqaraǵan qoltyǵyna birinshi áskerı bekinis — osy kúngi fort Shevchenko salyndy. Endi bul tus tek áskerı qorǵanys orny emes, uly Rossıa patshalyǵynyń ózine qarsy bas kótergen, bostandyqty kóksegen uldaryn jer aýdaratyn taǵy bir «barsa kelmes» qamalyna aınaldy. Sondaı «bostandyqty kókseýshilerdiń» biri, 1850 jyly osy araǵa, sol kúnderdegi fort Aleksandrııskige, ásker qataryna alynyp, jaı soldat dárejesinde aıdalyp, Ýkraına halqynyń ardaqty uly Taras Grıgorevıch Shevchenko keldi. Ol bunda jeti jylyn etkizdi jáne óziniń áıgili «Qaıyrshy balalar», «Qazaq qyzy Katá» tárizdi baýyrmal eldiń turmysynan alynǵan, sondaı - aq «Kazarma», «Memleket judyryǵy» atty adamnyń janyn oıatqan saıası sýretterin saldy. Topografıalyq ekspedısıaǵa sýretshi bolyp qatysyp kóshpeli eldiń aýyr turmysyn óz kózimen kórdi.

Rossıa bul óńirde budan keıin de óziniń ekspedısıalaryn jiberýin toqtatqan joq. Áıgili geograf Nıkolaı Ivanovıch Androsov túıemen myńnan astam shaqyrym jer júrip, Mańǵystaýdyń jaǵrafıalyq kartasyn jasady. I. V. Mýshketov búkil Kaspııdiń arǵy betiniń tóńiregin kartaǵa túsirdi. Androsov budan keıin de birneshe ret kelip, Mańǵystaýdyń bóten jerlerin zerttep, bunda jer astynda túrli baılyqtardyń baryn kitap etip jazdy. Bul ǵalymnyń jumysyn M. V. Baıaýrnas jalǵastyrdy. Ol 1910 jyly Qarasaztas qudyǵynan maı sińgen topyraqty, sý betinde qalqyǵan jermaıdy kórdi. Osydan bastap Mańǵystaýda munaı bar degen alǵashqy oı týdy.

Bulardan keıingi de, V. V. Mokrınskıı sekildi ǵalymdar ken zertteýshi geologtar Qyrymnyń, Kavkazdyń, Jerorta teńiziniń jaǵrafıalyq qurylystaryna Mańǵystaý tabıǵı jaratylysynyń uqsastyǵyn dáleldep, osynaý ajarsyz surǵylt dalanyń asty tabıǵat qazyna mol degen qorytyndyǵa keldi.

Mańǵystaýǵa Sovet ókimeti ornaǵannan keıin bul arada zertteý jumysy qaýyrt júre bastady. Biraq Uly Otan soǵysy bastaldy da, damyp kele jatqan jumys kilt toqtady.

Osylaı soǵys aldynda zertteýin aıaqtaı almaǵan Lenıngradtyń Búkilodaqtyq geologıalyq ǵylymı – zertteý ınstıtýty 1950 jyly barlaý jumysyna qaıtadan kiristi. Al 1951 jyly Gýrevten munaı izdeýshi partıasy shyqty. Osydan bastap bul óńirdiń jerine birde-bir tynyshtyq bolǵan joq. Jylda munaı izdeýshiler qaptady. Al 1957 jyly Mańǵystaýda munaı, gaz barlaý tresi uıymdastyryldy. Kelesi jyly Bozashy ońtústik oıpatynda Qyzan qudyǵynyń mańaıynda alǵashqy skvajına qazyldy. Sondaı - aq, Tóbejikte de burǵylaý jumysy júrgizildi. Tóbejikten bor qatparynan munaı tabyldy, biraq jer betine taıaý jatqandyqtan, jańbyr sýlarymen qyshqyldanyp, kásipshilik paıdalanýǵa jaramsyz bop shyqty. Munaıdyń qara maıy kóp bolǵandyqtan óndiris jumysyn uıymdastyrýǵa ázirge kereksiz dep sheshildi.

Bul joly, qolda bar geologıalyq derekterge qaraǵanda Mańǵystaý jerinde óndiristik mańyzy bar munaı tabylmady. Endi Tóbejik, Qyzan alańdary mańynda izdený jumysyn budan ári júrgizý kerek pe, joq pa degen suraq ózinen - ózi týdy.

Osyndaı daǵdarys kezde joǵarǵy aıtylǵan oqıǵa boldy. Eger bul oqıǵa bolmaǵanda, Mańǵystaý baılyǵy taǵy uzaq jyldar boıy ashylmaı qalar ma edi, qaıter edi?

Bul kezde Mańǵystaýdyń ońtústiginen soltústigine deıin merıdıandyq júrgizilgen bir - aq ǵana geofızıkalyq profıl kartasy bar edi. Sekretardyń taban tiregen talabynan bas tarta almaǵan úsh geolog endi osy jalǵyz, áli dáldigi tolyq emes kartaǵa úńildi. Aqyrynda, osy geofızıkalyq kartanyń ón boıynan tek Jetibaı degen saıda ǵana ıýra -bor qabattarynyń doǵa tárizdi ıilip jatqanyn kórdi. Munaı sýdan jeńil bolǵandyqtan túsirip, Aral teńizine quıatyn jolyn bekitý kerek», — dep jazǵan.

Aleksandr Bekovıch Cherkasskııdiń ekspedısıasy bul arada eki ret boldy. 1715 jáne 1717 jyldary. Aqyrynda Hıýa hany jendetteriniń qolynan ekspedısıa adamdarymen birge qaza tapty. Biraq ol alǵashqy saparynda Edil ózenimen júzip kelip, Kaspıı teńiziniń shyǵys tusyndaǵy Bozashy túbegin, Túpqaraǵan qoltyǵyn, Qum múıisin kartaǵa túsirip ketti.

Bul Mańǵystaý túbegi zerttelýiniń bastalýy edi. Osydan keıin Rossıa patshasy Mańǵystaýdy esinen esh kezde de shyǵarmady. 1820 jyly, osy aranyń jaǵrafıalyq, áskerı - soǵystyq qolaılylyǵyn tolyǵyraq bilýge G. S. Karelın, E. I. Eıhvald, N. A. Seversev, N. N. Lomakın tárizdi oqymystylary bar polkovnık F. F. Berga basqarǵan arnaýly áskerı ekspedısıa shyqty. On bes jyl ótpeı osy ekspedısıanyń usynysy boıynsha Túpqaraǵan qoltyǵyna birinshi áskerı bekinis — osy kúngi fort Shevchenko salyndy. Endi bul tus tek áskerı qorǵanys orny emes, uly Rossıa patshalyǵynyń ózine qarsy bas kótergen, bostandyqty kóksegen uldaryn jer aýdaratyn taǵy bir «barsa kelmes» qamalyna aınaldy. Sondaı «bostandyqty kókseýshilerdiń» biri, 1850 jyly osy araǵa, sol kúnderdegi fort Aleksandrııskige, ásker qataryna alynyp, jaı soldat dárejesinde aıdalyp, Ýkraına halqynyń ardaqty uly Taras Grıgorevıch Shevchenko keldi. Ol bunda jeti jylyn ótkizdi jáne óziniń áıgili «Qaıyrshy balalar», «Qazaq qyzy Katá» tárizdi baýyrmal eldiń turmysynan alynǵan, sondaı - aq «Kazarma», «Memleket judyryǵy» atty adamnyń janyn oıatqan saıası sýretterin saldy. Topografıalyq ekspedısıaǵa sýretshi bolyp qatysyp kóshpeli eldiń aýyr turmysyn óz kózimen kórdi.

Biraq burǵylaý júrgizý úshin qondyrǵy qoıylatyn jerge joldyń alys - jaqyndyǵy, aýyr - jeńildigi, skvajına qalýǵa jáne jumysshy jurtty qamtamasyz etý úshin sý máselesi sekildi taǵy basqa derekterdi sheshý kerek. Osyǵan sáıkes, bir jeti ótpeı úsh geolog tereń burǵylaý qondyrǵysynyń birin osy Jetibaıǵa ornatý kerek degen usynys berdi. Usynys birden qabyldandy. Endi Jetibaıda bir mezgilde tolyq alańdyq geofızıkalyq zertteý, strýktýralyq burǵylaý, sý izdeý jumystary qatarlasa júrdi. Mańǵystaý munaı barlaý alańy osydan bastaldy. Aqyrynda munda 1961 jyly munaıy mol fontan atyldy.

Osyndaı bir Mańǵystaýda zertteý - barlaý jumysy toqtap qalarlyq daǵdarys týǵanda, úsh ınjenerdiń úlken kómegi tıdi. Bul — jas ınjenerlerdiń Mańǵystaýdyń úlken munaıynyń tabylýyna qosqan alǵashqy úlesi edi. Ásirese, bul — túıeshi Bestibaı qarttyń kishi balasy Jáleldiń zor tabysy bolatyn.

Dúnıede úsh nárseni — daryndy, týǵan jerdi, ózińdi tapqan áke-shesheni «osyndaı bolsyn» dep qalap ala almaısyń. Jaqsy ma, jaman ba, bulardy tabıǵattyń ózi beredi. Jálel de sol týǵan jerin, sur topyraqty Mańǵystaýyn, týǵan áke - sheshesindeı jaqsy kórip ósti. Ón boıy oıdym - oıdym qumdy, taqyrly, surqaı reńdi Mańǵystaý oǵan altyn ólkedeı kórindi. Odan tilegin, mahabbatyn aıamady.

Kólde ósken qońyr qaz

Shól qadirin bilmeıdi.

Shólge úırengen dýadaq

Kólge aparyp qamasań

Shólin bir ańsap shóldeıdi.

degendeı, sonaý sáýletti, saltanatty qalada júrip, ol qumdy cap dalasyn ańsady. Týǵan ólkesine asyqqan jyl qusyndaı, oqý bitip, jaz shyqsa - aq sol Mańǵystaýyna keldi. «Jurttaı otyn izdep áýre bolmaısyń, Ózektiń maıly topyraǵyn kesip - kesip jaqsań tezekteı janady» degen áke sózin bu da oıyna tumar ǵyp taǵyp, bala jigit stýdent kúninen - aq Ushtaǵan óńirine jaltaqtaı qaraýmen boldy, álsin - álsin bul mańdy aralap san qıal, oıǵa batty. Sóıtip júrip ınstıtýtty bitirdi. Burynǵy ata - babasynan qalǵan kónterliligine, rýhanı kúshtiligine endi bilimi qosyldy. Instıtýtty bitirisimen zertteýge týǵan jerine keldi.

Joǵaryda aıtqan Jetibaı munaı kózin ashýǵa qatysty. Sosyn?.. Almatyǵa jumysqa kóshti. Kishkentaıynan janyndaı jaqsy kórgen Mańǵystaýyna qaldyrmaı, buny Almatyǵa alyp kelgen qandaı kúsh edi? Týǵan jerge, áke-sheshege degen mahabbattan kúshti ne bar edi? Árıne mahabbattan kúshti tek mahabbat qana. Tek ǵashyqtyq. Búkil adam balasy bas ıgen osy uly sezimge Jalelge de baǵynýǵa týra keldi...

Jetibaı — fort Shevchenkodan úsh júz, Embiden jeti júz kılometr turatyn, Adaıdyń kóne qonysy. Jotaly, qyratty saı. Ańyz aıtýy boıynsha, baıaǵy - baıaǵy zamanda orasan jut bolypty. Sol juttan tiri qalǵan jeti jigit apattan aman shyqqan jeti qotyr taıǵa minip osy jerge kelipti. Ózge tustan kóri jýsany, aq seleýi, túıetikenegi shúıgin bitken osy saı qutty qonys bop, jeti qotyr taıdan jeti júz jylqy ósip, jeti jigit baıypty. Sodan bul ara Jetibaı atanypty. Qarttar osy saı alańyndaǵy jeti tóbeni, jeti qudyqty, osy jeti baıdiki deıdi.

San azappen, san qıyndyqpen júrgizilgen skvajınalardan bunda da munaı shyqty. Mundaǵy baılyqty alý úshin, on bes qabat jerdi ótip, ıýra jer jynystarynyń arasyndaǵy topyraqqa sińip jatqan munaıǵa jetý kerek. Óıtý qansha kúsh, qansha qarajat jumsalýdy tileıdi. Jáne ol munaıdyń kólemi qansha? Ony bilý úshin quryǵanda seksen -toqsan skvajına júrgizý qajet. Al bul kezde Ózektegi munaıdyń budan eki ese taıyzda bolýy ken zertteýshilerge aıqyn edi.

Osydan baryp endigi jerde tereń zertteý - barlaý burǵylaýdy tez merzimde Ózekke aýdarý durys degen oı týdy.

Mańǵystaýda ne kóp — jol kóp. Búkil Mańǵystaýdyń ústi aıqysh - uıqysh jol. Bir qystaýdan bir qystaý, bir qudyqtan ekinshi qudyqqa baratyn arnaýly jol bul arada ejelden bolmaıtyn. Kim qalaı jetedi, ózi biledi. Árkimniń óz joly bar. Bireýi tóte súrleý salǵan. Al basqa bireýi qaıdaǵy joq tóbe, qyrattardy oralyp júredi. Mańǵystaýdaǵy ár jol, ár adamnyń ózine tán ómir joly tárizdi. Árkimniń óziniń tańdaǵan beti, baratyn jeri, tek ózine ǵana tán júretin soqpaǵy bar.

Osy ejelgi dástúr Ózekte munaı izdeý jumystary bastalǵanda da ózgermedi.

Jetibaı men Ózektiń arasy jaqyn bolǵanmen, qural - jabdyq, azyq-túlik ákeletin fort Shevchenko men Ózektiń arasy úsh júz elý kılometr. Bul — jaı kılometr emes, borandy -shańdy, al sál jańbyr jaýyp ótse, aıaǵyńdy jibermeı, jabysyp jatqan sur topyraqty laısań qıapat aýyr kılometrler. Mine, osyndaı dala arqyly fort Shevchenkodan Ózekke júk tıegen, adam tıegen daǵaradaı - daǵaradaı júk mashınalary aǵyldy. Ýralmash - ZD» atty munara qondyrǵylaryn súıregen, uzyn - uzyn jalǵamaly, on - on besten traktorly aýyr kerýender, jer men kókti dirildete gúrildeı jyljydy.

Mine, osyndaı ǵajaıyp mashınalar, traktorlar Ózekke qaraı quıyldy. Quıylyp kep, Ózek ańǵarynyń boıyna qural - jabdyqtardy úıdi. Bıiktigi qyryq bir metr «Ýralmash -ZD» munaralary skvajınalardyń ústine qondyryldy.

Al buny istep jatqan taǵy baıaǵy qajymas qaıratker jumysshy taby! Jumysshy bolǵanda kóbi osy Mańǵystaý, Embi, Gýrev boıynyń qazaqtary.

Qazaqstanda osynshama munaıshy, munaı shyǵarýshy keremet mamandardyń tabylýyna sebep bolǵan eń aldymen Embi munaı kásiporyndary.

Embi munaıly aımaq Baký Groznyılarmen qatar tóńkeristen buryn ashylyp, Sovet úkimeti kezinde belgili kásipshilikterge aınalǵan. Qazaqstan munaıshylary soǵys kezindegi Sovet ókimeti jylyna óndiretin jıyrma mıllıon tonnanyń tek bir jarym mıllıon tonnasyn ǵana berip turǵanmen, Embi qory qazaq jumysshy tabyn, ásirese munaıshylaryn daıyndaýda kórnekti eńbek sińirdi. Soǵystan buryn jumys istep kelgen Dossor, Qosshaǵyl, Baıshonas, Eskene, Qulsary, Saǵyz kásipshilikterine soǵystan keıin Qaraton, Tereńózek, Munaıly, Qoshqar, Qursaq kásipshilikteri qosylǵan. Bulardyń bári tegis ylǵı qazaq jerinde. Óz dalasynda tabylǵan bul en baılyqty qazaq halqy endi qýana qarsy aldy. Burynǵysyndaı túıe baǵyp, qoı ósirip qana qalmady, jańa kásipke, jańa ónerge qulashyn jaıa umtyldy. Oqydy, úırendi. Sóıtip az jyldyń ishinde bular munaı shyǵarý kásibine mashyqtandy. Qazaq úı ishteriniń tek úlkenderi, ne otaý ıeleri ǵana munaıshy bop qoıǵan joq, olar ózderiniń balasyn, inisin, kelinin, qyzyn, aǵaıyn - týmalaryn jańa ónerge birge ala keldi. Osylaı Qazaqstanda munaıshy jumysshy taby týdy.

Mańǵystaýdaǵy munaı maıdanynyń negizgi jaýyngerleri, mine, osylar edi.

Ózekte jumys bastalǵan kez —kún kózi tútigip jer – jahan kúıip ketkendeı qapyra qalǵan, áıgili 1961 jyldyń kóktemi edi. Kúngeı - shyǵystan jandyra soqqan ystyq jel bir tolastamady. Ózge jyldan bıyl kóktem erte shyqqan. Bul mezgilde az da bolsa kógildir tartatyn Kókek aıy týmaı jatyp sarǵaıyp ketken. Kún jylyǵaly keı jyldardaǵydaı, eń bolmasa bir tamshy qar jaýǵan joq. Sál jel tursa - aq ústinen traktor men júk mashınalar júrip, shań - topyraǵy burq – burq kókke kóterilgen, sýsyz qaqyraǵan shóleıt dala kenet alaı – dúleı bola qalady. Jel kúsheıse, naǵyz qumdy boranǵa aınalady.

Buryn Mańǵystaýdyń qumdy, adam turmaıtyn jerinde eshkim qusty kórmeıtin. Endi bul araǵa ómir kelgenin, tirshilik kelgenin sezdi me, aspanda, kóz ushynda qara qus qalyqtaıdy. Al jar qabaqtyń betkeıine, ne qumdy jer túbine kólbete salǵan qosaıaqtyń inindeı sulama ishinen kenet atjalman tyshqan kórinip qalady...

Osy kóktemde Qyzannan Ózekke tobylǵy tory, jas sekseýildiń bezindeı myp - myǵym áıeli Jansulý men eki balasyn alyp burǵylaý sheberi Hálel keldi. Soǵystan keıin eki jyl ótken soń úılengen. Jansulý da ózi tárizdi burǵyshy, munarada motorıst bolyp isteıdi. Bulardyń on – on bir jasar bir uly, bir qyzy bar. Aýyzdarynan túskendeı uly ákesinen aınymaıtyn qorǵasyn quıǵan toqtynyń asyǵyndaı shymyr qara bala, qyzy sheshesindeı ádemi kelgen búırek bet, qyr muryndy, qara tory. Kishkentaı burymdaryn eshkiniń quıryǵyndaı eki shekesine qulaq túbinen shyǵaryp, shoshaıtyp órip qoıǵan. Tili erte shyqqan, taqyldap turǵan bir pále. Uly ákesi tárizdi, kóp sóılemeıtin tuıyq... Bir mınýt bos otyrmaı, pysyldap birdemeni isteıdi de júredi.

Azǵantaı júkterin júk mashına brezent asqananyń janyna ákep túsirgennen keıin, Hálel ústiniń shańyn qaǵyp turdy. Ózderi tárizdi jumysshylarǵa arnap, qatar tigilgen bozǵylt shatyrlarǵa qarady da:

— Sulý, bala-shaǵamyzben jurtpen birge topyrlap shatyrda jatqanymyzdyń jóni kelmes, — dedi. — Al myna taqyrǵa ókimet keń saraılary ornaǵansha da az mezgil ótpes, odan da jeke úı salyp alǵanymyz jón bolar. Ýaqytymyz bar. Traktorlar bizdiń «Ýralmashty» súırep jetkizip, ony skvajınaǵa ornatqansha talaı ýaqyt keter. Bosqa otyrmaı, baspana salyp alaıyq. Úlgeremiz.

Kúıeýiniń bosqa eshteńe aıtpaıtynyn biletin Jansulý sóıtse de tań qalyp:

— Durys qoı, biraq oǵan kerekti zattardy qaıdam alasyń? – dedi.

Halel oılana alysqa qarady.

— Áne, ana tumsyqta buryn bizdiń aýyldyń qystaýy turatyn, — dedi ol, — odan qazir ne qaldy deısiń... Kákir - shúkir iske jaraıtyn peshke degen shym tárizdi birdeme tabylsa, solardy tasyp alarmyz. Al úıdiń qabyrǵasyn áne, ana bókterdegi buıra tastardan qalaımyz. Jańa júrip kele jatqanda kózim tústi.

— Jaraıdy, óziń bil, — dedi áıeli. — Bul ara balshyq ıleıtin sýǵa da zárý ǵoı tegi... Jaqyn jerde qudyq ta kórinbeıdi. Munda sýdyń ózin Borlytorym mańaıyndaǵy qudyqtardan tasyp jatyr deıtin jurt...

— Saman quıaıyq dep jatqan joqpyz ǵoı, — dedi Hálel, — tasty ustaıtyn balshyqqa qansha sý ketedi? Bala kezimizde osy arada bir eski qudyq bolatyn. Qazir bitelip qalǵan shyǵar. Sony arshyrmyz. Jáne sol kezdiń ózinde de sýy az, mal sýarýǵa kelmeıtin, jylap aqqan osy tusta bir kóz bolatyn. Bizge so da jetedi.

— Eger ol kóziń bitelip qalmasa...

Júkterin shatyrdyń bir buryshyna úıip qoıyp, bular úı salýǵa kiristi. Hálel sopaqtaý tóbeniń etegindegi eski qudyqty taýyp aldy. Úsh kún arshydy. Sýy shynynda da az eken, turyp - turyp bir shelekti ázer toltyrady. Biraq qabyrǵaǵa qalaıtyn tastardyń arasyn bekitetin balshyqty ıleýge jetedi. Sodan keıin áıeli men ekeýi júrip jar etekterindegi buıra tastardy jınaı bastady. Tanys shofermen baryp, qystaýdan eski esik, qora tóbesin japqan áli shirı qoımaǵan on shaqty syrǵaýyl, bir - eki dińgek ákeldi.

Bulardyń úı salyp jatqandaryn kórip, ózge qazaq jumysshylary da ókimettiń úılerin kútpeı, ekeýden - úsheýden birigip, baspana turǵyza bastady. Áne - mine degenshe, shatyrly qalanyń kúngeı jaǵynan samannan soqqan, taý tastarynan qalaǵan úlkendi - kishi tyrbıǵan úısymaqtar kórinip qaldy. Sóıtkenshe, aýyr jalǵamalarǵa tıelgen birneshe qurastyrmaly aǵash úıler de kelip jetti.

Endi Ózek jumysshy poselkesiniń irgesi kádimgideı qalana tústi. Biraq bular úıeńkilerden qurastyrylǵan, taý tastarynan qalastyrylǵan baspanalar bolatyn. Jerkepelerden sál -aq bıik. Demek, osynaý qazaqtyń qulazyǵan qumdy dalasynda áli - aq saltanatty, sándi qala ornaıtynyna eshkim de kúmán keltirmedi. İstiń ıgilikti bolýy – seniminde! Mańǵystaýǵa aǵylyp kelip jatqan munaıshylar men jumysshylardyń bul aradan munaı shyǵatynyna da, tamasha qala turatynyna da senimi mol edi.

Sol sebepten de olardy kúnniń qapyryq ystyǵy da, qumdy daýyly da, jatatyn úıdiń joqtyǵy da, ishetin sýdyń jetpeıtindigi de toqtatpady. Tek munaıshylar emes, endi Ózekke, jańa qurylysqa kómek berýge mamandyǵy joq jastar da, úı salatyn qurylysshylar da, jol tóseıtin jumysshylar da, as pisiretin aspazshy da aǵyla tústi.

Eń aldymen bes mashına bop Qazaqstan komsomoldary jibergen júz jıyrmadan astam stýdentter keldi. Sol - aq eken, Mahachqaladan tasylatyn júkpen birge orys, ázerbaıjan, lezgın jastary da kún ótpeı lek-legimen jetti.

Osy kezde Háleldiń de qondyrǵysy traktorlardan túsirilip, eń birinshi munara turǵyzyla bastady.

Mine, bıiktigi qyryq bir metrlik «Ýralmash - ZD» munarasy daıyn boldy. Áli jataq úı, asqanalar salynyp bitken joq, biraq árqaısysy úsh júz attyq kúshi bar qýat týdyrǵyshtar júre bastady. Jer solqyldap, dúnıe bitken gúrilge tolyp ketti. Tynymsyz zyr qaqqan dızel motorynyń aınalasy kók tútin.

Skvajına ústine qondyrylǵan alyp munara, dál osy sátte kosmosqa raketasyn ushyrǵaly turǵan Baıqońyrdyń záýlim qondyrǵysy tárizdi. Joq, kosmosqa ushqaly turǵan alyp raketa dersiń!

Mundaı ǵajaıyp munarany turǵyzyp, jumysqa qosýdyń qandaı qýanysh ekenin tek munaı barlaýshylar ǵana biledi!

Qazir osy munaranyń túbine Ózekke kelgen jumysshylar tegis jınalǵan. Mine, tres bastyǵy, orynbasary, bas ınjeneri, bas geology, Ózek ekspedısıasynyń bastyǵy Jandos Tilepov, brıgada bastyqtary áıgili munaıshylar Oraz Áshirov, Valentın Shılovtar tur.

Bulardyń árqaısysynyń ómiri bir ertegi. Munaı izdeý de, munaı alýda da alýan - alýan.

Bári de osy Mańǵystaý, Ústirt, Jem, Bozashy, Qarabuǵaz boıynda týyp - ósken. Tek Ózek ekspedısıasynyń bastyǵy anaý taldyrmash deneli, aqshyl júzdi, kúnge kúıip ábden totyǵa qalǵan Jandos Tilepov qana Aq Jaıyq boıynan. Keń balaýsaly, jasyl shalǵyndy óńirden.

— Sonaý aýasy jupar, jeri shuǵa Aq Jaıyq jaǵasynan ıt baılasa turmaıtyn Mańǵystaýǵa qalaı keldiń? – dep qaljyńdaı suraǵan joldastaryna:

— Ǵashyq bolyp keldim! — dep kúle jaýap beretin.

Bunysy onyń shynynda da ras edi.

O basta osy Mańǵystaý kógildir shalǵyn Aq Jaıyqtyń jaǵasynda ósken Jandosqa bala jasynan «bir kórsem» degen armanyna aınalǵan bolatyn. Sóıtip júrgende er jetip, Moskva ýnıversıtetine oqýǵa tústi. Kelesi jazda biraz stýdentter birigip ekskýrsıaǵa fort Shevchenkoǵa keldi. Túnde túsken edi. Jurttan buryn oıanyp, tańerteń dalaǵa shyqty. Baıaǵy jas kúninen arman bolǵan jeri oǵan bir ǵajaıyp kórinis bolyp elestedi. Bir jaǵynda — shetine kóz jetpeıtin aspandaı kókpeńbek teńiz. Ekinshi jaǵynda — ushy -qıyry joq jal - jal qyratty, úńireıgen qyzǵylt jarqabaqty, úıdeı - úıdeı bozǵylt tasty surǵylt dala. Sur tolqyndy bir ǵajap teńiz tárizdi. Ómirinde mundaı keremetti kórmegen basy, dál bir eki muhıttyń ortasynda turǵandaı, jan - jaǵyna súısinip qaraı bergen. Jas kezi, buryn kórmegen jerdiń bári tańsyq. Onyń ústine, sol joly osy óńsiz surqaı dalanyń asty kólkigen munaı teńizi dep estidi, sondyqtan da shyǵar, Moskvaǵa qaıtysymen, Gýbkın ınstıtýtyna aýysty. Sodan beri onyń atameken jeri osy Mańǵystaý boldy.

Gúrildegen dızel, motorlardan eshteńe estilmeıdi, búkil munara alańy solq - solq etedi. Temir alyp qondyrǵy, ón boıy diril qaǵyp, aspanǵa ushyp ketkeli turǵan tárizdi.

Motorlarynyń bárin júrgizip, skvajınaǵa jiberilgen kolonna bir metrdeı jerge engen kezde syrtqa Hálel shyqty.

— Qutty bolsyn!—dedi shattana Jandos Tilepov, — jolyń qutty bolatyn edi, sen burǵyńdy jerge birinshi jiberdiń, buıyrsa, munaı teńizine jetedi ekenbiz!

Sózge sarań Hálel, ezý tarta kúldi.

— Aıtqanyń kelsin, — dedi maı - maı bolǵan qolyn shúberekpen súrtip jatyp, — ózge munaralary qashan iske kirispek?

— Orazdyń «Ýralmashy» erteń, al Valentınniń «Gýlıveri» de eki - úsh kúnde.

Ashań deneli, uıysqan qoıý shashty, qıaq murtty áıgili burǵylaý sheberi Oraz Áshirov ádettegisindeı yrjıa kúldi.

— Jumysqa bir kún buryn kiriskenińnen qoryqpaımyn, — dedi ...— Báribir sosıalısik jarysqa Valentın ekeýińdi birdeı shaqyramyn.

Hálel men Orazdan ataǵy kem emes dańqty burǵylaý masteri Valentın Shılov qosarlasa jaýap berdi.

— Biz daıyn!

Dál osy kezde Mahachqala jaqtan sońynan burqyrata shańyn tastap «Gaz-69» jeńil mashına munaraǵa taıap kelip toqtaı qaldy. İshinen ústinde surǵylt kostúmi bar, symbatty deneli, buıra shashty, ádemishe kelgen qara tory jigit túsip jatty.

— Bul kim boldy eken? — dedi Tilepov, — ekpindi júrisine qaraǵanda ortalyqtan kelgen bastyqtyń biri me, qalaı...

Kim biledi, bizge kómek berýge asyqqandardyń biri shyǵar?!—dedi Valentın Shılov.

Aýzyńa — maı, astyńa — taı!—dedi tres bastyǵy Aqylbek Aıtbaev. — Qazir Mańǵystaýǵa kómekke keler kisiden qymbat eshkim joq...

Bas ınjener Qıal Amanov:

— Mınıstr jaqynda qurylatyn Ózek ekspedısıasyna arnaýly bas geolog jiberemiz degen edi, — dedi. — Dáýde bolsa, sol shyǵar...

Mańǵystaý munaı zertteý isin úkimet qalaı tez júrgizem degenmen, materıaldyq bazasy alysta, geologıalyq qurylysy áli tolyq belgisiz bul jańa aýdanda burǵylaý jumysy oıdaǵydaı qarqyn alyp kete qoımady. Alǵashqy jyldary ákelgen alyp mashınalardyń bólshekteri tozyp, isten shyǵyp, olardyń ornyna qoıatyn jańalary jetpedi. Al bulardy jóndeý úshin Mańǵystaý munaıshylary aldymen sonaý fort Shevchenko odan ary teńiz arqyly Gýrevke júrgizýge májbúr boldy. Qazaqstan munaı birlestigi bolsa, tek Gýrev,

Mańǵystaý tóńiregindegi kásipshilikterge ǵana qudireti júrip, al jańadan qurylǵan kólemdi munaı aýdandaryn jan - jaqty ıgerýge shamasy kelmegen. Osydan baryp jyldyń basynda Mańǵystaý munaı — gaz barlaý tresi Qazaq SSR Geologıa jáne Ken qorǵaý mınıstrliginiń qaramaǵyna kóshken.

Qıal Amanovtyń aıtyp turǵany osy mınıstrliktiń ýádesi edi.

Sóıtkenshe, beıtanys adam jaqyndaı tústi.

— Aý, mynaý bizdiń Jálel ǵoı! — dedi kenet jaınap sala bergen Hálel. Ol alǵa qaraı asyǵa júrdi. Jálel de aǵasyn tanydy. Ekeýi júgire basyp birine - biri qarsy kele jatyr. Mine, qushaqtasa amandasty olar. Jáleldiń sýdaı jańa brezent kostúminiń aldy maı-maı bop shyǵa keldi.

Ózgeler de Jálelge jaqyndady. Kóbi buny burynnan tanıdy. Orta mektepte birge oqyǵandary da bar. Bári japyrlasyp amandasyp jatyr.

— Iá, jol bolsyn! — dedi Aqylbek Aıtbaev, jurt sál saıabyrlaǵan kezde.

— Mınıstrlik osy Ózekke bas geolog etip jiberdi.

Jurt qaıtadan jamyrasa tústi.

— Qutty bolsyn!

— Ózińniń týǵan jeriń, munaıyn da óziń barlaýyń kerek edi ǵoı.

— Almatyda tipti máńgi qalady ma dep edik.

— Jalǵyz keldiń be? Áli úılengen joqsyń ba?..

Bul joly da jurttyń ý-shýyn Jandos Tilepov basty.

— Jigitter, búgin toı Bestibaı otaǵasynyń úıinde, — dedi. — Bir balasy týǵan jeriniń tuńǵıyǵynda jatqan munaıyna jurttan buryn burǵysyn jiberdi. Al ekinshi balasy sol týǵan jeriniń altyn qazynasyn zerttep barlaıtyn bas geolog bop kelip tur. Ras, Almatyǵa barǵaly da eki jyl ótip ketti. Degenmen, adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń degendeı!

Eki jyl!

Bul Otanymyzdyń kóptegen josparyn oryndaıtyn qyrýar ómir ǵoı. Eki jyldan beri Jálel qaıda júrgen?.. Iá, ol astanada oqý bitirgennen keıin bir jarym jyldaı Mańǵystaýda jumys istedi. Sodan keıin Almatyǵa, mınıstrlikke aýysty. Mine, osydan bastap týǵan jerge degen Jáleldiń armany burynǵydaı ot shashpaı, jalynsyz birkelki surǵylt túske kóshti. Ómirdiń osy bir ózgermes aıańyna birjolata kóndikkendeı, sol ádettegi jumysyn istep júre berdi.

Sonda keshegi tilek toly tirshilik osylaı qanatsyz óte berýge tıisti me edi? Týlaǵan tolqyndaı ár tarapqa sharq urǵan asaý qıal endi jelsiz kúngi qara sýdaı birjolata tunyp qalmaq pa?

Joq, Jáleldiń jaqsylyqqa toly sergıtin de kezderi kóp boldy. Ásirese, Gúljamalmen alǵashqy kezdesken shaqtarynda, ne sol týraly oılaǵan kúnderinde. Aspandaǵy juldyzdy alamyn dep talpynǵan jas jigittiń Almatyǵa kelip, jaı ınjener bop qalýynyń da sebebi osy Gúljamal. Oıdaǵy zertteý tilekterin keıin syrǵytyp, arman qanattarynyń serpindilerin álsirete túsirgen de Gúljamal...

Ol osy bip kógen kóz, bıdaı óńdi, ári sheker, ári bal, ári qaıyń, ári tal, symbatty qyzǵa osydan úsh jyl buryn kezdesken. Onda Jálel Mańǵystaýdan Almatyǵa komandırovkaǵa kelgen. Sarǵylt shashyn toqpaqtaı etip jelkesine túıip tastaǵan, appaq uzyn moıny jup – jumyr. Osy bir ásem qyz geologıalyq mýzeıde Jáleldiń suraǵan qaǵazdaryn berip jatyp, sál kógildir tartqan úlken jáýdir kózderimen jigitke kúlimsireı qaraǵan. Kenet Jaleldiń ishine bireý ot tastap jibergendeı bolǵan.

— Minekeı, alyńyz, — dedi qyz, júregińdi órteı túseıin degendeı burynǵysynan da kúlimdeı.

Bálendeı tájirıbesi artyp jatpaǵanmen, oınaqy qyzdyń jaraǵan bedeýdeı qalyptasyp qalǵan dene bolmysynan Jálel bunyń uıalshaq ýyljyǵan jas emes ekenin ańǵarǵan.

— Rahmet, — degen ol qyzdyń bergen qaǵazdaryn alyp jatyp, kenet júregi taǵy oınaı jónelgen. Daýsy áldenege ázer kúbirleı shyqqan.

Jáleldiń ishki daýsy: «Mundaı da súıkimdi qyz bolady eken - aý!»

Qyz burylyp ketken. Tereze aldynda ózi tárizdi sary shashty, bóten bir jas áıelge:

Kakoı sımpatága!—dep kúlgen.

Qyzdyń ishki daýsy: «Bunymen tanysqan jaman bolmas edi!»

Qyz alǵashqy sózdi serik áıeline qaljyńdap aıtqan. Biraq, qattyraq sybyrlaǵan. Múmkin, qyz sózi basqalaý da shyǵar, biraq jigit júregi ony estigen. Alǵan qaǵazdarynyń sandaryn tekserip, áli óz ornyna kete qoımaǵan jigitke endi qyzdyń serik áıeli synaı kóz tastaǵan.

— Nıskolko!—dedi ol sál ernin shúıirip. — Eshe nemnojko na solnse podderjat, býdet nastoıashım negýs - negýsta!

Abıssınıa men fransýz ımperıalıseriniń soǵysy bul kezden kóp jyl buryn ótse de, sondaǵy ýaqıǵany úlkenderdiń aıtýymen áli de esinen shyǵara qoımaǵan jac áıel Jáleldiń qaralyǵynyń ádeıi «negýs – negýstımen» — patshanyń patshasymen — salystyryp tur.

Qaljyńǵa túsingen qyz buǵan estirte taǵy kúldi.

— Za to ý takıh lúdeı, govorát, serdse byvaet goráchee! — dedi ol.

Sirá, qyz oıyndaǵysyn ashyq aıtatyn ótkir minezdi bolýy kerek.

Onyń ishki daýsy: «Men bárin aıtyp úlgirdim ǵoı, endigi kezek ózińnen, jigit!»

Áńgimeniń kim týraly ekenin aıtpaı túsingen Jálel abyrjyp, qaǵazdaryn qobyrata ustap, óz ornyna baryp otyrdy. Ol dýdarlanǵan buıra shashty, qyr muryndy, qyz -qyrqyn qyzyǵarlyqtaı kórikti - aq jigit edi. Qara tory júzi kún shalsa - aq qoshqyldana qalatyn. Mektepte oqyp júrgende de buny balalar «negýs - negýstı» dep mazaqtaıtyn. Sodan ba, ana áıeldiń teńeý sózine bul ashýlanǵan joq. Tipti, óziniń bala kezdegi atyn esine túsirgenine jymıa kúldi. İshi jylyp ketti. Joq ishi kúıe tústi. Árıne, onyń ishin kúıdirip bara jatqan — ózine suraǵan qaǵazdaryn bergen, áli budan kózin almaı turǵan, sonaý kógen kózdi, ádemi qyz. Biraq Jálel dál qazir osy qyzdyń kóp keshikpeı janynyń jany, ómiriniń ómiri, kúniniń kúni bolatynyn bilgen joq. Sonda da osy ýaqytqa deıin mundaı typyrshyp, álektenip kórmegen albyrt júrek, ózinen endi tynyshtyqtyń birjolata ketkenin bildi. Jáne sol tynyshtyǵynyń buzylýy osynaý kúlim kóz qyzdyń ózine kúle qaraǵanynan týǵanyn túsingen. Jálel sol kúni adam janynyń qalaı op - ońaı jaralana qalatynyn jáne ol jaranyń jalǵyz emi — osy bir bıdaı óńdi qyzdyń ózine degen ońashada aıtar jalǵyz aýyz jyly sóz ekenin uqqandaı edi.

Jáleldiń ishki daýsy: «Iapyrmaı, bir kórgennen júregim osynshama nege álektene tústi? Birden ǵashyq bolý múmkin be?»

Jálel sol kúni qaǵazdaryn qur aldyna jaıyp qoıyp eshteńe de mıyna kirmeı, ázer otyryp shyqty. Erteńine ashylar - ashylmastan geologıalyq mýzeıge qaıta keldi. Biraq kenet júreginiń jarasynyń jarasy, armanynyń armany bola qalǵan qyz kórinbedi. Erteńine de bolmady, arǵy kúni de... Jálelge qyzdyń joǵy, ony kóre almaǵan ár kúni endi qaıǵynyń qaıǵysyna, saǵynyshtyń. saǵynyshyna aınaldy.

Altynshy kúni ǵana qyz mýzeıge keldi. Jálelge qarańǵy tún bitip, kenet tań ata qalǵandaı boldy. Joq, qyz otyrǵan mýzeıdiń soltústik tusy qyp - qyzyl kúnniń alaýlatyp shyǵyp kele jatqanyndaı kórindi. Sol kúnniń sáýlesi endi eki betin dý - dý qyzartyp, ón boıyn múldem balqytyp jiberýge taıaý turǵanyn sezindi. Osy ýaqytqa deıin osy kún sáýlesi qalaı ózine túspeı kelgenine tań qaldy. Budan ári mundaı rahattyń saıasynsyz ómir súrýdiń múmkin emes ekenin uqty.

Jáleldiń ishki daýsy: «Búıtip bosqa qusa bolyp júrgenshe, bunymen tanysýym kerek qoı...»

Qyzdyń ishki daýsy: «Jáıiń belgili boldy. Qalaı shydap júrsiń? Asyq! Senen de bóten kóz salyp júrgender az emes».

Onynshy kúni ekeýi qalyń baqshanyń arasynda kezdesti. Saǵynysqan júrekter tez uǵysty. Jigit qyzdy aımalaı súıdi. Taǵy da súıdi, taǵy da. Endi oǵan Gúljamalsyz ótkizgen ár kúni sýsyz jerden qudyq qazǵandaı aýyr tıdi. Joq, Gúljamalsyz ótkizgen ár kúni, saǵaty, mınýti tez bitpeıtin kóńilsiz joldaı uzaq kúnge, uzaq saǵatqa, uzaq mınýtqa aınaldy. Al Gúljamal oǵan kúnde jańa Gúljamal, jańa atqan tań, jańa shyqqan kún bolyp kórine aldy.

Sóıtip júrgeninde merzimdi ýaqyty bitip, Jálel endi kerek materıaldaryn jınap Mańǵystaýyna qaıtty. Keshe kúnde qushaǵyndaǵy mahabbaty, endi alystan burynǵysynan da ásemdene elestep, onyń qıalyn orasan qýanyshqa bóledi. Ár kúnin, ár saǵatyn, ár mınýtin esine túsirip, Gúljamalǵa burynǵysynan da yntyq boldy. Ótken kúndegi qyzyǵy endi Jálelge bir ǵajaıyp tús sekildi elestedi. Biraq sol qyzyqtar qaıta oralar ma? Oralmasa she? Bundaı oı kelgen sátte ol tóseginen búıi shaǵyp alǵandaı san mártebe atyp turdy. Gúljamaldy Mańǵystaýǵa shaqyrdy. Jasyl Almatysyn qyz da qımady. Jálelge óziń osynda kel dedi. Mahabbat azabyna shydaı almaǵan Jálel Mańǵystaýyn tastap Almatyǵa kóshti. Mınıstrilikke jaı qatardaǵy ınjener bolyp jumysqa kirdi. Biraq qatardaǵy adamdardan ózin anaǵurlym baqytty sanady. Gúljamalmen alǵashqy kezdesken mezgilderi ótken jylǵy altyn kúnderinen de ystyq, qymbatty kórindi.

Jáleldiń ishki daýsy: «Seni kútip turǵan Mańǵystaý bar emes pe? Soǵan barmaısyń ba? Sol úshin oqyp ediń ǵoı».

Taǵy ishki daýsy: «Mańǵystaý mahabbat pa, áli ýaqyt bar ǵoı, kúte turar».

Endi Jálel Gúljamalmen birjolata qosylý máselesin sóz etti.

— Shydaı tur, — dedi Gúljamal, — aldymen óziń ábden ornalasyp al.

Jálel bir - aq nárseni ǵana bilmeıtin. Gúljamalǵa táńir qur sýretteı túr, ystyq lázzat, ádemi qylyq qana berip qoımaǵan, oǵan sulýlyqpen birge, sol sulýlyqty kórkeıte túser baılyq, dáreje, dúnıe tárizdi janyn jaı tapqyzbaıtyn armandar da bergen. Sóz joq, Gúljamal jalǵyz ǵana erge shyǵýdy baqyt sanamady. Sol erimen birge molshylyq, ózgeden ózderin joǵary qoıatyn artyqshylyqtyń bolýyn da tiledi.

Suraqty endi Gúljamal ózi berdi.

— Seni bólim bastyǵy etetin boldy ma?—dedi bir kúni ol.

— Joq, — dedi Jálel, — menen buryn jumys istep kele jatqan tájirıbeli ınjenerler bar ǵoı.

— Másele jumysty buryn, ne soń isteýde me? Adamnyń darynyna qaramaı ma?

— Árıne. Biraq menen de daryndy ınjenerler az emes...

— Onda, árıne...

Gúljamalmen ekeýiniń arasyndaǵy qarym - qatynasqa etene bola bastaǵan Jálel bir kúni taǵy qosylý máselesin kóterdi.

— Men qashyp ketedi deısiń be? Múmkin, seni ósirer. Sóıtip qosylsaq jurt kózine de abyroıly bolar edik, — dedi Gúljamal júdeı, — seniń jalǵyz bólmeli páterińe...

— Kezinde bári de bolady ǵoı. Tek shydaı bilý kerek...

— Men de solaı dep oılaımyn...

Jálel alǵashqy ret Gúljamaldyń bir syryn túsingendeı boldy. Umytpasa, Sıseron ǵoı: «Eger dúnıeni áıelderge bıletip qoısaq,osy ýaqytqa deıin adam balasy taǵy kezindegi úńgirden shyqpaǵan bolar edi, olar oshaq basyna otty taýyp bergenimizge rıza bop júre berer edi!»—degen. Degenmen, de qandaı áıel parketti úı turǵanda, tas úńgirdi qanaǵat etken!

Jáleldiń ishki daýsy: «Aý, Mańǵystaýyń qaıda? Osylaı júre beresiń be, ýaqyt bolsa ótip barady?»

Átteń ne kerek, Gúljamaldyń soryna qaraı, eki jyldyń ishinde Jáleldiń dárejesi de, abyroıy da tıtteı de óspedi. Ósýi de múmkin emes edi. Kók aspandy sharlaýǵa jaratylǵan qanatty qus tar qorshaýda turyp ne isteıdi? Dala kezip, ken zertteýge týǵan Jálel tańerteńgi saǵat toǵyzdan keshki saǵat altyǵa deıin stol basynda otyryp, syzý syzyp, ózgelerdiń istegen jumystaryn esep - qısapqa túsirýden ne shyǵara alady? Ár istiń ózine laıyq kisisi bar. Múmkin, mundaı jumys ta basqa bireýge baqyt shyǵar. Al Jálelge... Joq, joq, bundaı jumys onyń qoly emes. Ras, Jalel eki jyldaı jaz munaı zertteıtin ekspedısıalarǵa erip Ústirtke de bardy, biraq bunyń qyrsyǵyna qaraı nátıjeli eshteńe tabylmady. Mundaı sátsizdik jas jigittiń kóńilin burynǵysynan da basa tústi. Birkelki kúndelikti jumystaryna daǵdylanyp, qanatsyz, serpinsiz isterge ábden úırenýge májbúr etti. Jálel endi jaı keńse jumysyna kádimgideı daǵdylanyp aldy. Osyndaı qıalsyz, shabytsyz jumys ony qamytqa úırengen ógizdeı, ómirdiń qýanyshsyz jaıaý aıańyna beıimdeı berdi. Tek jalǵyz jubanyshy Gúljamaly boldy. Burynǵydaı janyp - kúıip jıi kezdespegenmen, tártipke salynǵan mezgilderinde kórisip turdy. Biraq Jáleldiń ómirden tilegeni, kútkeni osy ǵana ma edi? Adamzattyń bar armany tek mahabbat qana ma? Onda ol sol taǵy qalpynda nege qalmady? Qýanyshy, azaby, qıyndyǵy kóp bul kúnge nege jetti? Dúnıede ǵylym, izdený, tvorchestvo, ataq, baq degender de bar emes pe? Adamnyń shyn baqyty bir ǵana mahabbattan emes, tolyp jatqan armandardyń, qýanyshtardyń gúldenýlerinen baryp týmaı ma? Sonyń ishinde mahabbat bir ǵana syzyǵy, biraq sáýleli ásem syzyǵy. Al Jálel ne tapty? Súıgen qyzynyń qushaǵynan bóten eshteńe tapqan joq. Árıne, bu da az qýanysh emes. Áıtpese... Endi, mine, jumystan da, mahabbattan da oıdaǵysyna jete almaı, unjyrǵasy múldem túsip bara jatyr.

Jáleldiń ishki daýsy: «Joq, búıtip ómir súrýge bolmaıdy. Mańǵystaýǵa ketýim kerek».

Biraq Jálel Mańǵystaýǵa kete almady. Demek, onyń ornyna jaz ekspedısıaǵa bardy. Óziniń atameken jeriniń jer astynda jatqan baılyǵy endi onyń kóńilin kótere tústi. Aqyl - oıy óship bara jatqan armandary qaıtadan qanat qaqty. Bul joly ol óziniń aýylynyń bir kezdegi qystaýy Ózekke de soqqan. Jas ınjener budan buryn júrgizilgen jumystardyń keıbir qatelerin de kórdi. Keler jyly qaıta kelmek boldy. Biraq Almatyǵa qaıtyp edi, taǵy Gúljamaldyń mysy jeńdi. Al basqa dúnıe — jumys, eńbek, izdený — bári de keıin serpildi.

Jáleldiń ishki daýsy: «Joq, joq, qaıtkenmen de endi Almatyda qalýym durys emes. Mańǵystaýyma ketýim kerek. Onda meni kútip turǵan qýanysh, izdený bar»...

Osyndaı Almatyda ótip jatqan bedersiz surǵylt kúnniń birinde Jáleldiń páterine ádettegisindeı Gúljamal keldi. Jaırań - jaırań etedi. Kóńilsiz oılar, mesheý qıaldar syrǵyp óshe berdi. Tası jónelgen qýanyshtarynyń maýqyn basyp bolǵannan keıin, Gúljamal qaıtadan kóılegin kıip, kónetoz jalpaq taqtaǵa Jálelmen qatarlasa otyrdy.

Ol tizesinde jatqan Jáleldiń qolyn syrtynan aqyryn sıpady.

— Sen, renjime, — dedi Gúljamal, — men kúıeýge shyǵatyn boldym.

Jańaǵy qýanyshtan keıin bir qudiretti kúsh ón boıynyń bar nárin soryp alǵandaı, esh oı -qýatsyz eseńgipep otyrǵan jigittiń bul jat sóz mıyna qona qoımady. Sol sebepten de ol:

— Kimge?—dedi aýzyna birinshi túsken suraqty aıtyp. Kenet óziniń atyn estigisi kelip ketti.

— Sálimgereı aǵaıǵa...

Sálimgereı belgili oqymysty. Sońǵy kezde Ózekti zerttegen. Jáleldiń oıynsha qate jibergen ǵalym.

Jigit endi burynǵysynan beter abyrjı qaldy.

— Ras pa? Ol kári kisi ǵoı!..

Áıel qolyn jigittiń ıyǵyna saldy.

— Iá, ol kári... Biraq dúnıede mahabbattan da bóten armandar bar ǵoı.

Jigit áıel sózin endi ǵana uqty. Uǵyp edi, bireý tula boıyna muzdaı sýyq sý quıyp jibergendeı titirkene qaldy. Gúljamaldyń janynan túregelip ketti.

Gúljamal endi muńaıa sóıledi.

— Maǵan da óz bolashaǵymdy .oılaýym kerek qoı, — dedi ol tómen qarap, — seniń qyzyǵyń da, baqytyń da — bári alda. Al qyz degen bir - aq ret gúldenetin janargúl tárizdi. Ony der kezinde mápelep baǵyp, qaqpasa, tez solady. Oınadyq, kúldik, soǵan rıza bol. Ras, Sálekeń jasy kelgen adam. Biraq áıgili oqymysty. Ataq - dańqy, dárejesi de jetkilikti. Bir áıelge baqyt bere alatyn adam. Al seniń bereriń...

— Tek mahabbatyń deısiń ǵoı? — Jálel tútigip ketti. — Bul az ba?

— Az emes. Tipti kóp te. Biraq men qazir on jeti jasar qyz emespin, jıyrma beske kelip qaldym. Meniń jasymda mahabbatqa tirek bolar kóp jaǵdaılar kerek.

— Mysaly, dáreje, dúnıe - múlik deısiń ǵoı? Bunyń bári áli mende de bolady.

— Qashan? Sende bunyń bári bolǵanda maǵan degen mahabbatyń bolmaıdy.

— Men seni ómir boıy jaqsy kórip ótem!

— Ol múmkin emes!

— Hege?

— Ony óz basymnan bilemin.

Jigit ersili - qarsyly júre bastady.

— Endi bárin de túsindim. Bótendi súıdim deseıshi!..

— Súıdim degennen góri, onyń dárejesine, ataq – baǵyna qyzyqtyń degeniń jón bolar?

— Bey, opasyz dúnıe!

Shirkin mahabbat, sen adamnyń da, qudaıdyń da táńirisiń» dep uly aqyn bosqa aıtpasa kerek - ti. Jáleldi de sol qudiretti kúsh qul etken. Ras, bir kezde ol qıalyna qanat, jas janyna baqyt bergen. Mahabbatqa bas ıgen kúnderi orasan qýanyshty kóringen. Kún sáýlesi ózine únemi tógilip turǵandaı sezingen. Sol sáýle kenet joǵalyp, móldir aspanyn bult basyp, qarańǵylyq qoıýlana qaldy. Sonda ǵana Jálelde bóten sezim oıandy. Ol buryn ózinde mundaı ózge kúsh bar dep oılaǵan emes - ti. Demek, bul qandaı sezim edi. Árıne, ol Jáleldiń ekinshi «meni» Gúljamal tastap ketti dep oılaǵan, namystanǵan, yzalanǵan «meni» emes, óziniń mahabbatyn joǵary sanaǵan, sol mahabbatty aıaǵyna taptaǵysy kelmegen, adal taza «meni». Gúljamal qansha jaqsy kóremin dep qushtarlana súıse de, esh ýaqytta da «seni máńgi osylaı jaqsy kórip ótemin» dep aıtqan emes. Túbi, ekeýiniń aıyrylatynyn bilgendeı, ol sol súıgen sátinde ǵana jan - tánimenen Jáleldiki bolatyn. Sol ár sekýndtik rahatyn Gúljamal máńgilik qýanyshqa baǵalaı súıe biletin. Endi Jálel tań qaldy. Túbi lázzatynyń taýsylaryn, biterin, ólerin bile turyp, ol qalaı sol mınýtterde Jáleldi sondaı ystyq súıe aldy? Bul ne, mahabbattyń jalpy máńgilik emes, bir kúndik ekendigi me? Al Jálel bolsa, Gúljamaldyń árbir ernine erniniń tıgenin de, árbir jalyndana súıgenin de, máńgi taýsylmas, tipti ómir - baqı ólmes mahabbat bar dep kelgen joq pa edi? Iá, sóıtken. Endi sol kúshtiń rasymen ólgeni me? Jalpy mahabbattyń ólýi múmkin be? Ólse, kim óltire alady, joq kim óltirdi? Árıne, Gúljamal! Gúljamal! Tek Gúljamal! Ózi aıtty ǵoı «Mahabbat emes, Sálimgereıdiń dárejesine, ataq - baǵyna qyzyqtym» dep. Bul ne degen sóz? Dáreje, ataq - baq — bu da, árıne, ómir... Sonda Gúljamal mahabbatyn basqaǵa aıyrbastady emes pe? Joq, dáreje, ataq - baqqa aıyrbastady. Búıtip tapqan qýanysh óz sezimin satý, qorlaý emes pe? Gúljamal óz qolynan tek Jálelge degen lázzatyn ǵana emes, qýanyshyn da óltirip otyr. Iá, solaı. Al men óz basym bárin keshsem de, mahabbatyn qoljaýlyq etkenin keshpeımin! Keshpeımin! Keshpeımin! Seniń kóziń maǵan kóptiń ishinen «ýaqytsha qyzyǵym» dep qana túsken eken! Al meniń kózimniń qarashyǵy, nur sáýlesi tek sen ǵana bolatynsyń! Sony baǵalamaǵanyńa, qadirlemegenińe, osy ýaqytqa deıin júregimniń túbinde buıyǵyp tynysh jatqan ekinshi qasıetim—meniń adamgershilik «menim» ókinedi, saǵan laǵnet aıtady! Sen máńgilik mahabbattyń qasy bolsań, men onyń máńgilik dosymyn! Dostyq sol máńgilik móldir mahabbatty qorǵaıdy, saǵan jalynyp, ne seni balaǵattap ózin qor etpeıdi. Adal mahabbatty adal saqtap, seniń jolyńnan qashady. Senen qashady! Mine, meniń ekinshi «menim» osyny tileıdi.

Jáleldiń ishki daýsy: «Gúljamaldyń istegeni álde durys boldy ma? Seniń aldyńda Mańǵystaýyń bar emes pe, ol báribir saǵan serik bola almaıtyn edi ǵoı!»

Dúnıede eń aýyr qaıǵy — keshegi qýanyshyńnyń búgingi qasiretińe aınalǵanynyń qaıǵysy. Jálel Gúljamaldy áneýgi aırylǵanynan keıin qaıta kórgen joq. Jáne izdep barmady. Jylannyń quıryǵyn basqandaı, Gúljamaldyń bul qylyǵy onyń tákappar namysyn oıatty, alysta jatqan Mańǵystaýyn esine saldy. Bunymen qatar burynǵy ójet minezi qaıta oıandy. Mine, osy kezde gazette XXII partıa seziniń aldaǵy besjyldyqtyń josparyn jarıalaǵan «Mańǵystaý túbeginde munaı, gaz shyǵaratyn ónerkásipti iri aýdanynyń salynýy tezdetilsin» degen dırektıvalaryn qaıta esine túsirdi.

Erteńine Jálel mınıstrge Mańǵystaýǵa jiberýin ótinip, aryz ákep berdi.

Jálel endi ózin burynǵysyndaı qajyrly sezindi. Beıne bir jolyndaǵy tas bógetti kúl -talqanyn shyǵaryp, alǵa qaraı jóńkı jónelgen asaý tasqyndy taý sýyndaı kóńili lepire qaldy. Eki jyldan astam buryshtaǵy stolǵa úńile otyryp, búkshıe bastaǵan arqasy kenet jazyla túskendeı boldy. «Rasymen, ómirimdi jańadan bastamaqpyn ba? — deıdi sál ezý tartyp». Sóıtti de ózine - ózi kúle jaýap berdi. — Dúnıege dınamıt jaralyp bir jarylmaı ketý kúná!»

Jálel júrýge daıyndalyp boldy, sońǵy keregin alýǵa ortalyq ýnıversaldyq dúkenge keldi. İzdegen kózildirigin taýyp alyp, kózine ólshep turǵanda bir ólerdeı tanys daýys:

— Jalel, amansyń ba?—dedi. — Men seni júrip ketken eken dep zárem qalmap edi...

Jálel burylmaı - aq Gúljamal ekenin bildi. Júregi oınap ketse de, sol kózildirikti qarap turǵan qalpynda:

— Erteń júrem, — dedi tamaǵyna kelip tirele qalǵan bir ystyq tolqyndy ázer basyp.

— Tipti qaraǵyń da kelmeıdi ǵoı, — dedi Gúljamal álde ókpelegendeı, álde nazdanǵandaı únmenen, — úıińe qashan qaıtasyń?

— Ony qaıtesiń?

Jalel endi ǵana buryldy. Gúljamal, sol Gúljamal ústine kıgen taza jibek kóılegi symbatty denesin qynaı, eki kózinen qýanysh sáýlesi tógilip tur. Jáleldiń ón boıy balqyp ketti. Biraq óz osaldyǵyna ózi ókpelegendeı, kenet qabaǵyn túıip tomsara qaldy.

Jáleldiń ishki daýsy: «Beker kezdestiń - aý, Gúljamal. Kóńili qurǵyr taǵy alaı - túleı bola qalǵanyn qarashy».

— Júr, bólmeńe baraıyq, — dedi Gúljamal, — sóılesetin sózim bar.

— Sóılesip bolǵan joq pa edik?!

— Sen bolǵanmen, meniń áli de aıtarym kóp.

Jáleldiń júregi taǵy oınap ketti. Sóıtse de, ózin-ózi taǵy da qaırap:

— Áli de dúken aralaýym kerek, — dedi.

— At quıryǵyn birjolata kesken ekensiń ǵoı, — dedi Gúljamal kenet júdep. — Jaraıdy, solaı - aq bolsyn. Biraq biz bulaı aıyrylýǵa tıisti emespiz... Úıińde bol, saǵat segizde kelemin, — dedi de Gúljamal, Jálel birdeńe dep aıta ma dep qoryqqan adamdaı syrt burylyp, aıaǵyn bylq - sylq basyp kete bardy.

Jáleldiń ishki daýsy: «Shyn jaqsy kórgen adamyńdy umytý úshin ony shyn jek kórýiń kerek degen ras pa! Gúljamaldy jek kóre almasam qaıtemin?»

Jálel ne derin bilmeı ańyryp turyp qaldy. Gúljamaldyń kósheniń arǵy buryshyndaǵy qara «Volgaǵa» baryp mingenin SÝM - nyń ózi turǵan jaqtaǵy úlken terezesinen kórdi. Teris burylyp ketti.

— Sen ketpeısiń, Jálel, Jálel, — dedi Gúljamal taǵy jigitiń qasyna otyryp, onyń qolyn alyp, — meni shyn jaqsy kórgen bolsań ketpeısiń, ketpeısiń!.. Qalasyń, biz osylaı kezdesip júremiz... Seni kórmegen osy on kúnde ólerdeı boldym. Álde meni aıamaısyń ba? Qalaı Gúljamalyńdy tastap ketpeksiń?

«Iá, báse qalaı Gúljamalyn tastap ketpek?» Jigittiń kózi qaraýyta túskendeı boldy. Ol ornynan taǵy túregelip ketti.

— Hege? Hege? Nege tastap ketpeksiń?!

— Syzdyqtyń qalaı qaıtys bolǵanyn sen bilmeıtin be ediń?!

Syzdyq ekeýine de birdeı tanys ınjener jigit edi. Mashınadan qulap, omyrtqasy úzilip, úsh jyldaı tóseginen qozǵala almaı jatyp, byltyr dúnıe salǵan.

— Bilemin. Nege bilmeıin. Ol jaraqattanǵan uzaq keselden óldi ǵoı.

— Joq, ol qur keselden ǵana ólgen joq...

— Endi neden?

— Eń aldymen mynany túsin, adamda kóńil kúıi degen bolady... Dárigerler tájirıbe júrgizipti... Erkek - urǵashy eki maımyldy bir torǵa qamapty. Maımyl da adam tárizdi aldymen bir - birine úırenýi kerek eken. Bular ábden uǵynysyp, endi erli - zaıypty bolatyn kezi jetkende, erkek maımyldy bul tordan alyp ketip, urǵashy maımyldyń qasyna basqa erkek maımyldy engizipti. Bul ekeýiniń erli - zaıypty bolǵanyn kórgen qarsysyndaǵy torda otyrǵan burynǵy maımyl jaman qynjylypty. Birden qany kóterilipti. Qarsy aldyndaǵy erli - zaıypty maımyldardyń ár jaqyndasqan kezi janyna batqany sonshalyq bıshara aqyrynda qaıǵydan ólipti...

— Bul áńgimeniń Syzdyqqa qandaı qatynasy bar?

— Esińde me, Syzdyq pen Zeınep qarama - qarsy eki bólmede turǵandary? Zeınep bir - aq jylǵa ǵana shydady... Onyń bólmesine kirgen erkektiń ár keshikkeni Syzdyqtyń aýrý janyn aıamaı qysqarta tústi. Óıtkeni, ol Zeınepti janyndaı jaqsy kóretin edi ǵoı.

— Ras, Sákeń de meni óte súıedi.

— Al men she?

— Álgi erkek maımyldyń kúıi saǵan da týady dep qorqasyń ba? Joq, sensiz meniń kúnim joq eken... Qalasań, búgin aıyrylaıyn...

Sálimgereıdi jurt ta, Jáleldiń ózi de qadirleıtin ǵalym kisi edi. Byltyr áıeli qaıtys bolyp, bıyl jylyn bergennen keıin kóńiline unaǵan osy Gúljamalǵa sóz aıtqan. Bala -shaǵasy joq kári adam. Endigi bar qyzyǵy – osy Gúljamal. Oǵan daý joq. Gúljamaldy súımeý múmkin emes. Sondaı adamnyń qýanyshyn tartyp alǵanda Jálel kógerer me? Qıanat emes pe? Búıtý Jáleldiń minezine jatpaıdy. Ol taǵy:

— Men úshin eshkimnen de aıyrylýdyń qajeti joq, - dedi.

Áıeldiń jany shyǵyp kete jazdady.

— Jálel, Jálel, sen ne aıtyp tursyń? Endi qaıt deısiń? Ókpeletken ekenmin, bir jolǵa keshir...

Jáleldiń ishki daýsy: «Qazir jumsaqtyq isteseń bári qaıta bastalady...»

— Joq, keshire almaımyn!.. — dedi ol.

Jálel ózine - ózi tań qaldy. «Bul qaı qataldyǵy? Gúljamaldan aıyrylǵannan beri janynyń qınalǵany sonshalyq, tipti san ret aıqaı salyp shaqyrǵysy kelmep pe edi? Sóıtken súıgeni ózi kelip, keshirim surap turǵanynda osynshama qatýlana qalǵany nesi?! Gúljamal bunyń Kúni, Aıy, Juldyzy emes pe edi?! Sóz joq, ony jaqsy kóredi. Ózi aıtpaǵanmen, júregi aıtyp tur. Onsyz ómiriniń baqytsyz ómir bolatynyn sezinedi. Soǵan qaramaı, múldem aıyrylmaq? Kúshi jeter me?.. Súıip turyp, súımeımin deý qandaı azap!..

Iá, Jálel sezim adamy. Sondyqtan da, myna qylyǵy oǵan uqsamaıdy. Biraq sezim, sezim ǵoı, sezimnen bóten adamgershilik, adaldyq bar emes pe? Gúljamaldy buryn jaqsy kórse, onda ol óziniki bolatyn. Al qazir bótendiki. Sony bile tura, bul qalaı bireýdiń ar -namysyn taptaıdy? Qalaı óz aryn bylǵaıdy? Joq, joq, júrek meıli kúısin, jansyn, -Jálel adamgershilikti, azamattyqty, ar - uıatty adal saqtaıdy! Onsyz mahabbatyń da móldir taza bola almaıdy. Al shyn taza bolmaǵan mahabbat — ol mahabbat emes, tek nápsi qumarlyq!

Jaleldiń ishki daýsy: «Adaldyq! Adaldyq! Tek adaldyq qana adamdy qatelestirmeıdi!»

Endi ol ózin sabyrly sezindi.

Meni aeroportqa aparatyn taksı kelip qaldy, — dedi bir mezet.

Gúljamal solq - solq jylap, eń aqyrǵy ret Jáleldi qushaqtap, súımekshi boldy.

Jigit sál keıin sheginip, qolyn berdi.

— Al endi hosh bol... Jolyń bolsyn!

Komendant kelip, bosap qalǵan bólmeniń kiltin aldy. Mashınaǵa otyryp jatyp, Jálel burylyp taǵy artyna qarady. Esik aldynda ún - túnsiz turǵan Gúljamaldy kórdi. Júregi jylardaı aýyryp ketti. «Rasymenen, Gúljamaldy umyta alar ma?»

— Júrińiz! — dedi mashına aıdaýshyǵa.

Taksı júre bastady. Iá, Jálel jańa ómirge bet aldy. Biraq sulý Gúljamalsyz, ásem Gúljamalsyz, janyndaı jaqsy kórgen Gúljamalsyz, ol sonaý ózin kútip turǵan qıyndyqtarǵa shydaı alar ma eken? Qylyqty Gúljamalsyz, qıalymen teń Gúljamalsyz, ómirinen de artyq kórgen Gúljamalsyz ózin kútip turǵan sonaý jańa dúnıeniń qyzyǵyna berile alar ma eken? Mahabbat qaıǵysyn eńbek qýanyshymen jeńe alar ma eken? Óıtkeni Gúljamaldy janyndaı jaqsy kórgeni, áli de jaqsy kóretini tek ózine ǵana aıan hıkaıa edi. Mine, sol Jáleldiń qazir Mańǵystaýǵa kelip túsken beti.

III

Jálel Ózekke kelgeli aıdan asyp ketken. Alǵashqy eki jetideı aǵasy Háleldiń úıinde turdy. Sosyn bir quramaly aǵash úı bitip, sodan eki bólmeli páter alyp, soǵan kóshti. Kóshken kúniniń erteńine burǵylaý júrip jatqan jerden elý shaqyrymdaı turatyn Maıqudyqtaǵy kolhozdan kári áke-sheshesin óziniń janyna aldyrdy.

— Qartaıǵandaryńda qasymda bolyńdar, — dedi ol áke-sheshesine. — Az eńbek etken joqsyńdar, endi dem alatyn kezderiń de jetti.

— Bolsyn! — dedi jasy kelip qalǵan Bestibaı. — Senderdiń de qyzyqtaryńdy kóreıik.

Biraq Bestibaı kolhozdan qur qol qaıtpady. Botaly ingenin ala keldi. Kempir - shaldyń ermegi osy botaly ingen men Háleldiń uly - qyzy boldy.

Ken izdeýshilerdiń úsh burǵylaý qondyrǵysy osy bir aıdyń ishinde bir myńnan artyq metr jer júrdi, Biraq áli jer astynan syrtqa atqan munaı joq... Geologıa ǵylymy boıynsha alǵashqy myń metr — Bor dáýirine jatatyn qabattar. Sosyn Iýra dáýiri bastalady. Bul eki myń metrge deıin ketedi. Iýra qabatynyń orta jeri aqshyl tústi ýaq qumdaqty - qońyr saz aralas bolyp keledi. Bul qabaty 1150—1450 metrdeı tereńdikke ketedi. Sodan keıin túıirshigi úlkeıe túsken sý qabaty qumdaq kezdesedi. Munaı keni osy eki tusta ushyraýy kerek. Bunyń asty, 2000—2200 metrden bastap, qara qońyr tústi alevralıt dep atalatyn tyǵyz saz aralas aýyr jer jynysy. Onyń qalyńdyǵy ken zertteýshilerdiń aıtýy boıynsha, bes-jeti kılometrdeı. Ár kılometrdi ótken saıyn júzdegen atmosferalyq salmaqpen tyǵyzdala túsedi. Ken zertteýshilerdiń boljaýy boıynsha, bul tym tyǵyz qabattarda munaı qory bolýy múmkin emes.

Haleldiń burǵylaý qondyrǵysy bir myń bir júz metr jer ótti. Biraq munaı kórinbedi. Bul qalaı? Munaı shyǵatyn tusqa áli jete almaǵandary ma?

Jálel qobaljı bastady. Onyń esine ózi osy Mańǵystaýǵa keler aldynda geologıa mınıstrmen sóıleskeni tústi. Mınıstr buryn óndiriste kóp istep, mol tájirıbe alyp kelgen kisi edi. Jáleldiń Mańǵystaýǵa barsam degen ótinishin birden maquldady.

— Árıne, óndiriste jumys istegen jón. Mınıstrlik qashpas, — dedi ol oılanyp, — sonda qandaı qyzmetke barsam deısiń.

Jálel adal oıyn aıtyp, birden aqtaryla qalǵan.

— Ózekke jiberýińizdi suraımyn, — degen.

Ózekke deısiń be? Iá, onda qyzyq jumys bastalǵaly tur. Biraq sen óndiriste kóp bolǵan joqsyń ǵoı, tájirıbeń azdaý - aý.

Jálel óziniń birbetkeı tabandylyq minezine salǵan.

Tájirıbeni jumys ústinde almaımyn ba? — degen qaısarlana. — Jiberińiz, senimińizdi aqtaımyn!

Mınıstr kenet alaqanymen stoldyń ústin shart etkizip tartyp qalǵan.

— Jaraıdy, bolsyn!—degen. — Biraq seni jaı, ınjener emes, bas geolog etip jiberemin. Tek umytpa: qatelesýge tıisti emessińder! Durys qoıylmaǵan bir tereń barlaý skvajınasy qansha mıllıonǵa túsetinin bilesiń be? Jáne qanshama ýaqyt bosqa ketedi?

Jálel — mınıstrdiń úlken mindetpen jibergen adamy. Bul Ózekke kelgen kúni ǵana Háleldiń skvajınasy burǵylaı bastaǵan. Bas geolog kelmeı jatyp oǵan qarsy bolǵan joq. Al sol skvajına áli munaı bermeı keledi. «Qatelesýge tıisti emessińder!» degen mınıstrdiń sózin esine taǵy túsirdi. Qandaı jaýapkershilik! Ol kenet terlep ketti. Ras, Ózekte buryn mundaı tereń burǵylaý júrmegen. Jalǵyz ǵana strýktýralyq izdestirý skvajınasy bar. Sondaǵy aqbarǵa qaraǵanda bul arada munaı qabaty bolýǵa tıisti. Geologtardyń osy boljaýlaryn arqa tutyp, kóp qarajat shyǵarylyp tereń burǵylaý júrip jatyr. Al eger bul boljaý durys bolmasa qaıtedi? Jálel Ózektiń ózinen buryn bastalyp, qazir júrip jatqan burǵylaýdyń osy jańadan istelgen geologıalyq kartasyna qaıta úńildi.

Ol otyrǵan bólme jaqynda ǵana qurama aǵashtan turǵyzylǵan ekspedısıa keńsesindegi kabıneti edi. Kishkentaı ǵana bólme, skvajınalardan alynǵan ken - jer jynysy tastarynyń bólshekteri men tolyp jatqan geologıalyq karta, ár túrli aqpar beretin kitaptardan aıaq alyp júretin jeri joq. Shaǵyn aǵash stoly men bes-alty oryndyq qana bar...

Jálel endi basqa úlken qaǵazdy aldy. Bul alǵashqy strýktýralyq burǵylaý skvajınasynyń kartasy edi. Buny da geologıalyq ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń ǵalymdary jasaǵan bolatyn. Buǵan da profesor Sálimgereıdiń qatynasy bar.

Jálel «sonda munaı qaıda?» dep kartany aldyna qaraı jaqyndata úńile tústi. Biraq kenet dál terezesiniń aldynan shyqqan shý oıyn bólip jiberdi. Basyn kóterip aldy.

Osydan eki jeti buryn ishki jaqtan kelgen jıyrma shaqty jumysshylar eken. Qoldarynda shamadandary, aqsha beretin kasanyń aldynda tur. Bas geolog birden túsine qaldy. Buryn da keıbir lepire jetken mamansymaqtar, aýzymen oraq oryp qıratyp jiberetindeı bolyp kelgen keıbir qyzba jastar, jer jaǵdaıynyń, turmys kúıiniń nasharlyǵyna, kúnniń tas balqytardaı ystyqtyǵyna, únemi soǵyp turǵan shańdy jeline shydaı almaı, keıde kelgen izimen, keıde bes - alty kún bolyp keıin qaıtyp ketetin. Mundaılardyń ilýde bir – ekeýi - aq tıanaqty jumys isteýge kelisim beretin. Onda da alar jalaqylary oıyndaǵylaryndaı bolsa. Al myna kasa aldynda turǵan toptaı jyrmalap qaıtý buryn - sońdy bolmaǵan oqıǵa. Buǵan ne sebep? Ras, kúni qurǵyr kúnnen-kúnge kúıip barady. Aýa ystyqtyǵy qyryq gradýstan bir kemir emes, onyń ústine shyǵystyń qapyryq ystyq jeli adamnyń janyn qoıarǵa jerin taptyratyn túri joq. Ózek tóńiregi shyn dozaqqa aınalǵandaı. Biraq jurttyń bári ystyqqa shydaı almaı mynalardaı toptanyp keter bolsa, Ózektiń asyl qazynasyn kim jer astynan alady? Ystyqtan qoryqpaıtyn azǵantaı jergilikti qazaq jumysshylary nemenege jetedi?

Shýyldasyp turǵan jumysshylardyń qasyna qalaı jetkenin Jáleldiń ózi de sezbeı qaldy.

— Joldastar, bularyń ne? — dedi alqynyp,— jumys isteımiz dep ádeıi kelgen joq pa edińder?

— Árıne, dozaqqa kúıýge emes, jumys isteýge keldik, - dedi ishindegi alpamsadaı bireýi. — Bizdi aldap ákeldińder. Áýel bastan aıtýlaryń kerek edi, «Ózek» degen jer tamuqtan birde - bir kem emes, ystyqtyǵy qyryq gradýstan túspeıdi, shańy bir basylmaıdy, ishetin sýǵa da zárý bolasyńdar» dep, onda bul araǵa ıtim keler me? Aıdasań da kelmeıtin edik. Kisi óltirgen joqpyz.

— Olaryń durys emes,—dedi Jálel, — bul aranyń quba jon ekeni, sýynyń az ekeni belgili jáı emes pe? Sol sebepten bes prosent dalalyq, otyz prosent sýsyzdyǵy úshin, taǵy otyz prosent aımaqtyq koeffısent artyq aqsha tólenedi.

— Ol aqsha bizdiń qaltamyzǵa túsip jatyr ma?—dedi murny qyzyl, keńirdegi soraıyp ketken sary jigit.

— Qaltańa túspegende qaıda ketedi?

— Araqqa! Magazınderde bir jutym araq joq. Al qaladan bizge ákep beretin shofórná úsh somdyq bir bótelkesine on som alady. Onda da seni qımastyǵynan. Kórip tursyń ba seniń beretin prosentińniń qaıda ketip bara jatqanyn?

— Oı, qoıa tur, araq ishpeseń ólip bara jatyrsyń ba? – dedi álgi alpamsadaı. – Másele basqada, biz eki qolymyzǵa sengen jumysshylarmyz. Bizdiń sizderden mıymyz, basymyz emes, eki qolymyz, densaýlyǵymyz jumys isteıdi. Eger densaýlyǵymyz bolmasa, biz kimge kerekpiz? Al sol densaýlyqty saqtaıtyn munda esh jaǵdaı joq. Jatatyn jeriń—anaý shatyr. Bir mezgil dem alaıyn dep ishine kirseń, dál monshaǵa túskendeı terlep shyǵa kelesiń. Asqanada jóndi bereke joq. Ras, et, maı mol. Biraq biz qıarǵa, kapýstaǵa, sábizge úırengen elmiz ǵoı. Eki jeti kórmep edik,tisimiz syrqyrap, ishekterimiz qatyp qaldy.

Adam balasy mundaıda kúlki - qaljyńsyz júre me, qaljyńqoılar da tabylady.

— İshiń qatsa aıran ish!—dedi bireý kúlip, — bul jerdiń aırany ishiń tastaı bop qatsa da, bes mınýtte qýyp shyǵady!

— Ish aýrý bol deısiń be? Odan da ishimniń qatyp júrgeni jaqsy emes pe?

— Aıttym ǵoı, osynyń bári araq joqtyqtan, — dedi alǵashqy qyzyl muryn, keńirdek sary. — Araq mol bolsa, ish aýrý almaıdy. Araq báriniń emi.

— Qap, myna maskúnem ıttiń maltasyn ezýin - aı! — dedi qasynda turǵan qartańdaý kisi, — adam et pen maıdan ólgen be? Bárine de shydar edik. Myna ystyǵy qurǵyr shydatpaı barady. Janyńdy qoıarǵa jer tapqyzar emes.

— Ózgeler qalaı júr?

— Úırengen ǵoı!

— Sender de úırenesińder!

— «Qaradan ter shyqqansha, sarydan jan shyǵady» degen, biz úırengenshe, tegis jan tapsyryp júrmesek netsin!..

— Jigitter, senderge qıyn ekenin biz de bilemiz. Biraq shydap kórińder. Áne, anaý qurama úılerdi kúni - túni sizderge arnap salyp jatyrmyz, ári ketse bir aıda bitip qalar. Kapýsta, qıar týraly aıtqandaryńnyń bári durys. Qoldan kelgen bar shara qoldanylady. Osy jetiniń aıaǵynda kókónis tıegen alǵashqy mashınalar da jetip úlgirer.

— Mundaı úlken isti bastarda, eń aldymen, sol isti júrgizetin jumysshy adamdarǵa kerekti jaǵdaılardy týdyrýdy oılaý kerek qoı, — dedi bir orta boıly, kógildir kózdi jigit. — Ne, jatatyn úıi, túsetin monshasy joq, jýynatyn sýy da tapshy. Osynshama jurtty mashınaǵa tıep - tıep shyjyp turǵan shól dalaǵa alyp kelip, endi jumys isteńder deısińder, bul durys pa?

— Durys emes, — dedi Jálel kináni moınyna alyp, — jumysshy adamǵa jaǵdaı týdyrý bizdiń eń myqty mindetimiz edi, ony der kezinde isteı almadyq. Bul — bizdiń qatemiz. «Tezirek munaı alqabyn barlańdar» degen ortalyqtyń buıryǵyn oryndaı qoıamyz dep birden burǵylaý jumysyna kirisip kettik. Sóıtip, turmyspen baılanysty kóp sharýany úlgire almaı qaldyq. Al qazir barymyzsha bolǵan kemshilikterimizdi jóndep jatyrmyz. Kóp keshikpeı úı de, kúı de jóndeledi. Tek sizder az kúnniń azabyna shydaı almaı jumysty tastap ketpeńder! Shyn jumysshy tabyna jatatyn bolsańdar, ýaqytsha qıyndyqqa ókpelep, óz boryshtaryńnan qashpaýlaryń kerek!

Jurt úndemeı qaldy.

— Ýádede turasyńdar ǵoı?—dedi Jálelge qarap azdan keıin eń alǵashqy sóılegen alpamsadaı qara, — Eger sender bizge durys jaǵdaı týdyratyn bolsańdar, árıne, biz ketpeımiz, shydap baǵamyz. Solaı ma, jigitter?

— Solaı!—dedi biraz daýys.

— Demek, ýádelesip alaıyq,—dedi alǵashqy sóılegenderdiń biri, — turǵyn úıleriń bir aıda bitedi me?

— Bitedi!

— Araq she?—dedi taǵy álgi qyzyl muryn sary.—Dúkende o da bolady ma?

— Joq, — dedi Jálel, — men osy ýaqytqa deıin shoferlardyń araq ákep satatynyn bilmeıtin edim, endi budan bylaı qaraı bul jaqqa ondaı sáýdegerliktiń júrmeýine bar shara qoldanylady!

— Saǵan sol kerek!—dedi qyzyl murynǵa qasynda turǵan jańaǵy qartań adam, — «toqal eshki múıiz suraımyn dep qulaǵynan aırylypty» degen osy!

— Kókónis she? Kókónis te bola ma?—dedi taǵy bir ún.

— Bolady!

— Al sý she? – dedi taǵy bireý.

— Bolady! - dedi jurttyń ekinshi búıirinen bir ádemi qońyrqaı daýys.

Jumysshylar daýys shyqqan jaqqa buryldy. Jálel de sol jaqqa qarady.

Eki kózi botanyń kózindeı jaýdyrap, órip tastaǵan qolań shashy tizesine deıin tógilip, jumysshy kombınezonynyń belin qynap alǵan qazaqtyń bir qara tory qyzy tur...

Mańǵystaý baılyǵyn ıgerýde úkimet pen partıa zertteý jumysyn jan - jaqty júrgizgen. Alǵashqy munaı kózi ashylǵan jyly - aq munda Qazaq Ǵylym akademıasynyń Ýfa Ahmetsafın basqarǵan sý zertteý ekspedısıasy kelgen. Bul ekspedısıa jasaǵan kartasynda «Mańǵystaý jer asty sýyna baı ólkeniń biri, ony teńiz ústinde qalqyp tur dese bolady» degen qorytyndy shyǵarǵan. Tek skvajınalar qazyp, sýdy joǵary shyǵarýdy mehanıkalandyryp, keregine qaraı molynan paıdalana berýdi usynǵan.

Shynynda da Mańǵystaý jeriniń ústi qandaı qunarsyz, daqylsyz bolsa, astyndaǵy tushshy sýdyń moldyǵy tań qalarlyq edi. Ystyǵy da, sýyǵy da jetkilikti. Sý baılyǵy sonaý Bozashy túbeginen bastalady. Segiz - toǵyz metr qazsań, ol aradan isherlik sý shyǵa beredi. Ózeni, kóli joq. Mańǵystaý eli kóbine osyndaı qudyǵy tereń emes jerlerdi jaılaǵan. Al fort Shevchenkodan Krasnogorskige deıin teńiz jaǵalaı ylǵı osyndaı qudyqtar qazylǵan. Bul aralarda shamaly tereńdikten aq tushshy sý shyǵady.

Al mundaı sýdyń eń mol tusy — Qarataý, Aqtaý qyrattary. Bularmen jalǵasyp jatqan Bostan, Saýysqan, Qyzylsý, Túıesý qumdary. Bunda on eki qulash tereńdikten kóz jasyńdaı móldiregen tushshy sý kórinedi.

Sońynan, Ózek jáne Jańa Ózek kásipshilikteri ashylǵanda, skvajınalar qazylyp, nasos stansıalary salyndy. Sý jer betine kóterildi. Úlken rezervýarlar ornatylyp, odan qubyrlar arqyly ystyq, sýyq sýlar qurylys oryndaryna jetkizildi. Bir ǵana otyz myń adamy bar Jańa Ózek qalasyna on myń tekshe metr sý berildi. Ár adamǵa táýligine úsh júz lıtrden astam sý jumsaldy. Mundaı shyǵyn tipti Edil, Ertis jaǵalaryndaǵy turǵyn jurtqa da shyqpaǵan bolar. Al oblystyń kindigi Shevchenko qalasy salynǵanda, qasynan atom elektrostansıasy turǵyzylyp, tuzdan arshylǵan teńiz sýymen búkil dala qamtamasyz etildi.

Biraq bunyń bári sońynan, sońynan boldy. Al sonaý alpys birinshi jyly Ózekke qaptap kele jatqan jurtqa sý Borlytorym qudyqtarynan mashınamen tasylyp, ázer jetkizilip jatqanda, myna qyz qalaı jurttyń bárin sýmen qamtamasyz etemin deıdi?

Jurttyń bári qyzǵa qarady. Jálel de odan kózin alar emes. «Bul kim? Qaıdan keldi?»

Ózekke eń alǵashqy jetken qurylysshylar kileń erkekter, ásirese, jastar bolatyn. Jerdiń kórki gúl bolsa, jigittiń kórki qyz emes pe, qurylysta qyz - kelinshektiń joqtyǵy birden bilingen. Ózderindeı jumys istep júrgen, biraq ýaqytsha mestkom bop saılanǵan burǵyshy Valentın Shılov pen komsorg, bas ınjener Mıhaıl Alekseenkoǵa jastar kelgen.

— Klýb salyp jatyrmyz, qyzyl buryshymyz da bitip qaldy, al qyzdaryń qaıda?—degen olar, — qyz - kelinsheksiz jumys túgil, tipti uıqynyń da berekesi ketedi eken.

Osyndaı talaptan keıin jastar men kásipshiler odaǵynyń jergilikti komıteti bop Qazaqstan qyz - kelinshekterine Ózek qurylysyna kelýlerin surap úndeý alǵan.

Sol úndeý - shaqyrý boıynsha osydan on kún buryn Almaty, Jambyldan Mańǵystaýǵa qyryq qyz kelgen. Ózek jigitteri úsh mashınaǵa tıelip baryp, olardy fort - Shevchenkodan qarsy alǵan. Árqaısysyna qushaq – qushaq gúl berip, syrnaılatyp - kerneıletip Ózekke alyp kelgen. Bular kelisimen biri úı sylaýshy, biri burǵylaý qondyrǵysyna motorıst úırenýshisi bop ornalasqan. Asqanaǵa, dúkenge jaılasqandary da bar. Biraq bulardyń ishinde myna qyz tárizdi bota kózdi Jálel kórmegen. Búgin - erteń osyndaı qyz -kelinshektiń taǵy bir toby keledi eken dep estigen Jálel. Álde solar kelip qaldy ma dep oılady ol.

Jáleldiń oıyn bóten daýys bólip jiberdi.

— Óziń qaıdan keldiń? — dedi bir jas jigit qyzdyń sulýlyǵyna tań qalyp. — Kókten tústiń be? Jerden shyqtyń ba, perishtem?

Qyz kúldi.

— Kókten túsken joqpyn, jerden de shyqqan joqpyn – dedi marjandaı appaq tisterin jarq etkizip kórsetip, - sizderdi shóldep jatyr degen soń sý taýyp bereıin dep Máskeýden keldim.

Bul baıaǵy Sarynyń kenjesi Tana edi. Bıyl ǵana Máskeýdiń sý izdeý jáne sýlandyrý ınstıtýtyn bitirgen. Qaraǵandydaǵy aǵasynyń qolyndaǵy áke – sheshesin alyp, Mańǵystaýdaǵy uly qurylysqa ózi suranyp keshe ǵana kelgen. Tóbesi áli salynyp bite qoımaǵan úıden berilgen jalǵyz bólmege jańa ǵana áke - sheshesin ornalastyryp bolyp, endi keńsege kele jatqan beti edi.

— Qaıdan kelseń de, endi bizdiń sýǵa keneletinimizge kúmánim joq, - dedi álgi jigit. – Bizdi sýdan qyrylyp ólmesin dep, qudaıdyń ózi ádeıi jibergen perishtesi bolar bul! Aıda, jigitter, shatyrǵa! Endi biz esh jaqqa ketpeımiz!

Jurt taraı bastady. Qyz da ketpekshi bolyp edi, baǵanadan beri odan zildeı aýyr kózin aýdarmaı qarap turǵan tastan jasalǵan músin tárizdi deneli shoıyn qara bujyr jigit qasyna keldi. Túri qazaqqa uqsasa da, nege ekeni belgisiz, ol oryssha sóıledi.

— Horosho, ı ıa nıkýda ne poedý, — dedi kójek kórgen krokodıldeı kenet kózi jasaýraı ketip, — no ımeı vandý ty býdesh moeı!

Tananyń kózi jarq etip, ushqyn shasha oǵan qadala qaldy da, sózge kelmesten, kishkentaı alaqanymen jigittiń betinen tartyp - tartyp jiberdi.

Anaý qyzdyń urǵanyn shybyn shaqqan qurly kórgen joq.

— Ný ı kralá! - dedi yrjıa, kenet qabaǵyn túıe qaldy. — Posmotrım, býdesh lı takje gnevna, kogda...

Jálel jigittiń janyna jetip bardy, onyń ne dep turǵanyn estimegenimen, bir jamandyqty júregimen sezgen.

— Ket bul aradan!—dedi ol ashýly.

Jigit tumandanyp ketken kózqarasymen onyń basynan aıaǵyna deıin bir sholyp shyqty da, burylyp júre berdi.

— To je mne zashıtnık!

Dúnıede mahabbat bolmasa, tabıǵaty sarań kisi burynǵysynan da sarań al jaratylysy qatty adam odan da qatýlana túser edi. Óıtkeni, adamnyń kóńilin keńiter, janyn jibiter mahabbattan artyq kúsh joq. Qyzdy súıgen jigit qandaı azapqa bolsa da kónýge bar, al balasyn jaqsy kórgen ana balasy úshin jan qıýdan taıynbaıdy. Bul — tabıǵat zańy. Mahabbatty osyndaı qudiretti etip, dúnıedegi eń uly kúsh—jaratylystyń ózi jaratqan. Sondyqtan da, mahabbattyń aldynda kim bolsa da álsiz, amalsyz.

Ras, Jálel Gúljamaldy da jaqsy kórgen. Biraq qazir ony umytýǵa tyrysqan. Bunysy nemene, opasyzdyǵy ma? Joq, mahabbatqa degen meılinshe opalylyǵy edi. Jálel — ýaqytsha súıý, aldaý degendi bilmeıtin, birbetkeı, shynshyl, adal jan. Al mundaı adamǵa óziniń adal seziminiń kirlengeni zor kúná. Sondyqtan, Gúljamaldyń opasyzdyǵy janyn jaman aýyrtqan. Jany aýyrǵan saıyn, odan alystaı túsýge tyrysqan. Biraq ol qolynan kelmegen.

Sóıtip júrgeninde, mine, ol Tanany kórdi. Bul kim? Jaı, qarapaıym qurylysshy qyz sekildi emes. «Jaqynda bizge bir gıdrogeolog ınjener qyz keledi» degen Jandostyń sózi endi esine tústi. «Ol qandaı jas qyz, kim?» dep kóńil qoımaǵan. Ózine jaýdyraı qarap turǵan qyz sol ınjener qyz ekenine endi Jálel shek keltirmedi. Sol eken dep sheshimge toqtap edi, áldenege «bul qyzdyń súıer jigiti, kóńil qosqan adamy bar ma eken?» degen suraq ózinen - ózi týdy. Demek, bundaı suraq nege tez týdy? Ózi de bilmeıdi. Rasymen, Jálel bir kórgennen taǵy ǵashyq bolyp qalǵany ma?

Joq, Jálel qazir Gúljamaldy alǵash kezdestirgenindeı jıyrma bestegi albyrt jas emes. Endi bul az bolsa da ómir kórgen, aqyl toqtatqan jigit. Ózi solaı oılaıdy. Árıne, Jálel Tanaǵa birden qumar bolyp qalǵan joq. Qumar boldym dep te oılamaǵan. Aýzy kúıgen úrlep ishedi, burynǵydaı qulap túsetin minezden Jálel áldeqashan arylǵan tárizdi edi. Biraq júrek degen aqylǵa yryq bermes tentek bar emes pe? Kim biledi onyń qalaı soǵaryn? Demek, qyzdyń túr - kelbeti Jáleldiń birden kóńilin bóle berdi. Oǵan qaraı bergisi kele berdi. Mundaı sezim árkimde - aq kezdesetin shyǵar. Ásirese, Jálel tárizdi qyzýqandy, senimpaz janda kóbirek ushyraýy múmkin. Rasynda da, tamasha salynǵan sýretke tań qalatyn, qaraı bergisi keletin adam az ba bul dúnıede? Jáleldi dál qazir osyndaı sezim bılep ketken edi. Áıtse de, bireýge qyzyǵa qaraý, onyń túr - kelbetinen janyńa tátti nár alý — ol áli ǵashyqtyq emes. Ǵashyq bolý — odan úlken sezim. Janyńdy, tilegińdi bılep keter ańsaǵan armanyń!..

Jálel ondaı kúıge jetti me, jetpedi me, árıne, bizge beımálim. Biraq,.. biraq ol qazir Tanadan kózin alar emes. Al Tana bolsa, jańaǵy bujyr shoıyn qaranyń qylyǵy batyp, Jálelge jóndep kóz aýdarǵan da joq. Áldeqalaı jaýdyraı kóz tastasa, bulaı qaraý —onyń tabıǵı minezi, ádeti. Qudaı oǵan osyndaı móldiregen kóz berse, oǵan Tana aıypty ma?

— Aǵaı, siz ekspedısıanyń bastyǵysyz ba?—dedi qyz.

Qara bujyrdy tez umytqysy kelgen jigit:

— Joq, bas geologpyn, — dedi.

— Á, siz Jálel Bestibaev ekensiz ǵoı.

— Ony qaıdan bildińiz?

— Mınıstrlikte aıtqan. Men Tana Janbozovamyn. Sizdiń ekspedısıalaryńyzǵa jiberilgen gıdrogeologpyn.

— Óte jaqsy. Tanys bolyp qoıalyq.

Jigit asyǵa qolyn berdi. Qyzdyń alaqany kishkentaı, uzyn saýsaqty, biraq bir túrli qatty, qajyrly Tana jas jigitterdeı Jáleldiń qolyn qysyp tanysty.

— Ekspedısıa bastyǵy Jandos, áne, ana munaranyń janynda bolýy kerek, — dedi Jálel endi ne aıtýdy bilmeı.

— Onda men o kisige so jaqqa baryp kórineıin.

— Ózińiz bilesiz. Túski asqa deıin bul araǵa oralmas.

Qyz durys» degendeı basyn ızedi de, munaraǵa qaraı júre berdi. Jalel áldeneni oılap turyp qaldy tanany buryn bir kórgen tárizdi me, qalaı? Kenet qyzdyń sońynan qaraǵysy kelip ketti. Biraq syrtymnan ózimdi bireý baqylap tursa uıat bolar dep keıin buryldy.

Jálel keńsesindegi ondaı - mundaı ýaq sharýasyn bitirip, túski tamaǵyn ishkeli úıine keldi. Aýyzǵy bólmede ákesimen áńgimelesip, býyryl saqaldy bir beıtanys kisi otyr eken. Jálel sálem berip amandasyp bolǵannan keıin, ákesi:

— Bul kisi — bir kezde úsh júz túıe shóktirgen Túıebaıdyń soıylkeri bolǵan Sary, qaraǵym, — dedi. — Túıebaıdyń on eki jyl esiginde júrgen, túıesin baqqan. Óz qolymyzdan konfıskovaıt etkenbiz. Sary sol kezde Qaraǵandyǵa ketip, qazir sodan kelip otyr.

Ákesiniń jas kezdegi qurby - qurdastarymen kezdeskende bir jasap qalatynyn Jálel jaqsy biletin. Qart Bestibaıdyń balasy súıetin taǵy bir qasıeti bar. Ol — ákesiniń jańashyldyǵy, búgingi kúndi óte unatatyndyǵy. Keshegi kóshpeli eldiń kisisiniń jańa ómirdi osynshama orasan jaqsy kórip qalýyna qandaı sebep? Árıne, adamdy ómir ózgertedi. Bestibaı da ózgergen. Ásirese, buny ózgertken Qaraǵandy edi.

Kelesi jyly Mańǵystaýda da jalpylaı kolhozdandyrý naýqany bastalyp, Bestibaı kolhozǵa kirdi. Sol jyly fort - Shevchenkodaǵy jaqyn qaryndasy qaıtys bolyp, sonyń jetim qalǵan Jálel atty bir jasar balasyn asyrap aldy. Balany jastary kelip qalǵan Bestibaı men áıeli jandaryndaı jaqsy kórdi. Hálelim jalǵyz edi, endi inili bolsyn dep, oǵan birjolata ózderiniń attaryn berdi. Jurt ta Jáleldiń qaryndasynyń balasy ekenin umytty, Bestibaıdyń kenjesi sanady. Ómir boıy Jálel ózi de osylaı túsindi.

Biraq osy kezde Mańǵystaýdy adam túsinbes, sumdyq oqıǵalar basyp ketti. Egisti dalasy joq, bir - bir túıesin ortaq qorǵa bergen kolhozshy kedeılerdiń kúıi taban astynda qalypqa kele qoımady. Asyǵys uıymdastyrylǵan kolhozdar ydyraı bastady. Osy kezde áldekimder: «Bolyshabaı partıasy biz sekildi mal baqqan kóshpeli elge kolhoz bol demegen eken, ony shyǵaryp júrgen myna aýdan bastyqtary kórinedi», — degen laqap taratyp, búkil Mańǵystaý dalasy gý - gý etti.

Tap jaýlarynyń kútkeni de osy kez edi. Olar endi uran tastap atqa qondy. Áli kózi ashylmaǵan kóp nadan jurt olarǵa erdi. Dál jaýgershilik zamandaı, on eki – jasar balalaryna deıin qalmaı, Adaı bitken qıalyna quryq, soıylyn aldy.

Biraq Bestibaı jelikken joq. Jas Jáleli men áıelin ertip teńiz jasyna kóshti. Onda aý salyp, balyq aýlap kúnderin kórdi.

Oqys ereýil, oqys basyldy. Úkimet túsinigin júrgizdi, ashýmen arandaǵan jurt saıabyrlandy. Kolhozdar qaıtadan quryldy. Bestibaı óz aýylyna úshinshi ret qaıta oraldy. Munda túrkimen elinen ákelingen jáne keı jeke menshikten satyp alynǵan túıelerden shaǵyn ferma uıymdastyryldy. Bestibaıdy soǵan bastyq etti.

Jálel jetige shyǵyp sol jyly ashylǵan segiz jyldyq mektepke tústi.

Kolhoz sharýasy birte-birte jóndele bastady. Bestibaı da tájirıbeli túıe ósirýshi bolyp aldy. Sóıtip júrgende jer men kókti silkindirgen Uly Otan soǵysy keldi. Bir jyldan keıin túıe fermasyn qatyn-balalardyń qolyna qaldyryp, erkekteri tegis áskerge alyndy.

Jasy kelip qalǵandyqtan Bestibaı maıdanǵa ilikpedi, ol eńbek armıasyna ózi tilenip, Qaraǵandy shahtasyna bardy.

Jálel sol kolhoz mektebinde qala berdi...

Qaraǵandy eńbek armıasy Bestibaıdyń ómirdegi eń úlken mektebi boldy.

Sol kezde Qaraǵandyny kórgenderiń bar ma? Bul búgingi záýlim bıik úıli óndiris qalasy emes, shahty, poselkeler kóbine bir qabat, eki qabat úıden ǵana turatyn.

Sondaı shaǵyn poselkeniń biri — N - BIS shahtasynyń janyndaǵy Kalının aýdanynyń ortalyǵy edi. Osy ýaqytta qazaq jerinde qaýlap ósip kele jatqan basqa poselkalardan bunyń bar aıyrmashylyǵy: bunda ne kóp kómir kóp, shahtadan shyǵarylyp taý - taý bop úıilgen topyraq kóp, sosyn betteri qap - qara kúıe, tek tisteri men kózderi ǵana jyltyraǵan kómir qazýshy jumysshy - shahterler kóp. Ne az — mas bolyp sandalyp, ne sándenip kıinip bos júrgen kisi az. Ne az, qazirgideı ersili - qarsyly júıtkip júgirgen mashınalar az.

Jeńil mashınalar túgil, tipti júk tasıtyndary da neken saıaq. Bári maıdanǵa alynǵan, soǵysqa áketilgen. Al qalada júk tasıtyn mashınalardyń kóbi qazirgideı mashınamen emes, kómirmen, aǵashpen júredi. Qaraǵandy tárizdi kásip – óndiris qalasynyń kóshesinde shofer kabınasynyń janynan shyǵarylǵan murjasynan tútini burqyrap kele jatqan júk mashınany kórý de ǵajap emes. Óıtkeni bárine sebep — soǵys! Soǵys! Soǵys! Mashınanyń kómirmen júrýi de, keshegi mol dúnıeniń búgin taryla qalýy da, bári tek soǵyspen ǵana baılanysty. Soǵys jutýǵa turǵan ajdahadaı jurttyń apshysyn qýyrǵan, jaryq kóńilin tún etken.

Sol sebepti Qaraǵandynyń susty aýa raıyndaı, halyqtyń júzi qaharlana túsken. Sonaý shahtydan shyqqan qap - qara tas kómirdeı, kóp adamnyń kóńilderine qaıǵy túni uıalaǵan. Biraq bul qaıǵy túni jaıshylyqtaǵydaı júdeý, muqalýdan jaratylmaǵan, kek, yzadan týǵan. Sondyqtan da, mynaý shahty ústindegi munaraǵa: «Shahter, seniń árbir shyǵarǵan tonna kómiriń jeńis kúnin jaqyndata túsedi!» degen uran tur. Sondyqtan da, jurt benzıni bolmaı, kóshede tas kómirdiń tútinin býdaqtatqan mashınalarǵa kúlmeıdi, ústinde tozyǵy jetken brezent kıimi bar jumysshynyń shahtydan ólerdeı bop sharshap shyǵyp, aıaǵyn ilbip basyp kele jatqanyna tań qalmaıdy.

Iá, bul — Otan basyna aýyr kún týǵan óte qaıǵyly, biraq ár shahter, ár jumysshy sol Otan úshin aıanbaı eńbek etken jalyndy kez edi! Maıdan keıin sheginip, jaý shebi Moskvaǵa taıaı túsip, jalpy halyq rýhy qınalǵan, biraq ár jaýynger sol maıdan úshin óziniń istegen erligin maqtan etken—qaıǵyly da qaharly aýyr mezgil edi!

Jyrtyq shekpen, túıe jún kúpili, siri etikti, eltiri tymaqty, eńbek armıasyna alynǵan Mańǵystaýlyq kári - qurtań shaldardy áskerı jigitter N - BIS shahta poselkasynyń shetindegi uzyn kazarmaǵa ákep kirgizgenderinde, kún shyǵyp ta qalǵan edi. Qorjyn -qapshyqtaryn arqalaı, súıretile, uzynnan - uzaq jasalǵan eki qabatty sákiniń astyndaǵysyna bári dabyrlaı ornalasyp jatyr. At arqasy qıanǵa úırengen, alys saparlardy ádettengen kóshpeli jurttyń adamdary bolǵanmen, sonaý Ketikten Úıshikke deıin kememen júzip kelip, odan qyzyl vagondarmen uzaq júrip, Qaraǵandyǵa ázer jetkenderinen be, bularǵa jol qıamet - qaıymdaı aýyr jáne alys kórindi. Ábden sharshaǵan eken, jambastary jer ıiskep edi, jańaǵy dabyr kenet basyla qaldy. Qorjyn -qapshyqtaryna súıene, jantaıa - jantaıa ketti. Tipti keıbireýleriniń zamatta kózi ilinip, bir sát qoryldaǵandary da estildi. Dál osy kezde kazarmaǵa eki kisi kirdi. Jasy kelip qalǵan, biraq áli qajyrly, eńgezerdeı qaba saqaldysy:

— Ýaı, turyńdar!—dep qatty daýystady. — Qaraı gór ózderin ákeleriniń úıine kelgendeı shaljıyp - shaljıyp jata qalǵandaryn! Bularyń bola qoıar ma eken! Qane, turyńdar! Ár qosqa bir-bir adamyn qaldyryp, ózgeleriń dalaǵa shyǵyńdar! Myna kire beriste jatqan matras - qapshyqtardy alyńdar. Qoradaǵy sabanmen toltyryp, árqaısyń ózderińniń jatatyn jerińdi tóseńder. Odeıaly - kórpeni sońynan ózim beremin. — Qaba caqal jurttyń qozǵalmaǵanyna tań qalyp. — Ýaı, ózderiń ábden bitipsińder ǵoı, alystan keldińder me?—dedi.

Qaba saqalǵa taıaý turǵan shúıkimdeı sary shal:

— Mańǵystaý, Bozashy degen jerlerdi estýiń bar ma - dedi qaba saqaldyń sonshama óktemdeı sóılegenine shamdanyp qalǵan kishkentaı ol sarǵylt kózi shatynaı túsip. — «Bilseń — adaıyńmyn, bilmeseń — qudaıyńmyn» degen el bolamyz!

— Qaraı gór mynany!—dedi qaba saqal, degenmen, kishkentaı shaldyń sózinen ashýlanýdyń ornyna masattanyp qalǵany baıqalady, — óle almaı júrip Adaımyn deıdi! Adaı bolsań qaıteıin! Seniń Adaılyǵyńdy shahtaǵa túsken soń kórermiz!.. Shahta saǵan Qarynjaryq, Saýysqan men Ushtaǵannyń qumy emes! Aýa jaıyla almaısyń, bilip qoı!

— Qorqytpa shahtańmen!—dedi kenet kishkentaı shal qaljyńdap. — Maılyqudyqtan qoryqpaǵan Adaı, seniń shahtańnan qorqatyn ba edi? Oǵan da túsip kórgenbiz!

Maılyqudyq — Maqta jolyndaǵy Mańǵystaýdyń Kúlsaryǵa taıaý qyrat jaǵyndaǵy on bes qulash eń tereń qudyq. Jurt dý kúldi. Qaba saqal jýası qaldy.

— Já boldy!—dedi ol, — tósek - oryndaryńdy yńǵaılaǵannan keıin monshaǵa aparamyz. Onda bárińe jańa yshtan, kóılek beriledi. Al eski kıimderińdi monshaǵa kirerde dezenfekke tapsyrasyńdar. Tazalyq — densaýlyqtyń bas qorǵany. — Qaba saqal, sirá, bul sózdi basqa bireýden estigen bolýy kerek, sál shatysa aıtty, — sodan keıin bárińdi dáriger kóredi.

— Otaǵasy, sen óziń tipti bastyrmalatyp barasyń ǵoı, - dedi shetkerirek turǵan qapsaǵaı kelgen aryq qara kisi. — Adamnyń basy astaý deısiń be, aıtqanyńnyń bári birden syıa beretin! Birtindep úıretseıshi!

— Jaqsy, — dedi qaba saqal. — Al, qaptaryńnyń janyna kezekshilerińdi belgilegen bolsańdar, júrińder ózime erip, bárin de kórseteıin.

— Aldymen shaı iship alsaq qaıter edi?—dedi bir búkireıgendeý mosqal kisi.

— Qazir dál shaı ishetin kez! — dedi ony keketip, ózgelerine qaraǵanda jastaý bir qıaq murtty adam. — Dalaǵa shyǵyńdar dep tursa...

— Qaıteıin, denem qurysyp áketip bara jatqan soń...

— Deneń quryssa, monshaǵa túsesiń.

Ómirińde Mańǵystaýdan bir shaqyrym alys baryp kórmegen, jolǵa shyqqannan beri kemege, ot arbaǵa, temir jolǵa, avtomobılge, bıik - bıik úılerge, bári - bárine tań qalýmen kele jatqan myqshyńdaǵan qara shal:

— Onysy taǵy ne pále? — dedi janyndaǵysyna qarap:

Bul da qara shaldan artyq eshteńe bilmeıtin bolýy kerek:

— Túsesińder degenine qaraǵanda, — dedi,—sirá, álgi belińe jabysqan sarysýyńdy taratatyn ózimizdiń qara tuz tárizdi tuz kózine uqsaıdy.

Bulardyń kúńkilin estip qalǵan qaba saqal:

— Báse, adaı degen osyndaı bilgish keletin edi ǵoı, — dedi keńkildeı kúlip, — bilgishterim - aı!.. Adaı bolǵanyńa bolaıyn! Monsha degen ústi - bastaryńdy tegis ystyq sýmen jýatyn jyly úı. Uqtyńdar ma? Al shaıdy kelgen soń ishesińder. Qaınaǵan ystyq sýly tıtan osy úılerińniń kelesi bólmesinde.

— Onysy jaqsy eken, — dedi bir ańqaýlaý shal, — jol boıy shepetogi shúmektep aǵatyn edi. Munda ystyq sý, sirá, qısań degende turatyn kórinedi ǵoı. Meıli, qısań bolsa qısań bolsyn, áıteýir ystyq sýǵa kenelsek jarady.

— Al júrińder, — dedi qaba saqal esikke qaraı ózi bastap.

Bestibaılar — bir aýyldyń kisileri. Ketikten kemege minbeı jatyn bir qos bolyp alǵan. Jatatyn oryndary da qatar, ishetinderi de bir. Aýyldan árqaısysynyń alyp shyqqan sók, qurt, maı, irimshikterin bári ortaǵa salǵan. Keıbireýiniń azdaǵan súr etteri de bar. Bul da bárine birdeı ortaq. Tek bolmashy tıyn - tebenderi ǵana ózderinde. Olaryn sonaý teri shalbar, bóz kóılektiń qaı jerine tigip alǵandaryn eshkim de bilmeıdi. Bilýdiń de qajeti joq sekildi, óıtkeni, bul aqshaǵa esh jerden eshteńe satyp alýǵa bolmaıdy. Prıstan, vokzaldarda biren - saran ashyq dúken kezdese qalsa, «Prodýktovyı atestat» degendi suraıdy. Mańǵystaýdyń jyrtyq tymaq qazaqtaryna ondaı qaǵaz qaıdan kelsin, tipti kóbiniń qolynda pasporttary da joq. Tek aýyl sovetterdiń bálen jasta dep bergen mór basqan bir - bir japyraq qaǵazdary ǵana bar. Ol qaǵazdary da Qaraǵandyǵa bastap kele jatqan anaý bujyr leıtenant kemege minetin kúni alyp qoıǵan. Jáne onda kórsetilgen jastary biriniki durys, biriniki burys, shamalap qoıylǵan. Jastary týraly jazylǵan bul senim qaǵazdardyń tarıhynyń ózi qyzyq...

— Qosekeńdi qoıan jyly týdy deıtin meniń ájem, áli trýdarmıaǵa eki jasy jetpeıdi, — dep jypylyq kózdi sary bala. Hatshy basyn kóterip alsa.

— Qoı, ol ulý jyly týǵan, — deıdi aýyl sovet bastyǵy uzyn murtty qara shal, — turatarmıaǵa iligetin etip jaz jasyn, bısharany maıdanǵa jibertip qaıtesiń, myltyq daýsyn estigende júregi jarylyp ketse, artyndaǵy shıetteı jas balalaryn kimge qaldyrasyń?

Al keıbir shyndyq izdegen qart, aýyl sovet tóraǵasyna:

— Aý, men seniń úlken aǵań Nurálimen qurdas edim ǵoı, eki jasty qosyp otyrsyń, bunyń qalaı? Qangereıdiń shańyraǵy jerge qulap tússin deısiń be, eń bolmasa artymda qalar balam joq, — dedi.

Qara shal miz baqpastan:

— Shańyraǵyń nege qulaıdy? Artyńda pildeı qara báıbisheń bar. — Sosyn shaldyń qulaǵyna aýzyn taıap, — kópke kelgen náýbet qoı. Qangereıdiń qara shańyraǵynan bireýdiń shyqpaǵany uıat emes pe? Ózgege qaraǵanda, áıteýir, kóziń soqyr, belińniń quıańy joq qoı... — deıdi.

Shal sál oılanyp qalady.

— Iá, onyń da ras, — deıdi, — áıteýir, ataýsyz qalǵannan sanaqta júrgen durys shyǵar, — sosyn taǵy, —Jaraıdy barsam baryp qaıtaıyn, — deıdi, — er adam taýsylmaı ne kórmeıdi.

Trýdarmıaǵa barý, oǵan bir Beıneýge qala shyǵyp qaıtýdaı.

Al kolhoz predsedateli áli tuǵyrynan túse qoımaǵan, shombaldaı mosqal qara:

— Ana, Tyńaıdyń taqyldaq sary shalyn nege jibermeısiń? — dese:

Tóraǵa:

— Qalaı jiberem, — dep túnere qalady, — bir kózi soqyr, bir aıaǵy aqsaq, jumysqa jaramaıdy.

— Jas toqalǵa jaraǵanda...

— Nemene, sary shaldy turatarmıaǵa jiberip, jas toqalyn óziń ıemdenbeksiń be? Joq, Tóke, turatarmıa mundaı aram oıdyń joly emes. Al barǵyń kelse...

— Qoı, Nureke, meniń ornyma kolhozdy kim basqarady?

— Solaı de! Meniń ornyma jaýmen kim soǵysady demeısiń, á?

Ǵajap! Bireý eńbek armıasyna durys, bireý burys alynyp jatyr, biraq «barmaımyn» dep óńmeńdegen birde - bir shal joq. El basyna týǵan qıyndyqty bári de túsingendeı.

Adaı eliniń kári shalyna deıin erjúrek, eshteńeden taıynbaıtyn batyr ekenin osyndaıda bilesiń!

Túıe fermasyn basqaryp júrgen Bestibaı aýyl sovetke ózi keldi.

— Qurby - qurdastardyń bári ketip bara jatyr, — dedi ol.— Meni de jiber...

Tóraǵa shaqyraıa qarady:

— Sen úshin túıeni men baǵam ba?

— Baqsań nesi bar, baǵasyń! Qaltańa aýylnaıdyń mórin salyp alyp, bos júre bergende ne bitiresiń?..

— O da durys, — dedi aýyl sovet, sóıtti de Bestibaıǵa eki jas qosty da, trýdarmıaǵa jiberdi.

Qostyń ózge adamdary, bizderden kózi ashyq dep ony ózderine bastyq etip saılady. Jol boıy Bestibaıdyń bar istegeni — ortadaǵy azyq - túlikke ıe, ishetin - jeıtin kezderinde azǵantaı astaryna baqaýyl.

Kazarmaǵa kirip, bular ornalasyp jatqan ýaqytta sóıleı bastaǵan qaba saqaldyń daýsyn estigennen - aq Bestibaı eleń ete qalǵan.

— Iapyrmaı, bul kim boldy eken? Daýsy tanys tárizdi, — dedi janyndaǵy kisige, — qaıdan estidim? Ómir boıy esimde qalǵan bir ún. Osy Sary bolmasa netsin, á?

— Qaıdaǵy Sary?—dedi janyndaǵy kisi, — Baıaǵy Túıebaıdyń soıylkeri bolyp júrip, úshti-kúıli joǵalyp ketken ózimizdiń tentek Saryny aıtasyń ba? Onyń ózi túgil súıegi de aldaqashan qýrap qalǵan shyǵar. Ondaı qańǵyp ketken kisini aıtasyń, atameken jerinen bas kótermegen ózimiz de ázer tiri júrgen joqpyz ba?.. Qandaı zamandar ótpedi.

— Áı, bilmeımin, Sary tárizdi eti pysyq adamdar op - ońaı óle qoımasa kerek-ti.

Qasyndaǵy kisisi kúldi.

— Tyshqanǵa mysyqtan úlken myqty joq» degen. Túıebaıdyń aıtaqtaýymen qamshysy tym batyp ketken eken á?

Bestibaı sóılep turǵan qaba saqalǵa taıanǵysy kep esikke qaraı jaqyndady, biraq dál osy kezde qaba saqal sońynan ergen jurtty topyrlata úıden shyǵyp ketti. Bestibaı óz serikterin kútip turyp qaldy.

Rasynda da, bul Sary edi.

Jýynǵan legenderimen aldyńǵy jaqtaryn qalqalap, monshadan shyqqan jalańash adamdarǵa kóılek - yshtan berip turǵan qaba saqal, qarsy aldyna kelgen bir kisini kórip, kenet qýana qaldy.

— Aý, mynaý, ózimizdiń janbozdar ǵoı, — dedi daýystap. — Amansyńdar ma, Sátimbek, Bestibaı? At - kólikteriń aman - esen jettińder me sender de? — Ańyryp qalǵan jalańash kisilerge:—Tanymaı tursyńdar ma? Men baıaǵy tentek Sarymyn ǵoı.

Jalańashtar qysyla amandasyp jatyr.

— Iá, ózińiz de aman ekensiz ǵoı. Biz sizdi...

Qaba saqal kúldi.

— Ólip qaldy dep oılap pa edińder? Kórerińdi kórmeı, kórge kirmeısiń degen. Júrmiz ǵoı. — Ol taǵy kúldi. Qap! Kezdesken jerimizdi qarashy! Jaraıdy, sońdaryńdaǵy adamdar turyp qaldy, sońynan sóılesermiz. Sosyn art jaǵynda qapshyqtardan kóılek -yshtan berip turǵan bala jigitke daýystady. — Ana bir qapty beri ıterip jibershi. İshterindegileri ashylmaǵan sekildi edi, — dedi, — aǵaıyndaryma eń bolmasa shyt jańa kóılek - yshtan bereıin...

Ózgelerdeı emes, Sarydan sýdyrlaǵan, qyry synbaǵan jańa kóılek - yshtan alǵan Bestibaılar máz bop jatyr.

Dozaqta janyp jatqanyńda da kúzetshisi tanys bolsyn degen mine osy eken!—dedi Qarabaı shal.

Keshke taman Sary Bestibaılardy ózi izdep keldi. Bul baıaǵy Bestibaı biletin dóreki, baıdyń aıtqanyn istemegen jalshy – malshylaryn qamshynyń astyna alatyn qıanatshyl, tentek Sary emes, zamany bıalaıdaı jumsaq etken, jóndelip qalǵan shal. Bári kórinip tur.

— Jazyǵym bolmasa da, Petrovskııdiń ólimin menen kóredi eken dep qoryqtym. Balam da baıdan tizginińdi úz dep qoımady. Sosyn osy jaqqa qashtym, — degen ol óz jaıyn jerlesterine túsindirip,—baıdyń aıtaqtaǵanyna máz bolyp bos júrgen ekem, eshbir ónerim joq, kórmegen qorlyǵym, tartpaǵan mehnatym qalmady... Biz sorlyny ómir boıy qulqyn tamaq óltirgen emes pe, aqshasy mol degennen keıin kúrekshi bop shahtyǵa túsip edim, jaratylǵaly qolyma soıyldan bóten qural ustap kórmegen basym, sol kúni - aq eki alaqanym balapannyń terisindeı qyzylshaqa bop úlbirep shyǵa keldi. Óziniń ishi de kórdeı qorqynyshty eken, sardalada saırandap ósken bıshara, shydaı almadym, qashyp shyqtym. Sodan keıin monshada eden jýdym, shahtanyń at qorasynda at aıdadym, qora tazaladym. Baıdyń maly bolsa da keıde jorǵa mingen sabazyń endi ıteńdegen sary atannyń ústine zar boldy. Kisi basyna túskenine baspaqshyl ǵoı, qara jumysqa da ábden mashyqtanyp aldym. Osylaı, ana jyly Mańǵystaýda qaıtys bolǵan báıbishemnen keıin osy jaqtan ekinshi qatyn alǵam, sodan týǵan qyzym Tanajanym men álgi áıelimdi asyraımyn dep júrip, arada tórt - bes jyl ótip ketti. Endi baıaǵy balýan Sary syǵyp alǵan jiptikteı boldy. Qaba saqaldy qyryp tastap, tyrbıǵan murt qoıyp «proletar» atanyp shyǵa keldim.

— Onyń nemene? Bastyq degen sóziń be?—dedi bir japalaq kóz, jıren, qartań kisi.

— Atańnyń basy, proletar degen bastyq bolatyn ba edi? — dep kúldi Sary. — Proletar naǵyz shyr bitpegen qara taban kedeı.

Endi Bestibaı kúldi.

— Myna túrińe qaraǵanda, seni ondaı shyr bitpegen kedeıge jatqyzý qıyn bolar, — dedi onyń áli de alpamsadaı, et jeńdi beınesine qarap. — «Jylandy úsh kesse de kesirtkelik áli bar» degendeı, bizge qaraǵanda jemge baılaǵan qur attaısyń.

— Qudaıǵa shúkir!—dedi Sary óziniń qomaqty kelbetine, túrine rıza bolǵandaı ,— qudaı jan bergende tán berem degen ǵoı, bizdi de óltirmedi. Biraq terezemdi jurtpen teń etetin jaqsylyq sońynan keldi.

— Iá, sonyńdy aıtsaıshy, — dedi álgi jıren shal, — baǵanaǵy bizge óktemdeı sóılegenińe qaraǵanda, sen áli osal kisi emessiń...

— Qaıdaǵy myqtylyq? Senderge kóılek - yshtan úlestirgenge myqty dep tursyńdar ma?—Áldenege ókingendeı, qorlanǵandaı pishin kórsetti.

Bestibaı mysqyldaı kúldi.

— Ýaı, Sary, nesine kóńiliń bosap ketti?.. Kúıińniń jaman emes ekenin kórip otyrmyz ǵoı. Odan da, mundaı jaǵdaıǵa qalaı jettiń sony aıtsaıshy.

— Qandaı jaǵdaıǵa?

— Jaqsy jaǵdaıǵa.

— Men emes, balam jetkizdi ǵoı. Jańa aıttym ǵoı, qara jumysta júrip jeti - segiz jylym ótip ketti dep. Iá, solaı. Vagonge kómir tıep jatyr edim, bireý kelip qasyma «kóke!» dedi. Jalt qarasam, basynda sol ýaqyttaǵy ınjenerler kıetin jasyl maýyty fýrajkeıi bar, qas-qabaǵy qıylyp, qıaq murtyn shıratyp qoıyp, kúlimdep bireý tur. Kózime ottaı basyldy. Birden tanydym. Segiz jyl kórmesem de, oıymda mórdeı bop tapjylmaı qalǵan sýretin qaıdan jańylaıyn. Begisim eken. Mańǵystaýdan qashyp shyqqanda, bir stansada odan adasyp qalǵam. Qańǵyp Qaraǵandyǵa kelgenimdi bilmepti. Jeti jyl izdep ázer taýypty.

— Ana jyly, Túıebaıdy konpeskeleýge barǵanda Orynbordan oqýdan kep, bir tún qonyp, ózińmen birge joq bop ketetin Begisiń be? — dedi Bestibaı, — umytpasam, o da otyzǵa kelip qaldy ǵoı deımin.

— Iá, bıyl jıyrma toǵyzda. Biraq ol joq bop ketpepti ǵoı, oqý izdep ketipti.

— Meıli.

Sol balam orystyń ishki qalalarynda jeti jyl oqyp ınjener bop kepti. Jeti jylda onyń da kórmegen qorlyǵy joq eken.

— Qaıdaǵy qorlyq? Sizdiki ylǵı qorlyqtan keledi eken. Aıta ber...

— Iá, ótken kúnniń azaby da ótip ketken azap qoı, aınalaıyn úkimet, qańǵyp júrgen bireý dep mańdaıynan urmaı, áıteýir, oqýyn oqytyp, adam etip shyǵarypty. Sol Begisim kelgen kúnnen bastap eki qolym jyly sýǵa malyndy. Shahtada anjener eken, erteńine bizdi óziniń qos bólmeli úıine kóshirip aldy... Sodan beri kózimiz ashyldy. Sol Begisim qazir ózderiń jumysqa kelgen N – BIS - te bastyq.

— Soǵysqa almady ma?

— Almady ǵoı, almady. Óziniń de barǵysy kelip - aq edi, » jibermedi. Bron degen birdememen alyp qaldy.

— Al meniń Hálelimdi soǵys bastalǵan kúni shaqyrdy! - dedi Bestibaı. Daýsynan ókpeden góri, balasynyń soǵysqa ketkenin maqtan etkendeı ún estildi.

Bir kezde Túıebaıǵa jylqyshy bolǵan, ózgeden góri tentekteý, ójet qara shal:

— Ol qara taban kedeı seniń balań ǵoı Bestibaı. Begistiń túbi Sovet úkimetine de belgili shyǵar, ákesi keshe baıdyń quıyrshyǵy bolǵan. Jaýǵa qarsy turady dep senbeýleri de múmkin... — dedi óz oıyn myltyq atqandaı tars etkizip.

Sary shoshyp ketti.

— Oı, Basyqara, sen ne aıtyp otyrsyń, — dedi daýsy dirildep ketip. — Baıaǵy tentek minezińnen áli aırylmapsyń ǵoı!?

— Nemene, aırylmasam, baıaǵydaı qamshyńnyń astyna alaıyn dep pe ediń? — Qara shal da ejireıe qaldy.

— Iapyrmaı, myna patshaǵar kisi óltirer!—dedi sóz taba almaı qysylyp qalǵan Sary.

— Kisi óltirgendi qurtatyn bolsa, Sovet úkimeti myna seni qurtar edi ǵoı. — Qara shal órshelene tústi. — Petrovskııdi kim óltirip edi? Myna sen! Sen! Begisiń kisi óltirgenińdi estip, ádeıi seni alyp qashqan...

— Oıbaı - aý, mynaý qaıdaǵy joq páleni qaıdan shyǵaryp otyr!—dedi ábden shoshyp ketken Sary. — Meniń jazyǵymnyń joǵyn sol kezdiń ózinde - aq NKVD anyqtaǵan.

Qara shal taǵy birdeme dep kele jatyr edi, Bestibaı zekip tastady.

— Qoı endi, joqty bylyqtyrmaı!—dedi ol, Petrovskıı óletin kúngi ózderine shapqan jigitterdi Túıebaı jiberdi me, álde qumdy kezip júrgen basqa bandıtterdiń isi me, onyń kózi sol kezdiń ózinde anyq jetpegen. Sol sebepten de qazir eki shaldyń shatysqanyn jaqsy kórmedi.

— Joǵ – ay, — dedi ashýyn basa almaı otyrǵan Sary, Bestibaıdyń jyly sózin arqa tutyp. — Baıdyń soıylyn soqsam, men soqtym. Meniń Begisimniń ne jazyǵy bar? Oqý oqysa, seniń balalaryń kórmegen qıyndyqty, qorlyqty kórip oqyp shyqty. Jáne ókimettiń ózi aıtypty ǵoı: «Balasy ákesi úshin jazyqty emes» dep. — Sary sasqanynan ne aıtyp, ne qoıǵanyn ózi de ańǵarar emes, áıteýir, baj - baj etedi. — Joǵaý, aǵaıyn, týǵandarymyz kelipti, kileń shal eken, bulardy shahtanyń aýyr jumysyna túsirmeı, syrttaǵy jeńil jumysqa paıdalan dep Begisime aıtaıyn dep júrsem, bul tipti... — Sary ne derin bilmeı sál otyrdy da, qaıtadan sóıleı jóneldi. — Soǵysqa almasa, ol aıypty ma? Qazir jer astynan kómir shyǵarý aldyńǵy shepte júrip oq atýdan ońaı emes. Onyń ústine, qazir Otanǵa kómir kerek. Meniń balam kúni - túni uıqy kórmeı sony basqaryp júr. Al sen... — ne derin bilmeı Sary ázer toqtady.

— Otaǵasy, siz de saıabyrlańyz, — dedi Bestibaı sál ezý tartyp. — Basyqara aıtsa, baıaǵy jas kezindegi arqasyndaǵy qamshynyń ashýy áli basyla qoımaǵan soń aıtyp otyr ǵoı, qaıtesiz kektenip, odan da bizge balańyz álgideı shahta bastyǵy eken, al ózińiz qalaı jurtqa kóılek - yshtan berip júrsiz? Sony aıtyńyzshy? Ulyq balańyzdyń arqasynda otyrmaısyz ba úıińizde shalqaıyp?

— Oı, qaıbir jetiskennen istedi deısiń, — dedi jaman ókpelep qalǵan Sary, ókpesin basa almaı. — Balaǵa masyl bolǵym kelmedi. Jáne jurttyń bári Otan úshin jan aıanbaı jumys istep jatqanynda úıde bos otyra almadym. Amal qansha, qoldan kelgeni osy boldy, - dedi.

Sarynyń ashýy sál qaıtaıyn dedi, biraq jańaǵy ashý - arazdyqtan keıin sóz durys jeliske túse almady.

Mańǵystaýdan kelgen túıeshi, malshy shaldardy shahta basshylary jer ústindegi jeńil jumystarǵa paıdalanbaqshy edi. Biraq toqsan shal, «alystan qora tazalaýǵa kelippiz be?» dep qıqarlyqtary ustap, biri qalmaı shahtaǵa tústi. Osy otyrǵan eki shal da, sol toqsannyń tobynan edi.

Árıne, Jálel ákesiniń soǵys kezinde Qaraǵandyda bolǵanyn biletin, biraq ol jaqta ne istedi, basynan qandaı qıyndyqtar ótkizdi odan pálendeı habardar emes - ti. Bestibaı da taqa aqtarylyp aıta qoımaıtyn.

lV

Shahtaǵa alǵashqy túsken kúnderi kóbiniń záre - quty qalmady. Biraq «qoıandy — qamys, erdi — namys óltiredi» degendeı, ózderin batyr sanaǵan aýyldyń namysqoı órkókirek shaldary qoryqqandarynan da bir-birinen jasyrdy. Bir kúnniń qarqyny úsh kúnge sanalǵan soǵys kezi, birte - birte bular da jer astyna úırendi. Tapsyrylǵan jumysty da meńgere bastady. Alǵashqy mezgilderde qarlary solqyldap, tula boılary qorǵasyn quıǵandaı qozǵaltpaı, sharshaǵandarynan sákilerine ázer jetip qulaýǵa ǵana shamalary kelse, bir - eki jetiden keıin kádimgideı kóndige bastady. Endi birtindep ózara qaljyń – syqaq ta paıda boldy.

Vagonetkasy relsten shyǵyp kete berip, álsin - álsin áýre bolǵan Basyqara:

— Qudyqqa qulaǵan botany sýyryp alatyn jıyrma bes jasym - aı dep ókinip júrsem, joldan taıyp ketken, kómir tıegen áne bir temir qobdıi qurǵyrdy da op – ońaı - aq ornyna sala qoıýǵa bolady eken! — dep kúldi. — Mynadaı bir uzyn temirmen aldyńǵy jaǵynan bir, art jaǵynan bir kóterseń, typ etip ózi de temir jolǵa tura qalaryn ıtim bilgen be!

— Shahta ishine jınalǵan qarasýdy qor - qor etip jutyp, syrtqa shyǵaryp jatqan jeńdeı brezent qubyr kóksaý shaldaı qaqalyp, kenet sý tartpaı turyp qalǵanda zárem zár túbine ketetin edi, — dedi nasos stansıasyna baqylaýshy etip qoıǵan shúıkimdeı kishkentaı sary shal. — Kúndiz kezekte bolyp, túnimen shahtada uıyqtaıtyn soqyr Mıkalaıdy oıatqanymsha, zaboıǵa sý tolyp qalatyn. Sóıtsem, sý jutatyn qubyrdy toqtatpaý op - ońaı eken. Sýsorǵyshtyń áne bir kiltıpanyn ońǵa qaraı eki - úsh ret buraı qoısań, loqsyp - loqsyp jiberip, qubyr ármen qaraı ala jóneledi. Kádimgi qaqalǵan adamdy jelkesinen urǵandaı.

Zaboıǵa tireý qoıyp jatqan adamdarǵa aǵash tasýǵa kómekke bergen kisiler:

— Alǵashqy kezde qulaıyn dep syqyrlap turǵan tireýlerden záre - qutymyz qalmaıtyn, — dep kúletin, —Dál qazir ústindegi jerdi kótere almaı túsip ketetin tárizdi kórinetin. Endi etimiz úırengendikten be, qolymyzǵa balta alyp biz de tireý turǵyzǵymyz kelip ketedi. Kóp keshikpeı buǵan da jetermiz.

Adaı shaldary joǵarydaǵy jeńil jumysqa barmaı, jer astyna túskenderin maqtan etetinderi sózsiz. Onyń ústine maıdanǵa balasy, ne inisi ketpegen birde – bireýi joq, al «árbir tonna qazylǵan kómir jeńis kúnin jaqyndata túsedi!» degen uran bulardyń da kókiregine ábden qonǵany daýsyz. Sondyqtan da bolýy kerek, keıde jumys qajytsa da, batsa da, birde - biri tabansyzdyq kórsetpedi, qandaı qıyn is tapsyrylsa da bas tartpady, álderi jetkenshe oryndap baqty.

Shahtaǵa túsken toqsan shaldyń eshqaısysy syrttaǵy jeńil jumysqa suranbady.

Bulardyń mundaı qylyǵyna tań qalǵan Sary bir kúni óziniń jerlesterin úıine dámge shaqyrdy. Ókpesin ishine saqtap qaldy ma, qalmady ma, belgisiz, Basyqaraǵa da «kel» dedi.

Begistiń páteri shahta bastyqtaryna arnap salynǵan, keń bes bólmeli úı eken. İshi tolǵan jıhazy múlik. Bir bólmesinde ákesimen reńi áli de buzyla qoımaǵan toqal sheshesi, ekinshi bólmesinde — áli oqýǵa barmaǵan kishkentaı qaryndasy Tana turatyn tárizdi. Ózgeleri ózderiniki sekildi. Begistiń eki kishkentaı balasy, shyraıly kelgen muǵalıma áıeli bar eken.

Sary qonaqtaryn ortadaǵy keń bólmege otyrǵyzdy. Ekinshi áıeli, kelini, qyzy tik turyp qyzmet istep júr. Et jer aldynda úıge ózderiniń shahta bastyǵy Begis te keldi. Bul — jumsaq minezdi, júdeý óńdi qara tory jigit eken. Tipti basqaǵa uqsamaıdy. Sózi de, óńi de bıazy. Shaldar Begispen jumysta kóp kezdespeıtin. Al ózgeleri jumyskerlerden «óte qatań, biraq bilgir kisi» dep estıtin. Begis shahtaǵa tústi degenshe búkil zaboı ishi, qoralaryna qasqyr kirgendeı úreılene qalatyn. Jurt aıaǵynyń ushymen qımyldaıtyn. Al shaldardyń búgingi kórip otyrǵandary ondaı «qatań bastyq emes. Hal-jaǵdaılaryn, jumysty qalaı istep jatqandaryn surap, sypaıy, jaıdarly áńgimelesip otyr. Begistiń bul qylyǵyn shaldar «Biz jerlesteri bolǵan soń, ákesiniń abyroıy úshin syılaǵany bolar, — dep oılady.— Bunysyna da rahmeti Oqyǵandyǵyn istep otyr ǵoı, áıtpese, qaramaǵyndaǵy bizdeı shaldar kimge dári!»

Et jep, shaı iship bolǵan kezde Sary:

— Erteń shahtaǵa men de túsem, — dedi Bestibaıǵa qarap, - senderden qalǵym kelmeıdi.

— Shahtaǵa túsem deısiń be? — Bestibaı oǵan tesile qarady. — Biz bolsaq bir sári, alys jerden keldik. Al saǵan...

— Ne joq deısiń ǵoı? — Sary bir tizerlep otyryp aldy, — mynaý úı, mynaý bala — bári bar demeksiń be?!

— Iá, tórt túligiń saı...

— Másele qarynyńnyń toqtyǵynda, kóılegińniń kóktiginde me? — Sary áldenege júdeı sóıledi, — Soǵys basylǵannan keıin elge qaıtqym keledi, jer - sýdy saǵyndym.

— E, elge qaıtsań, seni shahtada jumys istemedi dep bireý Mańǵystaýǵa kirgizbeı qoıady deısiń be?

— Árıne, ol solaı ǵoı. Biraq erteń elge qaıtqanda senderdiń betterińe qalaı qaraımyn? Basyqara tárizdi bireý, — ol Túıebaıdyń baıaǵydaǵy jalshysyna áli ókpeli ekenin jasyra almaı qaldy. — Biz jer astynan kómir shyǵaryp jatqanda, sen jurtqa kóılek - yshtan úlestirip, monshanyń legenin sanap júr ediń ǵoı dep betime salyq etse ne deımin? Odan da, shahtanyń astynda ólgenim jaqsy emes pe?..

— Bireý birdeme aıtady eken dep shahtanyń astynda ólmeı - aq qoı, — dedi Bestibaı. — Al elge qaıtamyn degeniń durys. «It toıǵan jerine, er týǵan jerine» degen. Bosansaq, bir kún turar ma ekenbiz bul arada.

— Qaraǵandy qansha jaqsy bolsa da, Mańǵystaýǵa qaıdan jetsin!—dedi qartańdaý kelgen kisi. — Shirkinniń topyraǵyn bir ıiskep ólsem, armanym joq!

— O kúnge de jetersiń, Mańǵystaýǵa da bararsyń, — dedi qıqar Basyqara, — jerin ıiskep jatqan kezińde, óle qoıýǵa kóner me ekensiń, kónbes pe ekensiń ony da kórermiz! Jetýine jettim ǵoı, endi júre turaıyn dep jalynarsyń áli qudaıyńa. — Basyqaranyń mundaı sózine ózgeleri ábden úırengen bolýlary kerek, qur ezý tartty da qoıdy. Al Basyqara endi Saryǵa qarady, — Ózgeni bilmeımin, al meniń óz basym sizdiń shahtaǵa túsemin degenińizdi qýattaımyn.

— Nege? — dedi janynda otyrǵan júdeý óńdi kisi.

— Mynaý úı, mynaý kúı!.. — Basyqara qýaqylana jan - jaǵyna qarady,—Al keshe Túıebaıdyń arqasynda bizden artyq turǵansyń... Ómir boıy osylaı aýyrdyń ústimen, jeńildiń astymen ótesiń be? Ádilettik degen qaıda? Qolyńa kúregińdi alyp, mańdaıyńnan teriń burqyrap, vagonetkege kómirdi tıeı almaı menimen qatar bir turshy! Terezemniń teńelgenin bir kóreıin!

Ázildi túsingen jurt dý kúldi.

Mynaý ıt meniń sońymnan qalar emes qoı, — dedi Sary da masaırap. — Biraq baıqa, jylaǵanda soqyr kózden de jas shyǵady, yshqynyp ketsem kómirdi de senen kem tıemespin!

— Tıeseń, tıersiń! — dedi Basyqara kúlip. — Ómir boıy mańdaıyńnyń teri shyp - shyp shyǵyp bir aýyr jumys istep kórgen joqsyń, boıyń tolǵan qýat bolar.

Jurt taǵy kúldi.

— Qap! — dedi Sary, — osy seniń sóziń úshin, erteń shahtaǵa túsermin.

— Tús! Tús!—dedi Basyqara qyzyp ketip, — buryn qamshyny qalaı úıirýdi senen úırensem, kúrekti qalaı ustaýdy endi sen menen úıren!

— Jaqsy!

Jurt tarar aldynda Sary taǵy:

— Árıne, Mańǵystaýǵa shoqıyp kempir - shal ekeýmiz ǵana barmaımyz,—dedi. — Begis endi Qaraǵandydan kete almaıdy. Sol sebepten de myna Tanajanǵa sońyra oqýǵa túskeninde Mańǵystaýǵa kerek mamandyq al demekpin, erjetkende sony qalqa etip barmasaq, aǵaıynnyń arasynda da syıý eki talaı ǵoı...

Kazarmaǵa qaıtyp kele jatqan shaldardyń bar áńgimeleri jańaǵy ózderi shyqqan Sarynyń úıi boldy.

— Kórdińder me, Mańǵystaýdan qańǵyp, qashyp ketken Saryny? Bizden aqyldy bolyp shyqty, — dedi bireýi. — Balasyn oqytypty... Sonyń arqasynda, hanǵa da sálem bermeıtin kúıde qazir... Al biz bolsaq...

Mańǵystaýdan shet shyqsa qasqyr jep ketetindeı uly - qyzymyzdy ot basy, oshaq qasy ettik te qoıdyq...

— Qyzyn da oqytpaq.

— Ózi de bir keremet kórkem bolaıyn dep turǵan bala eken!..

Bestibaılar eki jyldaıyn Qaraǵandyda ótkizip soǵystyń beti túzelgen kezde elderine qaıtty. Maıdanda jaralanyp, osydan bir jyl buryn Hálel de úıine kelgen, qazir Qulsaryda munaı munarasynda jumys istep júr. Bestibaı Qaraǵandydan qaıtysymenen sonyń qolynda oqyp jatqan kenjesi Jáleldi ońasha shaqyryp aldy da:

— Qaraǵym, — dedi ol,—meniń basyma qoıǵan qulpytasyń bolsyn, mektebińdi bitirgennen keıin, álgi anjıner bolatyn oqýǵa tús!

Ómir ózgertken, Qaraǵandy ózgertken, úrim - butaǵynyń keleshek kúni, óner, bilimmen baılanysty ekenin uqqan Bestibaıdyń bul shyn tilegi edi.

— Jaraıdy, kóke! — degen Jálel kúlip. — Ózimniń de armanym — oqý!

Soǵys ta bitti, Jálel endi Gýrevtegi munaı tehnıkýmyna baryp tústi. Odan keıin Qazaq ýnıversıtetiniń munaı fakúltetin bitirip, oıdaǵydaı maman bolyp shyǵý úshin Máskeýdegi Gýbkın atyndaǵy munaı ınstıtýtynan bilimin tolyqtyrdy.

Áke tilegi balasyna jol kórseter jaryq juldyzy boldy. Sonyń arqasynda emes pe, búgingi kúni Jáleldiń, osynshama qyrýar jumysty basqaryp, týǵan eliniń keregin izdep jatqany!

Iá, sonyń arqasy! Ózderin oqytqan, hat tanymasa da, bolashaq kúnniń ǵylymsyz, ónersiz qarań ekenin júrekterimen sezgen osy otyrǵan qarttardyń arqasynda ǵoı. Sondyqtan úlken adamdarǵa Jálel únemi iltıpatty jyly qaraıtyn.

Demek ákesiniń: «Sary Túıebaıdyń soıylkeri bolǵan» degen sózin estigende, onyń túri sál ózgergendeı keskin kórsetti. «Susty adam ekensiń, kezinde meniń ákem sekildilerdiń jon terisinen taspa alǵan sabaz shyǵarsyń!»

Bılep ketken sezimin birden basa almady. Endi beıtanys adamǵa tunjyraı qarady.

Balasynyń haline túsingen Bestibaı kenet aqjarqyn júz kórsete kúldi.

— Oı, bir kezde baı sózin sóılegenmen, bertin kele óz tobyna qosylǵan, — dedi, — turatarmıaǵa barǵanda, Qaraǵandyda shahtada qatar turyp jumys istedik.

Bestibaıdyń balasyna unamaı qalǵanyn sezgen Sary:

— Qudaıǵa shúkir, Sovet úkimeti nadan kezdegi qatemdi keshti, óńmenimnen birjolata ıtergen joq, — dedi, — Balalarymdy oqytty. Bir ulym, bir qyzym ózińdeı anjener boldy. Ulym — Qaraǵandyda shahta bastyǵy, qyzym — sý anjeneri. Soǵan erip týǵan jerge kelip otyrmyz...

«Á, jańaǵy qyz osy kisiniki boldy. Umytpasam, bul kisi Janboz rýynan deýshi edi ǵoı. Qyzyna arǵy atasynyń atyn bergen eken».

«Ǵajap! .Jańa Tanany kórip ishi qandaı jylyp ketse, endi onyń ákesin kezdestirip kenet kóńili qurǵyr úrke qaldy. Bul nelikten? Ákesiniń baıdyń soıylkeri boldy degen sózinen be? Sondaǵy soıylker osy otyrǵan myjyraıǵan qaba saqal kári shal ma? «Kón quryssa qalpyna barady degen osy da!»

— Áı, Bestibaı, — dedi Sary, — sonda shahtaǵa túskenim qandaı jaqsy bolǵan. Tanajanymdy da shahterdiń qyzy dep joǵarǵy mektepke birden aldy emes pe, aınalaıyn úkimet ádiletti ǵoı.

Sary bir kezde baı shashpaýyn kótergenine áli de qysylatyn sekildi. Sol úshin de álgi sózderdi aıtty ǵoı. Buny túsingen Bestibaı:

— Árıne ǵoı, — dedi. — Keńes úkimetindeı ádiletti ókimet bolmasa, senimen men búıtip balalarymyzdy anjener etip, shalqaıyp otyrmas edik qoı.

Shaldardyń qysylýda ekenin uqqan Jálel de ózine - ózi renjidi. «Qaıdaǵy joqty qaıdan shyǵaryp turmyn. Dál bir osy shaldar aıqasqan tap tartysyn basymnan ótkizip, sodan etimde óshpeıtin tańba qalǵandaı, baıaǵyda baı jaǵynda bolypty dep myna shalǵa nege tikireıe qaldym?»

Jálel osylaı óz sezimin aqylǵa salyp, qansha basqysy kelgenmen, nege ekenin ózi de bilmeıdi, júregi qurǵyr Saryǵa jibı qoımady.

Ol tereze aldyna bardy. Saǵymdy kúni kók aspannyń etek tusyna qadaǵan bir súıir jalaýdaı, alystan buldyrap Háleldiń munarasy kózine tústi. Taǵy oıyn bir júdeý sezim bılep ketti. «Rasymenen, Háleldiń býrovoıynan munaı qabaty kezdespeı me? Onda qalaı bolady? Árıne, bir barlaý skvajınasynan munaı shyqpady dep eshkim bizdi ornymyzdan alyp tastamaıdy. Múmkin, qondyrǵy turǵan jerden ken qabaty úzilgen bolar. Burǵy múmkin bóten geologıalyq erekshelikke shyǵar? Biraq halyq aldynda jaýapkershilik degen bar emes pe? Árkim óziniń nátıjesiz isine syltaý izdeı berse ne bolady? Joq, másele isti nátıjeli etýde. Qatesiz jumys istelýde!»

Kóńili endi taǵy Saryǵa aýdy.

Adamdy ómir ózgertedi degen, mine, osy. Bir kezde maqtan bolǵan baımen jaqyndyqtan endi myna kisiniń qutyla almaı otyrǵan túri mynaý». Bir mezet osy konfıskeleýge kelgen revolúsıoner Petrovskııdi Sarynyń jigitteri óltirdi degen bala kezinde estigen el arasynyń sózi esine tústi. «Bireýdiń maly úshin kisi óltirýge barǵan tentek, mine, qazir túbitteı jumsaq. Ótkendi aýzyna alǵysy kelmeı - aq otyr...»

Jáleldiń oıynyń dál ústinen shyqqandaı Sary: Basqa elge qańǵyp barý alǵashqy kezde jaman batty, — dedi Bestibaıǵa. — Sóıtsem ózge de qyzyq bar eken. Bala oqytý tárizdi. Jáne ózińniń mańdaı terińmen tapqan tamaǵyń qandaı tátti.

Jálel oǵan oılana qarady. «Bıshara - aı, qaıtsyn, ótken kúnnen qashyp qutyla almaı otyr – ay!» dedi taǵy ol ishinen.

Jálel úndemeı buǵan oılana qaraǵan saıyn, Sary qıpaqtaı tústi.

— Aıtpaqshy, — dedi ol Bestibaıǵa burylyp. — Ana jyly Túıebaıdy konfıskelegende jazym bolǵan Petrovskıı degen kisi bar edi ǵoı. Sonyń balasy ótken jyly Qaraǵandyǵa keldi. Máskeýde turady eken. Úlken oqymysty kórinedi. Bizdiń Begistiń úıinde qonaqta boldy. Sonyń óz aýzynan estidim, Petrovskııdi tonaýshylardy basqaryp, qumda qashyp júrgen alash ofıseri, sol ózimizdiń Túıebaıdyń balasy Ájiǵalı óltirip ketipti. Burynnan óshi bar eken. Artynan ol ıt kolhozdastyrýǵa qarsy baı - kýlaktyń kóterilisin uıymdastyrýǵa qatysypty. Sońynan ishki jaqqa bóten atpen qyzmet istep júrgen jerinen qolǵa túsipti. Sotta álgi Petrovskııdi óltirgenin moınyna alypty. Janyndaǵy serigi ustap bergen kórinedi.

— Báse! — dedi Bestibaı. — Barymta emes, ereges emes, óz maly emes, bireýdiń malyn kámpeskeleýge keldi dep, aıdaladaǵy kisini jigitter qalaı óltirip ketti dep ózim de kúmándanyp júrýshi edim. Jáne seniń jigitterińe tapansha qaıdan keledi? Kisi ólgen jerden tapansha tabylypty dep júr edi ǵoı jurt so kezde. Ittiń artynan qalǵan úrim -butaǵy bar ma eken?

— Kimdi aıtasyń? Ájiǵalıdi ma? Jeti jasar bir balasy bolatyn. Syrt estýim ury -qarylarǵa qosylyp ketken kórinedi.

— Múmkin...

«Bul qaı oqymysty Petrovskıı boldy eken? Munaı ınstıtýtyndaǵy profesor Mıhaıl Vasılevıch pe eken? Meniń Mańǵystaýdan ekenimdi estip, úıine shaqyryp edi, áne baram, mine baram dep júrgende ózi shet elge komandırovkaǵa ketip qalyp, jolyǵa almap edim. Sirá, qaıtyp kelgen ǵoı. Máskeýge barsam, izdep taýyp alýym kerek - aq eken. Ákesi álgideı qashqyn alash ofıserden ajal tapqan bolsa...» dep Jálel oılap kele jatty da, kilt terezege qaraı tústi.

Dál osy kezde Jandosqa erip, poselkege Tana qaıtyp kele jatyr eken. Jáleldiń júregi taǵy álek bola qaldy.

Onsyz da moıynǵa alǵan mindetten, úlken munaıdy taba alamyz ba, taba almaımyz ba dep ábden qobaljı bastaǵan jigit endi ózine maza bermes taǵy bir beımaza keseldiń qosylǵanyn bildi.

Qyrsyq qyryq aǵaıyndy. Jáleldiń óz basyndaǵy qıyndyqtary az bolǵandaı, osy tusta Ózekke Sálimgereı keldi. Profesor Mańǵystaýdy jan - jaqty tekserip jatqan akademıanyń ekspedısıasyna kómek bermek. Ózi buryn osy Ózekti zerttegen. Qasynda áıeli Gúljamal bar. Biraq bul qazir profesordyń tek áıeli emes, bir jaǵy hatshysy, stenografıskasy. Sálimgereı qaıda júrse, bu da sonda júredi, eriniń dál bir kóleńkesi tárizdi.

Sálimgereı men Gúljamal keshe kelgen. Jálel bulardy izdep barmady. Olarǵa jolyqpaı, munara jaǵyna ketip qalǵan. Sodan tún bola bir - aq qaıtqan. Al búginde jolyqqan joq. Kabınetinen shyqpaı qoıǵan. Sóıtip otyrǵanynda Tanany kórgen. Endi Gúljamalǵa tipti kezdeskisi kelmedi.

Jálel taǵy terezege qarady. Tana Jandospen úıdiń janynan ótip bara jatyr eken. Qyz áldenege jalt buryldy. Tostaǵandaı móldir kózi jarq ete qaldy.

Eki shal áli sóılesip otyr. Onyń qulaǵyna bir mezette Sarynyń sózi estildi.

— Kózi tanadaı úlken bolǵan soń sheshesi Tana dep atap ketti. Kishkentaıynda ylǵı «Tanakózim» dep aımalaıtyn...

Jálel óz oıyna aldanyp biraz otyryp qalsa kerek... Úıge túski tynystamasyna Hálel kirip kele jatyr eken. Jáleldiń júzi taǵy jadyrap ketti. Ekeýi de bir ana, bir ákeden týǵandaı tatý - tátti bop bir jerde jumys istep ómir súrgenmen, aǵaly - inili retinde sırek sóılesetin. Jáleldiń óz isinen, oıynan qoly bosamasa, Hálel úıine uıyqtaýǵa, tamaq ishýge ǵana keletin. Ózge ýaqytynyń bárin munaı munarasynyń qasynda ótkizedi. Aǵasynyń qondyrǵysy munaı kórinetin tereńdikten ótip bara jatqan saıyn ishteı qobaljı túsken Jálel qazir ózi sol jaqqa barǵaly tur edi, Háleldiń kelgenine qýanyp qaldy.

— Háke, ózim baraıyn dep tur edim, jaqsy keldińiz ǵoı, - dedi Jálel aǵasynyń qolyn alyp jatyp.

— Jaı ma edi?

— Qaıdan jáı bolsyn, — Jálel aqyryn kúrsindi, — merzimi ótip ketti, al munaı áli kóringen joq. Álde munarany bos jerge qurdyq pa? Aqyldasaıyn dep edim.

Hálel appaq tisterin kórsete kúldi.

— Tym erte qobaljı bastaǵan ekensiń, asyqpaı tura tur. Men birdeńe biletin bolsam, eki - úsh kúnde munaı qabaty da kórinip qalar.

— Qoıshy? Belgisi bar ma?..

— Búgin dolatam ýaq qumdaqty tas shyǵardy. Jýyndy sazbalshyq ta kópirshıdi. Jáne júregim estigen sekildi, alystan bir gazdyń gýili jetkendeı me, qalaı...

— Ýa, iske sát!

Hálel endi inisin qýantqysy kelgendeı shabyttana daýystap qaldy.

— Munaı esh jaqqa ketpeıdi, — dedi ol, — toıǵa daıyndala ber!

Dál qazir jer astynan munaı atylyp jatqandaı, eki shal da sózderin tyıyp, qalbalaqtaı qýanyp tura berdi. Úı ishi jadyraı tústi.

— İske sát!

Erteńine Háleldiń burǵylap jatqan jerinde qalyń munaı qory bary belgili boldy. Budan keıin júrgizilgen burǵyshy ustazy Oraz Áshirovtiń da skvajınasynan munaı qabaty kezdesti. Jálel Ózekte izdegen kenderi bar ekenine endi kúmándanbady. Biraq onyń kólemi, qory qandaı? Kelesi másele, mine, osynda edi. Óıtkeni bir - eki izdestirý skvajınasynan kóringen munaı onyń alańynyń qory jóninde maǵlumat bere almaıdy.

Jálel qaıtadan oıǵa shomdy. Ol alǵashqy jyldary - aq Mańǵystaý munaıynyń negizgi qory ońtústik Mańǵystaý oıpatynyń teriskeı qanatynda dep boljaǵan. Ortalyq Mańǵystaý — Tóbejikten tabylǵan munaıdyń óndiristik baǵasy nashar bolyp shyqty. Al soltústik Mańǵystaýda — Qyzan alańynan azdaǵan belgi kóringenmen, jóndi munaı tabylmady. Sonda, Mańǵystaýdyń ortalyǵy men soltústiginde munaı belgileri bola turyp, ońtústiginde bolmaýy múmkin be? Jálel múmkin emes dep sheshken. Tóbejik pen Bozashyda izdestirý jumysy az júrgizildi, túbi, bul jaqqa qaıta soǵý kerek dep oılasa da, ońtústik Mańǵystaý oıpatynda munaı qorynyń mol ekenine shek keltirmegen. Bul ońtústik Mańǵystaý oıpatynyń soltústik qanaty Beke — Basqudyq dóńesimen qıysar jeri, Mańǵystaýdyń basqa geologıalyq aımaǵymen salystyrǵanda, teorıalyq turǵydan qarar bolsa, tórt túrli úlken aıyrmashylyǵy baryn Jálel ábden uqqan.

Birinshi aıyrmashylyǵy: uzyndyǵy otyz bes, eni on kılometr Ózektiń alyp alańy — ózge alandarmen salystyrǵanda ońtústik oıpattyń eń bıik jeri. Ekinshiden, Ózek alańynyń jer asty qurylysynyń ózgeshelikteri. Bul tusta munaı bitetin Iýra - Bor qabattarynyń qalyńdyǵy bir myń bes júz—eki myń metrdeı jáne bul aradaǵy munaıdyń buzylmaı saqtalýyna barlyq jaǵdaı bar. Óıtkeni, bul alańnyń ústin ıneniń kózindeı tesigi joq, tyǵyz bor aralas sazdy paleogen qabaty jaýyp jatyr. Úshinshi aıyrmashylyǵy: Ońtústik Mańǵystaýdyń soltústik qanaty bop keletin Ózek, Qaramandybas, Assor alańdarynda munaı ustaıtyn Iýra - Bor qabattary jer qyrtysy jaryqtarynan aýlaq. Munda munaı Tóbejikteı jaryqtar arqyly byt - shyt bop jer betine shyǵyp, óziniń jeńil quramdarynan aza bolyp, aýamen aralasyp qoıýlanyp mańyzyn joǵalttyratyn tabıǵı jaǵdaılar joqtyń qasy.

Tórtinshiden, ońtústik Mańǵystaýdyń jer qurylysynyń Kavkaz, Túrkıa, Iran kenderimen qatynasynyń joǵy. Mundaǵy munaı mıllıondaǵan jyl ońtústik Mańǵystaý oıpatynyń soltústik qanatyna qaraı jyljı - jyljı, aqyrynda Ózek alańyn túgeldeı toltyrǵan. Jálel osylaı oılaǵan. Buny Ózekte qazylǵan strýktýralyq skvajınalar anyqtady. Osydan baryp, Ózekti jan - jaqty tereń barlap, bul arany óndiristik paıdalanýǵa daıarlyq isin júrgizý máselesi týdy. Jáleldiń oıynsha, Ózek Qazaqstan kólemi túgil, búkil sovet kóleminde mol qorly munaı ordasy. Júrgizilgen skvajınalardyń razrezderi boıynsha, munda jalpy gaz, munaı qaldyǵy — myń metrdeı. Eki júz metrden myń jarym metrge deıin tereńdikte júzge jýyq munaı, gaz qabattary bar. Mundaǵy munaıdyń kólemin ashý úshin burǵylaý sqemasyn — metodıkasyn tez sheshý kerek.

Mine, qazirgi Jáleldiń bar oıy osy. Ol qol saǵatyna qarap edi, keshki bes kezi bolyp qalǵan eken. Kenet samolet gúrili estildi. Terezeden qarap edi, poselke syrtyna qonǵaly jatqan AN - 10 samoletin kórdi. Jálel asyǵa syrtqa shyqty. Samolet te qondy. Alańǵa bara jatqan Jálelge samoletten túsken bir top adam qarsy júrip kele jatty. Jaqyndaǵan kezde keıbireýin Jálel tanı bastady. İshterinde óziniń Almatydaǵy keshegi joldastary da bar.

Qol alysyp amandasyp bolǵan soń Jálel olardan osynshama adamnyń habar - osharsyz birden kele qalǵan mán - jaılaryn surady.

Bular Sálimgereıge járdemge Ózek munaı alańynyń burǵylaý sqemasynyń proektisin jasaýǵa kelgen kisiler ekenin bildi.

Keńes sol kúni - aq túndelete geologıalyq karta, sqemalardan aıaq alyp júretin jeri joq. Jáleldiń kabınetinde bastaldy. Kisiniń kóptigi sonshalyq topograf, kolektorlar otyratyn aýyz bólmeniń ishi de geolog, burǵyshy, ınjenerlerge toldy. Ortadaǵy esik ashyp qoıyldy.

Keńesti basqaryp otyrǵan Sálimgereı Ózek munaı alańynyń boljaýyn qoryta kelip:

— Joldastar, Ózektiń barlaý sqemasyn jasaý, menimshe, bálendeı qıyndyqqa soqpaıdy ǵoı deımin, — dedi kózinen eki saýsaǵymen sypaıy túrde altyn symdy kózildirigin alyp. — Embi munaıshylary sońǵy on - on bes jyldyń ishinde Qaraton, Qarsaq sekildi munaı kásipshildikterin ashty. Sonda paıdalanylǵan barlaý sqemasy Ózekke de kelip jatyr. Sol sqemany qoldaný kerek.

Bul sqema — birinshi skvajına munaı qabatyn kezdestirgennen keıin, kelesi barlaý skvajınalardy alǵashqy júrgizilgen skvajınadan alshaqtaý qondyryp, birte - birte oǵan jaqyndaý ádisi edi. Osylaı munaı alańynyń kólemi anyqtalady. Geologtar tilimen aıtqanda, belgisizden belgilige kelý. Bul ádisti, kóbine, amerıkandyqtar qoldanyp kelgen. Olar buny «taǵy mysyq» ádisi dep ataıdy. Amerıkandyqtar osyndaı jolmen júz skvajına júrgizip, onyń elýinen munaı kezdestirse, soǵan rıza. Óıtkeni osynyń ózi olardyń shyǵarǵan qarajatyn, eńbegin aqtaıdy. Árıne, bulaı barlaýdyń ózine tán eki ereksheligi bar. Bul ádis, birinshiden, kólemi tar, kóldeneńi — bir - eki kılometrden aspaıtyn shaǵyn munaı alańyn, tuzdy kúmbezderdi — brahıan klınalaryn barlaýǵa qolaıly. Ekinshiden, bul ádis stanok, ken qural - saımandarynyń, burǵylaý júrgizetin brıgadalardyń jetkilikti bolǵanyn kerek etedi.

Sálimgereı sóılep bolysymen, kezekti Jálel aldy.

— Ǵafý etińiz, qurmetti profesor, sizdiń usynysyńyzǵa meniń kóńilim tolmaıdy, — dep bastady ol sózin, — shynyn aıtsam, ondaı sqemaǵa qarsymyn.

— Nege?—dedi áldekim.

— Qazir túsindireıin. — Ol áldenege kóıleginiń ústińgi túımesin aǵytty.—«Taǵy mysyq» ádisi shaǵyn alańǵa jáne birden jan - jaqty jumysty bastap jiberý úshin tehnıka men kisileri kóp ken oryndaryna qoldanýǵa yńǵaıly. Al bizdiń Ózek sekildi dalıyp jatqan jerge jaramaıdy. Uzyndyǵy otyz bes, kóldeneńi on kılometrden asyp ketken munaı alańyn áldeqaıdan bastap burǵylaý júrgizý úshin qanshama kúsh kerek? Kem degende, júzdegen skvajına ótkizýimiz qajet. Oǵan tehnıkany jáne brıgadalardy qaıdan alamyz? Al qazir bizdiń bar burǵylaǵanymyz — eki - aq izdestirý skvajınasy. Dál búgingi tańda bizdiń tarapymyzdan on stanok, oǵan on brıgada tabýdyń ózi qol jetpes qıalmen teń dúnıe.

— Sonda qandaı ádis qoldan deısiń?—dedi taǵy álgi daýys.

— Qazir... — dedi Jálel. Ol óz oıyn jalǵaı tústi, — munda eske alatyn taǵy bir jaǵdaıymyz bar. Ol mynay — qalyńdyǵy myń metrden astam júzdegen munaı, gaz qabattary bar Ózek tárizdi alypty Embi tárizdi shaǵyn munaı alańymen salystyrý úshin burǵy júrgizsek, bizge quryǵanda on jyl ómir kerek. Al munaıdy búgin tabýǵa mindettimiz. Ózektiń bar qoryn ashý jumysyn ári ketkende bes jyldyń ishinde bitirýge tıistimiz. Buny bizden partıa, halyq, úkimet tilep otyr. Sondyqtan burǵylaý sqemasyn basqasha qurýdy usynam...

— Aıtyńyz! — dedi Sálimgereı sál kúlimsirep.

— Aıtsam... — Jálel qabyrǵaǵa súıep qoıylǵan taqtaılarǵa jabystyrǵan aıqysh -uıqysh geologıalyq karta, dıagramlar, razrezderdiń qasyna bardy. — Mine, Birinshi nómirli skvajına, — dedi ol aldyńǵy qatardy kórsetip,—bul tereń strýktýralyq skvajınanyń razrezi úsh topqa bólinedi. Birinshi qabat — gaz qabaty. Ekinshi — munaı qabaty. Al, onan tómen qaraı sý men munaı aralas qabat ketedi. Ar jaǵynda munaı joq. Bizdiń oıymyzsha, osy joǵaryda kórsetilgen úsh top razrezdegi munaı, gaz toptaryn úsh merzimde barlaýymyz kerek.

— Ol ne degen sóz?—dedi taǵy bir daýys art jaqtan, — qalaı túsinemiz?

— Ol bylaı,—dedi Jálel, — Dossor sekildi munaı alańy tórt qabattan turatyn jerdi bir skvajınamen bir mezgilde burǵylaýǵa bolady. Al, júz qabattan qurylatyn Ózek munaı alabyn olaı burǵylaı alasyń ba? Oǵan qanshama jyl kerek. Sondyqtan, úsh topty úsh bólek skvajındarmen úsh mezgilde burǵylaý qajet.Bizge keregi munaı bolǵandyqtan, birinshi kezeńde barlyq kúsh, qarajat, adam, mamandar — bári - bári tek munaı qabatyn barlaýǵa jumsalady. Ekinshi kezeńde, munaı qabaty men gaz qabatyn barlaý jumysy qatar júrgiziledi. Al, úshinshi kezeńde sý aralas munaıdy barlaımyz.

Shynynda, Jáleldiń usynyp turǵan ádisi jańa ádis edi. Otyrǵandar ún - túnsiz birese Jálelge, birese taqtadaǵy syzyqtarǵa qarady. Úı ishi ushqan shybynnyń daýsy estilerdeı typ - tynysh bola qaldy.

Jálel appaq oramalymen mańdaı terin súrtti de, sózine qaıta kiristi.

— Joǵaryda aıtylǵan úsh toptaǵy ár ken qabattaryn burǵylaýda skvajınalardyń bir -birine uqsamaıtyn, árqaısysynyń ózine tán ózgesheligi bar, ádisi, tory bolady. Máselen, munaı qabattaryna biz burǵylaýdy bylaısha júrgizer edik. — Ol otyrǵandardyń kóńilin taǵy kartaǵa aýdardy. — Basqasha aıtqanda, burǵylaý sqemasyn bylaı qurar edik.

Jáleldiń oıynsha, Ózek munaı alańy alty profılge bólinedi. Barlaý dál ortadaǵy profılden bastalady. Bul profılge birinshi jáne ekinshi strýktýralyq burǵylaý skvajınasy ornalasady eken. Kelesi barlaý skvajınalary olardan sál qashyqtaý júrgiziledi. Geologtar tilimen aıtqanda, munaıy bar belgili skvajınadan munaıy bary, joǵy belgisiz alańǵa qaraı júrý. Iaǵnı burǵylaý stanoktary munaı anyqtalǵan, synalǵan skvajınalardan bastap birte - birte jan - jaǵyna qaraı alystaı beredi. Al, ár profıldiń arasy eki jarym, jeke profıldegi barlaý skvajınalardyń arasy bir jarym shaqyrym. Ár skvajına ózine arnalǵan tapsyrmasyna qaraı shahmat kózderindeı biri men biri qıǵash ornalastyrylady.

Kelesi sandy barlaý skvajınasyn belgilerde ótken synaý skvajınasy kórsetken munaı men sýdyń túıisken tusy eske alynyp otyrylady.

Mine osylaı qoıylǵan alpys skvajınalar, Jáleldiń oıynsha Ózek alańynyń munaı qoryn tegis anyqtap berýge tıisti.

— Osy jumystyń báriniń bitýine tórt jyl ýaqyt kerek, — dep Jálel sózin bitirdi.

Osylaısha júrgizilgen ádispen, biren - sarany bolmasa, barlaý skvajındary óziniń mindetterin oryndady. Árıne, bul sońynan anyqtaldy ǵoı. Al, qazir she? Jálel óziniń usynǵan barlaý ádisine qanshama sengenmenen, ázirge bul jobanyń nemen tynatyny belgisiz. Jer astyndaǵy munaı sandyqqa salyp qoıǵan múlkiń emes, eger boljaýyń durys shyqpasa qanshama qarajat, eńbek, ýaqyt zaıa ketpek. Sóıtkenmenen de, qoryqpaý kerek. Ǵylymı dáleldenip turǵan oıdan bas tartý — áskerdiń alǵaly turǵan qamalynan sheginýmen birdeı. Qıyndyqty tek qoryqpaǵan ǵana jeńedi. Sol júrektiniń biri — Jálel.

Kóp adam sóıledi. Bireý qarsy, bireý jaqtaıdy. Kóbi Jálel jaǵynda.

— Jálel Bestibaevtyń usynǵan ádisi munaı zertteýde sırek qoldanylatyn jańa ádis, — dedi sózdi qorytqan Sálimgereı,— tek nátıjeli bolýyn tileıik.

Úsh kúnnen keıin Sálimgereıden ózgesi Almatyǵa júrip ketti. Al, bir jeti jetpeı bul barlaý sqemasyn Qazaqstan ken zertteý mınıstrliginiń quramasy da bekitti.

Osylaı Ózek munaıynyń taǵy bir jańa kezeńi, úlken munaı úshin jańa tartys – kúresi bastaldy.

Jálel osy bekitilgen sqemada kórsetilgen geologıalyq kartalardy aldyna jaıyp qoıyp, oıda otyrǵanda, úıge Jandos kirip keldi. Bul — qandaı qıyn jumysta júrmesin, ústindegi kóıleginiń jaǵasy kirlep, kenepten tigilgen jeńil kostúminiń qyry synyp uıpalanyp kórmeıtin adam. Sol ádettegisindeı mup - muntaz sándi qalpy. Tek botınkasynyń ústindegi shańy jańa ǵana dala jaqqa baryp qaıtqanyn ańǵartady! Júzinde sál abyrjyǵandyq bar.

— Valentın Shılovtyń skvajınasynda boldym, bir mın tórt júz metrden asyp ketipti, — dedi ol baısaldy únmen, oryndyqqa jaıǵasyp otyryp jatyp. — Al, Hálel qondyrǵysyn jınap jatyr. Umytpasam, ony myna tusqa turǵyzamyz dep edik qoı, á?—Ol túregelip Jáleldiń aldynda jatqan geologıalyq kartanyń bireýin taýyp alyp, bolashaq skvajınanyń qaı jerden qazylatynyn kórsetti. — Myna belgi ǵoı deımin?

— Iá, sol jer... durys, — dedi kartadan kózin almaı Jandos. — Biraq Ózektiń dál osy tusynda munaı baryn nemen dáleldeımiz?

— Adamda ıntýısıa degen bar emes pe? Jáne onyń ústine, myna skvajınalardyń razrezderi de munaıdyń osy tusta jatqanyn kórsetpeı me?

— Eger bul aradan qatelessek, seniń ıntýısıańnyń bizge qanshaǵa túsetinin bilesiń be?

— Bilemin. Quryǵanda jarty mıllıon som aqsha.

— Ánekeı!

Ekeýi de úndemeı qaldy. Árqaısysy óz oıynyń quly tárizdi, dál qazir bir dármensiz jandar sekildi.

— Sosyn, — dedi bir kezde Jandos. — Burynǵy sqemalardy usynǵan Sálimgereı ǵoı. Eger eńbegimiz zaıa ketse...

— O kisiniń de qateleskenin bos qazylǵan myna skvajınalar kórsetip turǵan joq pa? Esep - qısap júretin ınjenerlik ǵylymǵa ataq, abyroı bóget bola almaıdy. Ár nárseniń óziniń reti bar...

— Mysaly, mahabbattyń da deısiń ǵoı?

Jálel osy aryq, júdeý óńdi, kúnge kúıip totyǵyp ketken, júzine jolaq syzyqtary túsken kisige «bul qaı oıynyń, bul jerde mahabbattyń qandaı qatynasy bar?» dep suramaq bop tańdana qarady. Jandos kúlimsiredi.

— Sirá, meni ózińdeı jigit bolyp kórmedi deısiń be?

Jandos kóz jiberip turǵan tereze jaqqa Jálel de buryldy. «GAZ-69» mashınadan Tana túsip jatyr eken. Shamasy, alystaǵy burǵylaý qondyrǵysyna baryp qaıtqan tárizdi. Jáleldiń júregi ádettegisindeı taǵy typyrshı qaldy. Ǵajap! Áneýkúngi jumysshylar ketpekshi bolǵan kúnnen keıin bul ekeýi kezdesken joq, Kezdespese de, biraq birinen - biri bólinip kete almaǵandaı. Ásirese, Jálel ózin osy bir qara tory qyzǵa kózge kórinbes shynjyrmen baılanyp qalǵandaı sezingen. Sodan beri ekeýi eki jaqta júrse de, oıy Tanany izdep tynym tappaǵan. Mine, qazirde de sol qyzben alystan tildesip turǵandaı.

Jáleldiń daýsy: «Men senimen sóılesýge qumarmyn, nege kórinbeı kettiń, úıge kirseıshi».

Tananyń daýsy: «Joq, ázir kirmeımin, jumysym bar, kórgiń keletini ras bolsa, áli de saǵyna tús».

Tana mashınadan túsip, adam qyzyǵarlyq bir sándi júrispen, aıaǵyn yrǵalta basyp óz bólmesine kirip ketti.

Jálel Jandosqa buryldy..

— Jaratylys erejege, zańǵa baǵynǵanmen, — dedi oǵan, — adamnyń oılaǵany únemi dálme - dál shyǵa bermeıdi ǵoı. Al, bizdiń mindetimiz — oılaǵanymyz birden bolmady dep toqyrap qalmaı, izdeı berý.

— Durys, — dedi Jandos. — Qondyrǵyny sol óziń oılaǵan jerge kóshir. Táýekelsiz báribir eshteńe shyqpaıdy.

Jálel qýanyp qaldy.

— Raqmet.

Jandos Jálelge óte unaıtyn. Únemi osylaı. Eger istiń baǵytyn, ıdeıasyn jón kórse, Jandostyń qandaı jumystan bolsa da bas tartpaıtynyn Jálel baıqap qalǵan. Mundaıda ekspedısıa bastyǵy jaýapkershilikten de, qarajattan da qashpaıdy. Ádettegi sabyrly únimen «jaraıdy» deıdi de qoıady. Jandos óz kabınetine shyǵyp ketti. Jáleldiń oıy kenet qaıtadan Tanany izdep tapty. Joq, Tana ekeýi baılanǵan shynjyrdyń bir basy «beri júr» dep buny ózi otyrǵan bólmege qaraı tartyp bara jatqandaı kórindi Jálelge.

Mundaı tolqyǵan jaǵdaıda Jálel dúnıeni tek óz turǵysynan ǵana uǵa alatyn. Eger kóńili qaıǵyly bolsa, kók aspan da oǵan kúńgirt tartatyn. Al, qıaly kókke sharyqtaǵan qýanyshta tursa, bultty aspan da kenet móldirlenip, aınadaı ashyq bop elesteıtin. Mundaıda Jálelge, Pablo Pıkasso salǵan sýretterdeı, ádettegi ómirden tys oıyn bılegen álemniń tek ıdeıasy, ózi ǵana unatqan, ózi ǵana kóre bilgen beınesi ǵana qalatyn.

Mine, sondyqtan qazir Jálel úshin bar álem, izdep jatqan munaı da, qazylyp jatqan skvajına da, aldyndaǵy chertej syzyqtar da, bári - bári joǵalady da, kóz aldynda tek Tana ǵana qalady. Mundaıda ol óziniń is - áreketin, qımylyn, tilek - armanyn aqyl -oıyna baǵyndyra almaıtyn, bárin júrektiń degenine, soǵýyna bıletetin. Osyndaı jaǵdaıda ol Gúljamalǵa da ǵashyq bolǵan. Osyndaı júrek qalaǵan mınýttarda Tanaǵa da ǵashyq bolyp úlgirgen tárizdi.

Ǵashyqtyq, erlik aqyldan góri sezimnen týady. Adam keıde bireýdi birden nege unatty — ózi de bilmeýi múmkin. Ony tartqan túri me, álde minez - qulqy ma, ne bolmasa janyn tebirentken ásem áni me — dálme-dál aıtýy qıyn... Biraq shyn jaqsy kórgen adam bárin de biledi. Shyn jaqsy kórý — ǵashyqtyq, adamnyń túrinen, minez qylyǵynan, aqyl - oıy, sana - seziminen, kisini kisi etip turǵan búkil qasıetinen, jan - tán garmonıasynan týady. Shyn súıý — adamdy túgeldeı súıý.

Bireýler «maǵan onyń eń aldymen qos burymy kózime tústi, qos burymyna ǵashyq boldym» deıdi. Al, egerde sol qyz, ne kelinshek erteńine álgi qos burymyn kesip tastasa, keshegi unatqan adam búgin ony unatpaı qalýǵa tıisti me? Ne bolmasa, «meni ǵashyq etken jaýdyraǵan bota kóz» deıdi bóten bireý. Al jaraıdy, súıgen adamyńnyń bir kózine tas tıip zaqymdansa kisi dereý keshegi súıgenin jek kóre qala ma? Joq, shyn mahabbat adamnyń bir múshesine, ne bir qylyǵyna qyzyǵýdan týmaıdy, sol adamǵa jalpy qyzyǵýdan týady. Jálelge Tana birden unady. Jaýdyraǵan bota kózi de, taldyrmash kelgen dene qurylysy da, shoıyn qaraǵa yzalanǵan pishini de, dirildeı shyqqan kúmis daýsy da — bári - bári jigittiń júreginen birden oryn aldy. Sóıtse de, ásirese ózine jaýdyraı qaraǵan qaraqat kózi esinen ketpedi. Osy bir kóz áneý kúni ishine ot tastap, sol ot birte - birte ón boıyn balqytyp, qazir órtke aınalyp bara jatqandaı sezindi Jálel.

Álgi kózge kórinbes shynjyr ony bosatpady, Jáleldi erkine qoımaı tartyp, Tananyń kabınetiniń esigin qaqqyzdy.

— Kirińiz!—dep syzyla shyqqan qońyrqaı ádemi daýys.

Jálel kirdi. Tana eki bilegin sybanyp jiberip aldyndaǵy kern - tastardy kishkentaı balǵasymen urǵylap, birdeme izdep jatyr eken. Kenet kostúminiń omyraýy ashylyp ketken. Ar jaǵynan aq jibek kóıleginiń óńiri kórinip tur.

— Qaryndasym, amansyz ba?—dedi Jálel.

Qyz basyn kóterip aldy. Tostaǵandaı bota kózi jarq ete qaldy.

Jáleldiń ishki daýsy: «Kózi qandaı ádemi edi. Tunyp qalǵan qarasýdaı túpsiz...»

— Ózińiz de amansyz ba? — Qyz jymıa kúlimsiredi.

Qyzdyń ishki daýsy: «Áneýgiden beri nege izdep kelmediń? Álde meniń barǵanymdy kútip júrdiń be?»

— Jumysyńyzben ábden tanysyp boldyńyz ba? Tártip boıynsha gıdrogeolog bas geologtyń bólimine jatady, isińizdiń barysyn bir habarlap qoıýyńyz kerek edi ǵoı, — dedi Jálel.

Jáleldiń ishki daýsy: «Qap! Bóten sóz taba almadym ba? Birden baǵynyshty ekenin aıtqanym sasqanym ba?»

— Áli jaǵdaımen durystap tanysa almaı jatyrmyn, — dedi Tana, — qyzmet erejesimen tanysyp, ýaqyty jetkende baıandaımyn ǵoı dep júr edim.

İshki daýsy: «Ózim de sóıleskim kelip - aq júr: Retin taba almaǵanymdy bul qaıdan bilsin!»

— Demek, sý máselesi qazir eń aýyr másele bop tur ǵoı, tezirek tanysqanyńyz jón bolar, — dedi Jálel tereze aldyna qaraı baryp.

Jáleldiń ishki daýsy: «Qap! Sóılespeı jatyp bunym ne? Aıtaıyn degenim osy ma edi?»

Qyzdyń ishki daýsy: «Bunysy nesi kelmeı jatyp? Bastyq ekenin kórsetkisi kele me?.. Áıtse de ózi jaman jigit bolmaýy kerek».

— Sýdyń kerek ekenin men de bilemin, — dedi qyz ókpelep qalǵandaı. — Tanysyp - aq jatyrmyn... Az kúnde bárin birdeı bile qoıý qıyn..

Jigittiń ishki daýsy: «Renjitip aldym bilem. Qabaǵyn shytqany qandaı ádemi edi! Joq, abaılap sóıleıinshi».

— Árıne ǵoı, — dedi Jálel kúlimsirep. — Meniki jáı ásheıin, járdemim kerek bolsa degen oı...

Qyzdyń ishki daýsy: «Báse! Tym asyǵys ketpegeniń jón bolar. Ózi shynynda da jaqsy jigit tárizdi. Biraq kózi nege meni iship - jep bara jatyr? Tek járdem bergisi kelgeni úshin be?..»

— Járdem beremin degenińizge rahmet!—dedi Tana qaıtadan balǵasyn qolyna alyp aldyndaǵy surǵylt pıty urǵylaı bastap. — Járdem surar kezimde ózim de kelermin.

Jáleldiń ishki daýsy: «Tezirek kel. Saǵyna kútemin!»

— Onda jumysyńyzǵa bóget bolmaıyn, — dedi ol esikke taıaı berip, — meniń kabınetim tórtinshi esik.

— Bilemin.

Jálel shyǵyp ketti.

Qyzdyń ishki daýsy: «Ot alýǵa kelgen joq ediń ǵoı, Kishkene tura tursań qaıtetin edi? Ózim de qyzyqpyn, osyndaı jigittermen kezdessem sóılesetin sóz taba almaı qalamyn. Dúnıede osy Mańǵystaýdyń sýynan bóten ómir joq pa edi? Álde sóılesetin basqa sóz quryp qalyp pa edi?»

Jálel óz kabınetine kelgennen keıin taǵy oıǵa ketti.

— Qandaı ádemi qyz? «Shý» degennen ózime baǵynysh ekenin aıtyp shoshytyp alǵan joqpyn ba? Sóıtken tárizdimin. Meni bir tas minezdi, qatty adam eken dep oılap qaldy ǵoı. Biraq Tana meniń júregimniń alaı – dúleı bop kúıip jatqanyn qaıdan bilsin!»

Joq, Tana bárin de uqqan. Óıtkeni dál qazir óziniń de júregi alasuryp órtenýde edi.

Jálel tátti oıyn buza almaı áli de uzaq otyrdy. Kenet úıge Jandostyń kómekshisi — bala jigit kirdi.

— Jálel aǵaı, — dedi ol. — Erden aǵaı sizdi shaqyryp jatyr.

— Erden? O kisi kelip pe edi?

— Iá, Jandos aǵaı burǵy munaralaryn aralap ketkende kelgen. Men aeroplan alańyna mashına jibergem. Meımanhanadaǵy bólmeden shaıyn iship, kontorǵa kirisimenen sizderdi shaqyrtty.

Erden Malqojın — Qazaqstan ken zertteý mınıstrliginiń munaı jaǵyn basqaratyn úlken jaýapty qyzmetkeri.

— Qazir, — dedi Jálel.

Bala shyǵyp ketti, Jálel qaǵazdaryn yńǵaılap, ózine kerek bir papkany qolyna aldy.

— Bir yńǵaısyz kezde keldi - aý, — dedi ol ózine - ózi. — Óıtkeni Erden qatal, shart ta shurt minezdi kisi edi. Ol kelgen kezde qaı kásipshilikte bolmasyn tynysh kún kenet daýyl turǵandaı ózgerip júre beretin.

Jálel áldeneni sál oılanyp turdy da, shyǵyp ketti.

EKİNSHİ BÓLİM

I

Jáleldiń kóńiline jorǵaǵa mingendeı jel bergen, qıalyn qıaǵa serpindirgen — osy óńir.

Ras, bul kelmesten buryn, Jetibaıda munaı sheberleri № 18 strýktýralyq izdeý kralıýs skvajınasy jarty kılometrge sál jetpeıtin tereńdikten gaz fontanyn atqyzdy. Odan ári burǵylaǵanda, tym tereńde úlken munaı qory jatqany anyqtaldy. Sodan keıin ǵana jumys Ózekte qaınaı bastady. Endi, mine, Jálel usynǵan jobamen Háleldiń ekinshi barlaý skvajınasy júrgeli de biraz ýaqyt bolyp qaldy. Jańa skvajına tereńdigi belgilengen mejeden asyp ketken. Biraq jer astynan atqylaǵan taý - ken jynysy tasynan munaı bilinbegen. Ken zertteýshiniń kóńiline taǵy kúdik kirdi. Halyq isi nátıjeli bolýy kerek. Qanshama qarajat shyǵyp jatyr, al munaıdan esh derek áli joq. Munaıdyń baryna ishteı sense de, ózinen - ózi ábigerlenip «rasymenen qate joldamyn ba?» dep qobaljı tústi. Bas geolog osyndaı halde júrgeninde, Háleldiń burǵylaý — barlaý tereń skvajınanyń synaý kezinde on jetinshi munaı qabatynan kenet fontan atyldy. Fontan atyldy degen aıtýǵa ońaı, al bunyń ne ekenin kózben kórseńder! Kún shyǵyp kele jatqan mezgil edi. Aspan aınadaı ashyq bolatyn. Kenet ıin ólkeniń qubyla jaǵynan bıiktigi jetpis-seksen metr joǵary kóterilgen qaraqoshqyl bult kórindi. Qandaı ǵajap! Qandaı sulý sýret! Poselkedegi qurylysshylar tegis dalaǵa shyǵyp qarap tur. Birin - biri quttyqtap, Qushaqtap súıisip jatyr. Poselkeden jeńil mashınamen skvajına qasyna jetken Jandos, Iýrıı, Jáleldiń eki ezýleri eki qulaǵynda, ústerindegi taza kıimderine qaramaı, maı - maı bolǵan Hálelmen kezek - kezek qushaqtasyp, quttyqtap kúlisip jatyr. Biraq motorlardyń gúrili, kókke atylǵan munaı fontanynyń gýili bulardyń jaı sózi túgil, aıqaılaryn da estirter emes. Áıteýir, bastyqtardyń jaqsylyq aıtyp jatqanyna shek keltirmegen jumysshylar da bastaryn ızep kúlim - kúlim etedi.

Shattyqtyń shegi joq, óıtkeni, bul — Mańǵystaýda, joq, búkil qazaq jerinde atylǵan úlken munaı fontany! Jer astynan Qazaqstannyń úlken munaıynan alǵashqy qýanysh habaryn ákelgen altyn qanatty qarlyǵashy!

Fontannyń kúshtiligi sonshalyq 10 mıllımetr shtýserden táýligine 80 tonna munaı kókke kóterildi.

Qandaı jeńis! Buǵan kim maqtanbas! Jurttyń bári de kúıip turǵan kúnniń ystyǵynda, tańdaılary keýip shóldep turǵandaryn da umytqan. Tek kóńilderin telegeı teńizdeı bop qýanysh bılegen.

Jálel búgin de erte turǵan. Kún kóterilip, keńsede jumys bastalǵansha, poselke syrtyna shyǵyp, serýendep qaıtý buǵan ádetke aınalǵan. Mundaıda ózine tek qıalyn ǵana serik etetin. Al, qıal degen altyn qus, keıde buny ushqyr qanattaryna otyrǵyzyp alyp, búgingi kúnnen áketip, halqyńnyń ótken kúnderine serýendetetin. Jálel búgin de osyndaı kúıde edi.

Bul jerde kim bolmaǵan, qaı zamannan el turmady. Geolog - arheolog Alan Medoev Teńiz jaǵasyndaǵy Sartas qyrqasynyń janynan paleolıt dáýirine jatatyn alǵashqy adamdardyń meken ornyn ashqan. Sol jerden tastan jasalǵan pyshaq, naıza ushyn, taǵy sondaı tas quraldardy tapqan. Sondaı - aq, Astrahan qalasynyń ǵylymı qyzmetkeri Kýrochkın osyndaı tas zattardy Qulandy aralynyń mańynan qazyp alǵan. Al Bozashy túbindegi «Jetiúıik» atalatyn qoldan jasalǵan adyr, tóbe, úıilgen topyraqtar osy arada budan eki - eki jarym myń jyl ómir súrgen masaget taıpasy kósemderiniń molasy emestigine kim kepil? Osynyń bári Mańǵystaý dalasyn kóne zamannan el jaılaǵan jer ekenin dáleldemeı me? Ras, ǵalymdar bizdiń planetamyz — jer sharymyz jaralǵaly tórt mıllıard alty júz mıllıon jyl ótti deıdi. Buǵan qaraǵanda, Mańǵystaýda adam paıda bolǵan shaq ushy - qıyry joq dúnıe ómiriniń bir túni sekildi, biraq sol túni qandaı kúıde ótti? Únemi yzǵyryq soqqan qara túnek álde juldyzdary jarqyraǵan altyn aıly boldy ma?

Mańǵystaý — Evropa men Orta Azıanyń saýda júıesi, eki mádenıettiń toǵysqan jeri. Bul — Evropadan Orta Azıaǵa, Indıaǵa baratyn kerýen jolynyń ústi.

Sol sebepten de, munda ne kóp bolǵan, qyrǵyn kóp bolǵan. Beıneý men Ketiktiń ortasynda Úshhan degen jer bar. Bir kezde Beıneý, Ketiktegideı bul arada da ádemi kerýen saraıy turǵan. Ańyzdyń aıtýyna qaraǵanda, osy arada syrtqy jaýyna qarsy shyǵýǵa Horezm, Ógiz, Qypshaq handary kezdesken kórinedi. Sondyqtan, bul jer Úshhan atalǵan eken. Bul qaı kez? Qazaq jerinde Ógiz handyǵynyń da ómir súrgen tusy ǵoı. Ońtústiktegideı munda da Ógiztóbe, Ógizarna degen jerler bar. Soǵan qaraǵanda, bul handyq ta biraz jerdi alǵan tárizdi. Árıne, úshhan tekke bas qosqan joq, syrtpen soǵyspaǵan kúnde de ózara soǵysty. Osyndaı qantógis qyrǵynnyń birinen qaldy ma, ońtústik Bozashy oıpatynda Qoshaq qyrǵyn degen jer bar. Qaptaǵan beıitti qaýym. Al, bir kezde osy arada mádenıetti el bolǵan. Úsh metr, eki metr jerlerden qazǵanda kóptegen qumyra, farfor synyqtary shyqqan. Osyndaı qyrǵyn oryndary bul Mańǵystaýda tolyp jatyr.

Mańǵystaýda ne kóp áýlıe zırattary kóp. Ataýlysy alpystan asady deıdi. Jáne bir ǵajaby osy áýlıelerdiń kóbi (bári dese de bolady) jaý qolynan ólgen. Sirá, eli, jeri, sýy úshin qaza bolǵan uldaryn áýlıe ataý bir kezde bul elde ádet bolǵan tárizdi.

Jálel Mańǵystaý dalasynda aýyzdan-aýyzǵa kóshken ańyzdardy estigen, tas mura, áýlıelerdiń meshit, zırattaryn óz kózimen kórgen. Qalmaq qyrylǵan, Alań jeńilgen adyr, tóbelerdiń bastaryna shyǵyp sonaý ótken kúnderge kóz jibergen. Sonda Jáleldiń bar tapqany, osy óńsiz sur dalada ómir boıy qyrǵyn soǵys bolǵan. Bir halyq bir halyqty shapqan. Kúshi jeńgeni, kúshsizin talaǵan. Sonda ne úshin? Osy egin ekseń shyqpaıtyn, sýy astyna bitken, qulazyǵan qý dala úshin be? Álde? Álde?.. Joq, bunyń astynda ne jatqanyn kóshpeli el esh ýaqytta bilmegen.

Mundaıda Jáleldiń kóńili kenet kóne zamannan aýyp, bertingi kúnge, Shyńǵysqan shabýylynan keıingi kezeńderge aýatyn.

Jálel áli osyndaı oıda tur. Tań atqan. Biraq áli kún shyqpaǵan kez. Ol poselke syrtyndaǵy qyrqaǵa kóterildi. Kózi alystaǵy jańa alaýlana bastaǵan kókjıekke tústi.

Túnde eski aqyndar óleńderin oqyǵan. Deni osy ózi týyp, ósken atameken jerleriniń jyrlary eken. Óz zamandarynyń qaıǵy - muńyn, zaryn urpaqtarǵa qaldyrǵan.

Sol túndegi oqyǵan jyrlarynyń áseri qıalyn qozǵady ma, kenet taǵy ol halqynyń ótken ómirine shomylyp ketti. Tórt túlik mal ósirip, qys qystap, jaz shyǵa kúlsary júndi arýanalaryn yńyranta údere kóship, bir sheti Edil ózeniniń tómengi etegine, ekinshi sheti Aral teńiziniń qumdy, taqyr jaǵalaýlaryna, Torǵaı, Yrǵyz ózenderiniń kókpekti óńirine deıin bardy. Al kúz túse atam zamannan bergi ádeti boıynsha orystardyń qazaq jeriniń shetindegi bekinis shaharlarynan shaı - sheker, azyq-túlik alyp, báz - baǵzy kóne qystaýy Mańǵystaýǵa keldi.

Jálel túndegi oqyǵan tolǵaý, jyrlaryn esine túsirdi. Qashaǵan jyraý aıtqandaı:

Mańǵystaýdy jaılaǵan

Jurt ornyna qarasań,

Talaı el bolǵan jer eken.

Bul arada san el ótken. Bir kezde hazarda, qarluqta, seljúk túrikmenderi de seńseń bórikterin jelkildetip Mańǵystaýdyń qumdy dalasyn kezgen. Saq ta, Daı da, kóne Qypshaq ta bul dalada bolǵan.

Bir kezdegi Edildegi Altyn Orda astanasy Saraı shahary arqyly osy Mańǵystaýdyń ústimen Stambýldan Hanbalyqqa baratyn ataqty kóne Jibek joly ótken. Túıeli Adaı sonaý Saraıǵa deıin júzdegen, myńdaǵan nar, ingenderin tizbekteı kerýen tartty. Bertin kele Altyn Orda kúırep, Noǵaıly eliniń astanasy (Saraıdyń qaldyǵy dese de bolady) Jaıyq ózeniniń tómengi saǵasyndaǵy Saraıshyqqa kóship, Rossıa jerinde mata toqý kásibi órkendeı bastaǵannan beri bul el taǵy áıgili Maqta jolynyń kerýenshisi boldy. Buhar, Hıýa maqtasy, túrikmen batyrlarynyń esimderimen atalǵan Qara Mandybas, Qara Manatty, Manatty qorǵandarynan ótip, Mańǵystaýdyń Beıneý, Ushan - áýlıe, Myzanáýlıe atty el otyrǵan qudyqty jerlerin basyp, Qumsheti Qulsarydan asyp Saraıshyqqa jetti. Júzdegen túıeli kerýender ákelgen maqta osy aradan keme, barjalarǵa tıeldi. Endi Kaspıı teńizi ústimen Edilge kelip, joǵary kóterildi. Sóıtip mata kásibiniń Rossıadaǵy astanasy bolǵan Ivanovo - Voznesenskıı, Nıjnıı Novgorod mata fabrıkalaryna maqta jetkizildi.

Hıýadan Ústirt pen Mańǵystaýdy basyp Saraıshyqqa baratyn osy eki myń shaqyrymnan astam qumdy, taqyrly shóleıt Maqta jolyna Adaılar eki shaqyrymdaı. Qandaı orasan eńbek!

Demek, Jálel taǵy oıǵa ketti, Adaılar osylaı qur ǵana mal ósirip, kerýen tartyp beıbitshilik kásippen ǵana shuǵyldanyp qoıǵan joq, ol óziniń osy atameken jerin alamyn degen san jaýlarmen alysty. Suljyq túrikmen qosyndarynan bastap, sol Qashaǵan jyraý aıtqan:

Horezmniń bekteri,

— Shashyrap bizge shetkeri,

Qazaq degen qashqyn keldi dep,

Tilekti alla berdi dep,

Aýyldy tonap, maldy alyp,

Kúń men qul ǵyp jandy alyp,—

Degen Horezm handyǵymen de Aqpan sekildi er ulyn bas etip, kúresken bul Adaı...

Bertin kele, Rossıa patshalyǵy qandy aýzyn sala bastaǵanda on eki - on úsh jasar balasyna deıin atqa i qonyp, qolyna naıza alyp aq patshanyń otarshylyq saıasatyna qarsy shyqqan bul Adaı. (1870 j.)

Ǵasyrlar boıy basynan talas - tartys, jer - sý úshin kúres, san alýan qıyndyq ótse de, bul Adaı bertin kelgenshe eki qasıetin umytpaǵan: Erligin jáne kóshýin.

Dál Adaılardaı, búkil álemge áıgili sahara bádáýıleri de únemi kóshe bermegen. Adaılardy kóshirgen tek mal qamy ma, álde jaý qaýpi ǵana ma? Joq, kóshý bul bizdiń uzaq jylǵy saltyna aınalǵan. Kóshýdiń Adaı eline, ózge jurttan góri orasan kórkemdigi, qýanyshy bar. Bireý óleńdi qandaı súıse, bular kóshýdi sondaı jaqsy kórgen. Kóshý beınetke emes, serýenge uqsaǵan.

XXIII partıa seziniń Mańǵystaýdy ıgerý jónindegi tastaǵan uranyna eń birinshi bop ún qosqan myna osy batyr, ómir boıy mal baqqan, jaý qoryǵan kóne Adaı eldiń búgingi urpaqtary edi.

Jálel uıqydan oıanǵandaı jan - jaǵyna qarady. Kenet kózi kúngeı jaqtaǵy, shynydaı móldiregen kók aspannyń keýdesine súıir ushymen qadalǵan bir alyp naızadaı, kókke súńgı túsken bolat munaraǵa tústi. Júregi lepire qýana qaldy. Zamatta qıaly ótken kezeńinen búgingi kúnge aýdy. Iá, budan úsh kún buryn dál osylaı qýanǵan. Al, qazir?.. Lepirgen kóńil kenet basyla túskendeı sezindi. Buǵan ne sebep? Joq, Jálel qýanyshty. Áıtkenmen, kóńilin kenet bir qaýip bılep áketken sekildi... Rasynda. da, Jáleldiń kóńili kenet qobaljı qalatyn sebebi bar edi: ony ózge skvajınalar da dál mynadaı munaı berer me eken, bermes pe eken degen oı qobaljytqan. Bunyń ústine, jaqynda Jetibaıdan ákelingen «Ýralmash - ZD» burǵylaý qondyrǵysy túnde toqtap qalǵan. Bu da qazir esine tústi. Bul qondyrǵy byltyrdan beri úzdiksiz júrip kele jatqan edi, keı tetik - bólshekter ábden tozǵan eken, sheberler qansha tyryssa da, júrgize almady. Taǵy bir qyrsyǵy -bólshekter bul arada bolmaı shyqty.

Ekspedısıanyń ótinishterin oryndaıtyn zavodtarǵa osyndaı zattardy tezirek istetetin Erden Mańǵystaýǵa kelip, alyp járdem berýdiń ornyna jurttyń apshysyn qýyryp áketip barady. Dál bir bolat tumsyqtary muqalyp qalǵan burǵylar, onyń aıqaıynan ózine - ózi ótkirlenip ketetindeı! Bastyqtyń degbirinen, ras, qarapaıym baǵynyshtylardyń berekesi qashýy múmkin. Biraq odan kimge qansha paıda? Bile - bilse, qazir jurttyń bári saýatty, bireýdi jekirip, qorqytyp, jóndi jumys istete almaısyń! Al Erden dúnıeni aıqaımen tyndyrmaq, aıqaımen almaq! Árıne, onyń degbirlenýi de jaı emes. Jalqaý túıe baqyraýyq. Aıqaılap, jurtty dúrliktire bersem, ózgeden kózge kóp túsemin deıtin shyǵar ol! Aýzymenen opyryp - japyryp ses kórsetý—keı qyzmetkerlerdiń eski ádeti. Eski kesel. Demek, osylaı kózge túsýdi kókseıtinder qazir jańa ádiske keshken! Aıqaıyna qarsy kelseń, kinásin moıyndaǵandaı bolady. Tek bunyńdy umytpaıdy, esesin sońynan qaıtarady. Aıqaı - shýsyz úndemeı qaıtarady. Báleniń qaı jaqtan kelgenin bilmeı qalasyń. Erdenniń osyndaı adam ekenin túsine bastaǵan Jálel búgin oǵan toıtarys bermek.

«Joq, Erden, — deıdi ol ishinen,—únemi tek sen ǵana sóılep, sen ǵana aıqaılaýǵa tıisti emessiń! Bizde de til, aýyz bar! Sál asyqpa. Kiná taǵýdyń ne ekenin kóresiń búgin! Ne bolsa da betińe aıtamyn! Kór sosyn istemeı!»

Jálel asyǵa júrdi. Qazir saǵat onda barlaý barysyna arnalǵan májilis bolmaq. Erdenniń ózi ashady, Keshigý qolaısyz. Tártiptiń aty tártip, bireýdi jaqsy kóresiń be, jek kóresiń be, adam árqashan da ózin daǵdyly jumys tártibine kóndire bilýi kerek.

Áıtkenmen, Jálel búgin óte kóńildi edi. Qalaı kóńildi bolmasyn, Ózekte úlken munaı fontany atyldy. Aǵasy Háleldi búkil Mańǵystaý maıagi — ózgege jol kórseter shyraǵy boldy deseń de syıady. Aldynan janǵan shyraqtyń sáýlesi eki ese jaryq keledi. Nury ózińnen asyp, jurtqa da túsedi. Bul — úlken úlgi. Jurt senen qalmaımyz dep tyrysady. Bul jolǵy burǵylaý — jaı jer qabatyn zertteıtin kralıýs burǵylaýy emes, tereń jan -jaqty barlaý skvajınasy! İzdený osylaı nátıjeli bola berse, az mezgilde Ózek barlaýdy bylaı tastap, kásipshilik óndirisine aınalady! Buǵan qýanbaǵanda nemenege qýanasyń!

Kenet, Jálel oılana qaldy. Atylyp jatqan fontanǵa qarady. Kóńili áldeneden sekem alǵan tárizdi. Alǵashqy táýlikte atylǵan munaı munaradan kóp joǵary asyp túsip jatqan. Al qazir?.. Jálelge fontan keshegiden kóp tómendegendeı kórindi... Búıte berse, eki - úsh kúnnen keıin jer astyndaǵy munaı syrtqa ázer ǵana jylap shyǵatyn bolady.

Sońynan, skvajınany óndiristik paıdalanýǵa ótkizgende, bul úlken qyrsyqqa aparyp soǵýy sózsiz.

Jálel terlep ketti.

Tereńdegi munaı qatty eki jer qabatynyń ortasynda jatady. Táýlik saıyn aýnaı túsetin jer shary kúnniń kózin únemi aınalyp turatyndyǵynan, osy eki jer qabatynyń ortasynda jatqan munaı orasan salmaqty qysymda bolady. Burǵylaý stanogy sol munaıǵa jetken kezde, álgi eki jaqtan qysqan salmaqtyń kúshimen suıyq jer maıy kókke atylady. Osylaı munaı fontany týady.

Mańǵystaý ken jaratylysynyń ózine tán ereksheligin eskerip, úkimet bekitken josparda jer astyndaǵy munaıdyń tek qyryq bes prosenti ǵana alynýy qaralǵan. Biraq jer qabatynyń qysymy tym osal kelse, úkimet ruqsat etken osy mólsherdi de ala almaısyń. Onda munaıdyń kóbi jer astynda qalady. Bul — úlken sátsizdik. Árıne, mundaıda jer betine shyǵarýdyń qoldan jasalatyn ádisteri bar. Biraq onyń bári shyǵynmen, qıyndyqpen baılanysty.

Fontannyń uzaq atylǵanyna ne jetsin! Jáleldiń qobaljýynyń da sebebi osynda edi. Áıtkenmen, ol májiliske keshigip qalmaıyn dep asyǵa tústi.

Jálel poselkege taıaı bergeninde, bir qyrqanyń buryshynan kenet Tana shyǵa keldi. Áneýgi sóıleskenderinen keıin ekeýi ábden tanysyp qalǵan - dy. Jigittiń qyzy, qyzdyń jigiti joq ekenin de ózdi - ózi ebin taýyp surastyryp bilgen. Ekeýiniń de kóńilderindegi buıyǵyp jatqan qanatty tilekter serpile túsip, biraq jumystyń kóptiginen, aýyrlyǵynan qaıtadan bas kótere almaı qoıǵan. Onyń ústine, kúnniń mazasyzdyǵy sonshalyq, jaqsy sezimderge boı urý túgil, tipti mezgilimen uıyqtap, mezgilimen turýǵa da múmkindik shamaly edi.

— Qaryndasym, tań atpaı qaıdan kele jatyrsyń? - dedi Jálel, qol alyp amandasyp bolǵannan keıin.

— Qaıdaǵy tań atpaǵan?—Tananyń jigittiń betine aýdarǵan tostaǵandaı kózi ádettegisindeı taǵy da jaýtań etti. — Kele jatqan betińizge qaraǵanda, ózińizge do sondaı suraqty berýge bolatyn tárizdi ǵoı?

Ekeýi qatarlasa júrdi.

— Almatydan kelgeli kún shyǵar aldynda dalany kezý ádetke aınaldy, — dep Jálel kenet qıaldana kúlimsiredi.—Osy kezde mynaý súreń tóńirektiń óziniń de qandaı ádemilenip ketetinin bilesiz be? Kún áli shyqpaǵan, al ońtústiktiń myna tusyna deıin kókjıek laýlap janyp jatqan ot tárizdi, joq kókke kóterilgen qyzyl altyn jalynnan aýmaıdy! Aspan shynydaı móp - móldir kókpeńbek. Jer beti kúmispen jaýyp qoıǵandaı aqshyl... Jel de tyna qalǵan. Dúnıe júzin akvarel boıaýymen salynǵan bir ǵajaıyp sulý sýret dersiń! Shynydaı jarqyrap turady. Bul kezde Mańǵystaýdyń aýasy da tap - taza, buıyrǵyn, jýsan ısi múńkip, kókiregińdi ashady. Joq, bul kezdegi Mańǵystaý kórinisi — bir erekshe kórinis.

Qyz syńǵyrlaı kúldi.

— Sonda da sizge Almaty kórinisi ystyq qoı deımin?

— Nege?—Jigit kenet seziktene qaldy. — Nege olaı deısiz?

Qyz jumbaqtaı sóıledi.

— Qaıdam?.. Adamnyń alǵashqy kezdegi qýanysh - tilekteri, qıalarǵa qanat qaqqan jeri tym ystyq bolýǵa tıisti ǵoı dep oılaımyn.

Jálel seziktene tústi. Gúljamaldy estip qalǵan eken dep oılady ol ishinen.

— Biraq. Mańǵystaý meniń týǵan jerim ǵoı.

— Almaty she? Ol sizdiń qyzyq ómir ótkizgen jerińiz emes pe?

Jigit qatty qysyldy.

— Áıtkenmen, týǵan dalaǵa jete me?

Jalel kenet Tana estimegen bir óleńdi taqpaqtaı jóneldi:

Kóńil shirkin únemi osylaı kúnde alań,

Saǵyndym ǵoı, shóleıt, taqyr, qum dalam.

Jaınaǵan gúl, jasyl shalǵyn bolsa da

Ózgeniń men jerin jannat ne qylam?

Jal-jal qyrat, tuzdy oıpań, surǵylt dóń,

Sheksiz dalam, aspan syndy, jatqan keń...

Kórsem seni izdegenimdi tabar em,

Jan jaramdy máńgi-baqı jazar - em.

Kók shalǵynnan maǵan tipti kem emes,

Erkek shóbiń, jýsanyń men buıyrǵyn.

Eshbir saǵan dúnıede jer teń emes

Topyraǵyń, tileımin, tek buıyrsyn!"

Týǵan jer degen, mine, osy,— dedi Jálel,—Ol seni tapqan anańmen birdeı. Anany tańdaı almaısyń. Týǵan jer de sondaı!..

Qyz kóńili kenet júdeı qaldy.

— Álgi óleń kimdiki?—dedi ol.

— Týǵan jerin saǵynǵan, shette júrip qaza tapqan bir qaıǵyly aqyndiki.

— Týǵan jerin saǵynǵan? Siz týǵan jerińizdi ras saǵynyp keldińiz be? Maǵan áli de kóńilińiz Almatyda júrgen tárizdi kórinip edi... Nege bulaı oılaımyn, ózim i bilmeımin...

Qyz sózi Jáleldiń jan etin shymshyp, aýyrtyp jibergendeı boldy. Sál qabaǵyn shytty. Tanaǵa qarap edi, boıy kenet shymyrlap ketti. Onyń kózinen tuna qalǵan bir sheksiz muńdy kórdi. «Bul ne qylǵan qasiret kóz!» dedi ol ózine - ózi ishteı kúbirlep.

— Siz meniń bir tym qupıa syrymdy qazbalap ketkendeısiz be, qalaı? Oǵan qaqyńyz joq sekildi edi.

— Qaljyńdaımyn dep aýrý jerińizge tıip ketsem, ǵafý etińiz, — dedi qyz kenet aqjarqyn júzben, sóıledi áńgime týǵan jer jaıynan bastalǵandyqtan ba, álde ózi ósip -óngen ólkesi esine túsip ketti me, bala jastan aıtyp júrgen bir óleńin shyrqap jiberdi.

Qamysy Áýpildektiń múshe - múshe,

Sarǵaıdym Áýpildektiń sýyn ishe,

Qos qanat qusqa bitken maǵan bitse —

Barmas pa em aýlyńa men áldeneshe!.

Qyzdyń daýsy sybyzǵynyń únindeı qońyrqaı ádemi eken. Án sóziniń «aýlyńa» degen jerin «aýlyńa» degen jerin «aılyma» dep ózgertken. Bunysy seniń týǵan jeriń Mańǵystaý bolsa, meniń de «qamysty Áýpildek tárizdi týǵan jerim bar» degendi bildirgendeı. Tańnyń tynyq áýesinde Jáleldiń qulaǵyna qyz áni bir túrli qulpyra estildi. Tana óleń aıtyp kele jatyp, jumyr, uzyn moınyn bura tastap, jaýtańdap qarap qoıady. Jańaǵy qasiret kózge endi basqa nur, qýanysh uıalaǵandaı. Ol qaraǵan saıyn jigittiń júregi otqa túsip órtenip jatqandaı, kúıe túsedi. Jálel de ánshi edi. Óleńniń ekinshi shýmaǵyn ózi bastaı jóneldi.

Qaryndas, qandaı ediń zatyń baıaý,

Súıemin bolǵannan soń júrek.oıaý.

Egerde bir jyly sóz shyqsa aýzyńnan

Jeter em qanatsyz - aq júrip jaıaý».

Jigit sózine Tana kúlimsiredi. Bul buryn estimegen óleń sózi. Jáleldiń úni de, sózi de kóńilin eleń etkizdi. Endi ekeýi qosylyp ketti.

Jandyryp júregime túsirdiń shoq

Jan sáýlem, senen basqa súıerim joq.

Umytsań alysqan qol, aıtqan sertti

Amal ne, mahabbatqa atqanyń oq.

Qatar shyqqan eki qońyrqaı ajarly daýys, birin-biri aımalap, súıip jatqandaı... Joq, biriniń biri baýyryna kirip, qushaqtasyp, bir únge aınalyp ketkendeı. Dál osy sátte bul ekeýiniń júrek tynystary da birdeı soǵyp, kóńildegi armandary da qos kógarshyndaı bir jerden ushyp, kóz jetpes alys qıaǵa qatarlasa qanat qaǵyp bara jatqandaı.

Shirkin jastyq, shirkin mahabbat! Keıde seniń qalaı tutanyp, qalaı eki júrekti birdeı otyna salyp, órteı jóneletiniń aldyn ala bilý qıyn. Al qazir osy eki jastyń qosyla shyrqaǵan óleńniń sózderi de ekeýine de birdeı tanys, biraq kópten beri birine-biri aıta almaı kele jatqan asyl syrlary tárizdi. Sol sebepten, óleńderi de, qatar kele jatqan túrleri de jarasymdy. Sonaý kúmis beldiń ústinen kóringen al qyzyl sáýleli kún de osylar úshin shyǵyp kele jatqandaı. Bıylǵy ystyq jazda sarǵaıyp kúıip ketken mynaý kúltesiz tyrbıǵan buıyrǵyndar da, jańa shyqqan eginniń kógindeı, bul ekeýine ádemi kórinedi. Osynaý reńsiz surǵylt dala da, bulaq qýǵan kógaldaı, osylar úshin qulpyra túskendeı. Dúnıe bitken óziniń jomart alaqanyn keńinen jaıyp, án shyrqap kele jatqan osy eki jasty mańdaıynan sıpap mápelep jatqandaı.

Án bitken, biraq ánnen týǵan qýanysh biter emes. Júrekterinde kenet týlaı qalǵan osy bir qyzyq, asaý sezimderin úrkitip almaıyq degendeı, eki jas sóılespeı ún - túnsiz kele jatyr. Ózderin bılep ketken osy bir tamasha qýanyshtar kóńilimizge ábden uıalasyn degendeı. Bul ne, mahabbat pa? Joq, áli mahabbat emes. Orkestrdiń opera aldyndaǵy ývertúrasy. Shymyldyq áli ashylǵan joq, biraq eki jastyń kóńil kúıin mýzyka úni buryn daıyndap jatyr. Ekeýiniń qazirgi hálderi bulardy kútip turǵan mahabbat atty uly sımfonıaǵa beıimdele bastaǵan kezderine uqsaıdy. Bul biriniń - biri tek júrek qyldaryn shertip, bir únge, bir garmonıaǵa jol izdep alasurǵan shaqtary ǵana. Qazir bulardy osy mahabbat ývertúrasy bılegen. Eger de osy ývertúra budan ári kúmiljite tússe, sonda ǵana mahabbat atty uly sımfonıa týmaq. Ekeýin birdeı óz yrǵaǵyna almaq, júrek, jan, oı sezimderin tegis bılemek.

Ol sımfonıa qandaı bolmaq? Taýdan qulaǵan aǵyndy sýdaı asqaqty, aıbyndy kele me, álde samal jeldeı janǵa jaıly, ne bolmasa jaýqazyn jańa ósip kele jatqan dala gúlindeı jumsaq jaratyla ma? Bul da osy eki jastyń júrek qyldarynyń qalaı soǵýymen jandarynyń jumsaq, qattylyǵymen baılanysty.

«Jibekti jún etedi túte almaǵan» — deıdi qazaq. Mahabbat ta babyn taýyp toqı bilse ǵana jibekteı myqty keledi. Sonda ǵana mahabbat sándi jáne tez úzilmeıtin, tozbaıtyn berik, shydampaz jaratylady. Keıbireýler yntyzar bop qosylyp, syrttaı tipti aralarynan qyl ótpeıtindeı tatý - tátti kórinse de, tez tarqap, tez sýynady. Buǵan ne sebep? Tek kóńildiń aýmaly - tókpeliligi me? Álde minez - qulyqtarynyń kelispegendikteri me? árıne, bular da sebep. Biraq adamnyń tez qosylyp, tez sýynýy, kóbine birin - biri jetik bilmeı tabysýynan.

Al, eki jastyń durys uǵysýlaryna ýaqyt kerek, oǵan júregi qurǵyr shydaı ma? Mahabbat shydamsyz dúnıe. Shydamsyzdyqty joıa alǵanda ǵana ol berik. Adamdy aqyl emes, kóbine sezim bıler bolsa, mundaıda ókinish te qatar turady.

Jálel, birden sezimge berilgendikten, sońynan Gúljamaldan qatty jabyrqanǵan joq pa? Iá, sóıtti ǵoı. Sondyqtan da odan at quıryǵyn birjolata kesken tárizdi. Biraq buǵan shyn senýge bola ma? Iá, ózi de at quıryǵyn kestim dep oılaǵan. Áıel de soǵan sengen. Jáne Jálel Tanany kórgennen beri Gúljamaldy esine túsirýdi de umyta bastaǵan sekildi. Tolǵan aıdaı tolyqsyǵan Gúljamalǵa degen bir kezdegi ystyq sezimi endi oǵan kúrkirep jaýyp ótken ótkinshi nóserdeı kóringen. Átteń, ne kerek, mahabbat, biraq keıde tús tárizdi ǵoı, kórgiń kelmese de, qaıta - qaıta orala beredi. Sóıtip júrgeninde Gúljamal Mańǵystaýǵa keldi. Jálel kenet qatýlana qaldy. Onyń bul aradan tezirek ketkenin tiledi. Nege búıtedi ol? Gúljamaldy áli de jaqsy kórmese, onyń qaıda júrgeni buǵan báribir emes pe? Árıne, báribir ǵoı. Joq, báribir emes sekildi. Eger bul áıel kózine kórine beretin bolsa, Jáleldiń mazasy ketetin tárizdi. Sonda nemene, sónýge aınalǵan, kúlge kómip qoıǵan shoq tárizdi ystyq sezimi beti arshylyp jel úrgendeı, qaıta tutana qalady dep qorqady ma, qalaı? Iá, bunyń ózi sonda ne bolǵany?

Árıne, osylaı kúıip - janbaǵan sezim, shynyn aıtsaq, mahabbat emes, jaı birdeme. Bunyń aty basqa. Al Tanany kórgennen beri, júregin birden kúıdirip jandyrmaı, alystan jetken sulý án sekildi birte - birte oıdy alyp, týyp kele jatqan sezimdi ne deımiz? Bunyń da aty mahabbat emes pe? Mahabbat bolmasa, onda basqa aty ne?

Osyndaı jaǵdaıdaǵy jigit pen qyz, sol ún - túnsiz, árqaısy óz qýanyshyna, óz oıyna shomylǵan qalpynda poselkege kelip te qaldy.

Tek úılerine taıanǵanda ǵana ekeýi eki aıryldy.

Bular munaralar jaǵynan kóringende Gúljamal keńse janynda edi. Jumystaǵy adamdardyń bulaı birge qaıtýlary sóket emes ekenin bile tursa da, óńi kenet qubylyp ketti. Keshegi súıgen jigitiniń bóten qyzben kele jatqany, júregine shanshýdaı qadaldy. Áli de Jáleldi ólerdeı jaqsy kóretinin túsinip, ózinen - ózi ábigerlene tústi. Qınalǵany ma, tań qalǵany ma, «tań atpaı bular qaıda baryp keledi?» dedi kúbirlep.

Kúnniń ystyqtyǵynan, buryn da aıqysh - uıqysh shytynap jatatyn taqyr, sorlar endi pisken qarbyzdaı jarylyp - jarylyp ketken. İnderine — gýlep kirgen ottaı kúıip turǵan aýaǵa shydaı almaı, kesirtke, jylandar da túnniń azdaǵan salqynyn paıdalanyp, júzdep, myńdap soltústikke, Muǵaljarǵa qaraı shubyrdy. Búkil Mańǵystaýǵa bitken jalǵyz Qarashek kóliniń sýy tartylyp, taıyzdanyp, astynan ot jaǵyp qaınatyp jatqandaı, sheti tipti ysyp ketti. Jaǵaǵa taıaý júzetin ýaq balyqtar men baqa - shaıan, qurt - qumyrsqalar shydaı almaı, qyrylyp qaldy. Bir ǵajaby, osynshama ystyqqa qaramaı, qudyq bitkenniń mańyn byjynaǵan sary masa, sona qaptady. Jáne shaqqandary jaıshylyqtaǵylarynan on ese ashshy, ýytty. Masamen qatar bógelek kóbeıdi. Bular endi mal túgil, adamǵa shapty. Kún naıza boıy kóterilisimen - aq lek - lek bop Ózek poselkesiniń ústine jınaldy. Biraq bilekterine, betterine jer maıyn battastyryp jaǵyp alǵan munaıshylar buǵan da qaramady, jumystaryn birde - bir toqtatpady.

Sona, masa kirmesin dep terezelerine aq marli tutqan pysynaǵan bólmede májilis bastalǵaly áldeqashan. Bólme ishi geologıalyq kartalarǵa, sqema, dıagramlarǵa toly. Bos oryn joq. Ózek ekspedısıasynyń basshy qyzmetkerleri, ınjenerleri, jumystan qoly bos burǵylaý sheberleri tegis kelgen.

Jınalysty Erdenniń ózi basqaryp otyr. Túrinde azdaǵan keıistik bar. Sóılep turǵan Jandosty keıde suraq berip, bólip jiberedi. Mundaıda qabaǵyn shytyp, túksıe qalady.

— Basy - aıaǵy jeti aı bolmaı, kóptegen qıynshylyqtarmen alysa otyryp, ózderine júktelgen mindetterdiń bir talaıyn oıdaǵydaı oryndap shyqtyńdar. Burǵylaý qondyrǵylary alǵashqy munaıyn berdi. Tereń burǵylaý sheberi Hálelge kóp kóp raqmet! — dedi ol Tilepovty toqtatyp qoıyp.—Árıne, senderdiń bul jetistikterińde bizdiń de úlesimiz bar. Biraq qazirgi áńgimemiz nátıjeleriń jaıynda emes. Jetken jeńisterińdi eshkim tartyp almaıdy. Jaqsylyǵynyń bári ózderińdiki. Qazirgi áńgime basqada. Qysqa eki - úsh aı - aq qaldy, al ar jaǵynda jańa jyl. Jańaǵy siz aıtyp ketken jetistikter qansha kórnekti bolǵanymenen, jyldyq jospardy oıdaǵydaı oryndaıdy degen úmitten shalǵaı jatyr,—Kenet ol stoldy alaqanymen qatty uryp qaldy. Keıbir óz oıyna berilip ketken kisiler shoshyp ketti. — Joq, olaı emes! Ózek burǵyshylary, shyn qaıratty kórsetpeı otyrsyńdar! Áıtpese, jumystyń mundaı oıdaǵydaı júrmeýine qandaı dálel bar?

— Dálel kóp, — dedi sózin qaıtadan jalǵap Jandos sabyrly únmen. — Biraq eń aldymen jańaǵy sizdiń «shyn qaırat kórsetpeı otyrsyńdar» degen kináńyzǵa toqtap keteıin. Bul — orynsyz aıyp. Ózek burǵylaý sheberleri, mundaǵy jumysshylar qoldan kelgenin aıap otyrmasa kerek. Tabıǵattyń bizge qarsy qoıyp otyrǵan qıyndyqtaryna qaramaı, álgindeı men aıtyp ketken jeńisterge jetsek, ol — sol qurysh bilekti, qaıtpas tilekti jumysshy tabynyń kúshi. Árıne, bul jetistikterimizdi jetken jerimiz deı almaımyz. Jetispegendikterimiz de kóp. Oǵan qandaı sebepter bar? Jol qatynasy nasharlyǵy, mashınalardyń tapshylyǵy, jumysshylarǵa oıdaǵydaı jaǵdaı týdyra almaı otyrǵandyǵymyz. Turǵyn úılerdi salyp úlgere almaı jatyrmyz, jabdyqtaý máselesinde de aıaǵymyzǵa tusaý kóp. Sonyń arqasynda Mańǵystaýǵa alystan kelgen jumysshylardy

birjolata bekitip, ustaı almaı otyrmyz. Búgin kelgen kisilerdiń kóbi erteń ketip qalady. Negizgi senerimiz — munaı jumysyn biletin Baký, Groznyı, Emba jumysshylary. Biraq bular qarqyny ósip, mindeti órship kele jatqan qurylysymyzǵa tipti jetkiliksiz. Qandaı isti bolmasyn, onyń taǵdyryn eń aldymen adam sheshedi ǵoı. Bizdiń bas jetispegendigimizdiń biri osy — adam.

— Adam! Adam! Ol biz bilmeıtin qaǵıda ma?—Erden Jandosqa bir túrli jek kóre qarady. Bul óndiris máseleleriniń talasynan shyǵatyn jáı kózqaras emes. Ony syrt baqylap otyrǵan Jálel de baıqap qaldy. Mundaı jek kórý kóńil unatpaǵan óshpendilikten týady. «Ondaı jaǵdaıǵa jetetindeı bulardyń arasyna ne boldy eken?» Erden sózin jalǵap ketti, — Tilepov joldas, eger sizge adam jetpeı jatsa, Dossordan kelgen qyryq jasóspirimniń jartysynan kóbin nege Almatyǵa jiberdiń?

Bıyl Dossordaǵy orta mektepti bitirip, Ózekke jumysqa ul, qyzy bar, qyryq oqýshy kelgen. Bári Embi munaıshylarynyń balalary. Túbi osy Ústirt pen Mańǵystaý dalasynda qalatyn jastar. Sol jyly Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynda kelesi ýaqytta ashylatyn munaı fakúltetine daıyndaıtyn Almatyda bir jyldyq kýrs uıymdastyrylǵan. Jandos óziniń qaramaǵyna kelgen jastardyń kóbin sol daıyndyq bólimge jiberip qoıǵan. Erdenniń aıtyp turǵany osy edi.

— Mańǵystaýdyń keleshegin de oılaý kerek qoı, — dedi Jandos sabyrly únmen. — Áli -aq úlken munaıly óndiris óskende bilimdi mamandar qajet bolady. Almatyǵa ketkender osy jerdiń jastary, at aınalyp qazyǵyn tabady, erteń Mańǵystaýlaryna qaıtyp keledi.

Erden:

— Al, bizge erteńiń emes, qazirgiń kerek! Jańa óziń aıttyń ǵoı, munaı shyǵaratyn adam jetpeı jatyr dep. Nege úıretpediń olardy? Nege burǵylaýǵa salmadyń? Maman deıtin bolsań, oqyp jatqan jastar az emes. Áli olardy qoıarǵa jer tappassyń! — Kenet Erdenniń kózinen ushqyn atty. — Al, jaqsy burǵyshy anaý - mynaý ınjenerden kem baǵalanbaıdy. Sony nege oılamaısyń? Múmkin seniń sol jastaryńa ınjener bolǵannan kóri, jumysshy ataný unaıtyn shyǵar?! Adam eńbek úshin jaralǵan! Eshkimdi eńbekten qashyrýǵa qaqymyz joq! Olar eńbekpen kógeredi. Al bizge dál búgin maman daıyndaýdan góri munaı alańyn tez barlaý qajet.

— Árıne, barlaýdy tezdetý kerek! Kerek! — Endi Jandos ta qyzynaıyn dedi, — Biraq tek búgingi kúnniń muqtajymen ómir súrýge bola ma? Erteńdi de oılaý durys qoı! Men oqýǵa jibergen balalardyń ákesi de, keıbireýleriniń atasy da munaıshylar! Olardyń joǵarǵy bilim alyp, ózderiniń týǵan jerine kelýleri qandaı tamasha! Bul — bizdiń keleshegimiz. Keleshekti oılamaı bolmaıdy!

— Sen keleshegińdi qoıa tur! Onyńa jaýapty óziniń zamandastary beredi. Sen alańdy óndiristik paıdalanýdy tez ázirle! Menen partıa barlaýdy tezdetýdi tilep otyr! Erteń emes, búgin surap otyr! Partıa buıryǵyn oryndaýdyń ornyna jumysshy jetkiliksiz deısiń! Onda baryńdy nege bazarǵa salasyń? Eń aldymen óziń oqýǵa jibergen jastardyń keleshegin nege oılamaısyń? Búgin jaqsy eńbegi bolmasa, erteń keleshegi de bolmaıdy. Qazir olarǵa eń keregi eńbek! Tek eńbek!

Jandos kenet sharshap ketti.

— Adamǵa eńbek nege kerek? — dedi ol sál saıabyrlap sóılep... — Qur jumys isteý úshin be? Joq, jaqsy ómir súrý úshin, rýhanı baıý úshin, ǵylym, bilim alyp, adamzattyń bolashaǵyn keńeıte túsý úshin kerek emes pe? Sol ǵylymı bilimi arqyly eńbekti jeńildetip, qoǵamdy alǵa qaraı bastyrmaı ma? Al siz... — Jandos qolyn bir - aq siltedi,—Jaraıdy, bul talasty qoıaıyq. Baıandamamdy aıaqtaıyn...

Jálel endi ǵana birdemege túsingendeı. Oǵan bul eki adam eki kózqarastyń ýákili sekildi kórindi. Erden — ómirge búgingi kúnniń qyzyǵy turǵysynan qaraıtyn tárizdi. Tek jospardy oryndap, halyq aldynda, úkimet aldynda abyroıly bolǵysy keledi. Onyń kókjıegi — búgingi kún. Al Jandos bolsa, o da búgingi kúndi umytýdan aýlaq. Biraq erteńin de esinen shyǵarǵysy kelmeıdi. Mańǵystaýdyń órleýi — oǵan keleshekpen baılanysty. Sol keleshegine de irge tastaı ketpekshi. Árıne, Jandostiki durys. Tek búgingi kúnmen ǵana ómir súrýge bolmaıdy. Biraq Erdenniń sol úshin osynshama óshtesetin nesi bar? Sebebi tek búgingi kún men erteńgi kúnniń talasynda ǵana ma? Joq. Onda nede?

Jandos ta Erdenniń nege ózine óshige beretinin túsinbeıdi. Únemi osylaı. Ras, ekeýiniń arasynda baıaǵyda bir oqıǵa bolǵan, biraq onyń jarasy jazylǵaly qashan!

Iá, ol oqıǵaǵa kóp jyl ótken...

Qaıǵydan qajyǵan Saqyp bas kóterýden qaldy. Kóziniń qarashyǵyndaı jalǵyz balasy Jandosty maıdanda qaıtys boldy dep "qara qaǵaz" alǵanyna eki jyldan asyp ketti. Kóp ýaqyt jamandyqtan boıyn alyp qashyp jamandyqqa senbedi. Sóıtken ananyń eń aldymen baıqaǵany – kelini Zeıneptiń qaıǵysy edi... keshegi búldirshindeı top-tolyq, eki betinen qany tamyp turatyn, Jandosynyń súıgen jary Zeınep búgin kúzgi gúl sekildi sarǵaıyp, óńi qashqan... Basyna túsken qaıǵyny ol tek jumysyna barsa ǵana umytatyn. Aıaq kıim tigetin mashınalardyń zyr aınalǵan dóńgelekteri shabysymyzdan qalma degendeı eliktire túsip, eńbek kúıimen kóńilin aýdaratyn. Sondyqtan, ýaqytynyń kóbin Zeınep fabrıkada ótkizip júrdi. Úıge kelse, sharshaǵandyqtan ba, álde jan joldasynyń qasireti jeńe me, qabaǵyn ashyp bir kúlmeı, tomsarady da otyrady... Saqypty oılandyrǵan kelininiń osy jaıy edi. Kópti kórgen kári ana jaryn oılap, jastyq ómirin ókinish basqan qyzyndaı erkeletken kelinin aıap ketti. Analyq júregi erik bermeı, onymen sóılesip, aqyl bermekshi boldy.

Zeınep búgin jumystan keldi de, shaıyn iship bitisimenen tósegine qısaıýǵa yńǵaılandy. Biraq ornynan qozǵalmaǵan Saqypqa kózi túsip, enesiniń sóıleskisi kelip otyrǵanyn sezip, turyp ketpedi.

— Apa, birdeńe aıtpaqshy ma edińiz?

— Iá, qalqam.

— Ne jaıynda edi?

Saqyp býy jańa basylýǵa aınalǵan sary samaýrynǵa uzaq qarap otyrdy da, aqyryn kúrsindi:

— Qalqam, sóngen shoqty qansha úrleseń de qaıta janbaıdy, ómir shirkin de sol sekildi... Ár nárseniń kezi bar... Jabyrqaǵan kóńildi jadyrata alar tek jastyq... Ne oılap júrsiń?

Tosynnan-tosyn qoıylǵan bul suraqqa Zeınep ne aıtaryn bilmeı sasyp qaldy. Oıǵa ketip, az kidirdi de, shynyn aıtty:

— Apa, meniń bar keleshegim Jandospen baılanysty, al odan habar joq... Jáne osy kúni oı oılaýǵa da qolym tımeıdi, jurt qatarly el úshin, maıdan úshin járdemimdi beremin dep kúni-túni jumystan da bosana almaısyń... Onyń ústine, Jandosty óldi degenge senbeımin. Bizdiń jańa ǵana bastalǵan jas ómirimiz bulaı aıaqtalýy múmkin emes.

— Nıetińnen aınalaıyn, qalqam, — dep kári ana kózine jas aldy.

Osy áńgimeden keıin Saqyp pen Zeınep bir aıdaı bul taqyrypty sóz qylǵan joq. Sóıtip júrgenderinde maı aıy týdy. Kókpen talasqan terekter qaıtadan jasyl japyraq kıindi... Kóshe boıynda, baqshalarda tamasha gúlder jazǵyturymǵy jańbyr sýyna jýynyp, jupar ańqytty... Taýdan aqqan Almaty ózeni kóshe - kóshedegi aryqtarǵa bólinip, qyz sholpysyndaı syldyr qaqty. Qalanyń qalyń aǵashy boztorǵaı men sırek kezdesetin bulbul únine bólendi... Jańa týǵan jazbenen jańa sezim oıanǵandaı, jer betin qýanysh, shattyq bıledi... Bul shattyq kezeń qan maıdandaǵy tabystarmen ulasyp, halyqtyń kóńili kóterile tústi.

Osy maıdyń bas kezderinde Zeınep bir kúni jumystan keldi de, enesine:

— Apa, men búgin «Qyz Jibekke» baryp qaıtsam qaıtedi, operaǵa barmaǵaly kóp boldy, — dedi.

— Bara ǵoı, qalqam, — dedi enesi.

Zeınep teatrda kóptegen kisilerdi kórip, ózi umytyp bara jatqan jastyq ómirdiń júrek pernesin qozǵaıtyn tamasha bir ánderin estidi. Úıge qaıtyp kelgennen keıin osy bir ánderdiń sulý únderi qıalyn qytyqtap kópke deıin uıqy bermedi.

Osy, teatrǵa barǵan kúnnen bastap, Zeınep burynǵydan da jaman júdeı bastady.

Zeıneptiń bul hali synshyl anaǵa budan da artyq batty. Ol bir kúni baıaǵy áńgimeni qaıta qozǵady.

— Qalqam, — dedi Saqyp, — men senimen taǵy da sóılespekshi edim.

— Aıtyńyz, apa, qulaǵym sizde...

— Qalqam, ómir degen uzaq sapar. Qýanyshty bolsań, qalaı ótkenińdi de bilmeı qalasyń. Qaıǵyly júrseń, asyqsań da shetine jete almaısyń. Qaıǵy degen jylandaı uzyn keledi... Demek, ómir súrý kóbine adamnyń ózine baılanysty. Sen áli jassyń, jas adamǵa jastyq ómir jarasady. Bul dúnıede ne kezdespeıdi. Uzaq joldyń qýanyshy da, qaıǵysy da az emes. Qaıǵysyna qaraılaı berseń, qýanyshyna kóziń túspeıdi. Qalqam, qaıǵylanýyńdy qoı, jurt qatarly ómir súr...

— Apa, apa, ne demeksiz?..

— Qyzǵaldaqtaı gúl-gúl jaınaǵan jasyń bar, qyzyǵyn gór. Kóńiliń qalaǵan adamyń bolsa...

Saqyp sózin aıaqtaı almaı eńirep jylap jiberdi. Zeınep ornynan túregeldi de, enesiniń qasyna kelip betinen súıip:

— Apa, bul ne degenińiz? Menen qutyla almaı júrsiz be, bul sózge qalaı aýzyńyz bardy?—dedi.

— Qalqam, — dedi Saqyp kenet jasyn súrtip, — sen olaı oılama. Jalǵyz balasynyń qosaǵyna kári anasynyń mundaı sózdi aıtýy — oǵan aýyr azap. Jandosymnan aıyrylyp bir jylasam, seniń júdegenińdi kórip eki jyladym. Obalyńa qalǵym kelmeıdi, ózegim órtense de óz aýzymmen aıtyp, baqytyńdy ashaıyn degenim.

Zeınep ún - túnsiz ornyna baryp jatty. Ol uzaq ýaqyt taǵy uıyqtaı almady.

***

Erden men Jandos 1941 jyly ásker qatarynda alǵashqy ret kezdesti. Erden bir jyl buryn Máskeýdegi munaı ınstıtýtyn bitirip, Almatydaǵy taý - ken ınstıtýtyna muǵalim bop kelgen. Jandos sol jyly osy ınstıtýttyń ken - zertteý fakúltetin bitirmekshi edi, aıaqtatpaı maıdanǵa alynǵan. Kezdeskennen - aq eki jas syrlasa kele jan aıaspas dos bolyp ketti. Biri— munaı ınjeneri, biri — Almaty ınstıtýtyna kelmesten buryn Gýrevtegi munaı tehnıkýmyn bitirgen eken. Sońynan bular qan maıdanda neler aýyr kúnderdi bastarynan birge ótkizdi. Urysqa Pskov qalasy janynda kirisip, jaý áskerimen jaǵalasa otyryp Staraıa Rýs tusyndaǵy Lychkov stansıasyna sheıin shegindi. Bul sentábr aıynyń orta kezi edi.

Qara sur bultpenen torlanǵan kúzgi surǵylt aspan. Kóz ashtyrmaı sebelegen aq jańbyr. Aıaǵyńdy bassań, kók shópti, qorda sekildi jumsaq jer, sýy shyǵyp, byrq - byrq etedi. Sýyq kúzdiń kóńilsiz raıyna bólenip, berekesi ketip, túksıgen dúnıe... Tek qana syryn syrtqa shyǵarmaı múlgigen ný japyraqty, qalyń qaraǵaıly jasyl orman. Osy ormannyń boıyn qýalaı, Lychkov stansıasynyń soltústik jaǵyndaǵy «Dolgıı bor», «Dlınnyı bor» derevnálaryna túıile bulardyń polki bekindi, Maıdannyń aldynǵy shebi bul jerden on -aq shaqyrym, Aýyr gaýbısalardyń gúrs-gúrs atylǵan únderi jer silkindiredi. Jańbyr sál tolastasa, qalyń bulttyń arasynan symp etip shyǵa kelgen nemis samoletteriniń gúrili, azdan keıin tastaǵan bombalarynyń jer solqyldatqan úreıli daýystary, tátti qıalǵa ketken adamdaı, múlgip turǵan ormandy selk etkizedi. Tereń qazǵan okoptarda jaýyngerler bastaryn shyǵaryp «O - ho! Taǵy da dál tıgizipti! Aıdaladaǵy tóbeshikke kebin kıgizipti!» dep syqaqtaı, sur aspanǵa bir qarap qaıtadan okoptaryna kirip joq bolady.

Erdenniń polki bekingen bul orman maıdanynyń ekinshi qatary edi. Lychkov stansıasynyń ońtústiginen bastap, soltústikke qaraı sozylǵan 30 shaqyrymdaı jerde eki - úsh dıvızıa ornalasqan. Erdender sonyń dál ortasynda. Bul kúnderde Erden rota komandıri edi de, Jandos bólimshe komandıriniń qyzmetin atqaratyn. Biri leıtenant, ekinshisi serjant bolatyn.

Búgin Jandos azǵantaı kisimen polktyń jatqan jerinen ilgerirek qazylǵan okopta kúzette boldy. Túni boıy bir tynbaǵan artılerıa gúrsili kenet óte jaqyn jerden býlyǵyp shyqqan nemis avtomattarynyń saqaý úni, maıdannyń jaqyndap qalǵanyn sezdirgen. Sóıtip tań atar aldynda Erden men Jandos Sovet Armıasynyń aldyńǵy qatarynda, nemis áskerimen betpe - bet kezdesetin jaǵdaıda qaldy. Jandos Erdenniń buıryǵymen jaý keletin tustyń aldyńǵy jaǵyna bólimshesimenen bekindi. Erden olarǵa «Buıryqsyz sheginbeńder» dedi.

Qoıý qarańǵy tún bozaryp baryp, tań da atty. Kenet qatty jel turyp, aspan ashyldy. Altyn nuryn tógip, kókjıekti alqyzyl sáýlesine boıap kún de shyqty... Atqan tańmen birge ólim qushaǵyn jaıyp maıdan da oıandy... Beıbit jatqan ómirdi qanǵa boıaǵan qanisher fashıserdiń zor qylmysynan uıalǵandaı qyzara bórtip shyǵa bastaǵan qyzǵylt kún, kúnáńdi bar álem kórsin degendeı, sáýlesin molynan tóge joǵary kóterile berdi... sol kezde, kózdi ashyp - jumǵansha dúnıeniń astan-kesteńin shyǵaryp, qandy urys bastalyp ta ketti.

Jandostar eki pýlemetti qatar qoıyp alyp jaýdy toıtarýmen boldy. Qyzylǵa úımelegen shybyndaı nemis soldattary birneshe ret tónip kelip, sovet jaýyngerleriniń erligine shydaı almaı keıin syrǵydy. Jandos pen kórshiles rota komandıri Taran bastaǵan jigitter ajdahadaı jutamyn dep umtylǵan birneshe tankilerdi de ústerinen ótkizip jiberip, sońynan dúre tıip, aýyr granata, janympaz zat quıylǵan bótelkelermen kúl -talqanyn shyǵardy. Er júrekti jaýyngerler ólim qaýpi taıanǵan saıyn, jaralanǵan jolbarystaı yshqyna tústi.

Jan berý jaıshylyqta qıyn. Alysqan maqsatyń qymbat bolsa ólemin dep ókinbeısiń. Jaraly erler Otan úshin, halqynyń tilegi úshin tónip kelgen qaýipti túkke de sanamady. Olar alysa berdi. Aralary sırekteı túsken saıyn, ólgen joldasynyń mindetin ózine tirisi borysh sanap, jaýǵa órshige túıildi.

Adam balasynyń qasıetteri aýyr kezeńderde ǵana aıqyn kórinedi. Qımas qýanyshyń basyńa qorqynysh týǵanda ǵana jaıshylyqtaǵydan góri qymbattana túsedi.

Sol qolynyń qary men oń aıaǵynyń san etinen oq tıip, qansyraýǵa aınalǵan Jandostyń basyna ólim tóndi. Mine osy sátte oıda joq jerden, álsin - álsin kóz aldyna Zeınep elesteı berdi. Tolqyn qýyp syrtqa shyǵarǵan teńiz túbindegi asyl tastaı, ólim qaýpi júrek shyńyraýynda jatqan Zeınepke degen mahabbatyn qozǵap, qart apasynyń qasyndaǵy súıgen jaryn bir kórsem degen tilek kenet paıda boldy. Jan aıamas qatty urystyń arasynda bul tilek birese janyn kúıdirgen jalynǵa aınalyp, birese jel úrlegen shyraqtaı lezde sónip jatty. Osyndaı halde, okop shetindegi Jandostyń kózine bir sýyq sýret tústi. Ony Zeınepke bir jyldan keıin jaralanyp Almatyǵa qaıtyp kelgen Erden aıtqan. «Iá, onyń kózine arystandaı aqyrǵan men tústim», — degen Erden. Dál osy sátte oǵan avtomatyn kózdep jaqyndaı bergen nemisti kórdim. Batyr dostan máńgi aırylmaqpyn! Ózime taıap qalǵan nemistiń bir soldatyn myltyqtyń súıir ushymen túırep tastap, Jandosqa jaqyndaǵan fashıske qaraı atyldym. Qyshqashtaı myqty qoldarymmen tamaǵyna jabysa kettim... Bir sekýndqa jetpeı soraıyp turǵan jutqynshaǵy qolymda ketip, aýyr denesin kótere almaı, nemis jerge gúrs ete qulady. Ózim de eseńgirep qaldym ba bilem, tek qulaǵyma:

— Ómirde umytpaspyn bul jaqsylyǵyńdy! — degen Jandostyń ólimsiregen daýsy estildi.

Qansha mezgil ekenin bilmeımin, esim kire, kózimdi ashyp, jan - jaǵyma bir qaraǵanymda, jer qushqan joldastardyń arasynda myltyqtaryn jalańdatyp ózine taıap kele jatqan nemis soldattaryna qolyndaǵy aqyrǵy granatyn joǵary ustap, qaharlana kútip turǵan Jandosty taǵy kózim shaldy. Dál osy sátte granatyn Jandos ta laqtyrdy, nemister de avtomattaryn dyryldata alǵa júgirdi. Tek shalqaıa baryp máńgi qulaǵan Jandosty kórip qaldym. Ar jaǵynda esim aýyp ketti...»

Iá, Jandos jaý oǵynan qulaǵan. Kenet jel tynyp, kúnniń kózin qara bult torlap, aspan túnere tústi. Qan - qan bolǵan jasyl ormandy qoıý qarańǵylyǵymen búrkep tún de keldi.

Kúni boıy myzǵymastan nemis dıvızıasynyń zor kúshine tótep bergen polkke buıryq jetip, Erden de óz adamdarymen keıin shegindi.

Oqqa ushqan soldattardyń ishinde dybyssyz jatqan Jandostyń betine ol bir qarady da, kete bardy. Jandos osy sýretti kórgen. Artynan nemis áskeri bul arany basyp qalǵandyqtan, sovet áskeri qaıta orala almady., sóıtip, shala - jansar Jandos ólikterdiń ishinde qaldy.

Polk keıin yǵysqanda, nemis dıvızıasy «Dolgıı bor» derevnásyna kirdi.

Tań aldynda Lychkov stansıasynyń qalyń aǵashynda tyǵylyp júrgen partızandar soǵys bolyp ótken jerlerden asyp bara jatyp, aqyryn yńyrsyǵan Jandostyń ústinen shyqty. Ózderiniń shtabyna kóterip alyp ketti. Olar jaraly jandy qalyń orman túbindegi gospıtáldarynda jylǵa taıaý emdedi.

Jandos osylaısha partızandarǵa qosyldy da, ony óldi dep sanaǵan polk komandıri Saqyp pen Zeınepke «Qara qaǵaz» jiberdi.

Erdenniń polki aldyńǵy shepten sheginip, tynyǵýda biraz ýaqyt turǵannan keıin, Qazaqstanǵa jibergen maıdan ýákilderdiń biri bolyp ol 1942 jyly maı aıynda Almatyǵa keldi. Jolaı abaısyz qulap aıaǵyn azyraq mertiktirip alǵan. Maıdanger adamǵa baldaq jarasymdy, Erden de sol baldaqqa súıenip óziniń burynǵy sabaq bergen taý - ken jáne metalýrgıa ınstıtýtyna bardy. Jaraly erdi jurt qushaǵyn jaıyp qarsy aldy.

Bul — Jandostan úsh jas úlken edi, osy jyly jıyrma jetige shyqqan. Keń jaýyryndy qara tory jigit bolatyn. Joǵarǵy mektepterge muǵalimder jetpeı jatqan kez, jaraly jaýynger ofıser ınstıtýttyń arnaýly hatymen suralynyp ásker qatarynan bosatyldy. Sońynan arnaýly bronmen múldem maıdanǵa barmaı qaldy. Aıaǵynyń jarasy jazylsa da, endi ol ózin soǵys múgedegi etip kórsetip, tolyp jatqan kezdesý, májilisterde patrıottyq sózder sóılep, kóptiń kózine túse bildi. Ol kezde jaraly maıdangerlerdiń asa qadirli shaǵy, aıaǵynyń syltyńy bitse de, baldaqtyń ornyna taıaq ustap, qolynan tipti tastamady. Osylaı Erdenniń baǵasy arta berdi. Bir jyl ótkennen keıin maıdandos joldasynyń úıi osynda ekeni esine túsip, áldeqalaı Jandostikine bardy. Onyń sheshesi men zaıybyna bolǵan ýaqıǵany bastan - aıaq jyr etip aıtyp berdi. Saqyp pen Zeınep kózderinen jastary sorǵalap otyryp tyńdady. Bul ekeýiniń Jandosty óldi dep senýine osy Erdenniń sózi kóp áser etti. Kári ana Erdendi jalǵyzynyń jan joldasy dep túsinse, jas kelinshek súıgen jarynyń erlik istegi serigi sanady. Erden bul ekeýiniń birdeı tilegen qonaǵy, syrlasar dosy bolyp aldy.

Jigittiń ózi de bulardy óte syılap, demalys kúnderi ádeıi arnap kelip, uzaq ýaqyt áńgimelesip ketýdi jaqsy kórdi. Osyndaı áńgimelerdiń kóbi maıdan, jumys jaıynda, Jandostyń erligi týraly aıtylatyn. Sóıte - sóıte Jandostyń sheshesi men áıeli Erdenge ábden úırenip, ol kelmegen demalys kúnderi kóńilsiz ótetin kúıge jetti. Sóıtip júrip jarym jyl mezgil taǵy ótti.

Erden de jıyrma segizge attap, endi oǵan úı bolý kerektigin oılaıtyn mezgil de jetti.

Bul oı úılener jasqa jetkendikten emes, bóten sebepten týdy.

Jasyl shepke qyzyl gúl qandaı jarasymdy bolsa, jas ómirge mahabbat ta sondaı kelisimdi ǵoı! Mahabbatsyz ómir japyraqsyz aǵash syndy sıdıyp turady.

Erdenniń júreginen osy ómir kórki — mahabbat óristen oryn alǵan edi. Oǵan sebep bolǵan Zeınep. Erden dosynyń jubaıyna bir aqpeıil, kisini aıaǵysh jan bop kórinedi. Sodan keıin bótenderdiń jarasyn jazamyn dep júrip, óziniń jaralanyp qalǵanyn Zeınepke qınala -qınala sezdirdi. Buǵan Zeınep sendi. Jas kelinshekke Erdenniń sonaý kúnásiz kózqarasynda «meniń munym keshegi jan joldasymnyń ólmes beınesine jaqqaly turǵan kirim bolmas pa eken?» degen bir janyna batqan, táýekelge bara almaı qajyǵan sezim bary da óte unady. Júregin tolqytty. Mundaı adal sezim ekiniń birinde bola bere me? Árıne, bola bermeıdi. Mundaı joldasqa degen ardyń adaldyǵy tek Erden tárizdi jaqsy jandardyń ǵana qoldarynan keledi dep oılady Zeınep. Bunyń da kóńili Erdenge aýa tústi. Biraq jas kelinshek, kári enesi túgil, óz oıyn ózinen jasyra aldy. Jany Erden dep qansha eljireı bastasa da, syrtyna syr bermeýge tyrysty. Áıtkenmen, kópti kórgen bıshara ana kelininiń sherli júzinde Erden kelgende jarq ete qalatyn bolmashy qýanyshtan onyń júreginde tereń tolqyndardyń eriksiz tunyp jatqanyn túsindi.

Oǵan áńgimemizdiń basynda kelinine aıtylǵan sózdi qaıtadan bastaýyna da sebep bolǵan ómir syrynyń biri osy edi.

Qansha jasyrǵanmen bul syrdyń, astynan erigen qar sekildi, bir kúni syrtqa jaryp shyǵatyny bıshara anaǵa málim edi. Rasynda da solaı boldy.

Keshke taman Erden Zeıneptikine keldi. Saqyp úıde joq eken. Zeınep pen Erdenniń kópten beri birinshi kezdesýi edi. Kóńilderinde birdeńeniń bary sebep boldy ma, ońasha kezdeskenderinen ekeýi birdeı qysyldy. Ásirese Zeınepke osylaı kórindi. Amandasqannan keıin de jarytyp bir - birine esh nárse aıta almady. Fabrıkadaǵy jumys jaıyn sóz qylyp otyrdy da, Zeınep terezeden alysqa kózin salyp kúrsindi.

— Nege kúrsindiń, Zeınep? - dedi Erden betine qarap.

— Jáı, ánsheıin... keıde oıda joq jerden esińe ótken qyzyq kúnder túsip ketedi...

— Zeınep, ótken kún qaıta oralmas, ol tátti uıqyda kórgen bir tús sekildi. Adamnyń tirshiligi, tilegi kelesheginde emes pe?

— Ol solaı ǵoı...

— Solaı bolsa, óziń keleshegiń týraly ne oılap júrsiń? Álde osylaı ómir boıy qara jamylyp ótemin deısiń be?..

— Qaıdan bileıin...

Erden túregelip Zeıneptiń qasyna bardy, Zeıneptiń ıyǵyna aqyryn qolyn salyp:

— Zeınep, beri qarashy! — dedi. Zeınep terezeden betin Erdenge aýdardy. Onyń júdeńkiregen aqshyl betine qyzaryp qan júgirip, móldiregen qara kózderinde júregin eljireter tátti sezimniń ystyq sáýlesi oınap tur eken.

— Zeınep, — dedi onyń ıyǵynan qolyn almaı. — Ózińe anada sezdirgen bir syrym bar edi ǵoı, taǵy da aıtsam tyńdaısyń ba?

— Tyńdaıyn.

— Buryn synasyp kórgen joq edim, mahabbat degen uly kúsh eken, jeńilmes bolsam da, meni eńserip áketip barady... Ne deısiń?..

Zeınep uzaq otyrdy. Onyń beti bir qyzaryp, bir bozardy.

— Ne deıin? Jandostan aırylǵannan beri júregim tas bolyp qatqan sekildi edi, jibimes dep oılap edim... Olaı emes eken, tiri adam tirligin isteıdi eken... Nuryn túsirer sáýle bolsa, qara kóńiliń kúmisteı aǵara alatyn tárizdi...

Zeınep kilt toqtady. Onyń sóziniń jalǵasyn mahabbat nurymen nasattanǵan móldiregen kózderi aıtqandaı eken. Eki jas bir - birine jalyndy keýdelerin taıap uzaq súıisti... Saqyp kelgennen keıin Zeınep alystan tolǵap, Erdenge qosylmaq bolǵanyn estirtti. Kári ana osylaı biterin burynnan sezip júrse de, ne derin bilmeı, sup - sur bop uzaq otyrdy. Boıynda ip - ilezde qyzǵanyshtyń oty lap etip tutanyp, ishi ýdaı ashydy. Degenmen de, aqyl - oıyn adamgershilik sezimine bıletip:

— Jaraıdy, qalqam, Jandosymnan kem jigit kórinbeıdi, qutty bolsyn, — dedi.

Eki aıdan keıin Erden men Zeıneptiń toıy boldy. Saqyp alǵashqy kezde bóten úıge kóshýdi oılaǵanmen, Erden men Zeıneptiń kóńilin qımaı qoldarynda qaldy. Zeınep Saqypty burynnan týǵan anasynan kem kórmeıtin. Jalǵyz ulynan aıyrylyp, mynadaı kúıge túsken kári ana birdeńeden kóńili qalyp renjip júrmesin dep, basyna jastyq, astyna tósek boldy. Jalǵyz balasynan aırylǵan sorly anaǵa qandaı kúı kerek, otyrýynan jatýy kóp. Sóıtip júrgende, arada taǵy bir jyldaı ýaqyt ótip, Zeınep eki qabat bolyp, ul tapty, Erden balasynyń atyn Jeńis qoıdy.

Kishkentaı ǵana Jeńis úsh aıdan asysymen Saqyptyń qolynan túsirmes ermegi, qýanyshyna aınaldy.

Jas balaǵa jany qumar kári ana Jeńisti janyndaı jaqsy kórip, kúndiz - túni sony ermek etti.

Úsh eresek adamnyń ortasyndaǵy baldyrǵan jas náreste úı ishiniń sáni de, áni de boldy, áldeneni byldyrlap jurttyń kóńilin kóterdi.

Bul kezde maıdanda da bizdiń armıanyń shabýyl qarqyny kúsheıip, qala ústine qalany alyp, jaǵdaı ózgergen edi.

Halyqtyń kóńili masaıraı túsip, shattyq shuǵylasy el basyna nuryn tóge bastaǵan kún týdy!

Jeńis saǵatyn jurt endi ańsap kútti. Ásirese jalǵyz balasyn jaýǵa bergen, júreginde kek jalyny áli sónbegen kári ana jurttan ala bóten, osy kúndi saǵynýda edi.

Tańerteń úı ishi bolyp shaı iship, jaıdarylanyp otyrǵanda bireý esikti qaqty.

— Kirińiz, — dedi Erden daýystap.

Bylǵary sýmkasyn kóterip hat tasýshy bala jigit úıge kirdi.

— Tilepova Saqyp kim? — dedi ol.

— Menmin, nege kerek bolyp qaldym?—dep Saqyp hat tasýshy balaǵa qarady.

— Sizge maıdannan telegramma bar, — dep bala qolyndaǵy qaǵazyn Saqypqa berdi de, «otyr shaı ish» degenge qaramastan shyǵyp ketti.

Saqyp qolyndaǵy qaǵazdy ań - tań bolyp, túsi áldenege surǵylttanyp Erdenge usyndy. Erden telegrammany qolyna aldy da daýystap oqydy.

Qurmetti ana jáne Zeınep!

Úsh jyl partızandarmen birge bolyp, aman - esen Qyzyl Armıanyń qataryna qosylǵam. Densaýlyǵym jaqsy, jaqynda elge baramyn. Ózderińniń jaǵdaılaryńdy aıtyp, telegramma berińder.

Senderdi súıýshi Tilepov Jandos». Sodan keıin bóliminiń poshta jáshiginiń nomeri kórsetilgen.

Telegrammany oqyp shyqqannan keıin úsheýi de aldymenen esh nársege túsinbegen adamdaı ańyryp otyryp qaldy.

Erden telegramma sózine senbegendeı basynan aıaǵyna sheıin kózimen taǵy bir sholyp ótti. Sál kidirip, kóziniń astymen Saqypqa qarasa, eki kózinen jasy sorǵalap, aýzy kemseńdep, ne qylaryn bilmeı talmaýsyrap otyr eken.

— Apa, onyńyz ne... Qýanady eken dese jylaǵany nesi...

Saqyp jaýap qaıtarmaı aqyryn jylaı berdi...

Qýanysh mınýttary ótisimenen, eń aldymen oıǵa qalǵan Erden boldy.

«Bul qalaı? Jandostyń ólip jatqanyn óz kózimmen kórgen joq pa edim? Joq, onyń keýdesinen jany shyqpaǵan eken ǵoı. Naǵyp sol mınýtta men baıqamadym? Qap! Endi mynaý? Men ony sheshesi men áıeline óldi dep estirtip, aqyrynda áıeline ózim úılendim...» Erdenniń denesi bir kúıip, bir sýydy... Biraq ony dál qazir uıat emes, Zeınepten aıyrylyp qalý qaýpi jeńdi. «Rasymen Zeınep Jandosyna kete me?» — júregi shyn ýdaı ashydy, óıtkeni ol Zeınepti shyn jaqsy kórip qalǵan edi.

Bul mınýtta Zeınep te júreginde alaburtyp týa qalǵan asaý tolqynmen alysýda edi. «Iapyraı, bul qalaı?.. Neǵyp senip qaldym! Senetin qandaı qaqym bar edi? Máńgilikpin dep antymdy bergen joq pa edim... Endi mynaý tórt jylǵa da shydaı almaı jurt aldynda, Jandostyń aldynda masqara bolǵanym!..»

Zeıneptiń Jandosty aman - esen kóremin dep alǵashqy qarqynda lepirgen kóńili kenet sý sepkendeı basyldy. Bul sezim Jandosty kórgisi kelmegendikten týǵan joq, ol áli de bolsa ony kórýge yntyq edi. Biraq er jigittiń ar namysyn aıaqqa bastym - aý degen adamgershilik, uıalýdan týǵan sezim jan - tánimen kúıdirip, ózegin órtedi...

Bárine de úlken tolqýda otyrǵan Saqyp edi. Jalǵyz balasynyń tiri shyqqan qýanyshy kári ananyń áýeli aqyl - oıyn, sana - sezimin tegis bılep ketse de, qysylyp otyrǵan Erden men Zeınepke kózi túsip edi, kenet kári býyndary dirildep, kári júregi ýdaı ashydy. Ol Jandostyń Zeınepti janyndaı jaqsy kóretinin erteden - aq biletin. Er jigitke tirideı jan serigi súıgeninen aırylý — ólimnen kem emes azap, qorlyq ekeni oǵan eshkim aıtpaı -aq málim. Qan maıdannan jaýdy jeńip, kúni erteń Jandosy kelgende, oǵan ne dep jaýap bermek? Ýyzdaı uıyp jaryn kútip otyrǵan kelinine jel bergen ózi emes pe?.. Jaraıdy, Jandosy óldi degen qaǵaz - aq kelsin. Oǵan jurt sensin, Zeınep sensin, biraq ananyń senetin jóni bar ma edi?

Saqyp ne qylaryn bilmeı uzaq otyrdy. «Bolǵan iske bolattaı bol», — deıdi qazaq. Bolǵan iske qansha berik bolamyn dese de, jalǵyz ulynyń basyna týǵaly turǵan qıyndyq kári anany qoıarǵa janyn jer tapqyzdyrmaı, órtep barady.

Áıtkenmen, Jandosy tiri ǵoı. Jalǵyzy tiri! Anaǵa budan artyq qýanysh bar ma? Kenet ol ózge ómirdiń bárin umytty. «Jalǵyzym, Jandosym tiri eken ǵoı!»dep daýystap jiberdi de, jylap qoıa berdi.

— Ie, endi ne isteımiz? — dedi Erden.

Bul suraq Zeınepke arnalǵan edi.

Jaı aıtylǵan sózdiń túbinde úlken zil jatqan... Zeınepke bul suraq: «Óziń shesh... Qaısymyzdy tańdaısyń...» degendeı bolyp estiledi.

Qandaı aýyr bolsa. da, osy uıatqa shydaımyn dep otyrǵan Zeıneptiń júreginde, bir jaǵynan eski jaranyń aýzy ashylyp, Jandosqa degen bir kezdegi ystyq mahabbaty qaıta oıanyp, ekinshi jaǵynan Erdenge degen jalyndy sezim óz qushaǵynan ony shyǵarmaımyn degendeı órshı túsip, mahabbat talasy týyp ta qalǵan edi.

Degenmen de aqylǵa salyp kelgende, Zeınepte aqyrǵy sezim kúshtirek kóringen. Ol Erdenge de súıip tıdi, odan ul tapty. Jandosqa bir kezde kúıip - janyp qosylǵanmen de, tolqyndy tolqyn qýyp jarǵa shyǵarǵandaı, ekinshi mahabbatqa berilý úshin birinshi mahabbattyń erke jeli júreginde sónýge aınalǵanyn sezgendeı edi... Biraq dál qazir oǵan ar - namys, mahabbat, qýanysh, uıat — bári birdeı ushtasyp, oıyn qorytyp, bir pikirge kelýge jol bermedi.

Zeıneptiń qysylyp otyrǵanyn bilgen ana:

— Bolar is boldy. Aqyldy edi ǵoı Jandos qalqam, túsiner... ázirge amandyqty bildirip telegramma berińder, — dedi.

Erden mynadaı telegramma jazyp:

«Aman qosylǵanyńa kóp qýandyq. Biz tegis amanbyz, Jeńispen tez qaıtýyńdy ańsap kútemiz.

Saqyp, Zeınep, Erden». Pochtaǵa aparyp salyp keldi.

Bes alty kúnnen keıin:

«Demalysqa Almatyǵa kele jatyrmyn. 20 avgýst kúni bolamyn. Sálem joldap, Jandos», — degen Jandostyń ekinshi telegrammasy keldi. Sol kúni Erden men Zeınep basqa páterge shyqty.

Jandosty 20 avgýst kúni Saqyp, Erden jáne bóten joldastary vokzalda kútip aldy. Jalǵyz - aq Zeınep barmaı qaldy.

Úıge kelgennen keıin, zor qýanyshtyń arasynda, joldas - joralarymen rahattanyp qaljyńdasa bastaǵan Jandos baǵanadan beri kózine túspegen soń «Zeınep qaıda?» dep anasynan surady. Otyrǵandar úndemedi. Erden úıden shyǵyp ketti.

— Qaraǵym, bir úlken keshirilmes qate boldy, oǵan men de aıyptymyn, — dedi anasy, Jandosqa taıap.

— Qandaı qate!? — Jandostyń túsi ózgerip sala berdi.

Bolǵan isti bastan aıaq Saqyp balasyna baıandap ótti. Bir sumdyqqa ushyraǵanyn qarsy alýǵa Zeıneptiń kelmeýinen - aq sezgen Jandos anasynyń sózin bir bólmesten, ernin tistep, qabaǵyn túıgen qalpymen tyńdap shyqty.

Saqyp sóılep boldy. Áli eshkim aýzyn ashqan joq, tek kózderiniń astymen otyrǵandar Jandosqa qarap qoıady. Olar Jandostyń bir bozaryp, bir qyzaryp, álsin - álsin qubylǵan túrinen, júreginde qandaı tartystardyń julysyp jatqanyn aıqyn sezýde edi.

Rasynda Jandostyń oı sezimi, jan sezimi, aqyl sezimi bulqan - talqan alasurýda edi. Bir jaǵynan alystan ańsap kelgende súıgen jary saǵym sekildi kóz aldynda ǵaıyp bolyp, mahabbattyń jalyndy derti jas janyn otqa salsa, ekinshi jaǵynan uly qasıet — adamgershilik paryzy «Ózińe óziń ne bol» dep aqyl berýde edi. Sóıtse de, Otan úshin, el úshin, qala berdi sol Zeınep úshin qan maıdanda qan keship, týǵan jerine saǵynyp jetkende, ar - namysyna kúıe jaǵylyp, shańqaı tústeı kóterińki kóńildi kenet jer bolǵany oǵan jaman batty.

— Qalqam, eshkim de aıypty emes, taǵdyr, — dedi bir kezde kári ana.

— Joq, apa. Buǵan aıypty — soǵys. Qanisher Gıtler, - dedi Jandos ornynan turyp. — Shirkin-aı, men mundaı bolady dep oılap pa edim!.. Mahabbat kúıigi, qandaı aýyr ediń!.. Oqasy joq, ómirdiń bu da bir syny da... Bul — opasyzdyqtan emes, ómir áreketinen týǵan oqıǵa eken, orynsyz týlaý bilmestik bolar...

Jurt Jandostyń sana - sezimine, ustamdylyǵyna tań qalǵan... Onyń úlken júrekti adam ekenine kúmán keltirmedi. Otyrǵandardyń kóńilderi sál kóterildi. Bir saǵattan keıin kisi jiberilip Erden men Zeınep shaqyrylyp alyndy. Zeınepti kórgende Jandostyń boıy balqyp, júregi órtenip ketti. Ekeýiniń betinen kezek - kezek súıip, qolyndaǵy rúmkasyn kóterip:

— Káne joldastar, Erden men Zeıneptiń keleshektegi qyzyqtary úshin isheıik!—dedi.

Jurt tegis maquldady.

Jandostyń júregin dál osy sátte adamgershiliktiń uly sezimi bıledi.

Iá, bul oqıǵadan keıin jıyrma jylǵa jýyq ýaqyt etti. Ondaǵy jara áldeqashan jazylǵan. Ras, ońaı jazylǵan joq uzaq jyldar isinip - qabynyp, aqyry jara orny máńgi ketpes tyrtyq bolyp bitti. Iá, tyrtyq bolsa da bitti ǵoı, Jandos sońynan basqa semá qurǵan. Baǵyna qaraı, jańa semá da qutty boldy. Áıelinen bir ul, bir qyz týdy. Átteń, ne kerek, kempir sheshesi jalǵyz ulynyń soǵystan qaıtqan qyzyǵyn kórgenmen, balasynyń qaıtadan baqytty bolyp, semá qurǵan qýanyshyna jetpeı, eki jyldan keıin qaıtys bolǵan. Bu da Jandosqa erekshe batqan. Biraq osynyń bári Jandostyń jarasy edi ǵoı, al Erden óshigerlikteı bunyń qandaı kúnási bar? «Álde, álde sonaý bir qart komýnısiń aıtqany shyn ba? Qoı, bizdiń zamanymyzda ondaı sebep bolýy tipti múmkin be?»

— Taǵy bir qıyn jaǵdaı, — dedi Jandos sózin qaıta jalǵap. — Bizdiń ekspedısıa ázirge barlaý - zertteý mindetin atqarady ǵoı. Ásirese tereńdiktegi munaıdy zertteýdi. Al alǵashqy júrgizilgen skvajınalar jóndi nátıje bermegeni, ózińizge belgili. Biz tipti osy tustan oıdaǵydaı munaı qoryn taba almaımyz ba dep qaýiptenip edik. Bas geolog Jálel Bestibaevtyń úlken kómegi tıdi. Bu kisi munaralardy ońtústikke qoıdyryp jatyr. Sońǵy tereń júrgizilgen skvajınadan kúshti fontan atylǵany taǵy da bárimizge málim.

— Jaraıdy, Bestibaev keldi de, munaı tabyla qaldy delik, — dedi Erden kekete kúlip. — Sosyn?

— Sosynǵysyn men aıtaıyn, — dedi ornynan ushyp túregelgen Jálel. Ol ruqsat kútip turmaı sózin birden bastap ketti. — Ózektiń qazirgi kemshilikteri bizden emes, myna sizderden dep bilemin. Joǵarǵy jaqpen baılanysty...

— Qyzyq eken!—dedi Erden qabaǵyn jaza kúlgen bop. — Munaıdy Ózekte sizder barlaısyzdar, al oǵan Almatyda otyryp biz aıypty bolamyz! Bul buryn - sońdy men estimegen paradoks!

— Estimeseńiz, estińiz! — dedi Jálel de qyzýlana qalyp, — qandaı sátsizdik bolmasyn buǵan bir ǵana oryndaýshy aıypty emes. «Balyq basynan shirıdi» dep qazaq bosqa aıtpasa kerekti...

— Asyqpaı sóıle, Jálel, — dedi Jandos sál ezý tartyp. — Bul — kinálasatyn jer emes.

— Joq, kinálasatyn jer, — dedi Jálel Erdenge tesile qarap, — árkim óz mindetin durys atqara bilýge tıisti jáne kim bolsa da aıybyn moıyndaýy kerek. Minekeı, on úshinshi skvajına qazylyp bitkeli jarty aı boldy. Jiberetin alty dúıimdik kolonna joq, sodan bepi bos turmyz. Buǵan kim aıypty? Bizge bul qubyrlardy Sýmgaıt zavody daıyndaýǵa tıisti edi. Telegramma da berdik, kisi de jiberdik. Ne shyqty? Qur ýáde, biraq qubyrlar joq. Al fontan atylǵan birinshi skvajınanyń munaıyn ólshep, synaý jumystaryn júrgizý úshin nasos - kompresorǵa qolymyz jetpeı otyrǵany taǵy belgili. Eń aıaǵy munaı qabatyn synaıtyn tereńdik monometr men shtýserge de jarymaı kelemiz. Mańǵystaý qulazyǵan qý dala, munda belaǵash synsa da, ońdaıtyn zavod túgil, sheberhana joq. Osynyń bárine kim járdem berýge tıisti? Árıne, mınıstrlik! Al Malqojın joldas senderge ne kedergi?» deıdi. Budan artyq qandaı kedergi bolýy múmkin?

— Taǵy qandaı aıybyń bar bizge qoıar? — dedi Erden ótkir kózderin sál syǵyraıtyp, Jáleldiń betine tesile qarap.

— Mınıstrlik istemeı otyrǵan basqa da kemshilik tolyp jatyr, — dedi Jálel sabasyna túsip.—Mysalǵa, sý máselesin alaıyq... Ózekke jurttyń shydamaıtyn bir kemshiligi qur ǵana ystyqtyǵy, tabıǵatynyń óren qataldyǵy ǵana emes, kádimgi ishetin aýyz sýdyń jetkiliksizdigi. Al poselke bolsa, úlkeıip kele jatyr. Ózektegi ózekti máseleniń biri — burǵylaý qondyrǵylaryn tehnıkalyq sýmen qamtamasyz etý jaıy. Qondyrǵylarǵa sýdy qudyqtan qashanǵy tasımyz? Bul jerde, eki júz elý metr tereńdikte táýligine myń tekshe metr sý beretin qabattar bar. Onyń ashshylyǵy 3 gradýs BEMO boıynsha. Bul sýdy tehnıkaǵa paıdalanýǵa ábden bolady. Osylaı jer astynan sý tartatyn kúshti stansıalar ornatyp, Ózekke qubyrlar arqyly sý ákelýdiń ornyna, mınıstrlik, tájirıbesi áli shamaly gıdrogeolog jas qyz balany jiberýmen is bitti dep otyr.

«Tájirıbesi shamaly, jas qyz balany jiberýmen is bitti, dep otyr» degen Jáleldiń sózi Tanaǵa batyp ketti. Ol shart ete qaldy.

— Sý úshin qam jemeńiz, — dedi Tana daýsy qatty shyǵyp, — sý bolady!

Búgingi májilistiń stenografıasyn júrgizip otyrǵan Gúljamal daýys shyqqan jaqqa jalt buryldy. Ol eki kózinen ot shashyp, Jáleldi jep qoıardaı, yzalana qaraǵan Tanany kórdi. Qyzdyń kózi dál bul sátte mahabbat emes, ózin mazaq etkendeı bolǵan jigitke ashý -yzanyń ushqynyn tógip tur eken.

Gúljamal áldenege qýanyp qalǵandaı. «Joq, joq, mynaý kózqarasy jigitti jaqsy kóretin qyzdyń kózqarasy emes. Jaqsy kóretin adam álgindeı «sý, mý» degen sózder úshin, munshama ashýlana qalmasa kerek - ti».

Jálel de Tanaǵa mysqyldaı kóz tastady.

— Sý bolady? Qaıdan bolady? Álde qudyqtan óziń shelektep tasısyń ba?

Qyz endi tipti kúıip ketti.

— Tasysa nesi bar, tasımyn!—dedi ol ójettene, — biraq ondaı kúıge jetpespiz dep oılaımyn. Jaqynda eski qudyqtyń ústinen sý shyǵaratyn «vodokachka» quramyz. Qudyqty sál tereńdetsek poselkege ázirge aýyz sýy jetedi.

— Vodokachka?—Jigit taǵy mysqyldaı ezý tartty, — Ǵafý etińiz, ony sizge kim ornatyp jatyr?

— Almatyǵa telegramma berilgen. Kóp keshikpeı motory da, bóten kerek zattary da kelip qalýǵa tıisti!..

Jálel kekete «áli telegrammańyzdy ǵana aıtyp tursyz ba?» deı jazdady da, Tananyń kózinen buǵan shyn ashýlanyp qalǵanyn uǵyp, «jaqsy, solaı - aq bolsyn» deı saldy.

Biraq Jáleldiń sózi Tananyń júregine shanshýdaı qadaldy. Poselkege sý jetkize almaı burynnan da kúıinip júrgen Tanaǵa Jálel ony bul joly jurt kózinshe aıyptap turǵandaı bop kórindi.

Osy bolmashy oqıǵadan sońynan birbetkeı eki jastyń arasyna ájepteýir arazdyq týdy.

— Al taǵy bizge qoıar qandaı kináń bar? — dedi áli qabaǵy jibimeı otyrǵan Erden Jálelge qaıtadan burylyp.

Biraq Jáleldi toqtatyp, sózdi jaqynda treske baryp kelgen Sálimgereı aldy.

— Menimshe, — dedi ol ornynan túregelip baısaldy únmen, — Jálel Bestibaev joldas durys aıtty. Mańǵystaýdy barlaý tárizdi úlken iste qatelik, jetispegendik bolýy sózsiz. Másele árkim óz mindetin durys atqaryp, kemshilikti der kezinde jóndeýde ǵoı. Árıne, Ózek ekspedısıasynyń qolynan kelmeıtin isterge mınıstrlik járdemdesýi kerek - aq. Únemi olaı bolmaı otyrǵan tárizdi. Sondyqtan burǵylanyp bitken eki skvajınanyń ekeýi de synaqtan ótpeı tur. Bul úlken jetispegendik. Ortaq istiń oıabyn tapqanǵa ne jetsin.

— Al sonda, — dedi Erden áldenege kúlimsireı, — Jálel Bestibaevtyń burynǵy barlaý -burǵylaý sqemasynyń kóp jerin ózgertip jibergenine qalaı qaraısyz?

Negizgi sqemaǵa Sálimgereı ǵylymı tobynyń qatysy bar ekeni osynda otyrǵandardyń bárine málim edi. Bul suraqty, árıne Erden ǵalymnyń menmendigine tıip, máseleni shıelenistire túsirgisi kelip bergenin de jurt ańǵaryp qalǵandaı.

— Geologıa — tvorchestvolyq ǵylym, — dedi Sálimgereı. — Al mundaı tvorchestvolyq izdenýde qateniń bolýy ǵajap emes. Bizdiń sqemamyzdyń durys emes ekenin Almatyda júrip ózim de kúdiktene bastaǵam. Biraq qateni menen buryn Jálel Bestibaev kóripti. Óz basym oǵan tek raqmetimdi ǵana aıtamyn. Jáne kezinde Jáleldiń burǵylaý sqemasyn qabyldaǵanym jurtqa aıan...

Sálimgereı qur ǵana belgili oqymysty emes, onymen joǵarǵy jaqta sanasatyn belgili ǵalym. Onyń ústine, ol qatesin moınyna alyp, Erdenniń oılaǵany bolmaı qaldy. Amal joq Erdenge endi kilt ózgerýge týra keldi.

— Bir qate ekinshi qateni týdyrmaý kerek, — dedi taǵy Sálimgereı. — Árkim isiniń osal jerin moıyndaýy bizdiń jumysymyzda óte qajet.

— Árıne, — dedi Erden, — sol úshin de osy májilisti shaqyryp, óz kemshilikterimizdi de bilgeli otyrmyz ǵoı. Jálel joldastyń da jáne bóten sóıleıtin jigitterdiń de aıtqandary eske alynady. Qoldan kelgen járdem kórsetiledi.

Budan keıin de biraz kisi sóıledi. Aqyrynda kemshilikterdi qalaı joıý jóninde tıisti sharalar belgilendi.

— Minekeı, jigitter, mámlege keldik, — dedi Erden kúlimsireı, — tek osy belgilengen sharalarymyzdy oryndaıyq, Otan aldynda jamanatty bolyn júrmelik.

Májilis bitip, jurt tarap jatqanda janynda turǵan Sálimgereıdiń kózinshe, ketip bara jatqan Jáleldi shaqyryp alyp:

— Saǵan da raqmet, — dedi onyń qolyn qysyp turyp Erden, — bir-birimizge qatemizdi betimizge aıtyp, osylaı birigip qyzmet istelik.

Biraq kózi «tura - tur, jurt aldynda meni synap, qadirimdi ketirgiń keletin sabazsyń ǵoı, seniń de bir súriner keziń bolar, «birigip jumys isteýdi sonda kórsetermin» degendeı, bir túrli sýyq qarady. «Ózi kúlgenmen, kózi kúlmeıtin mundaıda kisi bolady eken - aý» dep túıdi ishinen Jálel. Biraq ol Erden týraly budan ári eshteńe oılamady. Óıtkeni Sálimgereıdiń jańaǵy sózderi Jáleldi qýantyp tastaǵan. Endi Jálel onymenen jeke sóılespekshi edi.

II

Jandos Háleldi kópten biletin. Bular Tóbejikte de, Qyzanda da jumysty birge istegen. Mańǵystaýǵa shabýyl bastalǵannan beri bir sapta kele jatyr dese de bolady. Jandos burǵylaý sheberiniń tuıyq minezine ábden qanyq. Aty - jóni joq jarqyldaı qoımasa da, dál búgingideı qabaǵynan qan jaýyp tym túnergen shaqtaryn budan buryn kórmegen. Al búgin dál bir jaqyn kisisi ólgendeı kózi kirtıip, eki ıyǵy túsip ketken.

Jeńil «Gaz-69» mashınasymen Jandos, Jálel, Iýrıı Alekseenko úsheýi kelip munaı munarasynyń janyna túse qalǵanda, basshylardy qarsy alýǵa aldarynan ádettegideı eshkim shyqpady.

— Kórdińder ǵoı, jumysshy taby bizdiń kelgenimizge kóńilderin bóler de emes, — dedi kúlip Jandos.

— Óziń bolsań da sóıter ediń, — dedi Iýrıı Mıhaılovıch kóńilsiz únmenen, — Qazir bularǵa bizdiń qansha keregimiz bar?

— «Alys dep aýlyńa qaıtpaısyń ba?» degen qazaqta mátel bar, — dedi Jandos,—Qaıtkenmen, bir sheshimge kelýimiz kerek qoı.

Osynyń aldynda bular burǵylanyp bitken, synaqqa daıyndalǵan skvajınaǵa barǵan. Munaı qondyrǵy turǵan tómpeshiktiń kúngeı jaq yldıyna qap - qara qarasýdaı bop tunyp jatqan shaǵyn ǵana munaı kólin kórgen. Bul jer astyndaǵy salmaqtyń azaıǵan sátsizdiktiń belgisi edi. Úsheýi de júdeı qalǵan. Sodan keıin osy jańadan qoıylǵan munaraǵa kelgen.

Qondyrǵydan eshkim shyǵa qoımady. Endi bul úsheýi sóılese solaı qaraı bettedi.

Munara ishi ádettegisindeı yń - jyń. Tejegish tetikterdiń ysqyryǵy nasos rezınke shlangtar men vertlúgtyń qatty dirili, rotordyń yryly — bári qosylyp bir adam aıtqysyz ý-shýǵa bólengen. Tereńdegi burǵyǵa qansha salmaq túsip jatqanyn jáne ony taǵy qansha kúshpen tómen qaraı aıdaý kerek ekenin kórsetetin drıllometrdiń aldyndaǵy tejegishin qos qolymen ustap Hálel tur. Myzǵyr emes. Ózge jumysshylar da árqaısysy oryndarynda. Qozǵalar túrleri joq. Keıbireýleriniń saqal - murttary ósip ketken. Báriniń de júzderinen qajyǵandyq pa, álde renjigendik pe, áıteýir bir keıistik baıqalady. Ekspedısıa bastyqtary kelgenin kórse de, sol qozǵalmaǵan qalpynda turǵan Hálel endi ymdap qarsy aldyndaǵy járdemshi, kirpik shashty jas qazaq jigitin shaqyrdy da, drıllometr tejegishin qolyna ustatty.

— Myqtap usta, — dedi ol. Sóıdedi de, ózi bosanyp shyqty.

Kelgendermen ún - túnsiz qol alysyp amandasty. Ózine birdeme degen Jandosqa «estimedim» degendeı alaqanymen ısharat istedi de, bárin ertip dalaǵa shyqty.

— Hálderiń qalaı?—dedi Jandos, burǵyshylardyń háliniń qandaı ekenin bile tursa da, úırenshikti suraqtar berip.

— Bizden qandaı hal suraısyń? Kórgen shyǵarsyńdar, — ol Jálelder baryp qaıtqan skvajına tusyn meńzedi, — sondaı munaı shyǵaryp jatqan brıgadada qaıbir jóndi hal bolatyn edi?!—Ol tómen qaraı jyljymaı turǵan burǵylaý quralynan kózin alar emes.

Keshe ǵana ózgege shyraq sanalyp, Mańǵystaý úlken munaıynyń alǵashqy fontanyn atqyzyp, eki ezýi eki qulaǵyna jete máz bolyp júrgen burǵyshynyń qýanyshy kilt úzilip, janynyń shyn aýyryp turǵanyn úsh bastyqtyń úsheýi de túsindi. Hálel qaıtadan sóıledi.

— Ana toqtap qalǵan skvajınadaǵy eritindini kórgen shyǵarsyńdar, — dedi.

Bular, árıne, kórgen. Uzyn astaýda qara qońyrqaı bolmashy suıyq zat jatqan.

Bul — burǵy eritindisi edi.

Burǵylaý jumysynyń qalaı bara jatqanyn kórsetetin drıllometrden keıingi ekinshi kórsetkish — osy ertindi. Jer astyndaǵy burǵynyń syrtqa shyǵarylyp jatqan qazynasy. Osyǵan qarap jumystyń qaı qabatta júrip jatqanyn anyqtaýǵa da bolady. Qazir ol jerdegi laı qoıý jáne qara qońyr edi. Bul burǵynyń munaı qabatynyń astyńǵy jaǵyndaǵy qysym salmaǵy túsip ketken alıvarıtten joǵarǵy munaıly argelıt taý jynysynyń tusyn kórsetip turǵan.

— Biz jumysshy adambyz,—dedi Hálel. — Al jumysshy adamnyń qýanyshy da, armany da istep jatqan isiniń ıgilikti bolýynyń ústinde. Tirshiliginiń kóbi osy burǵylaý ótken kisilerge mundaı qyrsyq ózgeden anaǵurlym aýyr tıedi. Buny ózderiń de jaqsy bilesińder. Onyń ústine myna jańa qondyrǵymyzdyń da burǵysyn taý jynysy ustap qaldy. Túnimenen uıqy kórgen joqpyz.

— Árıne, qur áýre boldyńdar ǵoı, — dedi Jálel.

Jalpy, tejegish bosatylyp, salmaq burǵyǵa túskende taý jynysy qatty bolsa, burǵymen janshylyp ýaqtalyp úlgirmeı, ol túıirshik - túıirshik bolyp syrtqa laımen birge shyǵady. Ádette, burǵyshy eritindiniń ár saǵat saıyn sybaǵaly salmaǵyn, qazyndy túıirshik qumnyń laıda qansha prosent ekenin, eritindiniń suıyq, qoıýlyǵyn, taǵy basqa kórsetkish qasıetterin baqylap, ólshep turady. Burǵy ótip jatqan qabattyń taý jynysyna qaraı, joǵaryǵa ol únemi ózgerip shyǵady. Burǵyshy óziniń keregine dáldep, eritindini suıyltyp, ne qoıýlatyp turýǵa tıisti. Bul tehnologıalyq shart. Der kezinde sýdyń jetkiliksizdiginen eritindige qum men tastar shógip burǵy júrmeı qalady. Buny burǵylaý quralyn ustap qalý — prıhvat deıdi. Al sol eritindiniń túrine qaraı burǵynyń qandaı taý jynysynyń tusynda ekenin de aıyrý ońaı. Taý jynysynyń ushyraǵan jerin geologıalyq kartamen salystyryp qaı qabatyna burǵynyń jetkenin anyqtaý tipti qıyn emes.

— Burǵylaý jetken tereńdikte munaıdyń joǵy kórinip tur ǵoı, — dedi Jandos. — Budan ári burǵylaýdyń qajeti joq, tek burǵylaý quralynyń ustalyp qalǵany ókinishti. Iá! Jaraıdy, tekke turýdyń qajeti joq. Qoldan keler múmkinshilikti paıdalanǵan jón.

— Ustalǵan burǵylaý quralyn bosatýǵa munaı vanasyn qoldansaq qaıter edi? — dedi Alekseenko, — biraq bul ádis ızvesi kóp bolǵan jaǵdaıda qoldanylady ǵoı...

— Munaı vanasynyń bıiktigi zaboıdan eki júz elý metrden kem bolmaýy kerek, — dedi Jálel Alekseenkoǵa. — Oǵan otyz tonnadaı solárka jumsalýǵa tıisti. Qane, tez eseptep jibershi.

— Aý, Jálel, ne aıtyp tursyń, — dedi Jandos renjip. — Sonshama solárkany qaıdan alamyz? Qazir qolda bary otyz tonnaǵa jetpeıdi. Bárin munaı vanasyna jumsaǵanda, ózge sharýaǵa qaıdan tabamyz?

— Ony óziń bilesiń...

— Iá, bul kidiris - burǵylaýdyń aılyq josparyn oryndamaý degen sóz, — ekspedısıa bastyǵy qolyn bir – aq siltedi. — Maıdanda óz shebińnen keıin sheginýden birde - bir kem emes. Qandaı qıyndyqqa ushyraǵanymyzdy ekiniń biri túsine bermeıdi. Erteń - aq keıbireýler Ózek ekspedısıasynyń kemshilikteri, shalaǵaılyqtarynan týyp otyr dep aıyptaıdy. Al jer astyndaǵy munaıdyń shyqpaı qalǵanyna kelsek, tehnıkalyq sý máselesi sheshilmeı jumys ońbaıdy.

— Báribir durys aıyptaıdy!—dedi kenet qyzynyp ketken Jálel.

— Men de Jákeńe qosylam, — dedi úndemeı qalǵan Iýrıı Alekseenko. — Bul — bizdiń kemshiligimiz. Endi bárimiz birdeı jaýap berýimiz kerek. Shý dep barlaý skvajınalaryn júrgizgende sý máselesin de qatar oılaýymyz kerek edi. Endi, mine...

— Dál mundaı daǵdarys bolady dep kim oılaǵan, — Jandos kenet júdeı qaldy.

— Bir jylǵa otyz myń metr burǵylaý josparyn joǵarǵy jaq nege berdi?—dep baǵanadan beri úndemeı turǵan Hálel de sózge kiristi. — Jospar bar, ótken tereńdik joq, buǵan kim aıypty? Báz baıaǵy jumysshy taby ma? Joq, jigitter, biz jumys istegimiz keledi. Tek burǵylaýǵa kerekti zattardy, sýdy qamtamasyz etińder. Burǵylaý josparyn oryndaý bizdiń mindetimiz. Al bosqa turǵyzbaý senderdiki. Jumysshy adamǵa bos turýdan, tósekte aýyryp jatý kóp jeńil!

— Jalpy Mańǵystaýdyń úlken munaıyn barlaýda bolǵan bir munaranyń qyrsyǵynan teńiz sýalyp, jer jarylmaıdy, — dedi Jálel. — Biraq bizdiń kemistigimiz osy avarıamen biteıin dep tur ma? Bar másele atylmaı qalǵan fontanda. Bir bes jyl ótkennen keıin, jalpy geologıalyq boljaý boıynsha, munaı qabatynyń qysymy orta eseppen jıyrma atmosfera tómendeıdi. Osynyń saldarynan kóptegen skvajınalarda, munaı fontandary tipti atylmaı qalýlary múmkin. Kezinde tıisti shara qoldanbasań qaıǵy - qasiret sımfonıasy bastalady.

— Qandaı sharany aıtasyń? — dedi Jandos.

— Mundaı jaǵdaıda, ózderin belgili skvajınany synnan ótkizýge járdemdeser úsh ádis bar ǵoı, — dedi Jálel. — Birinshisi — skvajınany qyshqyltymmen jýý. Ekinshisi gıdravlıkalyq qysym arqyly munaı qabatyna sý jiberý. Úshinshisi — torpedamen attyrý. Osy sońǵy ádisti qoldansaq, kendi jibermeı jatqan taý jynystary jarylyp, bólshektengen tastardyń arasymen qysymnyń joly ashylady. Kishkentaı jaryqtar boılarymen munaı skvajınaǵa qaraı aǵady.

— Iá, alǵashqy ádister jalpy qolaıly... — dedi Jandos. — Biraq bizdiń jaǵdaıymyzda kerekti quraldar jetkiliksiz. Mysaly gıdravlıkalyq qysym týdyrý ádisine SA - 200 agregatynyń kem degende beseýi kerek. Qyshqyl suıyq zatpen munaı qabatyndaǵy jynystardy jibitý oıdaǵydaı nátıje bermese taǵy qıyn. Odan da torpedamen atýdy qoldansaq pa eken?

— Durys aıtasyń, — dedi Iýra, — sonyń úshin atom zarádyn paıdalana bilý kerek.

— Atom zarádyn?—Jandos kúldi. — Mine munyń shyn qıal! Iá, qur qıal!

— Nege?

Jer astyndaǵy munaıdy shyǵarýǵa áli eshkim atom zarádyn paıdalanyp kórgen joq. Sosyn ol zarádti bizge kim beredi? Qalaı atqyzamyz? Qoı, Iýra, bunyń qur qıal!

— Bermese beredi! — dedi Iýra kenet qyzýlana qalyp, — qulaǵymyz úırenbegen sózdi estisek, ylǵı úrke qaraıtyn ádetimiz. Obnınskıde júrgizile bastaǵan atom stansıasy, atom ıadrosynyń beıbitshilik ómirge kerek qandaı kúshti bere alatynyn kórsetken joq pa? Ǵylym degen, sonyń ishinde bizdiń zamanymyzdaǵy atom ǵylymy da adam úshin jaratylǵan. Ǵylym dári tárizdi, bir jaǵdaıda aýrýdan jazady, bóten jaǵdaıda — aýrýdy asqyndyratyn ýǵa aınalady. Tek durys beıbitshilik muqtajyna paıdalana bilý kerek.

— Sonda ne iste deısiń?

— Torpeda otynynyń ornyna skvajınaǵa atom zarádyn túsirý kerek. Osy jarylǵan atom zarádynan qas qaqqansha, bir sekýndtan az ýaqytta, atom reaksıasy ǵajaıyp qýat shyǵarady. — Iýra qyza tústi. — Budan artyq ne kerek? Atom reaksıasy kózdi ashyp -jumǵannan da tez ýaqytta ótedi. Adam aqyl - oıy bunyń qalaı bolǵanyn da bile almaı qalady. Buǵan shyqqan ýaqyt búkil bizdiń planetanyń mıllıardtaǵan jyl súrgen, súretin ómirimen salystyrsaq, kóbelektiń azǵantaı ǵana merzim qanat qaǵyp tiri júrgeni tárizdi. Biraq sol qas qaqqandaı ýaqytta jer astynda jarylǵan atom zarádynan mıllıon gradýstyq ystyq paıda bolady. Gazy mıllıondaǵan atmosferalyq qysym týdyrady. Bul kúsh qanshama jerdiń kúl - talqanyn shyǵarady. Ystyqtan kenet paıda bolǵan gazdyń keremet qysym - qýatyna shydaı almaı, munaı teńizi amalsyz kókke atylady. Bir tamshysy qalmaı jer betine kóteriledi.

— Fantasıka! — dedi Jálel.

— Iá, naǵyz baryp turǵan fantasıka!—dedi Jandos. — Múmkin keleshekte munaıdy solaı atarmyz da. Al qazir... Sen bizge sonaý jer astynda kólkip jatqan baılyqty kádimgi jaı kúshpen qalaı alamyz sony aıt! Sony aıt!

Kópten beri oılap júrgen óziniń qıalyna berilip ketken Iýra Jandostyń sózinen keıin ip - ilezde basyla qaldy.

Jandostyń da kenet qyzyna qalǵanyn túsingen Jálel:

— Árıne, — dedi, — bizdiń ekspedısıanyń mindeti munaı alańyn jan - jaqty barlap, qoryn eseptep bolashaq kásipshilikke daıarlap berý. Ol kásipshiliktiń kezinde óz bastyǵy, óz bas geology, bas ınjeneri bolady. Olar múmkin skvajınanyń úzdiksiz munaı atqyzatyn jańa progrestik ádisin de tabar. Biraq biz óz mindetimizdi durys atqarýymyz kerek. Anaý munaıy aqpaı qalǵan skvajınany qaıtadan tiriltýge tıistimiz. Burǵylanyp jatqan skvajınalardyń bárinen de jer maıy kókke atylýy mindet! Áıtpese Ózek alańyn tórt jyl túgil, bolashaq kásipshildikke segiz jylda da daıarlap bere almaımyz.

— Sóıtip, — dedi Jandos qorytyp, — tezirek sý skvajınasyn qazyp, odan skvajınaǵa qubyrlar tartýǵa kirisýimiz kerek qoı!? Al myna burǵynyń ustalyp qalǵanyna kelsek, munaı vanasyn qoldanbaı bolmaıdy. Tresen solárki jetkizýin suraý kerek.

— Sol durys!—dedi Jálel men Iýra.

Bular kóp mehnatpen toqtap qalǵan Háleldiń burǵysyn tórt kúnnen keıin qaıta júrgizdi.

Erteńine Jandos, Jálel, Iýrıı, Mańǵystaýdyń akademık Ahmetsafın Ýfa jasaǵan gıdrogeologıalyq kartasyn ortaǵa alyp, jańa skvajınany burǵylaý isin aqyldasty. İs ústinde Jálel men Tana qaıtadan kezdesti Jumysqa berilgendikteri sonshalyq, aralaryndaǵy qyrǵı qabaqtyq ózinen ózi umytyldy. Ekeýi birin - biri shyn saǵynyp qalǵan eken, bir úıde, bir stoldyń qasyna qatarlasa otyrǵandaryna ishteı jaman qýandy. Jandos jańa istiń ıgilikti bolýy úshin sý jınaıtyn rezervýardy, skvajınalar arasyna júrgizetin qubyrlardy qamtamasyz etýdi óz mindetine aldy. «Eger bul zattar forttan, ne ózge ekspedısıalardan tabylmasa, bir jetiden keıin túrikmen munaıshylaryna baramyn!» dedi.

Barlaýshylar aıtqan ýádelerinde turdy. Apta bitpeı sý skvajına burǵylaý qondyrǵysy da daıyn boldy. Burǵylaý bastalardan eki kún buryn byltyr úılengen Iýrıı áıeli Zınanyń ul tabýymen baılanysty óziniń ákesi osy araǵa áıgili qart munaıshy Mıhaılo Mıhaılovıchtiń atynan joldas, serikterin toıǵa shaqyrdy.

Jálel men Tananyń arasynda jańa tutanyp kele jatqan mahabbat oty kilt sóngendeı edi. Buǵan sebep árıne áneýgi ekeýiniń arasyndaǵy bolmashy kıkiljiń emes. Ras, sondaǵy qaǵys - talas, ekeýiniń de birbetkeı jan ekenin kórsetken, bir - aq odan bular shyn arazdasa qoımaǵan. Eger jumys babynda kezdesetin mundaı ýaq - túıek janjaldardan birin - biri jaqsy kóretin eki kisi birden alystaı qalatyn bolsa, odan mahabbattyń ne keregi bar? Joq, úlken mahabbat tek úlken júrekterde ǵana týady. Al ýaq adamnyń mahabbaty da ýaq. Jálel de, Tana da mundaı jandar emes. Rasyna kelsek, dál osy kezde bular mahabbat týraly oılaý túgil mezgilimen uıyqtap, mezgilimen turýǵa qoldary tımeı ketken. Ekeýin de birdeı jumys basqan. Sondaǵy bolǵan qabaq shytarlyq bolmashy keıistik álgideı jaǵdaıǵa dál kelgen.

Jastardyń mine osyndaı kúnderde, isteıtin sharýalary joq, zerigip júrgen eki shal — Bestibaı men Sary poselke jelkesindegi tómpeshikte kezdesti.

— Sary, — dedi Bestibaı, — senin úıińniń shyraǵy bar. Al meniń úıimniń sol shyraqty sóndirmeıtin maıy bar. Birisiz biriniń kúni joq, birisiz biri jaryq bermeıdi. Qaıtemiz olardy birdeı qarańǵy úıde otyrǵyzyp, qossaq qaıtedi ekeýin?

Bestibaıdyń sózine ishteı qýanyp qalsa da, qyzynyń óz degeni bolmasa, ózgege kónbeıtin minezine qanyq Sary:

— Qaıdam, — dedi, — osy kúngi shyraqtar ózderi janyp, ózderi sóngenin jaqsy kóredi ǵoı. Ekeýmizdiń aıtqanymyzǵa meniń qyzym, seniń balań kónetinin qaıdan bilesiń?

— Kónbeı! — dedi Bestibaı, — olardyń kózderi áke - shesheleriniń kózderinen kóregen bolyp pa?

Másele kóregendikte emes qoı. Bul kúni sen ekeýmizden bılik ketkeli qashan!

— Ýaı, Sary, qartaıaıyn degen ekensiń! Tizginińdi sonsha bosatyp jibergeniń qalaı? Tek maǵan qaraı jantaıshy. Ózgesin ózime jiber!

Sary kúldi.

— Adaıdyń shaldaryn osyndaı ór minezderimen tanýǵa bolady. Al, men áldeqashan ılegen terideı jumsarǵam. Bala men kelinge aqyl aıtyp kóndiretin zamannan qalǵam,—Ol áldeneni oılanǵandaı sál únsiz otyrdy, — árıne, seniń Jáleliń bir qyzǵa er bola alatyn jigit, syrtynan kóz salyp júrmin, — dedi, kenet esine óziniń Jálelmen alǵashqy kezdeskeni túsip ketti. Aýyr kúrsindi. «Zaman degen mine osy, qoıshy aty bolmasa da, qoıshy aty bar Janbozdyń Sarysynyń jalǵyz qyzyn Túıebaıdyń malshysynyń balasy ala ma, almaı ma», — dep júdep turǵan túri mynaý!

— Ýaı, qaıtesiń ótkendi qozǵap! — dedi Bestibaı, bári de aldaqashan umytqan baıaǵy kúndi Sarynyń orynsyz esine túsirip otyrǵanyna renjip qalyp. — Búginmen sanaspaǵan adamǵa ótken kúnniń ókinishi jylanmen teń, quıryǵyn bassań qaırylyp kelip ózińdi shaǵady.

— Jylan bop shaǵatyn meniń qaıbir «ótkenim» bar?—dedi Sary burynǵysynan beter tunjyrap, — rýshyldyqtyń saldary ǵoı Túıebaıdyń degenin istegenim... Bári ótti - ketti emes pe. Aǵaıyn dep Túıebaıǵa jaǵynǵanym betime shirkeý bolmasyn dep shahtaǵa da tústim.

Sonaý ótken kúnderinen áli de qutyla almaı júrgen Sarynyń jaıyn Bestibaı bul joly qatty uqty. Kenet oǵan jany ashyp ketkendeı. «Aınalaıyn Keńes úkimeti - aı, keshegi bireýlerge arman bolǵan baıǵa jaǵynýdy, búgin qubyjyq etip qoıǵanyń - aı! Jurttyń terezesi teńeldi degen mine osy!»

— Sonymen ýáde ǵoı?—dedi Bestibaı taǵy da.

— Tý, aıttym ǵoı, meniń qolymda eshteńe de joq dep, — dedi kenet shyn ashýlanyp qalǵan Sary, áıtse de ip - ilezde qaıta basyldy. — Tanajanymnyń ózi bilsin, balalardyń ózi sheshsin...

— Áıteýir, óz jaǵyńnan qarsylyq bolmaıdy ǵoı?

— Esi durys adam, týǵan balasynyń baqytyna qarsy shyǵady deımisiń...

— Boldy!—dedi Bestibaı bes - alty tal kóse saqalyn sıpap.

Keshke taman ol áıelin ertip úlken balasynyń úıine keldi. Hálel joq bop shyqty. Qondyrǵy qasynda eken.

Jumystan qaıtyp kelgen kelini dereý shaı daıyndaı bastady. Jaıshylyqta ótkir, shaıpaý tory Jansulý, ózin ózgelerden ımenbeı erkin ustaǵanmen, qaıyn ata, qaıyn enesiniń aldynda úkideı únsiz júrip, qurdaı jorǵalaıtyn. Sol minezine salyp aıaǵynyń ushymen qyshyldap dastarqanyn jaıdy. Atasynyń taıaǵyna talasyp alysyp - julysyp jatqan ul - qyzyna:

— Qoısańdarshy, — dedi kúlimsirep, — jurttyń mazasyn almaı.

— Meıli, oınaı bersin, — dedi Bestibaı. — «Balaly úı bazar» degen.

Atalarynyń «oınaı bersinin» estigen teteles ósip kele jatqan nemereleri alys -julystaryn údete tústi.

Isi burqyraǵan, qaımaq quıǵan qońyr shaıdy qana ishe otyryp Bestibaı kelgen sharýasyna kiristi.

— Kelin shyraǵym, — dedi qolyndaǵy kishkentaı shaqpa shekerdiń shetinen tistep qoıyp, kesesinen bir urttap, — ana, bizdiń úıdegi qaınyń týraly ne oılap júrsiń? Saqaly aǵarǵansha boıdaq bop bara bere me? Al biz jas bópeniń ısin saǵynyp bittik. Bul mańda da qyz - qyrqyn kóbeıip qaldy ǵoı, kóziń túsken bireýmen sóz baılanǵan jón bolar...

— Ózim de anda - sanda oılap qoıam, — dedi Jansulý dastarqannan kózin almaı. — Biraq ınjener qaınyma laıyq kózime eshkim túspeı júr - aý. Jetibaıdan kelgen bir - eki munaıshy qyz bar. Injener qaınym ondaılardy mensinedi deısiń be.

— Bir qyz balaǵa meniń de kózim túsip júr edi.

— Álgi jaqynda kelgen ınjener qyzdy aıtasyz ba? — dedi kelini.

— Dál ózi. Qyz bolǵanda qandaı, meıizdeı! Oqyǵan deseń oqyǵan. Túr - kelbeti de bir adamnan kem emes. Shyqqan jeri de táýir, kórgen eldiń jurnaǵy.

— Sen ras qartaıaıyn degen ekensiń!—dedi kempiri, sirá shalynyń sózin jaqtyrmaı qalǵan tárizdi. — Osy óziń emes pe eń ana jyly Saryny da ustap alyp qurtý kerek, ol baıdyń quıyrshyǵy dep jurtty dúrliktirip júrgen?! Endi búgin ony «kórgen el» deı qapsyń! Qandaı kórgendigi bar edi, baıdyń sózin sóılep, jon terińnen qaıys alǵandardyń biri emes pe edi ol? Bálen jyl malyn baqqanyń úshin baı bir qotyr taılaǵyn ázer berip, saýyryńnan sıpap aıdap salǵanda aǵaıyn bolsa nege arasha túspedi?

— Óziń búgin tósegińnen shoshyp turǵannan saýmysyń? — shal áli ashýsyz otyr. — Baı bolsa Túıebaı baı bolǵan, jon terimnen qaıys alsa Túıebaı alǵan. Saryniki qur shatysý, o da ózimdeı proletar. Al, baıdyń bergen qotyr taılaǵynan shúkir kúni búginge deıin aýzyńnan silekeıińdi aǵyzǵan shubatyńdy ishkizip otyrǵan joqsyń ba? Tipti baıaǵyda Sary baıdyń quıyrshyǵy boldy deseń, bolǵan ákesi emes pe, qyzynyń me jazyǵy bar?

— Árıne ǵoı, — dedi Jansulý sál tomsaryp, — baı jaǵynyń qyzy ma, kedeı jaǵynyń qyzy ma, qyz sorly qaı ýaqytta degenine jetken, tek qazir ǵoı teńdik alyp, qalaǵandaryna qosylyp jatqany. — Ol áldenege kúmiljip qaldy. Taqa jaqyn tanymaǵanmen, ınjener qyzdyń syrt pishinine, sóz iltıpatyna qaraǵanda, kimge bolsa da jar bolýǵa jaraıtyny kórinip tur. Biraq...

— Ne «biraǵy» bar?—dedi kelininiń sózi unap ketken Bestibaı «biraq» degen sózden kúni buryn sekem alyp.

— Osy kúngi jastar birin - biri ózderi unatyp qosylyp júr. Oqyǵan qaınym men sol ınjener qyzdyń arasynda bizge jeńgetaı bolýdyń yńǵaıy keler me eken.

— Ne yńǵaısyzdyǵy bar?—dedi Bestibaı kelinine tikeleı qarap, — sen olardy aıyraıyn dep turǵan joqsyń ǵoı, qosaıyn dep otyrsyń. Igilikti istiń eshbir sókettigi joq.

— Oqyǵan qaınyma qyz unamaı júrse qaıtemiz?

— Unamaı? Qalaı unamaıdy?! Ol shirkinniń kózi joq pa osy?

— Ne qyz jaqtyrmaı júrse she?

— Kimdi, Jáleldi me? Ondaı aqymaq qyzdy qazir kúni Mańǵystaýdan par atpen izdeseń taba almassyń! Jálel kimnen kem? Jas býradaı qylshyldap turǵan shaǵy. Búkil Mańǵystaýdyń munaıyn bir ózi ashyp, zerttep jatqan joq pa!

— Sonda men ne isteýim kerek? — Jansulý qaıyn atasyna buryldy.

— Dáneker bol deımin. Qaınyńa aıt. Osy bir qyzdy oılap kórsin. Áke - shesheńniń de oıy bar de...

— Ony ózderińiz nege aıtpaısyzdar?

Bestibaı abyrjyp qaldy.

— Qalaı aıtamyz? Tik baqaı ıt birdeme dep júrse, tipti kóńilimiz qalyp qoıar. — Bunysy, árıne, Jálel bizden týǵan joq qoı, sózimizge qulaq qoımasa renjip júrermiz degeni emes edi. Jáleldiń jaqyn qaryndasynan týǵanyn Bestibaı da, onyń áıeli de áldeqashan umytqan. Jálel de osylardan týmaǵan shyǵarmyn dep oılaǵan da emes. Bestibaı sózin shegeleı tústi, — sen bolsań zamandasysyń. Jáne qaınyń ǵoı. Baıaǵy zamannyń jeńgeleri...

Jansulý kúlip jiberdi.

— Ol baıaǵy zamannyń jeńgeleri ǵoı... Onyń ústine Ózekke kelgeli oqyǵan qaınymmen tis jaryp sóılesip kórgem joq. Qalaı oǵan «ana ınjener qyzdy al» dep birden aıta alam?

— Birden aıt dep otyrmyn ba?—dedi Bestibaı, — Retin keltir... Biraq uzaqqa sozba... Qyz degen úzilgeli turǵan pisken alma emes pe, bizdiń Jálel «munaı, munaı!» dep munarasyn shyr kóbelek aınalyp júrgende, bireý - mireý qaǵyp ketse, ómir boıy umytpas ókinishte qalarmyz.

— Iapyrmaı, — dedi Jansulý shyn qınalyp, — buryndy - sońdy sóılesip kórmegen qaınym edi. Álde aǵasyna aıtsam ba eken, ini óziniki ǵoı.

— Óziń bil, — dedi Bestibaı, — áıteýir jatpaı - turmaı osy ispen shuǵyldan.

Sol kúni tósekke jatqannan keıin Jansulý kúıeýine:

— Osy oqyǵan qaınym ne oılap júr?—dedi eriniń ıyǵynan sıpap. — Áke - sheshesi qartaıyp barady. Shaı - sýlaryn daıyndaıtyn bir shúıkebas alyp bermeı me?

Kózi ilinip bara jatqan Hálel áıeliniń sózine jóndi túsingen joq.

— Shúıkebas? Ony qaıtedi? — dedi esinep.

— Qaıtkeni qalaı?

— Áıel nege almaıdy deısiń be?

— Ie, ıe, Sarynyń ana ınjener qyzyn...

— Tanany aıtasyń ba? Ony shúıkebas dep kim aıtty saǵan? Joq, Tana naǵyz altyn bas...

Jansulý burtıa qaldy.

— Kelmeı jatyp sol qyz bárińe birdeı unaı qalǵan eken? — dedi teris buryla berip. — Altyn bas bolsa, altyn bas - aq bolsyn, alyp ber onda sol altyn bas qyzdy ana temir bas inińe!

— Senikiniń bári op - ońaı. Jurttyń bári óziń deısiń be, qas qaqqannan túsinetin? Ol qyzdyń oıynyń qaıda ekenin qaıdan bilesiń?..

— Sonda tegin jatqan men ǵana ekenmin ǵoı. — Jansulý shyn ashýlanaıyn dedi. — Jurttyń qyzynyń bári qol jetpeıtin altyn, al biz bolsaq...

— Oı, oı, sen altynnan da qymbatsyń, — Hálel endi beri qarap jatty, — men aıtsam, seniń uǵympazdyǵyńdy aıtam.

— Báse...

Ekeýiniń de uıqylary shaıdaı ashyldy.

Erteńine munarasyna kelgen Jálelge, ońasha qalǵan Hálel:

— Jálel, osy sen nege úılenbeısiń? — dedi. — Ana Sarynyń ınjener qyzy...

Jálel aǵasynyń sózin bólip jiberdi.

— Burǵylaý sheberi Hálel Bestibaev joldas!—dedi kádimgideı shart ashýlanyp. — Qazir sizdiń aldyńyzda qandaı mindet tur: meni úılendirý me, álde myna býrovoıdy shapshańyraq qazyp bitirý me?

Býrovoıda avarıa bolǵannan beri inisiniń abyrjyp júrgenin biletin Hálel bul joly ashýlanbaı qaljyńdap:

— Ózekte barlaý jumysyn bitirmeıinshe, múldem úılenbeısiń be?—dedi yrjıa kúlip:

Aǵasyna daýys kóterip renjitip aldym ba dep qysylyp qalǵan Jálel, sabasyna tústi.

— Aldymen jer astyndaǵy munaı qabatyn tezirek barlap, zertteýdi oılanaıyq, — dedi, — úılený qashpas...

Eki bólmelik shaǵyn fın qurama úıiniń kire beris jaǵynan turǵyzǵan shyny qabyrǵaly keń verandanyń ishi lyq tolǵan kisi. Jalpy sany kóp bolmaǵanmen, veranda kólemine qaraǵanda tipti syımaı otyrǵan tárizdi. Birine - biri jalǵastyra qoıǵan stoldardyń ústi syńsyǵan tamaq, ishimdik. Qart munaıshy jańa týǵan nemeresinen eshteńe aıaǵysy kelmegendeı. Ózi kempirimen ekeýi uzyn stoldyń bas jaǵynda otyr. Ústinde appaq kóılek, búgin ǵana ıneden shyqqandaı jańa qara kostúm. Keýdesi tolǵan ordender men medaldar. Jıren murty men qoıý býryl shashyn ádemilep tegistegen. Shaldyń jetpiske kelse de otyrǵan otyrysy da, ózin - ózi ustaý beıimi de myǵym. Kıgen kıimi de keýdesindegi jarqyraǵan ordenderi men medaldary da bul adamnyń jurtyna eńbegi sińgen kisi ekenin kórsetip tur. Bári de oǵan kelisimdi, oryndy. Áke - sheshelerin stol basyna otyrǵyzyp qoıyp, qonaqtaryna qyzmet istep júrgen suńǵaq boıly balasy Iýrıı men aqsary kelgen operator bolyp qyzmet isteıtin taldyrmash deneli kelini Zına. Bul ekeýine járdemdesip qyzmet kórsetip zyr qaqqan bir - eki kelinshek pen jas jigitter bar.

Shal men kempirdiń oń jaǵynda Jandos, sol jaǵynda Hálel áıgili munaıshynyń jaqsy kóretin mırasqorynyń biri burǵylaý sheberi Valentın Shılov otyr.

Ózge jurttardyń ishinen erekshe kózge túserleri, erkekterden — áneýgi Mańǵystaýǵa áıelimen kelgen Sálimgereı, Jálel, qyz - kelinshekterden, sóz joq, Tana men Gúljamal. Ásirese, Sálimgereıdiń túr - kelbeti ózgeshe. Mańǵystaýdaı ystyq dalaǵa qonaq ekeni birden baıqalyp tur. Alpystan asyp ketkenmen, betinde bir de bir ájim joq, aqsary júzin kún shalmaǵandaı, sál ǵana qońyrlanǵan. Ústinde qala serýenderine ǵana laıyqty aspandaı kógildir kostúm. Qyraýlanǵan qalyń shashyn jastarsha tolqyndata jelkesine qaraı túsirip jibergen. Otyrysy da, ózin - ózi ustaýy da pań...

Sirá, toı bastalǵaly birkelki ýaqyt ótip ketken tárizdi, keıbireýlerdiń mańdaıynan teri shyp - shyp shyǵyp, kózderi ádettegisinen góri jaınaı túsken. Stol basy gý - gý sóz, áńgime. Oqtyn - oqtyn qýana kúlgen áıelderdiń daýsy da estiledi.

Bir kezde ózine osylaı qaraǵan Jáleldiń endi Tanany iship - jep ólip bara jatqanyn kórgen Gúljamal ne isterin bilmedi. İshi laýlaı jónelgen órt tárizdi. Ǵajap! Jany neǵurlym kúıe tússe, solǵurlym erni kezerip, betiniń qany qashyp, ón boıyn bir yzǵar qaryp bara jatqandaı aqyryn dir - dir etedi. Muny Gúljamaldyń ózi de sezip otyr. Biraq búıtpesine álsiz tárizdi...

Qonaqtar dalaǵa shyqqanda tún tastaı qarańǵy eken. Aspannyń teń jartysyn bult jaýyp alypty. Tek kúnbatys ashyq jaqtan on shaqty juldyz jaltyraıdy. Shyqqan jurt gý - gý áńgimelesip, ekeýden, úsheýden bas qosyp ersili - qarsyly júr. Úıdiń bir buryshynda bes -alty jigit shylym tartyp, áldeneni aıtyp qarqyldaı kúlisip tur. Sálimgereı men Gúljamal shyqpaı qalǵan tárizdi, kórinbeıdi. Tana tereze sáýlesi túsip turǵan jerdegi tastyń ústinde otyrǵan Jáleldiń qasyna keldi.

— Qydyrmaı nege jalǵyz otyrsyz?—dedi ol kúle sóılep. Jálel ornynan túregeldi.

— Tún tym qarańǵy eken, — dedi ol dala jaqqa qarap, — jalǵyz adam qarańǵyny jaqsy kórmeıdi ǵoı. Ekeý bolsa bir sári.

— Onda men qosylaıyn. — Qyz syńǵyrlaı kúldi. — Biraq men bir sý júrekpin. Qaradaı úreıińizdi alyp júrmesem qaıtsyn.

— Eki adam bir - birine serik qoı. Júrińiz. Joq jerden qorqa qoıatyndaı jaǵdaı týa qoımas.

— Onda, kettik. Tek ózińiz qorǵan bola kórińiz.

Bular áldeneni sóılese, júz qadamdaı jerdegi qurylys aǵashtarynyń ústine baryp otyrdy. Ózge jurttyń dabyrlap sóıleskeni estilip tur. Áldekim dombyraǵa qosylyp «Kórgem joq Gýrevteı jer bıigin» shyrqap jatyr. «Ýa, pále!» dep qoshamettep qoıady ánshiniń daýsyna rıza bolǵan qostaýshylar.

Baǵana jigit bitkenniń báriniń Tanaǵa qaraı bergeni buǵan unamaǵan. Tana da adam ǵoı, bu da ózine álsin - álsin suqtanǵan eki - úsh jas jigitke kóz aýdarǵan. Bul jaı - aq qaras shyǵar, biraq Jáleldiń júregi kenet týlaı qalǵan. «Eger sen qyzdy shyn súıetinińdi bilmeseń, onyń bóten adammen jaqyn otyrǵanyn kór. Sonda júregiń bar syryn ózi aıtady», — dep aqyn beker jazbaǵan bolar. Jálel de osy sátte óziniń Tanany shyn jaqsy kóretinin ábden uqqan. Sol mınýtte ol Tanany bireý alyp ketetindeı qoryqqan. Qyzba qandy Jálel dál qazir baryp Tanaǵa: «Men seni jaqsy kóremin», — dep syryn birden ashýǵa yńǵaılanǵan. Biraq ózinen kózin almaı otyrǵan Gúljamaldy ańǵaryp, abyrjı qalǵan. Sol Tana qazir, mine, qasynda otyr. Jandarynda qarańǵy túnnen bóten kýáleri joq. Biraq Tanaǵa kópten mazasyn alǵan syryn ashaıyn dese, aýzy barar emes. Dál bir óz oıyn aıta bastasa, qyz ornynan turyp ketetindeı. Osylaı Tananyń qasynda ún - túnsiz máńgi - baqı otyra berýge bar. Oǵan sóıtý dúnıedegi eń bir tátti rahat sekildi. Bul arada Tananyń ádemiligine qyzyǵyp kózimen iship - jep bara jatqan eshkim joq. Júregine eshkim qyzǵanshaqtyq otyn jaqpaıdy. Júregi bir tamasha qýanyshta búlk - búlk etip, aqyryn soǵyp eljirep júre beredi. Biraq Tana onyń bylaı tilin kesip alǵandaı únsiz otyrǵanyn tilemeıdi ǵoı. Iá, ıá, ne surap edi? Á, adaldyq týraly sóz qozǵamaqshy bolǵan edi ǵoı. Tananyń áneýgi bir suraǵynan Jálel bunyń Gúljamal ekeýiniń arasynda bolǵan baılanysty estip qalǵandaı syńaı kórsetken joq pa edi, sony syltaý etip Gúljamaldyń opasyzdyǵyn, óziniń aldanǵandyǵyn sóz etpek edi ǵoı. Biraq mynandaı túnde, qasynda mynandaı janyńdaı jaqsy kóretin qyz otyrǵanda opasyzdyq etken bireýdi sóz etý jón be? Árıne, jón emes, Gúljamal kim? Ol bir umytylýǵa aınalǵan tús. Tústi sóz etip ne keregi bar?

— Men bireýdiń jylaǵanyn jaqsy kórmeımin, — dedi ol kenet aty - jóni joq.

Qyz taǵy kúldi.

Bul arada jylap otyrǵan kim bar? Buny nege aıttyńyz?

— Tarıh — teńiz, — dedi. Jálel óziniń túsiniksiz oıyn jalǵap, — Adamzat tarıhyna bir adamnyń kóz jasynyń esh maǵynasy joq. Biraq tarıh teńiz bolsa, sol teńiz álgi tamshy kóz jasynan quralmaı ma?

Qyz endi abyrjı qaldy.

— Siz únemi osylaı sóıleısiz be? Álde meni kórgen soń fılosofıaǵa urynyp otyrsyz ba?

Jigit syryn jasyrǵan joq.

— Sizdi kórgen soń.

— Hege?

— Siz maǵan unaısyz.

Tana endi ishek - silesi qata kúldi.

— Qyz unaıdy eken dep adam qaıdaǵy joq túsiniksiz sózderdi aıta ma eken?

— Kúlmeńiz,—dedi Jálel. — Siz meniń qur ǵana sezimimdi emes, aqyl - oıymdy, ómirge degen fılosofıamdy oıattyńyz.

Qyz kúlkisin tyıa almady.

— Men sizge unaıtyn bolsam «unaısyń» dep tikeleı aıtpaısyz ba? Qaıdaǵy joq «kóz jasy, tarıh!» Op - ońaı nárseni sonshama qıyndatyp...

— Mahabbat sizge ońaı nárse me?

— Unaý men mahabbattyń arasy jer men kókteı ǵoı.

— Onda týrasyn aıtaıyn: men sizdi janymdaı jaqsy kórem!

Qyz ne derin bilmeı abyrjı qaldy.

— Al siz she? — dedi jigit qaıtadan.

— Siz de maǵan unaısyz.

— Siz de meni janyńyzdaı jaqsy kóresiz be?

Qyz múldem sasty. Jálel Tanaǵa óziniń sezimin dál búıtip, taıaqpen basqa salyp qalǵandaı etip aıtamyn dep ómirinde oılamaǵan. Osynyń bárine búgingi kesh aıypty. Ózgelerdiń Tanaǵa qyzyǵa qaraǵany kináli. Bireý ony ózinen tartyp áketetindeı, endi mine bar oıyn laq etkizip tóge saldy. Asyqqany sonshalyq — sózine fılosofıalyq astar beremin dep basyna kelgen áldenelerdi shatty. Árıne, budan keıin Tana buny bir jyndy sanap, qalaı qashyp ketýin bilmeı otyrǵan shyǵar. Ózime de sol kerek! Áli kúnge deıin bir qyzben durys sóılesýdi bilmeımin.

Biraq Tana Jáleldi aıyptaýdan tipti alys edi. Óıtkeni jigitti bu da jaqsy kórip qalǵan. Buny ol áneýgi kúngi kishkentaı janjaldan keıin, uzaq ýaqytqa deıin jolyǵysa almaı júrgen kúnderinde uqqan. Sol kúnderde «taǵy da Jálelmen kezdessem eken!» degen tilek úlken armanǵa aınalyp, júregin kádimgideı aýyrta bastaǵan. Nege Jáleldi jaqsy kórip qaldy? Oǵan jaýap berý qazir Tanaǵa da qıyn. Búkil aqyl - oıynyń, sezim - qıalynyń bári qosylyp jaýap beretin suraqqa, tek júrektiń soǵýymen dáleldeý durys bolmas edi. Jáleldi jaqsy kórdi. Jaqsy kórip edi, «Nege jaqsy kóresiń?» — degen suraqqa júregi jaýap izdetpedi. Mahabbattyń mine osyndaı jan túsinbes syry bar. Al shildeniń ystyq kúninde adamnyń aqpan - qańtardaǵydaı qalsh-qalsh etip tońǵanyn kórgenderiń bar ma? Jáleldi kórgen saǵattan - aq búgin Tanany osyndaı sezim bılegen. Bóten jigitterge kóz tastaǵanmen, kisi toly úıden ol tek Jáleldi ǵana kórgen. Tek sonyń kúlgen daýsyn ǵana qulaǵy estigen. Bar jan - tánimen odan «seni súıemin» degen sózdi ǵana estýdi kútken. Endi sol saǵynǵan sózin estip edi, júregi tynyshtalýdyń ornyna burynǵysynan jaman oınaı jóneldi.

Tana bir qyzardy, bir bozardy. Tún mahabbattyń dosy degen osy eken, bunyń betiniń qalaı qubylǵanyn jasyryp - aq baqty.

Dál osy kezde bulardy izdegen daýystar shyqty.

— Qazir!—dedi Tana daýystap. Onyń úni bir túrli qýanyshty, qudiretti estildi.

— Jaýabyn búgin ber, — dedi Jálel túregele bepip, — shydaı alar emespin.

Bular qatarlasa júrdi. Tana Jáleldiń qoltyǵynan ustady. Jigit endi qyzdyń aıaǵyn erkeleı shattana basqanynan onyń qýanyshty ekenin túsindi. Kenet boıyn bılep ketken bir alýan kúshti toqtata almaı, Tananyń belinen qushaqtaı ózine tartty. Qushyrlana súıdi. Tana jigittiń súıgenine dirildegen ernimen aqyryn ǵana jaýap berdi. Jálel burynǵydan da jaman qýanyp ketti. Qyzdyń buryn bótendermen súıisip ádettenbegenin onyń erniniń aýzyna jabysa qalmaı ázer - ázer ǵana tıgizgeninen baıqady. Joq, bul Tana ádettenbegen shattyq.

Bular úıge kirgende jurt taǵy taǵamǵa otyrǵaly jatyr eken. Qýanysh pen qaıǵyny kisi qansha jasyram degenmen jasyra almaıdy, ishte jata almaı, biri túndeı túnerip, ekinshisi kún kózindeı kúlimdep, eriksiz adamnyń syrtyna shyǵady. Gúljamal Tananyń jarq - jurq etken kózinen qýanyshty qaıtqanyn uqty. Kenet kúndizi qarańǵy bola qalǵandaı oǵan eshteńe kórinbeı ketti. Janynyń aýyryp turǵanyn ózgelerge bildirgisi kelmeı, sozyla baryp, Jálelge qyryndaı otyrdy. Tabıǵatta kúıremeıtin eshteńe joq. Eń myqty degen granıt tasty da jańbyr men jel buzady. Al, adam tárizdi et pen súıekten jaratylǵan, tek óziniń jan qýatymen ǵana qıyndyqqa, kúızeliske shydaı biletin pendeni qaıǵy árqashan da kúırete alǵan. Tek ilýde bireý ǵana muqalyp taýsylmaıdy, tez aıyǵady. Al kúshi jetpegender qurt aýrýǵa shaldyqqandaı, birte - birte sónedi. Gúljamal áli Jáleldi shyn jaqsy kóretinine taǵy kózi jetti. Sóıtse de, syr bergisi kelmeı, ózin - ózi zorlaı kúlip, qolyndaǵy rúmkasyna aq araqty toltyra quıyp qyryndaı buryldy:

— Jálel, — dedi ol rúmkasyn kóterip júdeı kúlip, — myna sharapty búgingi seniń qýanyshyń úshin ishemin!

Biraq Gúljamal kúlmedi. Jálel rúmkasyn soǵystyrdy. Betine qarap edi, onyń kózinde móltildep turǵan jasty kórdi. Buny Tana da baıqap qaldy. Ózi baqytty adam, bireýdiń qaıǵysyn ońaı túsingen be, «mas bolyp qalǵan ǵoı?» dedi de qoıdy. Tananyń kúdigin shyndyqqa shyǵarǵysy kelgendeı Gúljamal:

— Seniń qýanyshyń úshin ishem... in, — dep rúmkasyn aýzyna apara berip edi, kenet qoly selk - selk ete jónele berdi de rúmkesi túsip ketti. Stol ústindegi tárelkege tıip shart syndy. Jurttyń bári Gúljamal men Jálelge qaraı qaldy.

— K schastú!—dedi bireý.

— K schastú!—degi ózge jurt ta dý ete tústi.

Biraq Gúljamal bulardyń sózine kóńil bólgen joq, baǵanadan beri ózin - ózi ázer ustap kelse de, endi shydaı almaı qaldy, sylq etip ornyna otyra ketti de, betin eki qolymen basyp solq - solq etip jylap qoıa berdi.

Baǵanadan beri ún - túnsiz otyrǵan Sálimgereı:

— Kótere almaıtynyń bar, ishpeýiń kerek edi, — dedi eshbir zilsiz, sóıledi de áıeliniń shashynan sıpap aqyryn sybyrlady, — jurttan uıat bolady, kózińniń jasyn súrt.

— Nervy!—dedi taǵy bireý.

— Mundaı ystyqta ishpeı - aq jylarsyń! — dedi basqa bireýi.

— Onyń ústine, áıel adam ǵoı!—dedi jany ashyǵan basqa daýys.

Biraq Gúljamal boıyn tez jınap aldy. Jańa ǵana solqyldap jylap otyrǵan Gúljamal emes ol, eki kózi kúlim qaqqan qaıǵy - qapersiz jaınańdaǵan jas áıel.

— Ǵafý etińizder, — dedi ol basqa bir rúmkany alyp, — mundaı ádetim joq edi, júregim áldeqalaı qysylyp ketkeni.

Jurt «ýf!» — dep demin alǵandaı boldy. Áldekim:

— Káni, jigitter, myna shirkindi alyp qoıaıyq, — dedi.

— Neniń qurmetine alamyz?—dedi bóten bir jigit.

— Kishkentaı Mańǵystaýdyń úlken Mańǵystaý bolýy úshin!

— Durys tost!

— Tamasha tost!

Toı burynǵy arnasyna qaıta kóshti. Jálel ań - tań. Gúljamaldyń mundaı qubylmaly minezine burynnan da qanyq. Al bul jolǵysy bárinen de asyp tústi. Tana ekeýi úıge kirgendegi Gúljamaldyń qaıǵysyna, kezinde tunǵan jasyna nanǵan. Qolynan rúmkasy túsip ketip, solqyldap jylap qoıa bergeninde, onyń ózin áli de shyn jaqsy kóretinin, buny qıa almaı otyrǵanyna shek keltirmegen. İshteı alaı - túleı bop sasyp qalǵan. Ózin Gúljamaldyń osynshama jaqsy kóretini janyna qatty batyp ketken. Qatesin shyn túsingen eken dep, násili kisi aıaǵysh Jálel, ony jubatatyn sóz taba almaı qatty qınalǵan.

Sóıtken Gúljamaly kórer kózge kilt ózgerdi. Jáleldi oılap jylaǵan adam sekildi emes tipti. Adam dál osylaı zamatta qubyla qalýy múmkin be? Gúljamal sahnada turǵan artıska emes qoı. Jańa ǵana mahabbat azabyn arqalap qınalyp turǵan joq pa edi, kózdi ashyp - jumǵansha qalaı sol qaıǵysynan aryla aldy? Álde bul mineziniń kúshtiligi me? Joq, keı adam san qyrly gaýhar tas sekildi, qaı jaǵynan qarasań da birden jarqyraı kórine biledi.

Gúljamal da sondaı, qaıǵysynda da, qýanyshynda da, birdeı jarqyraı biletin adam ba?

Qaıtkenmen Gúljamaldyń toıdyń berekesin buzbaı ózin - ózi tez ózgertkenine Jálel ishteı rıza boldy.

...Jurt tarap, Tana men Jálel poselke shetindegi úılerine birge qaıtyp kele jatqanda, tún ortasy aýyp bara jatqan edi. Aspandy basqan bult seldirlenip, aı kórinipti. Álem sútteı jaryq. Qara maqpal aspan tórinde byjynaǵan juldyzdar, kókke qadap qoıǵan kúmis teńgelerdeı jarqyraıdy. Topyrlap taraı bastaǵan qonaqtardyń sońynan Tana men Jálel oqshaýlaý kele jatqan. Tana baǵanadaı emes, bir túrli júdep qalǵandaı.

— Álgi... — dedi bir kezde Tana kómeskileı, — Sálimgereı aǵaıdyń kelinsheginiń qylyǵyna túsinbedim.

— Men de...

— Saǵan ol burynnan tanys pa edi?

Jigit jaltarǵan joq.

— Tanys edi.

Tana úndemeı qaldy. Azdan keıin baryp: Tek, — dedi Tana jylardaı bop, — osyndaı bir tanys bireý sońyńnan jylap kelip, seni menen áketpese netsin...

Jálel kilt toqtady.

— Qoryqpa! — dedi ol shyn júrekten. — Seni menen endi adam túgil, qudaı da aıyra almaıdy! Tek mendikpin dep ýádeńdi ber!

— Berdim!—dedi Tana. Ol dál osy mınýtte Jáleldi ózinen bireý shyn tartyp áketetindeı qobaljýda edi. — Máńgilik sendikpin! — dedi bir keremet shabytty únmen. — Sendik bolmasqa kúshim jetetin emes! Bul — meniń aýzymnan eń alǵashqy shyqqan ýádem! Sen!

— Sendim!

Aı da burynǵysynan sulýlana túskendeı. Álem de burynǵysynan ajarlanyp ketkendeı. Kóktegi byjynaǵan juldyzdar da burynǵysyndaı qur kúmis teńgeler tárizdi jarqyramaıdy, qatar kele jatqan qyz ben jigittiń sózderin estip qýanyp ketkendeı jymyń - jymyń etedi...

Jálel men Tana qýanyshtan tunshyǵyp bara jatqandaı! Shirkin dúnıe qandaı ádemi ediń! Osynyń bárine ajar bergen, sán - saltanat bergen mahabbatty aıtsaıshy, mahabbatty!

III

Kúz keldi. Kúngeı - shyǵystan soqqan qara jel, ysqyra yshqynyp bir tolastamaıdy. Aspandy qaptaı jóńkile kóshken qoıý qara bult pen jerden kóterilgen qara - kórpe sur tozań ushtasyp ketken. Dala qazir qur ǵana kóńilsiz emes, adam shoshynarlyq jeksuryn, rabaısyz. Tipti aspanda qaraqus, jer betinde anda - sanda jalt etip kórinetin atjalman tyshqan da kózge túspeıdi.

Bir qýanyshy, taǵy tórt skvajınadan munaı atty. Ózek adamdaryna kenniń endi bir jarym myń metrdeı tereńdikte, geologıalyq jer jynysynyń júz besinshi qabaty men qatparlarynda jatqany anyqtaldy.

Hálelmen sosıalısik jarysqa túsken Oraz Áshirov pen Valentın Shılovtyń skvajınalary qazýdy toqtatty. Osynyń bári úlken munaıǵa jetkenniń belgisi edi. Jálel endi qondyrǵylardy kelesi burǵylaýda qaıda qoıý kerek, sonyń jabdyǵyna kiristi. Al, qazylyp bitken skvajınalar munaı qabattaryn synaýǵa ázirlenýde edi. Munaranyń teriskeı jaǵynan synaǵan kezde shyǵatyn munaıǵa úlken shuńqyr qazyldy. Bul joly jeti mıllımetr shtýser arqyly tekserilmek. Synaý bastalyp ta ketti. Jer maı qabatynyń syǵymy, armatýra ústińgi syǵym, taǵy basqa kórsetkishter alyndy. Bul qabattan táýligine seksen tonna munaı jáne qosymsha elý tekshe metr gaz joǵary kóterildi.

Bul úlken tabys edi.

Dál osy kezde Oraz skvajınasynda da synaý jumysy júrip jatqan - dy. Bunda da munaı fontany báseńdeı túsken. Kóp keshikpeı múldem toqtaýy da múmkin. Endi osyndaı jaǵdaı Valentın skvajınasynda da týdy.

Tabıǵı qysym arqyly ár skvajınadan shyqqan osy munaı qabattary taý jynystarynyń erekshelikteri zertteldi. Bul derekterdi bilmeı, jer astynan sońyra qansha munaı qoryn alýǵa bolatynyn esepteý múmkin emes. Bul jumysqa nemquraıdy qaraýǵa bolmaıdy. Óıtý «bizden keıin, meıli, dúnıe júzin topan sý alsyn!» deýmen teń. Mundaıǵa Erdender barar edi, al Jálel, Jandos? Joq, joq, olar búıte almaıdy. Olar — tek búgingi kúnniń ǵana adamdary emes, keleshektiń de joqtaýshylary. Sebebi, jan - jaqty barlanǵan munaı qabattarynyń geologıalyq, geofızıkalyq, gıdravlıkalyq maǵlumattaryn qorytyp kelip qana, jer astyndaǵy munaı qorynyń esebi shyǵarylady. Ol qor ken qory jónindegi úkimet komısıasynyń aldynda qaralyp, bekitilgennen keıin ǵana, qobdıshada jatqan altynnyń qansha ekeni sonda ǵana belgili sanalady. Bul qordyń ózi ekige bólinedi. Biri — jalpy qor. Ekinshisi — sol jerdegi zerttegen qazirgi tehnıka jetistigine sáıkes jer astynan alynýǵa bolatyn qor. Osyǵan baılanysty kásipshilik qurylady. Kásipshilik qurý úshin ǵylymı ınstıtýttyń oqymysty mamandary, ınjenerleri, ekonomıseri «TEB» atty tehnıka men ekonomıkalyq baıandama daıyndady. Osyǵan qarap kásipshilik qurýǵa shyǵatyn barlyq qarajat, qurylys, qazylatyn skvajınalar, odan alynǵan munaıdy qaı zavodqa jiberý, turǵyn úı salý jumysqa kerek adam mólsheri sekildi negizgi máseleler, sandar bekitiledi. Osynshama eńbek istelip munaıdy óndirýge kiriskende, eger barlaýshylar málimetterin durys kórsetpese, ne bop shyǵady? Bul halyqty, eldi, partıany aldaý. Sondyqtan da Jálel, Jandos, Alekseenko ózderine tapsyrylǵan isti adal aqtaýǵa tyrysady. Qıyndyqtan qashpaıdy. Óıtkeni mundaı adamdardy halqynyń kózderi, Otannyń maıtalman uldary dese de bolady. Mine, sondyqtan da bular óz jumystarynan jan - tánderin aıamady, ár isti uqypty qarady.

Bul jerdiń munaı men gaz jatysy eki úlken qatarǵa bólinedi. Birinshisi — on eki qabatty gazdy qatar. Bor dáýirindegi neokom — apt - alb kesindi mezgilinde qumdy, qumdaqty gaz ustaıtyn taý jynystarynan quralyp kelip, saz balshyqpen aralasa birneshe qabatqa bólinedi. Ekinshisi — budan tómengisi — bul munaı qatary. Bular tabıǵı syǵymda jatqandyqtan skvajınany ashyp jibergende ondaǵy suıyq dúnıe jer betine umtylady. Munaı syrtqa shyǵa túsken saıyn, qysym azaıady, aqyrynda fontan toqtaıdy. Mundaı qatardaǵy synaý jumysy ári qymbatqa túsedi, ári kóp ýaqyt alady. Ádette mundaı qabattar gaz - lıfti sekildi ádistermen synalady.

Ekspedısıa basshylary tabıǵı jaǵdaıda fontan bermegen skvajınalarǵa jasandy qysym beretin synaý ádisterin qoldanýdy uıǵardy. Qaıtken kúnde de qıyndyqtan qashpaı, kerekti maǵlumattardy alý kerek. Sóıtip ózderiniń jaǵdaıyna qaraı gaz - lıfti ádisin paıdalanýdy durys tapty. Ol úshin gaz qabattaryna skvajınalar qazyldy. Olardan alynǵan gazdardy arnaýly rezervýarlarǵa jınap, kompresorlar ákelinip, munaı kolonnalarynyń ishinen jińishke qubyrlar jiberip, solar arqyly gaz aıdaldy. Osy gaz qysymy kádimgi joǵary shyqpaı jatqan munaıdy jel úrgen kóbikteı astynan úrlep qaıtadan atqyzady. Ózi de munaımen birge jer betine shyǵady. Endi burǵyshylar skvajına janyna bólgish qoıyp munaıyn munaıdaı, gazyn gazdaı aıyryp paıdalanady. Bul ádis munaı skvajınalaryn kásipshilik qurylǵannan keıin júrgizilýi kerek edi, biraq sý jiberilgen skvajınalardy munaımen birge sý kóterilgen soń barlaýshylar buny qazir qoldanýǵa májbúr boldy.

Endi jańa qondyrǵylar ákelinip, jańa brıgadalar uıymdastyrylyp kúzdiń qara sýyǵy túse, Ózek munaı alańynda burǵylaýdan basqa otyzdan astam synaý munaralary bir kezde jumys isteı bastady. Kókke qaraı umtylǵan, samsaǵan munaralardy kórseńder, tań qalar edińder! Keshegi elsiz - kúısiz jatqan shóleıt dala osylaı bir keremet kásipornyna aınaldy. Kóp keshikpeı synaqtaǵy skvajınalar munaı fontanyn aǵyza bastady. Munaı tasqyny osylaı úzilmeı aǵylýǵa tıisti. Ózek barlaýshylary «ýf!» dep demin alǵandaı boldy. Biraq tabıǵat óziniń qoınyńdaǵy baılyǵyn, dúleı kúshpen tartyp alamyn degen adam balasyna ońaı bergisi kelmedi. Qıqarlana tústi. Barlaýshylar kútpegen apatqa taǵy ushyrady.

Háleldiń brıgadasy qondyrǵylaryn jyǵyp, uzyn - uzyn jalǵamalardy traktor poezyna tıep jatqan. Dálý aıynyń qarǵa adym qysqa kezi. Kún shyǵyp qalǵan. Jel de sál tolastaǵan. Aspanda azdaǵan alashabyr seldir bulttar ǵana kórinedi. Qum shańdaǵy da sharshaǵandaı, qummen aralas jáı ásheıin, jer baýyrlaı júgire túsken.

Kenet bir jas jumysshy aıqaılap:

— Iapyrmaı, ashyq fontan atylyp ketpese jarar edi! — dedi kúngeı jaqty kórsetip. — Qarańdarshy!

Jurt jigit kórsetken jaqqa qaraı qaldy. Sol sátte - aq bulardyń qulaǵyna ot arbanyń ysqyryǵyndaı ashshy daýyspen birge taýdan gúrildep ózen qulap jatqandaı qorqynyshty, úreıli bir ún estildi.

Bular kóz jibergen kúngeı jaqta, osy aradan bes kılometrdeı jerde, kúzdiń basynda «BÝ - 75» qondyrǵysy turǵyzylǵan edi. Burǵylaý brıgadasy bıyl Embi - neftiden kelgen jas jigitterden bolatyn. Orys, qazaǵy aralas.

Qazir sol bıiktegi munara kórinbeıdi. Onyń ornyna, munarany jaýyp ketken, odan anaǵurlym joǵary, aýmaǵy úı ornyndaı ǵajaıyp, qara qoshqyl tútinge uqsas birdeńe kókke kóterilgen. Alystan qaraǵanda sondaı úreıli, jan túrshigerlik. jer qoparylyp kókke shapshyp jatqan tárizdi. Bul ózinen ózi atylǵan munaı fontany edi.

— Tek adamdary apatqa ushyramaǵaı da! — dedi Hálel bir túrli qorqynyshty daýyspen.

— Sumdyq eken!—dedi bir jas jigit.

— Mundaı soıqandy kim kórgen?!—dedi ekinshi jas burǵyshy.

— Mynaý Jetibaıda atylǵan fontannan da soraqy tárizdi!—dedi bir mosqal kelgen burǵyshy.

Barlaý skvajınalary gaz qataryna jetkennen - aq qatty baqylaýǵa alynady. Sál bolmashy qate jiberseń — úlken apatqa ushyraý op - ońaı. Gaz tusyna jetkennen - aq burǵylaý úlken saqtyqpen júrgiziledi. Bul — ejelgi shart.

— Shamasy myna skvajınada sondaı saqtyq sharty buzylǵan. Rasynda solaı bolǵan eken. Osydan bir jyl buryn Gýrevtiń munaı ýchılıshesin bitirgen jas jigitter aıanbaı jumys istep kelgen. Burǵylaý nysanaǵa alǵan jerge jetken kezde, bular kúnimenen jer astyna paıdalaný qubyrlaryn jiberýmen bolady. Biraq sol kúni bitire almaıdy. Tań sáriden iske kirisip ábden qajyǵan jastar endigi azdaǵan jumysty keıinge qaldyryp, poselkege qaıtyp ketedi. Biraz tereńdikke jetken qubyrdan munaı men gaz syrtqa atqylap ketpes úshin skvajınanyń ishin aýyr laımen toltyrmaı, tek jeńil bekitip, qasyna operator bir jas jumysshyny qaldyrady. Buryn mundaıdan tájirıbesi joq bala jigit skvajınadan seskenerlik eshteńe biline qoımaǵan soń, endi esh qaýip joq eken dep, kórshi burǵylaý munarasyndaǵy joldastaryna ketedi. Burǵylaý sheberi de osynyń aldynda naýqastanyp, poselkege ketip qalǵan.

Jamandyq qas pen kózdiń arasyndaı jerden týady. Kenet skvajınaǵa salynǵan sazdy laıdyń ishinde gaz paıda bolyp, munaı qabatynyń ústindegi salmaq jeńildene túsedi. Sazdy laıǵa aralasa bastaǵan gaz ony kópirshitip, salmaǵyn jeńildetip joǵary kótere beredi. Aqyrynda kenet joǵary umtylǵan gaz ben munaı ústindegi bosańsyp qalǵan balshyq pen kópirshikti kóterip tastaıdy da, kókke qaraı ata jóneledi.

Kórshi munarada áńgime soǵyp otyrǵan jas jumysshy janartaý ústinen paıda bolǵan býdaq - býdaq lavadaı, óziniń osydan eki saǵat buryn tastap ketken skvajınadan ysqyra, gúrildeı aspanǵa shapshyǵan qara qoshqyl laı tárizdi sumdyqty sonda ǵana kóredi.

Óz betimen atylǵan munaı fontany óte qaýipti.

Buny jurttyń bári biledi. Ana jyly ıýldiń besi kúni Jetibaıda da osyndaı oqıǵa bolǵan. Tereńdigi eki myń alty júz metr altynshy nomerli skvajınaǵa burǵyshylar qubyr jiberip jatqandarynda, zaboıdyń qysymy kenet ósip ketip, jer astynan ysyldaǵan dybys estiledi.

Tańerteńgi saǵat tórt kezi eken. İsyl zamatta adam shoshyrlyq ysqyryqqa, gúrilge, qulaqty tas qyp biterlik jańǵyryqqa aınalady. Sóıtkenshe bolmaıdy, kózdi ashyp -jumǵansha jer astynan kókke atqan qara qoshqyl suıyq zat — munaı tastaı etip bekitilgen armatýrany julyp áketedi. Gaz, sý aralas munaı fontany bıiktigi qyryq bir metr munarany shomyldyryp, burǵylaý alańynda sel bop aǵady. Munaı fontanynyń bıiktigi alpys metrdeı bolady. Ertektegi bótelkeden bosanǵan jyn sekildi, kishkentaı ǵana tesikten jan - jaǵyna shashyraı túsip, alystan burqyldap qaınap jatqan qara bult tárizdi bop kóringen.

Munaı kúrkiri jeti kılometr poselkege de jetken.

Búkil poselke adamdary, bala - shaǵasyna deıin qalmaı munaı fontanynyń janyna jınalǵan. Sonyń ishinde Hálel de bar edi. Brezent plashyn kıip alyp, kókke atylyp jatqan munaıdy toqtatpaq bolyp kúreske túsken batyr jumysshylardyń qataryna bu da qosyldy. Biraq úsh myń metrge taıaý tereńdikten, úlken qysymmen kókke kóterilgen munaı, gaz, sý aralas suıyq zat eshteńeni shydatpady.

Mundaı óz betimen atylǵan munaı fontanynyń qaýpi Hálelge, árıne, belgili. Sonaý jer astynan kókke shapshyǵan suıyq zattyń ishinde túıirshik tastar da kezdesedi. Eger alda -jalda sol túıirshiktiń bireýi munara temirine kelip tıse, kádimgi shaqpaq tastaı ushqyn jarq ete qalýy daýsyz. Onda mynaý aspanmen tildesken alyp fontan lap etip janady. Ondaıda órtti sóndirý eki talaı is. Qyzýynan órttiń munaıyna jaqyndaýdyń ózi qıyn.

Sol úshin de Hálel asyqqan edi. Bular jan ushyryp fontan janyna jetkende, mashınalarymen Jandos ta, Jálel de, Iýrıı de kelip úlgergen eken. Bóten jigitter de jetipti. Sonaý poselke jaqtan shubyrǵan halyq kórinedi. Jurt bolyp qoldarynan kelgen járdemin aıamaı, halyq qazynasyn apattan qorǵap qalmaq.

Fontanǵa kúzetke qoıǵan jigit óz aıybynan jerge kirerdeı bop qorqyp, óńi joq, túsi joq, bezildep júr. Aýmaǵan jumyrtqa salyp qytqyldaǵan taýyq dersiń.

— Qudaı atty meni, qudaı atty! — deı beredi.

Skvajına brıgadasy da jetken eken.

Qajyrly kileń jas jigit. Biraq buryn mundaı keremetti kórmegen tájirıbesiz jastar ne isterin bilmeı, kókke shapshyǵan qara qońyr zatqa qarap, qur abyrjyp tur.

— Aý, bul qaı turys! — dedi entige jetken Hálel. — Toqtatý kerek qoı bul fontandy!

Ózi birinshi bolyp býdaqtaǵan maı ishine kirip ketti. Ústerinde brezent plashy bar taǵy eki - úsh jumysshy da munaı fontanynyń astyna endi. Sol - aq eken, serke bastaǵan otardaı, ózge jumysshylar da túse bastady.

Bular ne istemek? Jer qabatynyń astynan ysyldaı kep zamatta jetpis - seksen metr bıiktikke jetip qalǵan osynaý alyp kúshti qalaı toqtatpaq? Qalaı tunshyqtyrmaq?

Árıne, mundaı kúshke qarsy turý ońaı emes, ony aýyzdyqtaý óte qıyn. Ásirese, kókten qulap jatqan, munarany jaýyp ketken qaramaıly suıyq zattyń ystyǵyna shydaý tipti aýyr. Biraq bular budan da soraqy qıyndyqtardy kórgen er júrek jumysshylar emes pe, shydap baqty.

Árıne, mundaıda jurtty basqaratyn kisi kerek. Bul kisi — qazir Hálel. Jandostyń da, Jáleldiń de, Iýrııdiń de munaı apatyna kirip kete qoıýǵa ústerinde arnaýly kıimderi joq. «Fontan atylyp jatyr» dep baǵana kontor habar bergende, sol tósekterinen ushyp -ushyp turǵan qalyptarynda qoldaryna ilikken jeńil - jeńil kıimderin kıe salǵan. Ar jaǵynda úılerinen ata - ata jónelgen. Endi mine, fontandy aınala qur syrttarynan nusqaý berip, júgirisip júr.

Qazir bárin basqarýdy mindetine alǵan — Hálel. Jumysshy bitken sonyń degenin isteýde. Ózi quıyp turǵan ystyq sel astynda tur. Plashyn tumshalap alǵan. Tóbesinen tómen qaraı sorǵalaǵan ystyq munaıdy eleń qylmaı, jumysshylarǵa qolymen áldenelerdi nusqap buıryq berip, jantalasa qımyldaıdy. Jumysshylar onyń daýsyn estimese de, qolynyń yńǵaıyna qaraı, ózderine úırenshikti jumystaryn istep, ári - beri júgirisip júr. Aýyzdaryn ashsa aqsıǵan tisteri ǵana kórinedi. Bet - aýyzdary ip - ilezde qap - qara bop jabysqan qaramaıǵa boıalyp shyǵa keledi.

Bular qansha jantalasqanmen, skvajına tesigine zadvıjkaly armatýrany jaqyndata almady. Qansha mehnatpen tesik aýzyna taıaı alǵanmen, dál ústinen túsirýge kúshteri jetpedi. Jaqyndaı berse - aq bolǵany, jer astynan ysqyryna kókke atqan dúleı kúsh, ekpin armatýrany ustaǵan jigittermen birge, jan - jaǵyna shashyrata, ushyryp túsiredi.

Jumysshylar osylaı eki saǵattaı alysty. Tótep bere almaıtynyn bilgennen keıin Hálel amal joq surapyldyń astynan syrtqa shyqty. Jumysshylar da keıin shegindi. Bári de ábden qaljyraǵan, demderin ázer-ázer alady.

Jandos Alekseenkoǵa qarady.

— Fontan qysymy azaımaı eshteńe isteı almaımyz ǵoı deımin, — dedi ol,—dereý sheberhanaǵa jet. Arnaýly armatýra jasaýǵa kiris! Eki saǵattan keıin meniń kabınetime jınalamyz. Fontandy toqtatatyn arnaýly brıgadalar qurý kerek.

Jurt ne isteýin bilmeı abyrjýda. Kóbiniń qur shyqpaǵan jany. Júzderinen — jasyǵandyq, sasqandyq, amalsyzdyq, qoryqqandyq baıqalady... Qolynan eshteńe kelmeıtinin bilip, syrtqa shyqqan Háleldiń kózine ústinde sholaq jeńdi toqyma kóılegi bar, tórtpaq kelgen, arys keýdeli, ár qoly balǵadaı, qara bujyr jigit tústi.

Bul anada Tanaǵa tıisken jumysshy edi. Háleldi tań qaldyrǵan jigittiń tulǵasy emes, túri boldy. Jurt fontandy toqtata almaı qınalyp jatqanda, ol mynaý apattan ózine kerek bir orasan qýanysh tapqandaı, kózi bip túrli kúlimdep, betinde rahat oınaǵandaı ses kórsetip tur.

Jigittiń qylyǵyna yzalana qalǵan Hálel teris burylyp ketti. Qara tasqynyn býdaqtatyp fontan kókke ata berdi.

Ekspedısıanyń betke ustar ınjenerleri, burǵy sheberleri eki saǵattan keıin tegis Jandostyń kabınetine jınaldy. Fontandy qalaı tez toqtatý máselesi talqylanyp jatyr. Árkimde ár túrli oı bar. Tek solardyń ishinen eń tıimdisin tańdap alý kerek. Aqyrynda jurt ekspedısıanyń bas ınjeneri Iýrıı Alekseenkonyń usynysyna toqtady. Bunyń usynysy boıynsha apatqa ushyraǵan skvajınadan júz metr jerden kólbeı, janama taǵy bir skvajına qazylatyn boldy.

Sol skvajına arqyly úlken qysymmen fontan atyp jatqan skvajınanyń óńeshine barıt aralas saz laı eritindisi jiberilý kerek. Ertindi sementteı bop tez qatyp anyq atylyp jatqan fontan kómeıin tyǵyndaıdy.

Osy jumysty tezirek iske asyrý úshin kómekshilerine tıisti tapsyrmalaryn berdi de, Jandos kabınetine Jálel, Alekseenko, burǵyshy Háleldi alyp qaldy da, ózge jurtty bosatty.

Endi bular janama, kólbeı qazylatyn skvajınanyń uzyndyǵy qandaı gradýspen qazylatyny, onyń apattaǵy skvajınamen qıylysatyn núktesi qaı tusta bolýy kerek degen sekildi máselelerdiń esep - qısabyn qaraýǵa kiristi.

Daıyndyq jumystyń bári tún ishinde bitip, erteńine birshama skvajına qazý jumysy bastaldy.

Kókke atylǵan munaı fontany tek úshinshi kúni ǵana báseńdeı tústi. Tórtinshi kúni burynǵydan gúril, ysqyryq ájepteýir álsiredi. Jedel qazylǵan janama fontan nan jiberilgen barıt aralas laı bir táýlikten keıin sementteı bop qatyp, fontan toqtady.

Oılamaǵan jerden paıda bolǵan osy aıqas Ózek barlaýshylarynyń jeti kúnin aldy. Halyqtyń qanshama qarajaty bosqa ketti.

Háleldi munaı apatynan góri, osy qyrǵı qabaq jumys ústindegi ózi kórgen qara bujyr jigittiń qylyǵy tań qaldyrdy. Qandaı kúsh, qandaı qaırat! Túrinen kórinip tur. Biraq qylyǵy, qylyǵy qandaı óreskel! Ózge jumysshylar sózge kelmeı munaı surapylynyń astyna túsip jatqanda, bul artynan qolyn bir - aq siltep óz betine kete bardy. Buny kórgen Hálel ań - tań. Onyń bul júgensizdigin qalaı túsinýge bolady? Jumysshy adam búıtpese kerek edi. Joq, o da jumysshy. Biraq qandaı jumysshy? Qazir Mańǵystaýǵa kim bolsa sol kelip jatyr. Shyn eńbek qumarlarmen birge, kóp aqsha izdegender de aǵyl -tegil... Árıne, túrine qaraǵanda ol qara bujyr da, eńbek adamy tárizdi, al qylyǵyna kelsek, joq, eńbek adamy óıtpeıdi. Jumysshy halqynyń áneýgideı qıyn isinen bas tarta ma? Tartpaıdy! Ol mynaý shyǵyp jatqan munaıdy da, anaý salynyp jatqan úılerdi de— bárin de óziniki demeı me? Árıne óziniki deıdi! Sol úshin, halqynyń mereıi úshin qandaı qorqynyshtan bolsa da sheginbeıdi. Kerek bolsa, jan beredi. Al mynaý qara bujyr she?!

Keı jurt jumysshy adamdy kúndelikti jumysynan, kúı - jaǵdaıynan, ári ketse sehynan, zavodynan artyq eshteńeni bilmeıdi deıdi. Joq, ol beker. Qazirgi jumysshy, bizdiń barlyq zamandastarymyzdaı, oı - órisi keń, otandyq sezimi ótkir, ómirge, ónerge degen kózqarasy óskeleń adam. Al, sonyń biri — osy Hálel. Sol sebepten de oǵan qara bujyr alyptyń qylyǵy óreskel, joq, qur ǵana óreskel emes, tipti qubyjyq kóringen. Árıne, ózi bolsa, mundaı qıqarlyq istemeıdi. Halyq múlkin, Otan múlkin apattan qutqarý úshin jan pıda etýge bar. Buny ol osy apatta ózi bastaǵan kúresimen tolyq kórsetti.

Hálel endi oıyna maza bermegen qara bujyrdyń kim ekenin bilmek boldy. Surastyra kelip, bul jigit jaıynda uqqany: násili qazaq eken. Jastaıynan jetim qalǵan. Ee bilgeli túrme esigin talaı ret tozdyrǵan buzyqtyń biri kórinedi. Famılıasy Ajıgalıenko, aty Alesha. Qazir osyndaǵy bir qurylys brıgadasynda tizimde:

«Jumys isteýden, bos júrýi kóp, biraq aqshany jurtpen birdeı alady, brıgadır narádyn kem jabýǵa qorqady», — dedi ol týraly túsinik bergen bir qartańdaý kisi. Hálel osy jigitpen bir kezdesip, myqtap sóılespek boldy. Iá, ol sóılesti, biraq ekeýiniń bul sóılesýi sumdyq jaǵdaıda ázer bitti.

Tájirıbesi ózgelerden góri mol Hálel ashyq munaı fontany toqtalǵannan keıin, jas brıgadaǵa áli de eki – úsh kún ustazdyq járdem kórsetip, sharshap úıine kelse, áıeli Jansulý óziniń ákesi men Saryǵa shaı berip otyr eken.

Jaıdary áńgime ústindegi eki shal maı - maı bop qaljyraǵan Háleldi kórip, qaýjańdasyp oryndarynan túregeldi. Háleldiń munaı surapylyn sóndirýge apattyń ortasynda júrgenin óz kózimen kórgen Sary buǵan shyn rıza bolǵan pishin bildirip, súısine:

— Amansyń ba, batyrym, — dedi. — Baıaǵyda jeti basty aıdaharmen alysqan er jigitter bolady dep estıtin edik. Al endi aıdahardan aıbarly dáýmen aıqasqan shyn batyrlardy óz kózimizben kórdik. Qudaı bala - shaǵańmen kógertsin!

— Áıteýir, toqtattyq qoı,—dedi Hálel yrjıa kúlip.—Átteń, azdaǵan shyǵyn boldy... Amal bar ma?

— Iá, solaı ǵoı, — dedi ákesi. — Degenmen, er ekensińder, uzaqqa aparmaı aýyzdyqtadyńdar... Jaqsy, jýynyp shaıǵa kel. — Bestibaı dastarqan janyna qaıtadan otyrdy. — Aqsaqal, otyryńyz. Áńgimeńizdi aıta berińiz... Sosyn ne boldy?

Hálel qazanda jylyp turǵan sýdy úlken shelekke quıyp alyp, kıim - keshegin ıyǵyna sap jýynýǵa sholanǵa shyǵyp ketti. Eki shaldyń áńgimesi buǵan emis - emis estilip turdy.

Qaraǵym, sál suıyqtaý quıshy. Qaımaqsyz shaıdan sońǵy kezde júregi qurǵyr qyjyldaıtyn bop júr, — dedi Sary kesesin Jansulýǵa berip jatyp. — Sosyn ne boldy deısiń be? Sary ala túımeli, sary ala qylyshty Alashorda ákimi Ájiǵalı aýylǵa kelgende, esersoq jastyq qoı, sońynan az ermegenimdi óziń bilesiń. Kúsh qolynda bar adammen ákeı - úkeı bolý ol kezde bizdeı aqymaqqa bir dáreje. Artynan baryp bildik qoı, ol biz tárizdilerdi paıdalana bilgen eken. Shirkinniń kómeıi keń edi! Túıeni túgimenen jutatyn. Biraq odan Ájiǵalı kógerdi me? Joq, árıne... Sońynan ózimen eki ret kezdestim.

— Ájiǵalımen be? Sonyńdy aıtsaıshy, ana jyly «Ájiǵalıdi kórgen joqpyn, bilgen joqpyn» dep azar da bezer bolyp ediń ǵoı.

— «Qoryqqan kóleńkesinen úrkedi» degen... Bandy bolyp ketken adamnyń bálesi tıer dep, eki týyp bir qalǵanyń bolsa da aýlaq júrgendi jaqsy kórdik emes pe? Iá, onymenen qalaı kezdeskenimdi aıt deısiń be?.. Qaıbir toı - dýmanda ushyrasty deısiń... Túıebaı kámpeskelenýinen bir jyl buryn ǵoı deımin... Ájiǵalıdi qum astyna sińip ketipti degendi buryn emis - emis estip júrgenmin. Aýylymyz jaıylymǵa Bozashyǵa kóship bara jatqan bolatyn. Kóshti qudyqtyń qasyna toqtatyp, túıeniń qomyn alyp qonyp jatqanbyz. Tún ortasy aýa bireý qosymnyń janyna satyr - sutyr etip jetip keldi.

— Sary, barsyń ba?—dedi bir úreıli daýys. — Shyǵyp ketińizshi.

Aı jaryq edi. Shyǵa kelsem, ústinde qazaqy kıimi bar atyn jetektep bireý tur. Sary ala peshpenti bolmaǵanmen tanı kettim, Ájiǵalı eken.

— Aý, Ájiǵalısyń ba, barsyń ba? — dedim qorqyp ketkenimdi de, qýanyp qalǵanymdy da jasyra almaı.

— Saryeke, — dedi Ájiǵalı aptyǵa, — sizge hal - jaıymdy túsindirer ýaqytym joq. Qudaı jazsa, artynan aıtarmyn. Al qazir... Qashqyn eki úı qum arasynda kóship júr edik... Joq jerden jalǵyz balam Alandy jylan shaǵyp, hál ústinde jatyr. Ózimizde túıeden bóten kólik joq. Barymyzdyń túri mynaý, — ol artynda búıiri solqyldap, ústinen kóbik atyp, basy jerge salbyrap ketken kári mástegin kórsetti, — osy araǵa ázer jetti. Osydan otyz shaqyrymdaı jerde, Qaınarqudyqtyń tusynda shópten dári-dármek jasaıtyn qarıa bar kórinedi. Bir kómek tıse sodan tıedi. Tezirek jetip, dári - dármegimen ózin alyp kelýge júrdek at kerek. Múldem emes, sońynan ózim ákep berem. Áke aýlyna barýǵa óziń bilesiń, kórinýimdi kútip júrgen ańdyǵandar kóp...

Bala shirkin baýyr etten jaralǵan emes pe, bári de bóltirigi úshin oqqa ushady, Ájiǵalıdiń daýsy maǵan óte úreıli estildi. Balasy úshin qorqyp turǵanyn daýsynan tanydym. Artynan baryp bildim, úsh jasar jalǵyz ulyn qumnyń sur jylany shaǵypty. Batshaǵar, qum jylanynyń ýyty qandaı! Ol shaqqan túıe de táýlikke ázer jetedi. Bala bıe saýymyna jetpeı ólip keter me edi, eger ákesi sol sátte jylan shaqqan jerin aýzymenen soryp almaǵanda. Ýytyn boıyna taratpaıtyn etip, tizesiniń joǵary tusyn qaıys belbeýmen myqtap turyp býnap úlgiripti. Eki úıdiń túıesi men eshkileriniń sútine balany salyp qoıyp, Ájiǵalıdiń maǵan jetip turǵan beti eken.

Bálendeı aýqatym bolmaǵanmen, júırik jalǵyz kúreńim bar. Jarysqa salam ba dep jańa ǵana jarata bastaǵan edim. Sol kúni sýytylyp jelide baılaýly turǵan. Urýymyz bir Túıebaıdyń keshegi jalǵyz azamaty emes pe, maǵan da azdaǵan paıdasy tıgen kezderin óziń bilesiń... Onyń ústine, jalǵyz balasy anadaı bop jatqanda atyn aıap qaldy dep sońynan kektenip júre me dep te qoryqtym. Otyz shaqyrym jerge shaýyp baryp qaıtýǵa tek meniń kúreńim ǵana jaraıdy, qımasam da amal joq:

— Berdim myna jalǵyz atymdy!—dedim jelidegi júırigimdi kórsetip.

Ájiǵalı óziniń mástegin bizdiń aýylǵa tastap, kúreńime minip, qustaı ushyp kete bardy. Árıne, sol ketkennen júırigim qaıtyp oralǵan joq, sol joly zoryǵyp ólipti. Tym qatty shapqan kórinedi. Biraq álgi dári - dármek jınaıtyn qarıany ákep, balasyn ajaldan aman alyp qalypty. Sońynan Ájiǵalıden bir japyraq sálemdeme qaǵaz keldi maǵan. Rahmetin aıtypty. Báıgi kúreńimdi soryqtyryp óltirgenine jaman qynjylypty. Bul jaqsylyǵyńdy tiri júrsem bir qaıtararmyn, al menen qaıtpasa myna jalǵyz balamnan qaıtar depti ol hatynda. Júırigimnen aıyrylǵanym qabyrǵama aıazdaı batty. Qulyn kúninde bar eshki - qoıymdy berip, bireýden satyp alǵan edim. Amal qansha bir kezdegi tilektes adamnyń jalǵyz ulyn ólimnen qutqarǵanymdy táýba ettim. O da bir quba jonnyń qasqyry ǵoı, izi - kúıin eshkimge bildirip kelmegen eken. Qaıda kóship, qaıda júrgenin maǵan da aıtqan joq. Al qumdaǵy eki úı degen ne? Bir qap tarynyń ishindegi tyshqannyń kishkentaı eki qumalaǵy tárizdi, kim ony izdep taba alady?

— Ekinshi ret qaıda kezdestirdiń?—dedi Bestibaı.

— Qaraǵandyǵa qashyp baryp, jumys istep júrgenimde, umytpasam otyz ekinshi jyly ǵoı deımin. At - arba tazalap júrgem. Qaıdan tapqanyn bilmeımin, ishki jaqqa jaldanyp júrip bara jatyr eken, baıaǵy ózim járdemdesken jeti jasar balasymen bir tún úıimde qonyp shyqty. Senim qaǵazdarynyń bárin myqtap oryssha ózgertip alypty. Týǵan elden osy ketkenim múldem ketkenim shyǵar, eger er jetip, adam bolsa, myna jalǵyzym týǵan elin ózi izdep keler dedi. Balasynyń túsi de ózi tárizdi sýyq eken. Kesken tomardaı qoshqyl, biteý bitken bir som dene. Sol jyl bir aýyr jyl edi ǵoı, áıteýir óndiris - kásipti jerde bolyp, taqa qara sýǵa qarap otyrǵan joq edik, bar - barymyzsha syıladyq, sonyń aldynda ǵana osy ekinshi qatynymdy, Tananyń sheshesin alǵam, kir - qońyn jýyp, balasyna Begisimniń jas kezderindegi ondaı - mundaı, teri qulaqshyn, túıe jún kúpi tárizdi eski - qusqy kıimderin berdik. Rızalyq bildirgen Ájiǵalı eger qatynyń bala tapsa, Alańym aǵasy bolar, búgingi istegen jaqsylyqtaryńdy umytpas dep júrip ketti. Sodan qaıtyp ony kórgem joqpyn. Balasyn da kezdestirmedim.

Osy kezde jýynyp bolǵan Hálel úıge kirdi. Áńgimeniń uzyn yrǵasyna túsingen ol:

— Álgi kisiniń atyn kim dedińiz, — dedi Saryǵa, — jáne balasynyń aty qalaı edi?

— Óziniń aty Ájiǵalı, balasynyń aty Alań. Jaı suradyń ba?

— Jáı, ásheıin, — Hálel sál oılanyp qaldy, «qara bujyrdyń ákesiniń aty Ajıgalıenko, óz aty Alesha dedi ǵoı osy» dedi ol ózine - ózi. — Qyzyq eken!

Eki-úsh kúnnen keıin toqtap qalǵan skvajına qaıta júrmek! Qandaı keremet! Jálel buǵan óte qýanǵan. Búgin jumysynan úıine kóńildi qaıtýdyń sebebi osynda edi.

Jalpy, Jálel ózi qorshaǵan álemdi — jerdi, kókti, sýdy, adamdy, ósimdikti, jan-janýardy — bári - bárin óte qymbat baǵalaıtyn. Solarmen birdeı ózin de óte baı sanaıtyn. Árıne, onyń baılyǵy rýhanı, kóńil baılyǵy ǵoı. Mundaı ózgege jany jomart, sana - sezimi baı kisiniń ómirge degen kózqarasy da bólek, qımyly da ózgeshe keletin ádeti.

Eger seniń ıgilikti isińnen bireý ónege alsa, sonyń ózi qandaı baqyt! Al Jálel, Jandos, Hálel, Valentın, Oraz, Iýrıılerdiń qaharman eńbekteri qanshama adamǵa úlgi. Qanshama adamdy qýantady. Shabyttandyrady!

Sondyqtan da Jálel ózin baqytty sanaıdy. Átteń, tek osy jaqsylyqtyń ishinde onyń úlken úlesi bar ekenin kóp jurt bilmeıdi. Keıbireýler bilse de, ádeıi bilgisi kelmeıdi. Bul, árıne, ókinishti. Iá, adam bitkenniń bári keń peıil jaratylmaǵan. Bireýler basqalardyń jaqsy isin kórse kirpiksheshen tárizdi jıyryla túsedi. Óz qolynan ondaı is kelmeıdi. Al is keletinderi kirpideı jıyrylyp, tikenek ınelerimen shanshyp óltirýge bar... Al, Jálel ondaı adam emes. Onyń bar ataq - dańqy serikterimen birge istegen isterinde jatyr. Ol — solardyń biri. Aqyn, ánshi, tárizdi bıikke shyǵý onyń talaıyna jazylmaǵan. Shyńǵa joldastaryńmen birge shyǵý buıyrylǵan. Bul — onyń úlesi. Ozsa — serikterimen birge ozady, qalsa — birge qalady. Sol sebepten, Jálel kollektıvtiń bir múshesi bolýyn qanaǵat etken, Táýbá degen! Ózgeden darynym artyq bergenim kóp dep ózin jeke ataýdy suramaǵan. Kollektıvimen birge halqyna bergen jaqsylyǵyna qýanǵan. Al jurt qýanar is istep, oǵan óziń de qýansań, budan basqa baqyt bar ma? Árıne joq. Ras, túbi aqyn, ánshi, ǵalymdardaı sen de artyńdaǵy urpaǵyńnyń atasy, babasy bolasyń. Álsiz, belgisiz ata - babany eshbir urpaq maqtan etpegen. Olarǵa da seniń dańqyń, ataǵyń kúnderdiń kúninde óte kerek bolady. Biraq sol urpaqqa qaldyrar áıgili ataǵyń bolmasa ne isteısiń? Onda sen olarǵa aspanda byjynaǵan kóp juldyzdyń birisiń. Kúni de, Aıy da, Marsy Da, Sholpany da, Iýpıteri de emessiń. Jaı juldyzsyń. Atsyz juldyzsyń. Demek, atsyz bolsań da, juldyz bolǵannyń ózi ne turady! So da jetedi urpaqqa! Tek sol kóp juldyzdyń biri bolyp, kókte jarqyraı bil! Tura bil! Mine, seniń mindetiń! Sondyqtan da Jálel jan - tánin aıamaı jumys isteıdi. Al sol jumysy nátıjeli bolsa — jas baladaı qýanady, ózin baqytty sanaıdy.

Mine, qazir de ol ózin osyndaı qýanyshta sezingen. Sol sebepten yńyrsyp óleń de aıtyp qoıady. Aspanda aı aqyryn jyljıdy. Seldir bitken ushpaly aqsha bulttar aıdyń betin qymtap jaba almaı, jaı bir qoıanshyq adamnyń ezýinen kópirinip jerge túsip jatqan aq kóbikteı, túıdektenip keıin qalyp barady. Onyń kúmis sáýlesinen jer beti qalaıy tárizdi aqshyl tartqan. Tún ortasy taıap qaldy - aý degen Jálel júre tústi de, sol sátte toqtaı qaldy. Poselke shetinde oqshaýlaý turǵan tóbeniń eteginde otyrǵan Gúljamaldy kórdi. Rasymen Gúljamal ma? Joq, aı sáýlesine shomylǵan sý perisi tárizdi bireý. Onyń Gúljamal ekenin Jálel kózimen emes, júregimen tanydy. Sál kidire qaldy da, qaıtadan júrdi. Qashar qylmysym joq qoı, meıli!» dedi ol ishinen.

Jáleldi kórip, Gúljamal otyrǵan jerinen túregeldi, Baıaǵy Gúljamal, kerbez Gúljamal, sulý Gúljamal, Tek aqshyl túsi bozǵylt túnde burynǵysynan da bozara túsken. Iyǵynan tómen tógilip jatqan qyzǵylttaý sary shashy, aı sáýlesimen oınaǵan qyzyl altyn tolqyndar tárizdi.

— Bir - eki kúnnen keıin júretin bolǵan soń saǵan jolyǵyp qalaıyn dep ádeıi kútip otyr edim, — dedi ashý, zilsiz, jaı jadyraı sóılep ol, — renjimessiń deımin.

Jálel renjirin de, renjimesin de bilmedi.

— Sálimgereı aǵaı jaqsy ma? — dedi, ony búgin tańerteń kórse de, bóten sóz taba almaı. — Ózi jasaryp ketken be, qalaı? Burynǵysynan anaǵurlym tyń tárizdi.

— Tyń bolmaı bireý oǵan júk artyp júr deısiń be?

— Jaı kúttiń be?

— Jaı bolsa, tún uıqymdy tórt bólip ne jynym bar?—Ol júdeı kúldi. — Aldymen júr, azyraq otyraıyq.

Ekeýi jańaǵy Gúljamal otyrǵan tóbe etegindegi jalpaq tasqa qatarlasa ornalasty. Gúljamal ishinde jatqan ýaıymdy jasyrǵysy kelip, sherli - shemensiz adamdaı kúle sóılegenmen, kóńiliniń uıqy - tuıqy ekenin Jálel kenet tolqı, qobaljı shyqqan úninen baıqap qaldy.

Zaty adal jannyń qaıǵysyn adam sózinen emes, kózinen tanıdy. Betine aı sáýlesi uıalaǵan Gúljamaldyń kózinen Jálel esh nárse uǵa almady. Jáne uǵý úshin jóndep úńilip qaraǵysy da kelmedi.

— Árıne, sen maǵan áli de ókpelisiń ǵoı? — dedi Gúljamal aqyryn kúrsinip.

Jálel shynyn aıtty:

— Ókpeleýden góri, alǵashqy kezde saǵan qatty renjigenim ras.

— Renjidim?!— Áıel tań qalǵan tárizdi. — Men seni ózimdeı qapada ǵoı dep oılap edim.

— Joq, — dedi Jálel, — seniń júrip - júrip kelip kenet istegen opasyzdyǵyń meni qapalandyrýdan góri tań qaldyrǵan. Adamda sondaı da orasan jaman qasıet bolady eken -aý dep oıladym.

— Biraq báribir sen meni bir kúni bolmasa bir kúni tastap ketetin ediń ǵoı.

— Nege?

— Umyttyń ba, menen kishisiń ǵoı.

— Biraq kóńilim kári emes pe edi? Endi ǵana jasardy.

— Rasymen, sen ana qyzdy jaqsy kóresiń be?

— Iá, ólerdeı!

— Onda... Onda baqytty bol.

— Nege baqytty bol deısiń? Men qazirdiń ózinde de baqyttymyn. Orasan baqyttymyn!

— Al, men baqytsyzbyn. Sońynan túsindim. Shyn ǵashyqtyń súıgen adamyn umytýy — quldyń ózin mataǵan shynjyrdan bosanýynan qıyn eken. Shynjyrdy syndyrýǵa bolady. Al mahabbatty syndyra almaısyń, ol seni jibermeıdi, janyńdy aýyrtady.

— Buny buryn nege oılamadyń?

— Qolda bardyń qadiri bola ma?

— Durys aıtasyń, adam qolyndaǵy qýanyshyn saqtaı bilýi kerek. Sen saqtaı almadyń. Al men... shyn qýanyshym Tanany keýdemnen shybyn janym shyqqansha saqtaımyn ǵoı dep oılaımyn.

Gúljamal Jáleldiń ózine tipti oralmaıtynyna endi ábden kózi jetti. Biraq ol áli de bolsa birdemeni kútkendeı, ornynan turyp ketpedi. Ekeýi ún - túnsiz qatar uzaq otyrdy. Óıtkenmen, qatar otyrsa da, kóńilderiniń birimen - biri uzap bara jatqanyn ekeýi de sezindi.

— Qaıtaıyq, — dedi bir kezde Jálel.

— Qaıtsaq qaıtaıyq... — Ol Jáleldiń qolynan ustady...

Jálel buryshtan buryla túsip «azaptan qutyldym ba?» degendeı «ýf!» dep demin aldy. Biraq tym erte qýanǵan eken, shyn azap buny kútip turǵanyn jańa bildi. Álgi buryshtan óz úıine betteı berip qarsy kelgen Sálimgereıge tap boldy.

— Túý, jaqsy kezdestiń ǵoı, — dedi Sálimgereı shyn qýanyp ketip. Tóseginen turǵan adam - syndy, shashy taralmaǵan uıpa - tuıpa, ústinde ótektelmegen jeńil kostúm, penjeginiń jaǵasy ashylyp ketken.

— Gúljamaldyń qaıda ekenin bilmegen soń, izdep shyǵyp em. Uıqysy qurǵyr keler emes, — dedi ol aq jarqyn únmenen.

Jálel ne derin bilmedi. «Sonda Gúljamaldy meniń úıimniń qasynan izdeýi kerek pe edi? Álde birdemeni sezip qaldy ma?»

— Túnniń ózi de bir túrli jeksuryn ǵoı, — dedi Jálel.

Rasynda, qazir oǵan tún de, bar álem de qubyjyqtaı jat kóringen.

— Túý, budan artyq tún bola ma eken!—dedi Sálimgereı jas baladaı talasa ketip. — Aı bolsa mynaý, kúmisteı appaq, jerdiń betine aıamaı altyn sáýlesin tógip tur. Aspanda bir bult joq, jel de kúndegisindeı ekilene soqpaıdy. Álem bitken jym - jyrt. Búgingi tún tek baqytty jigitter men ǵashyq qyzdardyń kezdesetin túni.

Jálel terlep ketti. Múmkin, Sálimgereı artqy sózdi jaı ásheıin aıtqan shyǵar, biraq geologtyń kúdikti kóńiline sýyq pyshaqtaı tıdi. «Rasynda da, tún tamasha eken - aý... Maǵan nemenesi unamaı qaldy? Á, túsinikti. Dúnıeniń bárin maǵan búıtip tikenekteı etip turǵan jańaǵy Gúljamalmen kezdeskenim eken ǵoı».

Endi Jálel Sálimgereımen qatarlasa júrdi. Bular jańaǵy Gúljamal ekeýi otyrǵan tasqa qaraı kele jatyr. «Sálimgereı nege bul araǵa ákele jatyr? Rasymen kórip qaldy ma?.. Sosyn, ádeıi...» Jálel tipti abyrjyp tústi. O jaqqa barmaımyn deýge shamasy joq. Al baraıyn dese, Sálimgereı beıbastaqtyq etken jerin betine basqaly ákele jatqandaı, alǵa basqan aıaǵy keıin ketip, ázer qımyldaıdy.

— Biz shyn baqyttyń ne ekenin bilmeımiz,—dedi Sálimgereı álgi tósek tasqa otyryp jatyp. Uıqysy qashqan ǵalymnyń, sirá, sóıleskisi kelip turǵan - syndy. Shynynda da, ol qazir bir úlken pálsapany qozǵamaq. Ataq, baq, dáreje bir kezderde maǵan da dúnıedegi eń úlken baqyt kóringen. — Sálimgereı esine áldeneni túsirgendeı sál toqtady da, sózin jalǵap ketti, — Al Gúljamalǵa qosylǵannan beri kóz qarasym kóp ózgerdi. Shyn baqyt adamnyń birin - biri durys baǵalaýynda eken. Jalpy, kisiniń bir - birine jaqsylyq oılaǵanyna ne jetsin! Eger Gúljamal meniń oǵan degen kózqarasymdy baǵalamasa, maǵan jaqsylyq oılamasa, men dúnıedegi eń baqytsyz adam bolar edim.

Jálel aýa jetpegendeı, demin ázer - ázer aldy.

— Al dúnıedegi eń jaman adamnyń kim ekenin bilesiń be? — dedi Sálimgereı kenet basqa bir oıǵa kóshkendeı. — Tatý - tátti eki kisiniń arasyna túsip, tatýlyqtaryn buzatyndar — eń qunsyz jandar... Olar dymqyl inderindegi jyp - jylmaǵaı tyshqandar tárizdi. Denelerine qolyń tıip ketse, bir jaman aýrýy juǵatyndaı janyń túrshigedi.

Jálel jerge qaraı berdi. Kenet Sálimgereıdiń aıaǵyna jyǵylyp, óziniń kúnákár ekenin aıtyp keshirim suraǵysy kelip ketti. Biraq úlgermeı qaldy. Ǵalym sózin qaıta bastap ketti.

— Eger adamnyń taǵdyry baratyn jeri belgili temir jol tárizdi tip - tike sozylyp jatsa, — dedi ol álgi oıyna alystan oraǵytqandaı, — onda kisi ózin sol jolmen syrǵı beretin ot arba sekildi qamsyz, kúshti sanar edi. Óıtkeni, shyǵar, toqtar, barar jeri bári anyq. Biraq bundaı aldyn ala bári belgili ómir eshkimge qyzyq ta bolmas edi. Ómirdiń qyzyǵynyń ózi de sonda — adam erteńgisin de, odan arǵy kúngisin de bilmeıdi. Bári belgisiz. Sony belgili etem dep ol kúresedi. Oıy, aqyly, jigeri sol kúresine qanat beredi. Adam óziniń ne úshin ómir súrgisi keletinin, ne úshin kúresetinin biledi. Mundaı ómir qyzyqty, maǵynaly. Jańa aıttym ǵoı, jaman jandardyń qandaı bolatynyn... Olar álgideı maǵynaly ómirdiń qunyn uqpaıdy. — Sálimgereı áldene esine túskendeı toqtap qaldy da, qaıtadan sóılep ketti. — Mundaı kisiler ýaq keledi, adam men adamdy óshiktirýge qumar bolady, — Sálimgereı kenet Jálelge buryla qarady. — Osynyń bárin men saǵan nege aıtyp otyrmyn? — dedi.

Jáleldiń úni ázer shyqty.

— Bilmeımin...

Sálimgereı sál kúlimsiredi.

— Bilmeseń aıtaıyn. Sen maǵan óte unaısyń. Jassyń, jigerlisiń, aqyldysyń. Jáne meniń qatemdi taýyp munaı burǵylaý sqemasyn tyńnan qurǵanyń jaqsy ınjener ekenińdi kórsetedi. Árıne, bóten bireý bolsa, múmkin, qatesin moınyna almaı, saǵan kektene qalar ma edi, Qaıter edi. Al óz basym úıte almaımyn. Men de jas bolǵam, men de ózimnen úlkenderdiń qatesin talaı tapqam. Jáne bul kúnde ataq, dańqym óz basyma jetedi, adasqanyńdy moıyndaýǵa bolady. Onyń ústine, bul qateler basy ashyq qateler ǵoı, qur talasý jónge kelmes edi. — Ol taǵy sál úndemeı qaldy. — Áıtkenmen, jańa aıttym ǵoı, sen maǵan unaısyń dep. Sol unaǵanyń úshin jáne úlkendik, ustazdyq haqymdy paıdalana otyryp, bir aqyl aıtqym keledi. Árıne, ony sen tyńdar qulyq kórsetseń.

Jálel baǵanadan beri endi ǵana basyn kóterdi.

— Aıtyńyz, — dedi Jálel daýsy dirildep ketip.

— Árıne, kóringenge aqyl aıta bermeısiń, — dedi Sálimgereı taǵy da oılanyp. — Seni ózimniń keleshegim dep aıtyp otyrmyn. Taǵdyr joly qısyq - qısyq keledi, jol temir jol emes, quzy da, tuńǵıyǵy da kezdesedi. Sen de ot arba emessiń, et pen súıekten jaralǵan pendesiń, adasatyn da, sharshaıtyn da keziń bolady. Biraq sonyń bárinen adamnyń bir qasıeti alyp shyǵady. Esh ýaqytta da ókindirtpeıdi. Ol — kimniń bolsa da ar - uıatyn taza ustaýy. Ol ataq - dańq emes, oǵan darynyńmen, eńbegińmen jete almaısyń, ar - uıatyń ózińmen birge týady. Sondyqtan ony kózińniń qarashyǵyndaı qorǵaı bilý kerek.

Ekeýi de kenet ún-túnsiz otyryp qaldy.

— Sen de ǵalym bolarsyń, saǵan abyroı da, dáreje de keler, — dedi kenet qaıtadan Sálimgereı, — Biraq ar - uıatyńdy joǵaltyp alsań, ony eshteńemen de qaıtaryp ala almaısyń. Ol — dúnıedegi eń qymbat qasıet. Odan aıyrylmaýǵa tyrys. Túsindiń be?

— Túsindim, — dedi Jálel tunshyǵyp bara jatqan adamdaı qyryldaı sóılep.

— Túsinseń... Onda úıge qaıtaıyq. Gúljamal da kelip qalǵan shyǵar.

Bular poselkege qaraı qatarlasa júrdi. Ekeýinde de ún joq. Jálel malshyna terlep ketti.

Óz qylyǵynan óziniń uıalǵandyǵy sonshalyq, erteńine kezdesip qalǵan Tananyń betine qaraı almady. Asyǵyp bara jatqan bop, sóılespeı ketip qaldy.

Úsh kúnnen keıin Sálimgereıler júrip ketti. Tanaǵa Jálel jolyǵa qoıýǵa taǵy beti shydamady. Sóıtip júrgende Ózekte eshkim oılamaǵan bir sumdyq oqıǵa boldy. Ony Jálel bilgen joq. Bilýge jaǵdaıy da joq edi. Keshe ǵana jer astyna jiberilgen sý Hálel skvajınasynan munaı fontanyn qaıta atqyzǵan. Jálel dúnıeniń bárin umytyp, taǵy geologıalyq zertteý jumysyna shuǵyl kirisip ketken.

IV

Tuıyq minezdi Hálel eki nárseni ólerdeı jaqsy kóretin edi. Biri — kitap, gazet oqý. Ekinshisi — qoly bos ýaqytta oıǵa, qıalǵa berilý. Hat tanıtyn ǵana bilimi bar burǵyshyǵa kitap, gazetke qumarlyq erte keldi. Qarabuǵazǵa jumysqa kirgen jyly bir kúni ákesine Revkom bastyǵy Petrovskııdiń: «Óziń álipbıdi bilmeseń de, balalaryńdy oqyt. Saıası saýatyn ashýǵa tyrys. Bizderge onsyz ómir súrý qıyn Háleliń meniń balamdaı ınjenerlik oqýǵa túspedi dep renjime, jumysta júrip te bilim alýǵa múmkindik kóp. «Pravda» gazetin bes jyl boıy úzbeı oqyǵan adam, joǵary dárejeli bir mektepti bitirgendeı bolady», — degen sózi áli kúnge esinde. Osy sóz Háleldiń sanasyna qamshy bop tıdi me, jigit bola bastaǵannan - aq «Pravda» gazetin qolynan túsirmeı oqydy. Joq jalǵyz bul gazetti ǵana emes, ózge gazet, jýrnaldardy da jazyp aldyrdy, endi ol kitap degen bir baǵa jetpes qazyna ekenin uqty. Osylaı Halel óziniń jan dúnıesine kerek orasan bir mol baılyqqa kezdesti.

Al oıǵa, qıalǵa berilý — bul da onyń qur tabıǵı jaratylysynan, tileginen ǵana týǵan joq. Ken zertteý tárizdi, keıde óz kóleńkesinen bóten serigi joq qulazyǵan qý dalada uzaq jalǵyz júrip úırengendikten, oıyn, qıalyn joldas etý Hálelge ádetke aınalǵan. Oqyǵan kitaptarynyń ol qur ǵana qyzyq - qyzyq oqıǵalaryn, ondaǵy kezdesetin san alýan adamdardyń qylyqtary, minez - qulyqtary men olardyń taǵdyrlaryn, serpindilerin ǵana óziniń oı azyǵy etip qoımaıtyn, solarǵa elikteıtin, solardaı bolsam dep talpynatyn. Jáne Hálel sol oqyǵandarynan ózine kerek qorytyndylar da isteyge tyrysatyn. Belgili bir tujyrymdarǵa da keletin. Mysaly: Kún, Aı, Jer, Adam — báriniń ózine berilgen ómiri, merzimi bar dep senetin ol, sol kitaptardy oqyp bitkennen keıin, tek máńgi bitpeıtin oǵan ýaqyt qana bolyp kórinetin. Sodan baryp Hálel ózine qorytyndy isteıtin: «Kún, Aı, Jer mıllıardtaǵan jyl ómir súrse, al Adam kóp degende júz jyl ǵana turady. Meıli aýasy móldir taza taý basyna shyqsyn, meıli ómir baqı irimshik pen apelsın jesin, báribir kisi eki júz jyl jasaı almaıdy. Tabıǵattyń ár nársege, dúnıege, jan - janýarǵa arnap bergen ýaqyty bar, odan asý múmkin emes. Bar másele, dep tujyratyn Hálel, sol ózińe berilgen merzimdi az ba, kóp pe, — qalaı ótkizýde. Lenınniń ómir súrgen elý tórt jyly myń jylǵa bergisiz. Al istegen isi, tastap ketken joly áli mıllıondaǵan jylǵa ketpek. Árıne, jurttyń bári uly kósem tárizdi máńgi jasaı almaıdy, biraq árkim - aq ózine berilgen sol az jasty adal, parasatty etip ótkizýge tıisti».

Bul — Háleldiń istegen qorytyndysy, ómirge degen programmasy. Ol osy jolynan esh ýaqytta da taıǵan emes, taıamyn dep te oılamaıdy.

Mine, búgin de Hálel osyndaı bir tamasha oıda kele jatty. Jańa ǵana úıinen túski shaıyn iship shyqqan. Beti óziniń munaı munarasy. Búgin kúndegisinen góri qondyrǵysynyń qasynda kóbirek bolmaq. Óıtkeni aıdyń aıaǵy. Grafıkten sál keshigip, jospardyń oryndalmaǵan olqylyqtary bar, sony toltyrýlary kerek.

Tátti oıǵa berilip, kózi kúlimdep rahattanyp kele jatqan Hálel kenet toqtaı qaldy. Munaraǵa baratyn joldaǵy saıdyń erneýindegi kókpekte shógip jatqan ákesiniń ingenine kózi tústi. Bu da kóshpeli eldiń balasy ǵoı, jas kúninen - aq túıeniń jatysynan, turysynan ár nárseni ańǵaryp ósken - di. İngen basyn poselkege, art jaǵyn Qaraqumǵa bere shógipti. Túıeniń bylaı jatýy qubyladan kele jatqan qumdy daýyldyń belgisi. Hálel dereý Qaraqum jaqqa qarady. Aspan aınadaı ashyq, kókpeńbek. Tek sonaý qum dala osy kezde - aý degen tustaǵy kókjıekten qaǵylyp jatqan qara kórpe tárizdi, birdeme alaburtyp qaraıyp kórinedi. Bult pa, álde kóterilgen qum ba? Kóz jetpeıtin alystan aıyrý qıyn. Jel joq, álem bitken typ - tynysh. Biraq álgi qara dúnıe bireý shetinen ustap alyp, shańyn silkip turǵandaı, joǵary kóterilip barady. Bul ne? Kóterilgen qum, daýyl deıin dese, jel joq, bult joq. Degenmen, Háleldiń júregi áldenege qobaljı bastady. Osy qara zat, óziniń munarasyna qaraı syrǵyp kele jatqandaı kórindi oǵan. Sóıtkenshe bolǵan joq, jel turdy. Endi ystyq kúnde úrleseń burq ete qalatyn. Mańǵystaýdyń borpyldaq surǵylt topyraǵy, bireý sabaýmen salyp - salyp jibergendeı, burqyldap kókke kóterile jóneldi.

Hálel bir keremet daýyldyń kele jatqanyna shek keltirmedi. Túski tynystamada úıge qaıtatyn onyń jalpy ádeti joq - ty. Búgin poselkede bir sharýasy bolyp jáne keshke jumysqa qalamyn ba dep oılaǵandyqtan, áldeqalaı kele qalǵan edi. Endi, mine, aıdalada daýylǵa urynbaq. Al Mańǵystaýdyń daýylynyń keıde qandaı qıapat, jan shoshyrlyq soıqan ekenin Hálel jaqsy biledi Ol endi jel qatty turǵansha qondyrǵyǵa jetip qalaıyn dep júgire tústi. Biraq aıdalada, jel kidiretin kedir - budyry joq jazyqta, daýyldan júırik dúnıede eshteńe joq. Jańa ǵana kóz ushynda kóringen qara maqpal kórpe, kenet dastarqan ústine tógilgen sıadaı, ip - ilezde búkil aspandy jaba bastady. Jel ókire soqty. Jel ekpinimen shashyp jibergen kúldeı joǵary kóterilgen topyraqqa endi sonaý alystan kóship kele jatqan qumdy ǵalamat qosylyp, jer men kók kenet qarakóleńkelene qaldy. Tal túste kún tutylǵandaı.

Daýyl turǵan dalada ejelgi tájirıbe boıynsha kerýen bolsyn, jeke adam bolsyn júrmeýi kerek. Júrý múmkin emes. Qoıny - qonyshyńa, muryn - aýzyńa kirgen qumnan tunshyǵyp ólýge bolady. Jáne adam kózin asha almaı, jel ekpinimenen zamatta adasady. Daýyl shyr kóbelek aınaldyryp, qaı jaqtan kele jatyrsyń, qaı jaqqa bara jatyrsyń tipti aıyra almaısyń. Buny biletin Hálel jelge qaraı qarap, qulaǵyn qolymen basyp, etpetinen jata qaldy. Surapyl ótkenshe shydaıyn dedi. Mundaı soıqan uzaqqa sozylmaıdy. Biraq «munaı munarasy jelge qarsy tura alar ma eken?» degen oıyna bir mezet qaýip kelip, ornynan atyp turyp edi, sol sátte dál mańdaıynan urǵan daýyl ekpini, úıire túsip ony keıin qaraı syrǵyta jóneldi. Hálel amal joq, qaıtadan jata qalýǵa májbúr boldy. Jel kúsheıe tústi. Endi birneshe tustan urshyqtaı úıirilgen qum quıyndar, baǵanalar oınaq salyp, búkil Ózek ústi burqyldap qaınap jatqan alyp qazanǵa uqsap ketti. Aspan álem -tapyryq jerge qulap túskendeı. Doly surapyl dúnıe júzin shyr kóbelek aınaldyryp áketip barady. Alǵashqy kezde daýyl Qaraqum tusynan kele jatqan tárizdi edi, endi onyń betin aıyryp bolar emes, jel Ózek alabynyń tórt tusynan birdeı soǵyp turǵandaı. Tek ortasyndaǵy qum alap oıran - asyr týlaı túsedi. Daýyldyń kúshtiligi sondaı, poselke shetindegi qazaq jumysshylarynyń kıiz úıleri áldeqashan jyǵylyp qalǵan, kórpe -tósekterin jel áldeqaıda qýyp áketip barady. Qoldan salynǵan saman úılerdiń de tóbelerin daýyl kóterip áketken. Synbaǵan tereze, kúıremegen esik joq. Kún kózi qalyń mataǵa orap qoıǵandaı, qum kórpeniń arasynan anda - sanda aǵarańdap kórinip qalady. Qap - qara bulttyń jyrtyǵynan syǵalaǵan aı tárizdi, ne qyzýy, ne sáýlesi joq, tek aqshyl túsi ǵana kózge túsedi.

Jarty saǵattaı soqqan surapyl kilt toqtady. Bir ǵajaby, jańa ǵana búkil álem qumy osy araǵa kóship kelgendeı edi, endi Ózek boıynyń taqyrly, sorly jerinde álgi qalyń qumnyń bir ýysy da qalmaǵandaı. Bárin ótkinshek soıqan ózimen birge kóterip áketken - di. Endi aspanmen tildesken qara kórpe - daýyl, Ózek óńirin tastap, Qarabuǵaz jaqqa aqyryn syrǵyp bara jatqany tý syrtynan baıqalady. Tek shókken tastar, jarqabaqtar arasy men Ózek boıynyń saı - jyraly kedir - budyrly oıpattaryn ǵana qum basqan, ózge álemniń bári burynǵydaı aǵarańdaǵan taqyr, kúńgirt sor, buıyrǵyndy, erkek shópti, jýsandy túrsiz dala. Tóńkerilgen qazandarǵa uqsaǵan dóńgelek ushty, alystan kógildir tartqan tóbeler. Al qara albasty surapyl ótken qumdy qyrattar, jal - jal bop toqtap qalǵan teńiz tolqyndary tárizdi. Sóıtkenshe bolǵan joq, sonaý alys kókjıekterde kenet taǵy kógildir saǵym júgire bastady.

Ústi - basyn basqan shańdy, qumdy silkip tastap, Hálel ornynan atyp turdy. Eń aldymen ol óziniń záýlim bıik qondyrǵysyn kórdi. Bolat munara sol qalpynda tur. Keremet surapyl da qulata almapty. Súıir ushtary aspannyń kógildir keýdesinde qadalǵan qalpynan myzǵyr emes. Hálel «ýf» dep demin aldy da, qondyrǵysyna qarap taǵy da asyǵa jóneldi.

Dál osy kezde pobedıt burǵy ushy muqalyp qalyp, burǵylaý jumysy ázer júrip jatqan. Keterinde Erden kerek bólshekterdiń bárin jiberemin dep ýáde bergen. Biraq Ózekke sol zattardyń kóbi jetkizilmegen. Aıdyń orta sheni asyp bara jatqan shaq osy aıda jańa orynǵa kóshemin dep sosıalısik mindet alǵan Hálel sasýda edi. Ózekten taqa alys emes jerlerdegi ekspedısıalardan basy artyq burǵylar shyǵa qoımaǵannan soń, Jandostyń jeńil mashınasyn surap alyp Hálel osydan eki kún buryn tórt júz elý kılometrdegi túrikmen munaıshylaryna baryp kelgen. Áıteýir isiniń ońy túsip, Túrikmenniń Tóńgelek Sor izdestirý partıasynan bir kezde ózimen birge Qarabuǵazda jumys istegen áıgili túrikmen munaıshysy — burǵylaý sheberi Atanepesovten qaryzǵa ózine kerek burǵylaý saımandaryn alyp qaıtqan. Qazir munarasyna barysymen, tozǵan burǵylardy Mahachqalaǵa jibermek edi. Onyń ústine aı aıaǵy óndiris josparyn oryndaý úshin, barlaýshylarǵa qalǵan merzimniń ár kúni, ár saǵaty, ár mınýty qymbat. Osyny oılaǵan Hálel munarasyna qaraı asyǵa júrdi.

Hálel qatty júristen ystyqtap ketip, penjegin sheship aldy da alpamsadaı temir kiltti ustap kele jatqan oń qolynyń qaryna ildi. Qarsy aldynan soqqan ystyq jelge endi keýdesin tóseı, alǵa qaraı umtyla tústi. Dál osy sátte onyń qulaǵyna kenet bir úreıli ún estilgendeı boldy. Hálel kilt toqtaı qaldy.

— Oıbaı, óldim! Óldim! Jiber! Jiber! — degen áıeldiń daýsy munaıshynyń qulaǵyna talmaýsyraı jetti. Daýys jel jaqtan shyqqan tárizdi.

Hálel taǵy qulaǵyn tosty. «Jiber! Jiber!» degen daýys endi ólimsireı shyqty. Aldyndaǵy elý metrdeı jerde kishkentaı tóbeshikti qorshaı, bireý ádeıi ákep tastaǵandaı, sandyqtaı - sandyqtaı úıilgen aqshyl tastar jatqan. Qaıdan kelgeni, kim ákelgeni belgisiz. Kóshpeli el bul tastarmen baıaǵy zamannan beri tanys. Dál osy tastar úıilgen tóbeshiktiń túbinen súrleý jol ekige aıyrylady. Biri Háleldiń qondyrǵysyna qaraı ketedi de, ekinshisi kúngeı tustaǵy jańadan qazylyp jatqan sý skvajınasyna barady.

Daýys osy úıilgen tastar arasynan shyqqanyn Hálel birden uqty. Júgire jóneldi. Entige, demin ázer ala bul jetken kezde, eń aldymenen kórgeni: tóbeshiktiń eteginde teńkıgen eki tastyń ortasynda, daýyldan keıin úıilip qalǵan qum ústinde etpetinen, solqyldap jylap jatqan Tana boldy. Para - para bolǵan syrt kóıleginiń bir jaq etegi qasqyr julyp áketkendeı. «Bul ne sumdyq?» dep Hálel tastardy janaı arǵy betine qaraǵanda, tóbeni aınala ketip bara jatqan áneýgi oba tas tárizdi shombal qara jigitti kórdi. Bolǵan oqıǵany Hálel birden túsindi.

— Toqta, malǵun!—dedi ol aqyryp. Jigit kilt toqtady da, aqyryn buryldy. Hálel de jetip bardy. Jigittiń qantalap ketken ótkir kózderi myzǵyr emes. Ol ózine jaqyndaı bergen Hálelden kózin almaı, melshıip tesile qarap tur. Qozǵalmaıdy da, qoryqpaıdy da, tek kóıleginiń jeńin sál joǵary túrip, eki bilegin sybanǵandaı boldy da qoıdy.

— Dońyz, júr beri!—dedi janyna jete berip Hálel.

Shombal qara Ájiǵalıdiń balasy Alań edi.

Adam san túrli bolyp jaratylady. Biraq Alańdaı kisiniń týýy eki talaı. Anasynyń ishinen bala emes, tas túskendeı bolǵan. Batpandaı bop dúnıege kelgen tomardyń bezindeı, shymyr bitken náreste kózin ashqannan jylaýdy ne aýrýdy bilmedi. Eki jasynda sheshesi qaıtys boldy. Ómirden bóten kúter qyzyǵym joq, artyma alańdasam, osy balam úshin alańdarmyn dep Ájiǵalı onyń atyn Alań qoıǵan. Bertin kele aty - jónin sál ózgertip, Rossıanyń ishki jaǵyna aýysyp ketip, endi ulynyń esimin Alesha dep atady. Osy Alań -Alesha úshinshi klasta oqyp júrgeninde ákesinen aıyryldy. Ájiǵalıdi qylmysy úshin ustap áketti. Ol ákesi ustalǵannan keıin kóp keshikpeı, bul kezde áli de taýsyla qoımaǵan jasóspirim ury - qarylardyń qataryna qosyldy. Abaqtynyń san azabyn da kórdi, biraq moıymady, sol alǵan betinen qaıtpady. Abaqtyny Alań - Alesha óz úıi sanady. Keremet kúshtiligi, eshteńeden qoryqpaıtyn batyldyǵy, jan aıaýdy bilmeıtin qataldyǵy, ony sol abaqty ishindegilerdiń bastyǵy etti. Sondyqtan merzimi bitip bosanǵan kezderinde qaıtadan burynǵy ádetine basty. Abaqtyǵa qaıta túsem - aý dep qoryqpady.

Iá, mundaı sotqar, topas, qanypezer adam dúnıede sırek kezdesedi. Osy sırektiń biri — Alań - Alesha edi. Bunyń taǵy bir ereksheligi: Alań - Alesha óz aıtqanyn ǵana zań kóredi. Eshbir aqyl oǵan qonbaıtyn. Barlyq oıy, pıǵyly, tilegi tek bir kúndik bolsa da óziniń jan dúnıesiniń rahattanýy. Sol rahattaný jolynda qandaı qylmysqa bolsa da op - ońaı bara alady. Mine, osyndaı adamnyń kózi joq jerden Tanaǵa tústi. Qalyń qumnyń arasynan jarq ete qalǵan sary altyndaı Tana birden onyń kóńilin tartyp áketti. Shynyn aıtsaq, Alań - Alesha Tanaǵa kádimgideı ǵashyq bolyp qalǵan. Júregi eljirep, boıy balqyp janyn qoıarǵa jer tappaǵan. Ońashada bir jylady, bir kúldi, aýzyna tek Tana tústi, kóz aldynda tek Tana turdy. Ómir boıy haıýandyq nápsi qumarlyq sezimdi ǵana bilgen Alań - Aleshany endi Qudaıdy da, adamdy da ózine baǵyndyrǵan mahabbattyń uly qudireti buny da degenine kóndirdi. Bul — ózinen ózgeni jaý kórgen, qasqyrdyń júregindeı Alań - Aleshanyń tas júreginde oıanǵan taza, shyn mahabbat edi. Dál osy sátte eger oǵan bireý: «On jyl abaqtyda otyryp shyqsań Tana saǵan qosylady» dese, ol sol on jylǵa sóz aıtpaı kóner edi. Al Tana ózi eger: «Men sendik bolam, jıyrma jyl kút» dese, Alań - Alesha jıyrma jyl kúter edi. Sol jıyrma jylyn Tananyń bir aýyz jyly sózine máz bolyp ótkizer edi. Óıtkeni, ol dál osy kúnderdi buryndy - sońdy ózi bilmegen bir tamasha jaryq sezimderdiń quly bolǵan. Ózinen erik ketken. Átteń, buǵan ondaı sózdi Tana da, eshkim de aıtpaǵan. Ómir baqı kóńilinde bir sáýle týǵan kezinde eshkim de buǵan qolyn bermegen. Al bóten tárbıe kórmegen, jaralǵaly tek óziniń dúleı kúshine ǵana sengen Alań - Alesha bóten jol taba almady. Tanany oılaǵan saıyn kúnnen kúnge jazylmas keselge aınalǵan qumartý azabynan qutyla almady. Júrek órtengen ústine órtene tústi. Ne isteý kerek? Jalǵanda topas adamnyń tileginen qıyn tilek joq. Shyn mahabbattyń ottan da ystyq jalynyna túsip kórmegen sorly bar tapqany taǵy óziniń qara kúshi boldy. Adamdyq sezimin taǵy haıýandyq tilegi jeńdi. Bar kórgeni osy bolsa buǵan ne istersiń! Osylaı Alań - Alesha Tanany ońashada qalaı qolyma túsirsem eken dep endi ony ańdı bastady. Aqyrynda gıdrogeologtyń sonaý burǵylanyp jatqan sý skvajınasynan keı kúnderi tús kezinde úıine kelip shaı iship ketetinin biledi. Orta joldaǵy baıaǵy tóbeshik etegindegi tastardyń arasynda jatyp san ret ańdydy. Biraq Tana únemi eki - úsh jumysshy jastarmen poselkege birge qaıtyp, ońashada qolyna túspedi. Sóıtip júrgende, búgin sáti keldi. Alań - Alesha tas arasyna kelip tyǵylysymenen Tana kórindi. Bul joly ol jalǵyz kele jatyr eken. «Á, predkı moı, túsire kór qolyma!» dep kózi jasaýrap, ázer shydap kútip otyrǵanynda kenet daýyl turdy. Mańǵystaý surapylynda tek jer baýyrlap jata qalý kerek ekenin biletin Tana jan ushyryp júgirip kelip dóńkıgen eki tastyń arasyna tyǵyldy. Qyzdyń ózine taıaý kep qulaǵanyn kózimen kórgen Alań - Alesha surapyl basyla eki qulaǵyn qolymen jaýyp alyp, etpetinen jatqan Tananyń ústinen shyqty. Ar jaǵyndaǵynyń bári óziniń oılaǵanyndaı boldy.

— Júr beri!—dedi Hálel buzyq jigittiń somadaı bileginen ustaı alyp,—qaıda qashyp barasyń?

— Ný, ty!—dedi Alań - Alesha qabaǵyn qars jaýyp, kishkentaı kózderinen kenet sup -sýyq ot shashyp, — Sgnı otsúda!

Bilegin qatty julyp bosatyp aldy da, munaıshynyń keýdesinen perip jiberdi. Toqpaqtaı judyryq shoqpardan kem tımedi. Mundaı qımyldy kútpegen Hálel qumǵa shalqalaı kep qulady. Qolyndaǵy balǵadaı kilti anadaı jerge ushyp tústi. Biraq Hálel Alań - Alesha kep ústinen basqansha atyp turdy. Anaý da eki bilegin sybanyp taıaı berdi. Bu da qashqan joq, penjegin laqtyryp tastap qarsy júrdi. Syrt qaraǵan adamǵa bul ekeýi, aıaqtarymen jer tarpyp súzisýge kele jatqan jelkeleri kújireıgen eki ashýly buqaǵa uqsar edi.

— Jıt ne hotel, da?—dedi eki kózi qantalap ketken Alań - Alesha.

— Kórermiz kimniń ólgenin!—dedi Hálel jaqyndaı túsip.

Tórtpaq kelgen, quıylǵan qorǵasyndaı shombal deneli Alań - Alesha dál qazir jelke júnderi qaharynan tik turyp ketken, ashýly qara dońyzǵa uqsasa, ómir boıy ylǵı aýyr jumyspen denesi bolattaı bop shynyqqan, sala qulash jaýyryndy, apaıtós Hálel, alyp kúshine sengen aıý tárizdi edi. Eki oba tas birine - biri aqyryn jaqyndap keledi... Qaısysy jeńedi? Árıne, jeńilgeni óledi. Bul aıqastyń odan bóten sheshimi joq.

Sumdyq kúshter aıqasyp ketti. Birin - biri myjǵylaı qysty. Birin - biri ıyqtarymen, keýdelerimen ıterisip, julqysa tústi. Jas kezinen janyn saqtar jan cepigi — toqpaqtaı judyryqtaryn Alań - Alesha jumsaıyn dese, eki qolymen dáý qyshqashtaı qapsyra qushaqtap alǵan Hálel jibermedi. Ómirinde ózine jan shaq kelip kórmegen Alań - Alesha kútpegen jerden mundaı kúshke ushyraǵanyna tań qalǵandaı. Al burǵylaý stanoginiń krandarmen ǵana kóteretin keı aýyr bólshekterin, qysylǵan kezde jalǵyz ózi arqalap ala jóneletin Hálel óziniń degenine kónbeı, qushaǵynan bosanyp bara jatqan som deneniń qandaı qýat ıesi ekenin sezip, sál qobaljyǵandaı!

Bul aıqas ólim men ómirdiń aıqasy edi! Eger Alań - Aleshaǵa qarsy qaırat qyla almasa, onyń óltirip ketetinin Hálel birden túsindi. Sondyqtan ol ózi úshin, ómiri úshin, jan aıamaı kúresýge májbúr boldy. Qaıtkenmen jeńý kerek, áıtpese óledi. Al Alań - Alesha bolsa, ondaǵy jalǵyz tilek, ózine qarsy kep, kúshi para - par túsip turǵan adamdy ne istese de qurtýy kerek! Óıtkeni qylmysynyń jalǵyz kýási — osy Hálel! Al mynaý tiri qalyp, jaýyzdyǵy moınyna qoıylsa, atylý jazasyna buıyrylatynyn ol jaqsy biledi. Óıtkeni, bul qylmysynyń jazasy segiz jyl abaqtydan atylýǵa deıin barady. Onyń ústine, buryn istegen aıyptary áldeqashan ólim jazasynan asyp ketken. Osy ýaqytqa deıin tiri júrse, kisi óltirýge qatynasqanynyń kýáleri bolmaı kinási moınyna dál qoıylǵan emes. Al bul joly, sonaý ınjener qyzǵa etken qıanaty, ózine atylǵaly turǵan eń aqyrǵy oqtaı kórindi! Qaıtkenmen de oǵan bul aqyrǵy oqty attyrmaý kerek! Alań - Aleshanyń áli de ómir súrgisi, qylmys istegisi, araq iship, kisi óltirgisi keledi. Áli de jer basyp, qyzyq kórgisi keledi. Sol úshin tek myna munaıshyny óltirýi kerek! Óltirýi kerek! Óltirýi kerek! Ony óltire almasa ózi óledi!

Alań - Aleshanyń kúshine onyń tilegi, ashýy, yzasy qosyldy. Ol endi julqynyp kep, qushaǵynan qutylaıyn dep Háleldi shyr kóbelek aınaldyrdy. Biraq eki qarynyń syrty men belinen aıqara qushaqtap alǵan munaıshy ony tyrp etkizbedi. Osylaı siresip ekeýi taǵy birer mınýt turdy. Bir mezet Hálel bar kúshin jınap alyp Alań - Aleshany sál joǵary kóterdi de, jambasyna ala kep jerge berip qaldy. Biraq beker qulatty! Hálel ústinen basyp úlgirmedi. Atyp turǵan Alań - Aleshanyń kútkeni de osy edi. Onyń eki qoly bosady. Tıtteıinen tóbelesýge úırengen ádetine salyp, toqpaqtaı judyryqtarymen Háleldi basy, kózi demeı, urǵylaı bastady. Ár soqqany judyryq tas tıgendeı! Biraq sonaý ómir boıy aýyr jumysta bop ábden shynyqqan qurysh dene oǵan da shydady! Hálel ómirinde tóbelesip kórmegen adam, urýdy bilmeıdi. Bar qolynan keleri — balýansha kúresý. Biraq oǵan Alań - Alesha endi jiberer emes. Háleldi naǵyz bir boksshydaı aınala júrip urady. Uryp qulatpaq! Qulasa ar jaǵy kisi óltirip daǵdylanǵan buzyqqa ońaı! Degenmen, burǵyshy qansha bolat deneli bolǵanmen syr berýge aınaldy. Alań - Alesha ony endi qalaı ursa da erki bardaı. Oǵan Hálel qampıǵan bir úlken qapshyqtaı kórindi. Al Hálel qolynan bar kelgeni eki betin, basyn qorǵaý boldy. Toqpaqtaı bop tynbaı tıgen judyryqtan burǵyshy shyn álsiredi. Dál osy kezde Alań - Alesha sál eseńgirep qalǵan Háleldi dál shekesinen kep urdy. Hálel táltirektep ketip, eki qolyn basynan bosatyp jiberdi. Anaý ony endi dál betinen kep soqty. Burǵyshynyń murnynan qan burq etip, sorǵalaı jóneldi. Talmaýsyrap ketken boıy eńkeıe berdi. Sol kezde Alań - Alesha kep jelke tusynan taǵy urdy. Munaıshy etpetinen tústi. Álsirep qalǵan adamǵa kimniń bolsa da kúshi jetedi. Hálel endi osynaý dúleı kúshtiń qolynan óletinine shek keltirmedi. Esi aýytqyp barady, áıtse de júrektegi yza, sanadaı ashý áli birjolata sóngen joq. Biraq basynan, búıirinen, arqasynan, bar - bar jerinen tepkilep jatqan Alań - Alesha ony óltirmeı tynar emes.

Óziniń osynshama álsizdigine Hálel ólerdeı tań qaldy. Sónip bara jatqan sana, sezimi ony: «Hálel, ataqty munaıshy Hálel, rasymen sen osyndaı bir qańǵyǵan ıttiń qolynan ólgeniń be, tur, taǵy aıqas! Tur, tur, jatpa! Jatsań ólesiń! Tur! Tur!» dep aıqaı salyp jatqandaı boldy oǵan.

Turýǵa dármeni joq, biraq áli júreginde sónbegen ashýy, yzasy bar, ólip bara jatqan Háleldiń qoly kenet astynda jatqan bir sýyq zatqa tıgen. Alysyp - julysyp júrip qyzýmen ekeýi de umytyp ketken baǵanaǵy ushyp túsken stanok júrgizetin úlken temir kilt eken. Kilttiń úırenshikti sabyn Háleldiń qoly ózinen - ózi tapqan. Sýyq temirdi alaqanymen qysqan saıyn, burǵyshynyń tamyrynda kenet bir orasan qýat júgirip, sanasynda «joq, joq, áli ólmeısiń, ony óltirmeı óziń ólmeısiń!» degendeı bir senim paıda bolǵan. Qolyna osy bir temir tıisimen - aq Hálel tez esin jıǵan. Baǵanadan beri boıynan kúsh ketip, dármensiz bop jatqan burǵyshy ornynan qalaı atyp turǵanyn ózi de bilmeı qaldy. Áıtse de, oń qolyndaǵy kiltti pármeninshe sermeýge áli ázer jetti. Biraq Alań - Alesha qulap túskende, qýanyshtan boıyna kenet qaıtadan alýan qýat bitip, ananyń keýdesine qona qaldy. Jeńis adamǵa árqashan da qanat, kúsh beredi. Háleldiń boıyn endi buzyqqa degen yza, ashý, kek bıledi. Ol qolyndaǵy balǵadaı aýyr kiltti joǵary kótere berdi. Búkil aqyl, oıyn, on boıyn bılep ketken óshpendilik»: «Ur, ur! Óltir! Ony sen óltirmeseń, báribir bul seni óltiredi!» dep aıqaılap turǵandaı. Háleldi endi tek astynda jatqan adamnan kek alý armany ǵana bıledi. Ol astyndaǵy buzyqtyń dál mańdaı tusynan urmaq bop yńǵaılandy. Biraq úlgirmedi.

Kenet ol;

— Tımeńiz, tımeńiz! Óltire kórmeńiz! — dep shar - shar etken daýysty estidi.

Bul Tana edi. Úreıi ushqan qalpynda, qyz bezekteı kelip Háleldiń qolyna jabysty.

— Adal qolyńyzdy bylǵamańyz malǵunnyń aram qanyna! — dedi Tana eki kózinen parlaǵan jasyn tyımaı sol sharyldaǵan qalpynda. — Bálesinen aýlaq, aǵataı, bálesinen aýlaq!

Ashý ústinde óziniń ne istegeli turǵanyn Hálel endi túsindi. Árıne, mynaý som kiltpen esi aýyp jatqan adamdy mańdaıynan bir ursa ıttiń mıy burq etip atylyp, til qatpaı jan berýi daýsyz. İstegen jaýyzdyǵyna, qylyǵyna qaraǵanda — buny óltirý myń da bir saýap bolar edi, biraq Hálel sekildi áıgili burǵyshyǵa, jumysshy adamǵa, ashýǵa berilip kisi óltirý jón be? Ras, mynaý jatqan buzyq jeksuryn, malǵun, biraq ózińniń adal qolyńdy onyń aram qanymen qalaı jýasyń? Jýa alasyń ba? «Ózi ólip qalǵan joq pa?» dep, Hálel astyndaǵy adamnyń betine qarady. Qabaǵy diril qaǵyp, keýdesinen demin ázer - ázer alyp jatyr. «Bundaı ıt op - ońaı óle qoıatyn ba edi?!» Hálel onyń ústinen túregeldi de, aıaǵyn ilbı basyp, teńsele qozǵalyp poselkege qaraı júre berdi. Bir on qadamdaı júrgen kezde, ol toqtaı qaldy. Qulap ketýge taıaý tur. Tana júgirip kelip qoltyǵynan ustady. Azdan keıin, ekeýi birin - biri súıemeldeı poselkege qaraı bettedi.

Poselkege jetip qalǵan kezde ǵana Tana:

— Aǵataı, eshkimge aıta kórmeńiz, — dedi eki kózinen kenet taǵy aǵa jónelgen ystyq jasyn tyıa almaı, tunshyǵa sóılep. — Aırandaı tógilgen abyroıymdy jurt estise... Joq, joq, Jálel mundaı sumdyqty kótere almaıdy... Jáne onyń betine qalaı qaraımyn?.. Joq, joq qaraýǵa haqym joq... Erteń, joq, búgin bul aradan kózimdi joǵaltamyn...

— Sonda... — Hálel ázer sóıledi, — sonda... osyndaı zulymdyqty istegen adam... jazasyn tartpaı kete bere me?

Qyz endi aǵyl - tegil jylap qoıa berdi.

— Onyń tartar jazasy... jurt estise, Jálel estise, meniń tartar jazamnan anaǵurlym jeńil bolyp tur ǵoı.

Hálel qyz sózin endi uqqan tárizdi.

— Aınalaıyn - aı, qandaı baqytsyz jan ediń. Bul netken qıapat qıanat! Jaraıdy, óle -ólgenshe tiri janǵa aıtpaıyn.

— Jálelge, Jálelge aıtpańyz!

— Jaqsy, qalqam.

Poselkege taıanǵanda Hálel ózi jalǵyz ketti. Jurt kózine kórinýge ólerdeı qorlanǵan Tana tek ymyrt úıirile ǵana óz úıine ázer bardy. Bólmesiniń esigin ishinen jaýyp aldy da, kereýetine etpetinen qulady. Kúndikke jylaǵany az bolǵandaı endi jastyqty baýyryna qysa ókirip qoıa berdi.

Tananyń kózinen aqqan ashý, yza, kek, namystyń doly jasy emes edi. «Adamdy ańnan aıyrar tek uıaty», — dep áıgili Darvın aıtqandaı, — uly sezim—sol uıattyń ottaı kúıdirgen ystyq kúıigi bolatyn.

Bunyń baǵyna dál osy sátte, úıinde ákesi joq edi. Ol qyzynyń bolashaq toıy jaıynda sóılespek bop Bestibaıdyń úıine ketken.

Shyn adam maǵynasyndaǵy kisi — uıat - ardyń quly. Ondaı jannyń basyna qandaı baq qonbasyn, qandaı dárejege jetpesin, tek ar - uıaty taza bolsa ǵana kóńili jaı. Ar -uıatynyń bylǵanǵany oǵan ólimnen de aýyr. Mundaı adam jer basyp júrgeninen ólgenin tileıdi. Ómir súrgeninen súrmegenine rıza. Biraq dúnıede tabıǵat degen de uly kúsh bar ǵoı. Bul dúnıede oǵan kónbegen jan - janýar jaralmaǵan bolar. Qazaq buryn jylap -syqtaǵanyna qaramaı, jas qyzyn ózinen úlken adamǵa bergende, jaratylystyń osy tabıǵı kúshiniń qudiretine senip bermeıtin be edi? Kúıeýin mensinbegen, tipti ólerdeı jek kórip qosylǵan talaı sulýlar da, eger eri osy tabıǵı — jaratylys tilekteriniń degeninen shyǵa alsa, sońynan úbirli - shúbirli bop, kóndigip, ketpeıtin be edi. Tipti, keshegi zorlyqpen bergen kúıeýimen baqytty ómir súretinderi de az bolmaıtyn. Osyndaı qısynnan baryp týǵan joq pa qazaqtyń:

«Oınasań óziń teńdes jaspen oına,

Ol daǵy súıgen jardan kem bolmaıdy» - degen óleńi?

Arqaǵa batqan er jylqynyń júrisin ózgertedi. Jańbyrdy ańsaǵan gúl tárizdi, der kezi jetip, ábden pisip turǵan Tanaǵa Alań - Aleshanyń, meıli zorlyq - aq delik, bir istegen qıanatynan osynshama qorlanar, qapalanar ne bar edi? Onyń ozbyrlyǵynda, qıanatynda tabıǵattyń ózine de tán tilegi jatqan joq pa edi? Joq, joq! Adam haıýan emes, tek tabıǵı shóldiń quly bola almaıdy! Adamda júrek, mahabbat, qıal, arman atty uly kúshter bar. Bireý janyp turǵan shyraǵyn úrlep sóndirse, ne basqa bir dúleı kúsh asyl armanyn, óziniń balshyqty, kirli aıaǵymen taptasa, bar yntyzaryn tek áıeldik tabıǵı kúshke baǵyndyryp, Tana qalaı kóne alar? Kóne almaıdy! Kóne almaıdy. Shynyn aıtsaq, zorlyqtyń aty zorlyq, zorlyqpen berilgen qazaq qyzdarynyń jazmyshyna kóndikse de, ómir boıy erin jek kórip, qorlanyp ótkenderi az ba? Tanany da osyndaı máńgi óshpes jek kórý bılegen edi.

Tana óziniń kúnásiniń, jazasynyń joǵyn bile tursa da, janyndaı jaqsy kóre bastaǵan Jáleldiń qapelimde ar - uıatyn bylǵaǵandaı sezindi. Jáleldiń qolyna mahabbatyn móldir taza qalpynda jetkize almaǵanyna ólerdeı qorlandy, betine qaraı almaı uıaldy. Hálelge «bul sumdyqty eshkimge aıta kórmeńiz, ásirese Jálelge...» — dep jalynǵanda, Jáleldi aldap, bolǵan oqıǵany odan jasyryp qalý úshin aıtqan emes - ti. Joq, Jáleldeı shyn jaqsy kórgen adamyna lastanǵan lázzatyn usynýǵa ary barmady. Hálel ýádesinde turyp, bul sumdyqty Jálel ómirbaqı bilmeı ketken kúnde de, Tana óziniń abyroıyn qalaı joǵaltqanyn bir mınýt umyta almas edi. Jáne bolǵan oqıǵany Jálelden jasyryp, oǵan qosylý esh ýaqytta da qolynan kelmes edi. Eger alda - jalda qosyla qalsa da, eshkim munan bulaı masqaralanǵanyn tipti bilmese de, Tana báribir ar - uıatyn taza sanaı almas edi. Mundaı jaǵdaıda Tana sekildi móldir taza jasqa, ómir eń qıyn azapqa aınalýy daýsyz. Ondaı azap kimge kerek? Ondaı azappen ózin shyn súıgen jigitke qalaı jar bola alady? Joq, bola almaıdy! Bola almaıdy! Óıtkeni Tana Jáleldi shyn jaqsy kóredi. Al shyn jaqsy kórgen adamyna bar abyroıynan aıyrylyp qosyla almaıdy! Qosyla almaıdy!

Múmkin, Tanadan basqa qyz bolsa, joǵalǵan abyroıyn jasyrar ma edi, qaıter edi? Sóıtse ǵoı, súıgen jigitinen aırylmaıdy. Biraq Tana ondaı qyz emes qoı. Tanaǵa bergen ýáde, bir sózde turý, ar - uıatyn taza saqtaý — ómirdegi eń qasıetti paryz. Mahabbatynan da qymbat paryz. Áli esinde: stýdentka kezi. Bazargúl atty dos qyzy ekeýi ekinshi kýrsta oqyp júrgen shaqtary. Onyń Mashyrap atty ózimen bir kýrstaǵy unatqan jigiti bolatyn. Sondaı bir bıazy minezdi, uıańdaý jas edi. Ótkir, sholjań qylyqty Bazargúl qaljyńdap, erkelep, Mashyrapty ylǵı kúlki etip júretin. Biraq jaqsy kóretin. Moskvada sol jyly qazaq kórkemóner onkúndigi júrip jatqan, álgi Mashyrap Tanamen tanysýǵa qumar óziniń jerles bir jigitin ertip bulardyń jataqhanasyna kelgen. Qoldarynda sol kúngi Kolonnyı zalda bolatyn qazaq kórkemóner sheberleriniń konsertine eki bıleti bar. Oıy, sirá Bazargúl ekeýi barmaq... Bazargúl bıletti kórgennen - aq kesimin bir - aq aıtty.

— Konsertke Tana ekeýmiz baramyz, — dedi.

— Al biz qaıtemiz? — Mashyrap Bazargúlden aıyrylǵysy kelmegen syńaı kórsetti.

— Sender biz konsertten shyqqansha, sol Kolonnyı zaldyń janynda júre turasyńdar. Konsertten keıin birge qaıtamyz.

Mashyrap qýanyp ketti.

— Jaraıdy — dedi.

Konsert ońdy boldy. Biraq tynystama kezinde Tanalarǵa eki jigit kezdesti. Bireýi Bazargúlmen bir qaladan eken. Ekeýi de janyp turǵan ottaı, ótkir jigitter eken. MVTÝ -da oqıtyn bop shyqty. Olar konsert bitkennen keıin restoranǵa baraıyq dedi. O kezde restorandar túngi saǵat ekige deıin isteıtin. Tananyń barǵysy kelgen joq. Dalada ózderin kútip júrgen eki jigitti esinen shyǵara almady.

— Bunymyz bizdiń tipti adamgershilikke jatpaıdy. Jazyǵy bısharalardyń ózderiniń bıletterin bizge bergenderi me, restorany qurysyn, barmaı - aq qoıaıyq, — dedi.

— Tý, qyzyq ekensiń, Tana, — dedi Bazargúl, — restoranǵa baryp biz araq - sharap ishpeımiz ǵoı, azyraq otyryp, mýzyka tyńdap, úıge qaıtamyz. Al bizdiń mýshketerlerimiz týraly tipti opyq jeme. Mashyrappen erteń tańerteń kezdesetin bolyp ýádeleskem... Olar bizdi kútpeıdi.

Tana sendi. Biraq restoranda kóp otyrmady. Bazargúldi qoıar da qoımaı, metro toqtamaı jataqhanaǵa alyp qaıtty. Áıtkenmen, túnimenen ózderin kútemiz degen eki jigit oıynan shyqpaı - aq qoıdy...

Erteńine olarmenen kezdesti. Bazargúl ádettegisindeı qaljyńdap jalǵan aıtqan eken. Eki jigit sol kútemiz degen jerinde turypty. Tanalardyń qaı esikten shyqqandaryn baıqamaı qalypty. «Ýádelesti ǵoı, bizdi tastap ketpes» dep ekeýi sol mańda metro jabylǵansha sandalyp júripti de qoıypty.

Ózderiniń istegen opasyzdyǵyna Tana eki betinen oty shyǵa uıalǵan. Al Bazargúl sol baıaǵy erke - shora minezine salyp:

— Oqasy joq, — degen kúlip ana eki jigitke. — Óstip sarǵaıyp baryp qoldaryńa tússek, baǵaly bolamyz.

Biraq budan ol baǵaly bolǵan joq. Bazargúl álgi teatrda kezdesken eki jigittiń bireýine sol jyly kúıeýge shyqqan. Mashyrap óz betimen ketken. Osy Mańǵystaýǵa júrer aldynda Tana Bazargúldi kórgen. Burynǵy jaınaǵan Bazargúl emes, daýyl urǵan gúldeı semip qalypty.

— Shyn mahabbattyń qadirin bilmegen jeńiltektigimniń sazaıyn tarttym, — degen ol Tanaǵa, — qolda bar altynnyń qadiri joq, Mashyrap bısharany baǵalaı bilmeppin, maǵan erge soǵan shyǵý kerek edi...

Osy bir kishkentaı oqıǵa Tananyń oıynda máńgi qalǵan. Ómir boıy tiri jandy aldamaýǵa, ótirik aıtpaýǵa ózine - ózi sóz bergen.

Tana osyndaı jan edi! Ol Bazargúl emes. Sondyqtan da joǵalǵan abyroıy onyń janyn órtteı jalady.

Mahabbatyn osylaı qurban etýine Tanaǵa taǵy bir sebep bar edi. Ol — Hálel, múmkin, Jálelge de, bótenge de bunyń abyroıynyń qalaı tógilgenin aıtpas ta, biraq bolǵan oqıǵany óz kózimenen kórdi ǵoı. Ol — Jáleldiń týǵan aǵasy. Bar jamandyqty Háleldiń kózimen kórgenin bile tura, Tana qalaı uıalmaı onyń inisi Jálelge qosyla alady? Meıli, munaıshy inisine aıtpasyn - aq. Biraq odan keler buǵan qandaı jeńildik bar? Óziniń abyroıynyń joǵalǵanyna týǵan aǵasyn kýá etip qoıyp inisiniń qoınyna qalaı jata alady?! Ol múmkin be? Ol múmkin emes! Bettiń aryn belge býyp, Jálelge qosylǵan kúnde de, Háleldi kórgen saıyn kúnde bir ólmeı me? Árıne! Árıne! Óıtkeni, Tana — adal jan. Adal adam — ar - uıatynyń quly. Tógilgen abyroıyna óziniń kúnásiniń joqtyǵyn sebep etip, basqanyń ózin aıaǵanyn tilemeıdi. Bolǵan isti búrke jaýyp, ózgeniń de ar - namysyn aıaǵyna basqysy kelmeıdi. Bundaıǵa ol bara almaıdy! Bara almaıdy!

Áıtkenmen, Jálel ekeýi birin - biri jaqsy kóredi ǵoı, bir buzyqtyń qylyǵy úshin máńgi aıyrylyp ketýleri obal emes pe? Jazyǵy joq jas júrekterge qıanat emes pe? Qalaı birin - biri qıady? Shyn mahabbat qandaı qateni de, qylmysty da keshýge tıisti ǵoı. Iá, tıisti. Óıtkeni shyn súıseń, mahabbat bárinen de kúshti. Júrek óz degenine kóndiredi. Biraq sol júrek sýynbaı ma? Adam balaly – shaǵaly bolady. Bastarynan uzaq ómir ótedi. Jalyndaı kúıip qosylǵanmen, jyldar ótken saıyn, sol ot júrekterdiń qyzýy azaıa túsip, ómirdiń uzaq súrleýinde birinen - biri alystaı bastaýy da múmkin ǵoı. Sonda osy bir jas kezde tógilgen abyroı ekeýiniń arasyna tikenek bop shyqpasyna kim kepil? Birin - biri jek kórip ketýine sebep bolmasyn kim biledi? Sondaı kúıge jetip, mahabbat dep aldanyp kelgenderi mahabbat bolmaı shyqsa qaıtedi? Bul úlken ókinish emes pe? Árıne ókinish! Ókinish! Odan da sol jastaǵy jalyndy mahabbatyńdy kókiregińde únemi saqtap ótkeniń durys emes pe. Bul, júregińdi máńgi órteıtin ot, janyńdy jan talastyrady jáne ómir boıy ólmeıdi. Ózińmen birge qartaıyp baryp sóngen mahabbattan, árıne, ómir boıy qıal seziminde ot bop janyp máńgi sónbeıtin mahabbat artyq! Meıli ol janyńdy kúıdirsin, jandyrsyn, biraq ondaı armanyń máńgi ózińmen birge ǵoı! Qolyn jetpeı qalsa da, ózińmen birge. Mundaı armandy bolýynyń ózi ne turady! Ondaı armany bar adam — baqytty adam. Óıtkeni ol súıe bilgen, sol úshin kúıe de bilgen jan. Qysqasy, bolǵan oqıǵadan keıin Jálelmen qosylýǵa Tananyń ar - uıaty kónbedi. Ol ózin - ózi zorlap kóndire almady.

Sol sebepten de erteńine Jandos Tilepovke kep, áneýgi tresiń usynysyna kelisetinin aıtyp, bul aradaǵy jumystan tezirek bosatýyn surady. Aryzyn berdi.

Jálel ekeýiniń jaqynda bolmaqshy toıynan habardar Jandos bir túnde kún kózinen ońǵan shúberekteı bozaryp, qas - qabaǵy kirtıip, júdep ketken qyzǵa tańdana qarady.

— Tanajan - aý, ne bolyp qaldy?—dedi abyrjyp. — Áneýgi sóziń bulaı emes edi ǵoı... Álde...

— Esh «álde - máldesi» joq, — dedi Tana tómen qarap. Ol dál qazir ábden taýsylyp turǵanyn jasyra almaı qaldy, — Bul arada jumys istegim kelmeıdi. Shydaı alatyn emespin.

Jandos ta qabaǵyn shytty.

— Shydaı almaǵanyń qalaı? Búgingi kúnge deıin shydap kelip, bir túnde ózgere qalýyńa jón bolsyn? Tresen góri gıdrogeolog bizge kerek. Eger jibermesem qaıtesiń?

Onda búgin keshke treske baratyn mashınamen kete berem...

— Iapyrmaı, ne boldy saǵan? Álde bireý - mireý renjitti me? Jálel keıde ózin - ózi ustaı almaı qalatyn edi...

— Jáleldi qaıtesiz bul araǵa qystyryp? Qalaǵan jerime barý — ol meniń sharýam ǵoı.

— Jalǵyz seniń sharýań emes, ol bizdiń de, halyqtyń da sharýasy. Ókimet seni alty jyl nege oqytty? Osyndaı kerek jerinde jumys istesin, halyq isine kómektessin dep oqytqan joq pa?

Baǵanadan beri ózin - ózi amalsyz qatty ustaýǵa májbúr bolyp turǵan Tana kenet bosaı qaldy. Ol endi jalyna sóıledi.

— Aǵajan, mendeı sizdiń de ósip kele jatqan balańyz bar ǵoı, sonyń jylaǵanyn jaqsy kóresiz be? Eger men bul arada qalsam, ómir boıy jylap ótetin túrim bar... Ótinemin, bosatyńyz, treske de mendeı ınjener kerek qoı. Sizderge o jaqta júrip járdemim kóbirek tıýi sózsiz.

— Árıne, ol solaı ǵoı... Biraq bir túnde ketemin dep shyǵa kelgenińdi túsinsem buıyrmasyn, — ol qyzdyń betine taǵy qarady. Tananyń bir túnde osynshama júdep ketkenine tań qaldy. Endi ony shyn júrekten aıap ketti. — Jaraıdy, bosatsam, bosataıyn... Bir sebebi bar shyǵar. Tek trespen habarlasýǵa mursha ber. Sóıleseıin, bóten adam alyp qoımady ma eken.

— Qyzmet tabylmaı qalady eken dep qoryqpaı - aq qoıyńyz, — dedi Tana taǵy tómen qarap,—bizdiń trese oryn bolmasa, forttaǵy bóten ekspedısıalardyń bireýine ornalasarmyn, tek qazir bosatyńyz. Bul arada bir kún turýǵa dátim shydar emes.

Qyzdyń sońǵy sózinen onyń janyna jaman batqan bir aýyr qaıǵysy baryn uqty Jandos. Tananyń bul arada endi qyzmet istemeıtinin túsindi.

— Jaraıdy, búginnen bastap óz erkińmen bosaısyń!—dedi stolynan basyn kótermeı, — qazir jarlyq bergizemin. — Sóıdedi de esikke qaraı qattyraq daýystady. — Vera, kadrlar bóliminiń bastyǵyn shaqyryp jibershi.

Tana es kirgeli ákesi Sarynyń kúrek alyp jer qazǵan, at aıdap júk tasyǵan jumysshy adam ekenin ǵana biletin. Onyń bir kezde konfıskelengen baıdyń sybaılasy bolǵanyn tek emis - emis estigen. Biraq eshkim buǵan «seniń ákeń bálendeı» dep betinen qaqpaǵan soń, Sarynyń ótken kúnine kóńil qoımaǵan. Tana ózi tárizdi júzdegen, myńdaǵan erkin úndi sovet jastarynyń qatarynda ósken. Sondyqtan ba onyń sana, seziminde, qylyǵynda ózgege jamandyq isteý tárizdi jat ádetter kezdespeıtin. Qoǵam tárbıesinde ósken adam qoǵamshyl keledi. Tana ózi sekildi jastarǵa jýyq júretin. Sóıtken Tanaǵa, kenet, burynǵy joldastarynan bólinip, jeke qalýǵa týra keldi. Mundaıda tek ózimen - ózi ǵana bolý, óz júreginiń aýyra soqqanyn ǵana tyńdaý adamǵa qandaı qıyn. Osyndaı jaǵdaıdaǵy Tana degenmen jumystaryn, qaǵazdaryn tez tapsyryp, birden júrip kete almady. Al oǵan Ózektegi jalǵyzdyq azapqa aınaldy.

Qandaı adam bolmasyn, onyń ómiri bótenderdiń ómirimen baılanysty. Dúnıe solaı jaratylǵan. Kún, Aı, Jer, Sý — bári - bári biri men biri úzilmesteı bop shıelenisken. Kúnsiz Jer joq, Jersiz Sý joq. Bul — tabıǵat garmonıasy. Adam da sondaı. Erkeksiz áıel joq. Bul — tabıǵat garmonıasy, mahabbat garmonıasy. Adamdy adam etip jaratqan da sol mahabbat garmonıasy. Kisi birin - biri jek kórýden emes, jaqsy kórýden kórkeıedi, órisi keńıdi. Al adamnyń jaqsy kórýi, meıli áıel men áıeldiń erkek pen erkektiń arasynda bolsyn, bul adamzattyń baqytynyń negizi.

Tana, mine, osyndaı ómirdiń ný bulaǵy, janar shyraǵynan óz erkimenen aırylmaq. Budan artyq oǵan qıyndyq bar ma?

Súıgeniniń júrgeli jatqanyn Jálel jaman oqıǵanyń bolǵan kúniniń erteńine estidi. Sol saǵatta - aq qyzdyń úıine jetti.

Tana jalǵyz eken. Keshki tamaq mezgili edi. Kishkentaı terezeden batyp bara jatqan kúnniń qyzǵylt sáýlesi qyzdyń júdeý betine túsip tur. Jálel shoshyp ketti. Tananyń keshegi bota kóziniń janaryn ishindegi bir aýyr qaıǵysy úrkitip jibergendeı kórindi. Onsyz da úlken kózderi qazir qara sý quıylǵan qos tostaǵandaı. Tek qarashyǵynda sónýge aınalǵan kúnniń qyzǵylt sáýlesi ǵana jyltyraıdy.

Jálel Tanany «keteıin dep jatyr» degen sózge senbegen edi, endi bir sumdyqtyń bolǵanyna birden nandy.

— Seni Ózekten birjolata ketkeli jatyr dep estidim, — dedi ol eki erni kenet dirildep ketip, — ras pa? Bul ne sumdyq?..

Qyz kózin jigittiń betinen buryp áketti.

— Ras...

— Qalaı ras bolady? Maǵan bergen ýádeń qaıda?

— Iá, bilemin... Biraq ketpeske amalym joq.

— Sonda ne bop qaldy? Sebebi ne?!

— Sebebi... mahabbat...

— Mahabbat? Qyzyq eken! Keshe ǵana maǵan ýáde bergen joq pa ediń?..

Beý, Jálel, saǵan bergen ýádesin, sol adal mahabbaty úshin, buzǵaly turǵan Tananyń júreginiń qazir qalaı aýyryp turǵanyn bilseń! Eshbir suraq bermes ediń. Janyn budan ári aýyrtpas ediń.

Qyz jaýap qaıtarmady.

— Álde bireý seni renjitti me, ókpeletti me, tili tıdi me?

— Joq...

— Onda ne boldy?..

— Aıttym ǵoı jalǵyz ǵana sebep mahabbat dep...

— Qaıdaǵy mahabbat?!

Ókinish, ókpe bılep, ó n boıy dirildep ketken Jálel endi ózin - ózi ustaı almaı qaldy.

— Endi túsindim, — dedi ol aýzy ázer baryp,—bóten súıgen jigitiń bar eken ǵoı.

«Soǵan bara jatyrsyń» deýge aýzy barmady. Entige baryp ázer toqtady. Jaýap taba almaı turǵan Tanaǵa Jálel ózi járdem berdi. «Joq, joq bul azaptan tezirek qutylý kerek, dedi ol ishinen, bul endi birer sóz aıtsa meniń shydamaýym múmkin. Jalynyp, jalbarynyp aıaǵyna jyǵylýym sháksiz...»

Qyz kenet basyn kóterip aldy. Kózinde bir orasan ótkir sáýle paıda boldy.

— Durys taptyń!—dedi daýsy shańq etip, biraq sol sátte álgi sáýle sóne qaldy. Endi ol qınala sóıledi — ólerdeı jaqsy kóretin jigitim bar edi. Áldeneler sebep bolyp aırylyp ketip edik. Sol fortqa kelipti. Jazdym - jańyldym, qosylaıyq dep hat jazyp otyr. Soǵan jetpeı shydaı alar emespin...

Jálel ne derin bilmeı sál turdy.

— Onda... Onda maǵan jalǵan ýáde bergen ekensiń ǵoı!? Aldaǵan ekensiń ǵoı!?

— Keshir meni...

Ashý - yza, ókpe qysqan Jálel ón boıyn órtendirip bara jatqan namys otyna shydaı almaı:

— Qosh!—dedi qajyrly únmen,—Baqytty bol!

Esikti tars jaýyp syrtqa ata jóneldi.

Tana melshıip sál turdy da, kenet, orylǵan quraqtaı, janyndaǵy kereýetine, ókire jylap, qulaı berdi.

Kúni boıy dalada japadan - jalǵyz sandalyp júrgen Sary qaıtyp kele jatyp bunyń úıinen ashýly shyǵyp bara jatqan Jáleldi tý syrtynan tanydy. Kesheden beri Tanasyna ne bolǵanyn bile almaı, «bir bále osy Bestibaıdyń balasynan keldi - aý, bóten bireýdi alaıyn degen ǵoı, sirá» dep kúdiktengen qart, endi sestene qaldy. Qyzynyń kóz jasyna Jáleldiń sebepker ekenine shek keltirmedi. Júregin kenet namys órten jiberdi. «Shirkin -aı, baıaǵy kúnim bolar ma edi,—dedi ol, Kóp jyldan beri basynan ushqan baǵyn, jastyq shaǵyn alǵashqy ret esine alyp qapalanyp,—meniń qyzymdy jylatatyn, teń kórmeıtin shirkindi alar edim - aý attyń baýyryna, qamshynyń astyna!»

Kenet oıanǵan bul sezim qudiretti, aı - shaıdy bilmeıtin, dúleı, tegeýrindi áke namysy edi. Onyń ústine, Tanasy qashyp jat jerge barǵannan keıin týyp, tıtteıinen qasynda bop, óziniń baldan tátti minezimenen júdeý oıyn jadyratqan kenjesi ǵoı, janynan da jaqsy kóretin. Kishkentaı bolsa da, ol jalǵyz tiregine aınalǵan. Begisi habarsyz ketken Sary osy kezde qolyndaǵy jalǵyz qyzy úshin ómir súrmek bolǵan. Bar tapqan - taıanǵanyn sonyń ústine salǵan. Sondyqtan Tanasy erekshe ystyq. Áke nıetin qyzy da jaqsy túsingen. Kishkentaıynan odan syr jasyrmaı, ókpe, nazy bolsa da ashyq aıtyp erke ósken. Bala kezindegi keıbir erkekshora minezderi birte - birte joıylyp, Tana ákesiniń baǵyna qaraı, túbitteı jumsaq, jibekteı berik, sary altyndaı salmaqty qyz bop ósti. Sóıtken Tanasyn, janyndaı jaqsy kóretin Tanasyn, keshegi baı esiginde júrgen malshynyń balasy kóziniń jasyn kól etkizdi. Qorlady. Mensinbeıdi eken, shý degennen áýre etpeýi kerek edi. Endi mine búkil Ózekke habarlap qoıyp, masqara etip otyrǵany mynaý!

Áke júregi qabyna túsken. Namys, yza, qorlaný — bári jınalyp, úıinde otyrýǵa dáıek tapqyzbaǵan. Sol úshin kúni boıy cap dalany kezdi, ózimen - ózi kúńirene sóılesti. Sirá, oı túbinde bir sheshim týǵan bolýy kerek, aýylǵa ketip bara jatqan jolaýshyǵa, kolhozǵa bergen jalǵyz atyn ala kelýin surady. Sodan keıin tómengi jyranyń jaǵasynda qulap jatqan eki tamnyń qasynda ósip turǵan jalǵyz qaraǵashtyń bezdi bir butaǵyn kesip aldy. Ony kúnimen jýan asataıaq etip kishkentaı kezdigimenen jondy. Mine sol taıaqqa súıenip úıine kele jatqanda Jáleldi kórdi. «Ne bolsa da, osy jigitten keldi» dep oılady ol. Shal asyǵa basyp úıge kirdi. Tórgi bólmeniń esigi ashyq eken, tóseginiń ústinde etpetinen túsip solqyldap jatqan qyzyna kózi tústi. Júregi taǵy oınaı jóneldi. Aıap ketti. Sheshesi aýylǵa ketip, qaıtpaı jatqan edi, qyzyn ýatar ózinen bóten eshkim joq. Tanasynyń bólmesine buryn attap kórmese de bul joly amalsyz janyna bardy.

— Qalqam - aı, seniń túrińdi kórip kesheden beri qabyrǵam qaıysyp, qur súlderim qaldy ǵoı. Qandaı ıt seni jylatqan? Kári qoıdyń jasyndaı jasym qaldy, seni jylatyp qoıyp, jer basyp júrmeı - aq qoıaıyn, kim bolsa da aıtshy, qolynda óleıin, — Qyzy jaýap bermedi. Shal burynǵysynan jaman qınala tústi, — qandaı ǵana ıt eken qarashyǵymdy jylatqan? Úrim - butaǵy kórde ókirsin! Aıtshy, qalqam, álde... álgi Bestibaıdyń balasy birdeme dedi me? Kóńilińdi qaldyrdy ma? Onda...

Ákesiniń sońǵy sózi bir túrli úreıli shyqty. Tana basyn kóterip aldy, biraq kózinen aǵyl -tegil aǵyp jatqan jasyn súrtpedi. Sol býlyǵa jylaǵan qalpynda taǵy biraz ún - túnsiz otyrdy. Ózine degen áke mahabbatyn Tana jaqsy biletin. Ózi úshin qandaı qylmysqa bolsa da bara alatyny da oǵan aıan edi. Áli esinde, úshinshi klasta oqyp júrgen kezi. Tórtinshi klastaǵy bir bala kishkentaı burymynan julqyp qalyp, qolyndaǵy dápteri men qaryndashyn tartyp alǵan. Tana baqyra jylap úıine kelgen. Tanasynyń baqyrǵan daýsyn estigen ákesi kim jylatqanyn estı salyp, balanyń úıine barǵan. Tentegin qorǵamaq bolǵan eńgezerdeı qara kisini qolyndaǵy taıaǵymen salyp - salyp qalǵan. Sol joly eki kisi biriniń - biri murnyn qanatqan úlken tóbeles bolǵan. Mılısıa kelip ekeýin ázer aıyrǵan. Bir jetideı abaqtyda otyryp shyqqan. Biraq shyǵysymen álgi qara saqaldyń úıine taǵy barǵan. «Eger, — degen ol qara saqalǵa, — meni tipti Sibir aıdap jiberse de, balań Tanamnyń mańdaıynan shertetin bolsa, óz obalyń ózińe, menen jaqsylyq kútpe, ózińdi de, balańdy da baýyzdap óltirem!» degen. Áke sózin birge erip barǵan Tana óz qulaǵymen estigen. Sol áke qazir «kári qoıdaı jasym qaldy, seni jylatyp qoıyp jer basyp júrmeı - aq qoıaıyn» dep tur. Bul sózdiń astarynda qandaı zil jatqanyn Tana biledi. Yzalanǵan áke túsinbeı Jálelge zaqym keltirip júrýi de ǵajap emes. Amal joq buǵan shynyn aıtýy kerek. Jáne Tana ábden boı jetip qyz bolǵansha ákesinen syr jasyryp kórgen emes. Oǵan

ábden senip úırengen. Sol ádeti de «aıt, aıt syryńdy» dep ishteı mazalap áketip barady.

— Joq, ol emes,—dedi Tana taǵy óksip - óksip jiberip.

— Onda kim?

Qyz betin eki qolymen basa otyra, kózinen jasyn tyımaı bolǵan oqıǵany jobalaı aıtyp shyqty. Tek Háleldiń arasha túskenin, buzyqtyń óli - tirisin bilmeıtinin, bular ketken kezde onyń aıdalada qozǵalmaı jansyz qalǵanyn jasyrmaı anyqtap aıtty.

Qyzynyń sózi bastalǵannan beri, betinen qany qashyp, ólikteı bop melshıip otyrǵan ákesi, álden ýaqytta baryp:

— Keshe keshke taman jumystan qaıtqan burǵyshylar, tasty tóbede shala - jansar bireýdi aýrýhanaǵa alyp ketti dep edi, — dedi ol sóziniń ár býynyna túıile, — sol dońyz eken ǵoı..

Tana jaýap bermedi. Taǵy betin basyp jylap teris qarap ketti.

— Qalqam, — dedi álden ýaqytta Sary. — Bul jerden ketem degeniń durys. Kóp keshikpeı mashına da kelip qalar. Men osy arada qalam. Apań aýyldan qaıtqan soń sońyńnan biz de jetermiz.

Qyz jylap taǵy biraz otyrdy.

— Jaraıdy, — dedi ol bir mezet, — tek, kóke, sizden jalǵyz surarym: bul sumdyqty apama aıta kórme, qorlanyp qaıǵydan óler. Jáne...

— Ne qalqam, taǵy ne aıtpaqsyń?

— Bul syrdan habardar ekenińizdi Hálel aǵaı bilmesin. O kisi tiri janǵa aıtpaımyn dep ýádesin bergen.

— Qalqam - aı!—dedi kenet qabyrǵasy qaıysqan Sary. — Aıtqanyń kórge ózimmen birge kirer. Hálelge aıtpaq túgil, men sorlyny onyń betine qaraı alady deısiń be!

Shal aýyr kúrsindi, biraq sol sátte ol kenet qatýlana qaldy.

— Bolǵan iske bolattaı bol, qalqam!—dedi qyzyna bir túrli qajyrly únmen.

Ol ornynan yqsham qımyldap, tez túregeldi. Álgindeı emes boıyna bir qýat engendeı, qımyly da shapshań, jigerli. Oraqtaı ıile bastaǵan denesin tik ustap, aýyz úıge bardy. Nege ekeni belgisiz bosaǵada súıeýli turǵan baǵanaǵy aıdaladan alyp kelgen bezdi basty jýan taıaǵyn qaıtadan jonýǵa kiristi.

Eki kúnnen keıin Tana júrip ketti. Biraq áke - sheshesi bul aradan kóshe qoımady. Áldenege qaraılap júrgen tárizdi bular. Tek Sary kolhozdan jolaýshy ákep bergen jalǵyz atyn báıgege qosatyndaı baptap, kúnde keshke taman quba jonǵa baryp terisin aldyryp qaıtady. Qasqyr qýatyndaı mundaıda jýan taıaǵyn tastamaıdy, únemi ózimen birge ala júredi.

Eki jumadaı jatyp Alań - Alesha da aýrýhanadan shyqty. Ózin eshkimniń izdemegenine ishteı tań qaldy. «Kim seni uryp ketti?» degen bólimshe mılısıasyna «eski esep» dep jaýap berdi. Qyzdyń bul aradan ketip qalǵanyn bilip: «Báse, ózim de osylaı oılap edim, — dedi ishinen, — uıaty bar qyz ózin - ózi qaıdan masqaralasyn!»

Kóńili ornyqqan Alań - Alesha da birdemeni kútkendeı bul aradan kete qoımady. Jálel de Sarynyń úıine qaıtyp soqqan joq. Sóıtip júrgenderinde kúzdiń qara sýyǵy bastalyp, jeli óńmeninen ótetin Mańǵystaýdyń aqyrǵan qysy da keldi. Qyspen birge Ózek burǵyshylaryna taǵy jańa qyrsyqta jetti.

Jaz boıy tapqan jetistiktiń bári endi bosqa ketkendeı boldy. Munaıshylarǵa qyspen birge kelgen qyrsyq qatty batty. Endi Jáleldiń óz basynyń qaıǵysyna berilýge ýaqyty da qalmady.

ÚSHIHShI BÓLIM

I

Mańǵystaý qysy birkelki jyly keledi. Biraq bıyl jazy qandaı ystyq bolsa, qysy da basqa jyldardan anaǵurlym ózgeshe sýyq boldy. Kúz túse Shyǵystan soqqan úskirik adamnyń óńmeninen ótip, bet baqtyrmady. Sibirdiń qyryq gradýstyq qyzyl shunaq aıazdaryna myzǵymaıtyn ójet jigitterdiń ózderi de osy bir qara sýyq jeldiń ótine tura almaı, aryq qoıdaı búrseń qaqty.

Kúzi bylaı bastalǵanda qysy qandaı qyrsyq ákelmek?

Mańǵystaý ólkesiniń ásirese Ózek alańynyń munaı quramynda kúkirt az da, parafın óte kóp. Jáne jer betine shyqqan munaı otyz gradýstyq jylylyqtan sál tómendese buıyǵyp qalady. Sondyqtan da barlaýshylarǵa skvajınalardy jan - jaqty synaqtan ótkizip, kerekti derekter alý, ınemen qudyq qazǵandaı qıynǵa túsedi.

Parafınniń hımıalyq shıkizat retinde baǵa jetpes quny bolǵanmenen, munaı skvajınalaryn synaýda hám olardy óndiristik paıdalanýda kesiri az tımeıdi. Eń jaman qasıeti sál sýyqtan qata bastaıdy. Osynyń saldarynan munaı, jer betine taıaǵan saıyn, qoıýlana túsip, qubyrlardy tyǵyndap, tipti aqpaı qoıady.

Al qys sýyq kelse, budan soraqy qyrsyq bolmaıdy. Ras, ázir Ózekte synaý jumysy ústinde toqtap qalǵan skvajınalar joq. Kún bir kún sýysa, ekinshi kúni qaıta ashylyp barlaý jumysy bir qalypta júrip jatty. Biraq erteń sýyq kelgende skvajınalar qandaı kúıge ushyraıdy? Osyny oılaǵan Ózek barlaýshylary kúni buryn qoldan keler sharalardy qarastyra bastady.

Botasy ólgen ingendeı shyǵys tustan tynbaı bozdaǵan kúzdiń qatty jeli bireý qamshymenen qýyp kele jatqandaı bir tolastar emes. Yshqyna, ysqyra soǵyp tur. Aspanda oımaqtaı bult joq, sóıtse de kók tórinde jyltyraǵan juldyzdar, kúzgi sýyqtan tońyp ketkendeı, dir - dir etedi. Jartylaı týǵan aıdyń da kúmis sáýlesi jer betin bálendeı jaryta almaı, butalar alystan qaraıyp, álem bitken kúńgirt tartqan. Onyń ústine jelge de qara kúńgirt túr bitkendeı, tún qarańǵysy da qoıýlanyp, bir túrli úreılene túsken.

Mine, osyndaı susty túngi qulazyǵan dalada sanaýdaǵy skvajınanyń janynda ústine maqtadan syrǵan fýfaıkasymen, shalbar kıgen kezekshi operator Jansulý tur. Ol skvajınany synaý sheberiniń tapsyrmasy boıynsha, jer astynan aqqan munaıdyń mólsherin saǵat saıyn ólshep shyǵýy kerek. Jáne sol sandardy dápterge jazyp turýǵa mindetti. Bul óte kerekti maǵlumattar. Áıel ishi pysa ma, álsin - álsin ándetip qoıady, Onyń áni de sulý, daýsy da ádemi qońyrqaı...

Mańǵystaý, sulýysyń barlyq jerdiń

Boıyma taýsylmaıtyn qýat berdiń,

İzdeseń tabasyń sen osy aradan

Áıgili jumysshysyn týǵan eldiń...

Óleńdi, sirá, jaqynda úırengen bolýy kerek, kenet uıqasynynan aırylyp qalyp sál toqtaıdy da, ánin ózgertip bóten sarynǵa túse jóneledi. Endi ol aspandy, aıdy, soǵyp turǵan jeldi madaqtaı bastaıdy. Bir mezet qaıtadan eńbekke, burǵylaýǵa oralady. Óleń sózderi bálendeı uıqasymdy, kúshti bolmaǵanmen, lebizinen jumysshy degen atty maqtan etetin, ómirdi, eńbekti qýanysh sezinetini ap - aıqyn kórinip tur.

Bir saǵattaı ýaqyt ótken kezde Jansulý shuńqyrǵa aǵyp jatqan munaı mólsherin, basqa maǵlumat — parometrlerin ólsheýge kiristi. Alǵan aqparlaryn jýan dápterine jazyp, ony kenep boqshontaıyna salyp qoıdy. Kókke qarady. Qara maqpal aspan sol qalpynda, tıtteı de bult joq, kók tórine qadap qoıǵan kúmis teńgelerdeı jybyrlaǵan tek juldyzdar ǵana oǵan kúlim qaqqandaı. Ashýly jel de sol burynǵy qalpynda, kári qobyzdyń qınalǵan únindeı, sarnaýyn bir toqtatar emes. Áıel áldenege kúlimsiredi. Qaıtadan óleń aıtýǵa kiristi. Bul joly onyń áni de, ánniń sózi de ózgeshe jyly shyqty.

Shirkin ómir qyzyq qoı oınap, kúlseń,

Súıgenińmen syılasyp qatar júrseń,

Ǵashyqtyqtyń mańyzy sonda emes pe,

Bir - birińdi saǵynyp kúte bilseń.

Óleń, sirá, áıeldiń oıyndaǵy múddesin qozǵaǵandaı bir túrli ásem, syrly.

Súıseń eger jaryńdy, súıseń qatty,

Lázzat degen, ıapyrmaı, qandaı tátti.

Basyńdy iı, adamzat, alǵys aıtyp.

Bergen bizge táńirge mahabbatty!

Áıel óleń sózine máz - meıram.

Bir mezet ol taǵy qalta saǵatyna qarady. Mólsher alatyn ýaqyty asyp bara jatqan bolýy kerek, kenet munaı aǵyp jatqan tusqa asyǵa umtyldy. Osylaı birese óleń aıtýmen, birese munaı ólsheýmen tún ortasy taıady. Jansulýdyń sharshaıtyn túri joq. Áıtkenmen mashına keletin ýaqyty taıap qaldy bilem, saǵatyna álsin-álsin qaraı tústi. Biraq mashına kórinbedi.

Álden ýaqytta túngi saǵat eki boldy. Áıel eń aqyrǵy ólsheýlerin júrgizip, skvajınadan kerekti maǵlumattaryn alyp bitirdi. Dápterin kenep boqshontaıyna saldy da, endi belbeýin qaıta býynyp, mashınany kútpeı poselkege bet túzedi.

Mańǵystaýdyń aýa raıy, ásirese, kúzdi kúni óte qubylmaly. Bir kún qys tússe, erteńine kún kózi qaıtadan jadyrap shyǵa keledi. Búgingi kún de osyndaı edi. Osydan bir jeti buryn túsken qar kenet erip ketip, qaıtadan kúz oralǵan. Al búgingideı jeldi qara sýyqtyń áp - sátte doly boranǵa aýysyp ketýi op - ońaı jáıt. Áıel skvajınanyń teriskeı - batys jaǵyndaǵy poselkege qaraı jarty shaqyrymdaı jer júrip úlgirgen joq, kenet kúnshyǵys tustan soqqan jel údeı bastady. Endi bir jarty shaqyrymnan asqanda, dúnıe alaı - dúleı aq tútek boranǵa aınaldy da ketti. Jansulý júrip keledi. Jel burynǵysynan da kúsheıýde. Aınalasy ysqyrǵan, ishin tartyp qasqyrdaı ulyǵan, álem -tápirik únge toldy. Skvajına poselkeden tórt shaqyrymdaı jerde edi. Operatordyń jetetin ýaqyty áldeqashan bolǵan. Biraq poselkadan esh belgi joq, tipti jyltyraǵan sham da kórinbeıdi. Jansulý qulaǵyn qansha tossa da bul eleń eter eshbir ún de estilmedi. Jeldiń gýilinen, ysqyryǵynan bóten eshbir ún joq. Jansulý adasyp ketkenin endi bildi. Onyń ústine tún de burynǵysyndaı emes, sýyta tústi. Qarly, yzǵarly boran — betine, qulaǵyna myń ınedeı qadalyp bar ekpinimen kep mańdaıynan urdy. Jansulý endi amalsyzdan jelge qyryndaı júrdi. Bul ony adasqanynyń ústine adastyra berdi. Áıel osy turǵan poselkeden adasqanyna, ózine - ózi yza bolyp, qaıtadan poselke «osy jaqta -aý!» degen baǵanaǵy, alǵashqy bet alǵan tusyna qarsy bet burdy. Endi ábden shatysty. Onyń ústine boran úskirikke aınalyp, áıeldiń ón boıyn temir saýyttaı qysyp, mup -muzdaı bop qorshap aldy. Qalshyldatyp, syǵyp áketip bara jatyr. Ár basqan adymy, aıaǵyn kisendep tastaǵandaı, qıynǵa tústi. Biraq Jansulý sonda da bolar emes, basyn tómen qaraı tuqyrtyp alyp, jelge qarsy umtyldy. Kenet tizerleı qulap ketti de, tura sala qaıtadan júrdi.

«Adam óziniń asa bir qıyn kezderin, basynan ótkizgen eń qyzyq kúnderin osyndaı jaǵdaıda esine túsiredi», — deıdi mundaı oqıǵada bolyp kórgen jurt. Bul ólip bara jatqan kisiniń shat dúnıeni qıa almaı, kóz aldyna aqyrǵy ret elestetkenine uqsasa kerek -ti. Osy bir óte sharshaǵan, qınalǵan shaǵynda operator áıeldiń de kóz aldyna jas shaǵynyń ótken bir sýreti oınaı jóneldi. Sol kezi kenet, dál aldynan, kók oraı shalǵyn shóptiń arasynan byr etip kóterilgen kókarshyndaı kórindi oǵan.. Ómirdiń osy bir tamasha shaǵy esine túsken saıyn Jansulýdyń boıyna qan júgirip, kenet qýanysh bılep ketkendeı boldy. Endi ol soǵyp turǵan alaı - túleı boranǵa da eleń etpeıtindeı.

Jansulýdyń ákesi qoı baqqan jaı ásheıin qarapaıym kolhozshy edi. Bular turǵan «Maıdan» kolhozynda segiz jyldyq mektep ashylǵanda, ákesi aq túıeniń qarny jarylǵandaı qýandy. «Ózim oqymaǵanmen, ákem oqymaǵanmen, atam oqymaǵanmen, qyzym oqıtyn boldy, — dedi ol,—aınalaıyn úkimet - aı, qarańǵy úıimizge áıteýir jaryq sáýle kirgizip jatyr - aý!

Sol qyzy osy Jansulý — oqýǵa tek toǵyzynda ǵana barǵan. Ol jańaǵy segiz jyldyq mektepti bitirip, on jetige shyqty. Mektep bitiretin kóktemde muǵalıma áıel bulardy kolhoz janynda byltyrdan synaqtan ótip jatqan munara brıgadasyna saıahatqa alyp keldi. Kókke atyp turǵan munaı fontanyn jasóspirim qyz buryn kórmegen. Tań qaldy. Ásirese ony tańdandyrǵan osy bir ǵajaıyp dúnıeni basqaryp, degenine júrgizip turǵan qara tory jigit boldy. Jeńgeleri qulaǵyna anany - mynany sybyrlap, sana - sezimi erte oıanyp, tirshilik - turmystan uǵym ala bastaǵan aýyldyń pysyq qyzy on jetige jańa shyqsa da, álgi jigitke ózgeshe qarady. Árıne, óz kolhozynda da jigitter kóp, Jaqan tárizdileri myna munaıshy jigitten túrge de, boıǵa da artyp túsýi múmkin. Biraq olar mynadaı alyp mashınany júrgize bilmeıdi ǵoı. Al mynaý qandaı ónerli deseıshi! Árıne, bizdiń aýyldyń bozbalalary bunyń bashaıyna da turmaıdy. Eń táýir degenderi qoı baǵyp, jylqy kúzetedi. Al mynaý... joq, joq, olardan kósh artyq!

Ózinen kózin almaı turǵan, pisken búldirgendeı, eki betiniń ushy qan qyzyl qara tory qyz balaǵa jas jigit Hálel de eki - úsh ret qaraǵan. Ózge qyzdardaı emes, bul da oǵan ózgeshe kóringen. Taǵy bir kózine túsip ketkeninde jigittiń ushqyn atyp turǵan shoqtaı jaınaǵan kózderi ishine ot jaǵyp jibergendeı ón boıyn kenet jylytyp jibergen. Jigit burǵylaý mashınasynyń qalaı júretinin, ne izdep jatqanyn oqýshylarǵa túsindire bastaǵanynda Jansulý oǵan ózgelerden sál jaqyndaý kelip turǵan. Ystyq peshtiń qasyna taıanǵandaı, qyzdyń jigit jaq búıiri kenet qyza túskendeı bolǵan. Endi sol qyzý, búkil denesin alyp, «jyly, tátti ý tarady qanyma» dep aqyn aıtqandaı, qyzdyń ózi de bir ǵajaıyp tátti sezim bıleı bastaǵanyn sezgen.

Sol kúnnen bastap kolhozdan sút, aıran alýǵa Háleldiń ózi bardy. Bararda da, qaıtarda da mektep aldymen ótedi, biraq oǵan sonaý ásem qyz kezdespeı - aq qoıǵan. Kezdespegen saıyn, Háleldiń qyzdy kórgisi kele túsken. Eger ol kezdese qalsa, aty - jónin bilip, tanysqysy kelgen.

Sóıtip júrgeninde Hálel bir kúni keshke taman fermadan sút ákele jatqanynda, poselka shetinde qyzben betpe - bet kezdesip qaldy. Qolynda kitap salǵan sýmkasy, sirá mektepten qaıtqan beti bolýy kerek qannen - qapersiz kele jatyr. Sýmkasyn úıire shaıqap, ándetip birdemeni aıtyp, kúlip qoıady.

Tapal úıdiń múıisinen, qarama - qarsy shyǵa kelgende jasóspirim qyzdyń da kózi jarq etti. Háleldiń de eki kózi kúlimdep, betinde bir orasan qýanysh oınaı jónelgen. Háleldiń sondaǵy júzi Jansulýdyń áli kúnge deıin kóz aldynda. Sol baqyt, sol qýanysh sodan beri buny da qushaǵynan shyǵarmaı kele jatqan. Ómir boıy osylaı óterine Jansulý sol kúni, sol keshte ábden sengen.

Amandasyp bolǵannan keıin, jigit:

— Kórinbeı kettiń ǵoı?—degen.

Qyzdyń kózi jarq ete túsken.

— Kórinýge mindetti me edim?—degen ol ázildese kúlip.

Jigit sóz taba almaı:

— Árıne... Joq... «Bir kórgen bilis, eki kórgen tanys» degen... Atyń kim?

Qyz burynǵysynan beter ázildese ketken.

— Ony qaıtesiń? Álde meniń atymdy bilip alyp, hat jazaıyn dep pe ediń?

— Jazǵanda qandaı! Biraq atyńdy bilmeımin ǵoı.

— Atym Jansulý...

Aýyldyq jerde jigit pen qyzdyń ońasha uzaq sóılesýi óreskel jaǵdaı. Úıleriniń aldynda turǵan bir - eki áıel bularǵa qaraı bastady. Buny kórgen qyz endi qysylyp qaldy.

— Jaqsy, qosh bolyńyz. Áne bir qatyndar bizden kózin alar emes, — dedi júre bastap.

Qyzdan aıyrylyp qalady ekem dep qorqyp ketken jigit:

— Erteń ymyrt úıirile osy arada kezdeseıik, — dedi.

Ketip bara jatqan qyz bir túrli shattana daýystady:

— Jaraıdy!..

Artynan eki jyldaı ótkennen keıin, qyz osy áskerden oralǵan jas jigitke erge shyqty. Jansulý kelesi jyly qalaǵa oqýǵa ketpeı burǵylaý stanogyna jumysqa túsken. Eki - úsh jylda aldyńǵy qatarly operator bop shyǵa keldi. Hálel ekeýi shyn baqytty erli -zaıypty bolyp, baldaı tátti turmys qura bastady. Biraq sol alǵashqy ekeýi ońasha kezdesken kúngi Háleldiń túri, sózi bári Jansulýdyń dúnıedegi eń bir úlken qýanyshy, meıramy tárizdi máńgilik esinde qaldy. Mine qazir de, eń bir qınalǵan sátinde sondaǵy kórinis kenet kóz aldyna elestedi. Kóńili jylyp ketti. Úńireıgen túnde, úskirik borandy qorqynysh ta kenet joǵala berdi. Ol aıaǵyn burynǵysynan shıraq basa tústi. Osy kezde dál búıir tusynan mashına oty kórindi. Jansulý qýanyp qaldy. Buny ádeıi izdep shyqqan Hálel eken.

— Tý, jaqsy keldińder ǵoı, — dedi Jansulý qýanǵanynan ne aıtaryn bilmeı.

— Amansyń ba, barsyń ba, kúnim?—dedi Hálel. — Esh jerińdi úsik shalmady ma?

— Tońǵanym bolmasa, úsip qoıǵan joq shyǵarmyn.

Erterek jetetin edik, jolaı óleıin dep jatqan bir jaraqatty adamǵa kezdesip, sony aýrýhanaǵa aparamyz dep keshigip qalǵanymyz.

— Ol kim? — dedi shoshyp ketken Jansulý. Hálel qolyn bir - aq siltedi.

— Oı, qaı bir durys adam deısiń!..

Osyndaı qıyndyqqa qaramaı, qatań qys ishinde barlaý skvajınalardyń sany qyryq beske jetti. Keıbireýleri burǵylanyp ta boldy. Biraq olardy synaý jumysy ónbedi. Alpys prosentten aspady. Jáne kelesi aılarda da synaý jumysynyń jóndelip ketetini baıqalmady. Ekspedısıanyń qandaı halge ushyrap otyrǵanyn baıandap, joǵary jaqtan járdem suraldy. Járdem ornyna, Almaty kómekke taǵy kisiler jiberdi. Taǵy Ózekke Erden men Sálimgereı keldi. Mundaı jaǵdaıda joǵarydan kelgen adamdar eń aldymenen jergilikti jurtpen aqyldasý úshin báz - baıaǵy kezekti májilisin shaqyrady. Bul joly da osy qalyptasqan dástúr buzylǵan joq, ádettegi májiliske jurt jınaldy.

Jandostyń kabıneti. Lyq toly kisi. Ekspedısıa basshylary, aǵa ınjener, burǵyshylar, Erden men Sálimgereıden bóten ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń bir - eki ǵalymy men Partıa Komıtetiniń sekretary otyr. Bul jaqynda oblystan jiberilgen ashań júzdi, orta jasqa taıap qalǵan, qımyl, sózi sabyrly kisi.

Jınalysty ádettegi tártippen Erden ashty.

— Qaralatyn másele bireý - aq, — dedi ol.—Ózek barlaý skvajınalaryn synaý jumysy tómen bolyp otyr. Buǵan ne bóget? Qysqasy, másele qys kezinde shyǵatyn munaıdyń parafınimen kúres jaıynda, ıaǵnı oǵan qarsy qoldanylatyn sharalardy talqylap, qaýly - qarar alyp, synaý jumysyn bir tártipke keltirsek degen nıet. Bul jaǵdaı búgingi kúni Ózek barlaý ekspedısıasynyń eń bir aýyr isine aınalyp otyr. Sol úshin talqylamaqpyz. Eger qarsy bolmasańdar sózdi ózderińizge belgili oqymysty Sálimgereı joldasqa bersek deımin.

— Qarsylyq joq, — dedi eki - úsh daýys.

Ózektiń burǵylaý isiniń barysyn, synaý jumysynyń nasharlyǵyn, onyń bas aıypkeri parafın zatynyń kóptigi jáne qysty kúni qatyp qalatyn qasıetin qysqasha baıandap kelip Sálimgereı:

— Buǵan qarsy biz ne isteýimiz kerek?—dedi. — Al, shynynda, biz qoryqpaıtyn zattan qorqamyz. Mundaı jaǵdaıda qoldanylatyn shara kóp. Mysaly fontan skvajınasynyń aýzynan bastap júz metrlik boıyna deıin nıkel, nemese shyny untaǵy tipti bolmasa kádimgi lak jaǵylǵan qubyrlardy qoıý kerek. Bul qubyrlarǵa parafın juqpaıdy. Buny qıyn deseńder, skvajınanyń aýyz jaǵyn elektr jylytqyshymen jabdyqtaý jón. Bu da munaıdaǵy parafındi sýyttyrmaıdy. Eń aqyry, qubyrlardy jylytatyn jyljymaly bý mashınasyn da paıdalanýǵa bolady. Qysqasy parafındi jeńetin ádister kóp. Qaısysyn qoldanamyz deseńder de erikterińiz.

Sálimgereı baısaldy túrde sózin bitirdi de ornyna otyrdy. Sózdi endi Jálel surady.

— Sákeńniń jańaǵy usynystarynyń bári de ǵylymı durys usynystar, — dedi Jálel. Ózek munaı parafınynyń ózine tán basqa erekshelikterin de aıta kelip, — kitaptarda bul ádisterdiń bári de jazylǵan, teorıa kózimen qaraǵanda da qatesi joq... Biraq is júzinde bul ádisterdiń bireýin de bizdiń skvajınalarǵa qoldanýǵa bolmaıdy.

— Nege? — dedi julyp alǵandaı Erden tań qalǵandyq pishin kórsetip.

— Ony sizden suraý kerek edi, — dedi Jálel ádettegisindeı qyzyp ketip.

— Qyzyq eken!

— Qyzyq eshteńesi de joq. Jaraıdy, profesor aıtqan ádisterdiń bireýin qoldanaıyq delik. Biraq óıtýge bizdiń qolymyzda ne bar? Mysalǵa, jyljymaly bý agregatyn alaıyq. Qyryq bes skvajınaǵa quryǵanda bundaı agregattyń ony kerek. Al, bizdiń ekspedısıa túgil, mınıstrlikte de ondaı jylytqyshtyń ózi túgil, úlgisi de joq. Ony mınıstrlik qaıdan tabady, qashan jiberedi? Álde men qatelesetin shyǵarmyn,—Jálel Erdenge qarady. — Múmkin ondaı agregattardy sizder tez uıymdastyratyn shyǵarsyzdar?

Erden úndemedi.

Jálel sózin jalǵaı tústi.

— Sákeńniń ekinshi aıtqan ádisi, — dedi ol Sálimgereıge qaraı, — umytpasam, Ózek tárizdi munaı quramynda parafıny kóp, Soltústik Kavkazdaǵy Ózek — Sýat kásipshildiginde qoldanylyp jatqan ádis qoı deımin. Munda skvajına aýyz jaǵyndaǵy qubyrlardy nıkelmen, ne suıyq shyny untaǵymen jaýyp paıdalanatyn kórinedi. Qubyrlardy búıtý úshin arnaýly seh, jáne ondaı istiń mamandary kerek. Biz olardy qaıdan alamyz? Ózimiz uıymdastyrǵansha qansha ýaqyt ótedi? Qys ketip, jaz kelmeı me?

— Sonda osylaı otyr deısiń be?—dedi Erden qabaǵyn sál shytyp. — Álde usynar bóten sharań bar ma?

— Bar, — dedi Jálel jigerli únmen,—ras, meniń aıtaıyn dep turǵanym jańadan tabyla qalǵan tásil emes. Buny bizdiń ákelerimiz de paıdalanyp kelgen, atam zamannan belgili aıla. Amal joq sony qoldanýǵa májbúr bolamyz.

— Tipti o zamannan qalǵan dúnıe bolsa da aıtsaıshy, — dedi taǵy Erden shydamy taýsylyp.

— Bul ekiniń biriniń qolynan keletin amal, — dedi Jálel Erdenniń asyqqanyna mán bermeı sol burynǵy qalpynda baıaý sóılep. — Bylaısha aıtqanda, munaı atyp jatqan skvajınanyń aýyz jaǵyndaǵy qubyrlardy ysytqan fakely jókemen súrtip jylytý nemese qyrǵyshpen qata bastaǵan parafındy qyryp, qubyrlardy tazalap turý.

— Aý, oǵan qyrýar adam kerek qoı,—dedi Jandos shyn abyrjyp. — Ony qaıdan alamyz?

— Ázirge Embineftiden shaqyrtý kerek.

Taǵy biraz adam sóıledi. Aqyry Jálel usynysyna toqtady. Skvajınalardy synaý brıgadalary besten onǵa jetkizilsin, qubyrlardy tazalaıtyn kisiler daıyndalsyn delindi. Jáne bularǵa qosymsha Embiden bes brıgada ákelinetin bolyp qaýly alyndy. Almatydan kelgen kisiler sharýalaryn bitirip astanaǵa sol kúni júrip ketti.

Mine osylaı, Ózek barlaýshylary qystyń qaqaǵan sýyǵymen baılanysty skvajınalardy synaýdan ótkizdirer taǵy bir qıyndyqty jeńýge kiristi.

«Qoıandy — qamys, erdi — namys óltirgen». Namyssyz jan bolmasa kerek - ti. Ásirese, áke namysyn aıtsaıshy! Sary Tanasynyń qalaı qor bolǵanyn óz aýzynan estigen kúni, túni boıy kóz iliktirmeı shyqty. Qorlanǵan, namystanǵan áke júregi qoıarǵa janyn jer tapqyzdyrmady. Bir kúıdi, bir sýyndy. Aqyry azapqa shydaı almaı, Sary qara túnde, jastyǵyn julmalap, aǵyl - tegil jylady. Árıne, qýaty boıyna syımaǵan jas kezinde bundaı oqıǵaǵa kezdesse, ol sol bolǵan sumdyqty estigen saǵatynda - aq bir mezet úıinde otyrmas edi. Tanasyn qorlaǵan jigittiń qolynda óler edi, ne ony óltirer edi. Al qazir ondaı qaırat kórsetetin jaǵdaı qaıda! Keshegi qajyrly dene qazir sýǵa salǵan etteı bosap ketken. Bireýge kúsh kórsetpek túgil, ózi ázer júr. Al buzyqty jazalaýǵa kisi jiberýge — oǵan da qudireti joq, rýlas jigitterin jınaıtyn zamany áldeqashan ótip ketken. Zaman demekshi, Sarynyń sol ótken zamandy kókseıtin nesi bar? Eshteńesi de joq. Baı bolǵan joq, batyr bolǵan joq, tek mundaı namys qorlanar kún týa qalǵanda rýlas Adaıdyń aqkóz jigitterin bir jınar edim degen qur dalbasasy ǵoı. Árıne, bul qur dalbasa. Rýshylyqty Sarynyń ózi de aldaqashan umytqan. Osydan baryp ol eńbek, jumys degenniń ne ekenin túsingen. Onyń qýanyshtaryn da uǵa bastaǵan. Sóıtip júrgende Begis adam bop kelip, Sary kenet jańa zamannyń qyzyǵyna ábden kenelgen. Onyń ústine, qyzy Tana ınjener degen atqa ıelenip, ózi keshegi qashyp ketken dalasyna, jurt tárizdi tolyq quqyqty adam bop oralyp, tóbesi kókke tıgendeı qýanyshty edi. Osyndaı kúıge jetkenine táýbe etip, Sary endi ótken Túıebaı zamanyn múldem esinen shyǵarǵan. Jańa dúnıege alǵysyn aıtyp, ony tipti maqtan etken, Sóıtip júrgeninde mynadaı jan túrshigerlik oqıǵaǵa kezikti. Endi kenet oǵan bar dúnıe qarań qalǵandaı boldy. Qoldan keler dármeni joq, sotqa berip buzyqtan óshin alýǵa qyzy Tana ruqsat etpeıdi: Joq, qyzy ruqsat etken kúnde de, «meniń Tanamdy osylaı etip ketti!» dep bireýge aryz etýge óziniń beti de shydamas edi.

Mine, sonda baryp onyń esine sonaý sońynan soıylker jigitterdi ertken ótken zamany qaıta tústi! İsh qazandaı qaınady! Biraq ol ótken kúnin esine túsirgenmen, Sovet úkimetin aıyptaı almady. Buzyqtyq istegen adam — keshegi ózi tilektes bolǵan Ájiǵalıdiń balasy. Jalǵyz kúreńin pıda etip ózi ajaldan aman alyp qalǵan baıaǵy qara domalaq Alań. Endi Sarynyń óziniń qazirgi álsiz jaǵdaıyna ókpesi múldem óshti. Sonda Alań kim? Iá, ıá, ol — ózi bezgen eski zamannyń qaldyǵy. Eski zamannyń zorlyqqa, ozbyrlyqqa tárbıelegen jaman ǵurpynyń qandy kóz tas túlegi. Oǵan Sovet úkimeti aıypty ma? Joq, sondaı bala ósirgen Ájiǵalı, sondaı balany ólimnen alyp qalǵan ózi aıypty. Mine, osylaı jan talasqan Sary óz aıybyn óz qolymen, kerek bolsa óz qanymen jýmaq boldy. Tanasynyń óshin de, óziniń óshin de Alańnan ózim alamyn dedi. Biraq qalaı alady? Tepse tegeýrini temir úzetin jigitke jetpistegi shaldyń kúshi qalaı jetedi? Al Alańnyń qandaı kúsh ıesi ekenin dene bitiminiń ózi aıtyp turǵan joq pa? Iá, aıtyp tur. Alań - Aleshany alysyp jeńbek túgil, qasyna baryp qatty sóz aıtýdyń ózi qandaı qorqynyshty! Bir qoıǵanyna shydaı alar ma? Biraq qaıtkenmenen óshin alýy kerek! Taptalǵan namystan artyq dúnıede qorlyq joq! Ondaı qorlyqqa shydaǵannan da ólgeni artyq! Biraq óshin qalaı alady? Árıne, jerles, rýlas jigitterden munyń namysyn joqtaıtyn qyzý qandy namysqoı birer jas tabylyp qalýy da múmkin. Biraq... biraq kek óziniki ǵoı. Bireýdiń qolyn qan etkenshe, odan da buzyqty ańdyp turyp, óz qolyn nege qandamaıdy. Joq, joq, áıtpese kek qaıtpaıdy. Kegin alý úshin qasyn kisi syrtynan uryp óltirmeıdi! Betpe - bet kep keýdesine minip otyryp, óshin alady. Solaı qaıtpaǵan kek kek emes! Namysyńdy qorǵaǵyń kelse, jaýyńmen júzbe - júz qarsy kele bil! Tek sóıtseń ǵana kegińdi joqtaı bilgeniń! Bul — atam zamannan kele jatqan dástúr! Qodardaı, ne Bekejandaı kisini qazaq ejelden jek kórgen! Alatyn óshin, qandaı adal bolǵanmen, bireýdi syrtynan óltirip qaıtqan óshti halyq erlikke sanamaǵan! Biraq betpe - bet keler jetpistegi shalda qandaı qýat bar?

Mine, osy kúnnen bastap Sary, Alańnan óshin ashyq alý daıyndyǵyna kiristi. Kolhozǵa qoıǵan jalǵyz atyn aldyryp, baptaı bastady. Kóp jyldan beri at arqasyn kórmeı ábden tosańsyp qalǵan eken, endi kúnde jonǵa shyǵyp, eki - úsh saǵattaı júrip qaıtatyn boldy. Shý degende jelisten bastaǵanmen, birazdan keıin qatty shabysqa da úırendi. Sodan keıin eski qystaýǵa baryp, bir jińishke syrǵaýyl taýyp ákeldi. Ony kúnde maı jaǵyp, kúlge kómip, kádimgideı soıyl etip jonyp aldy. Endi quba jonǵa shyǵyp, jerdegi bireýdi urǵysy kelgen jandaı, shaýyp kele jatqan atynyń ústinen sol jaq tusyna qaraı siltep, kóp ýaqyt shynyqty. Kúnde osylaı. Syrtynan bireý - mireý kóre qalsa, buny jyn urǵan der edi, áıteýir eshkimniń kózine túsken joq. Kúzdiń qara sýyǵy túspeı - aq, baıaǵy qasqyr soǵyp júrgen shaqtaryndaı soıyl urýǵa ábden tóselip boldy. Endi qandaı qasqyr bolsa da soǵyp ala alatyn kúıge jetti. Rasynda da, ol qasqyr soqpaq edi. Biraq onyń qasqyry tórt aıaqty ań emes, eki aıaqty adam Alań - Alesha. Saryǵa ol qasqyrdan kem kóringen joq. Ony soǵyp óltirýdi — ózine saýap sanady. «Osynym durys bolar ma eken?» dep sál kúmándana bastasa - aq Tanasynyń jylaǵan beınesi kóz aldyna elestep ketedi de, burynǵysynan beter qatýlana túsedi. Kenet syrǵaýyl - quryǵyn qysa ustap, at jalyn qusha, qasqyr qýyp bara jatqandaı qaharlana shaba jóneledi. Mundaıda júregi de at shabysynan qysylmaı, tynysynyń da edáýir keńip qalǵanyn sezedi. Endi Alań - Alesha buǵan aıdalada kezdese qalsa, sóz joq, soıylǵa jyǵyp óltire alatynyna kúmán keltirmeıdi. At ústine úırenip, soıylǵa ábden shynyǵyp qalǵan soń, Alań - Aleshaǵa degen ashýy endi ony qastasqan jaýynan tezirek kek alýǵa shaqyrdy. Sary buzyqpen kezdesetin jaǵdaıdy izdeı bastady. Bul kezde Alań - Alesha munaı qondyrǵysynyń birine saıman tasýshy bop jumysqa kirgen. Sary qansha ońasha kezdespek bolsa da, ony jalǵyz jolyqtyra almady. Alań - Alesha da sonaý qyrqa baýyrynda soıylyn súıretken salt atty ańshy shal ózin ádeıi ańdyp júrgenin sezgendeı, únemi munaraǵa jurtpen birge kelip, poselkege birge qaıtty. Esh ýaqytta da jeke kezdespeıdi. Al basqa munaıshylardyń kózinshe tal túste kisi óltirýdi Sary durys kórmedi. Jáne jurt ta ózderiniń kózinshe kisi óltirtpeıdi. Buny Sary jaqsy biledi. Sondyqtan da ol qaraqshyny ańdyǵan jeńedi degen qaǵıdaǵa senip, buzyqtyń jalǵyz ushyraýyn ún - túnsiz shydap, kútip júre berdi.

Biraq qansha shydaımyn degenmen de áke namysy shydatpady. Aqyrynda Sary Alań -Aleshany ańdyp taǵy da atyna qondy.

Al Sarynyń qasyn kezdestirgen shaq keshki mezgil edi, jel kúndizgi soqqan dúleı ekpininen birde - bir álsiremegen. Jyljyǵan oba tastaı, qyrqa ústinen tómen qaraı dóńkıip qulaǵan Alań - Aleshany Sarynyń kózi anadaıdan shaldy. Kenet denesi dirildep, ashý qysyp ketti. «Dońyz, bir ajalyńnan ózim qutqaryp edim, endi óz qolymnan óltireıin» dedi Sary kenet ózine - ózi kúbirleı sóılep, oǵan dál osy sátte bul aıtqany shyn adal úkim bop kórindi. İstegeli turǵan qylmysyn dáleldi dep uqty. Ashý endi Saryny birjolata bılep ketti. Atyn tebinip qap, kele jatqan adamǵa qarsy shapty. Iá, bul Alań - Alesha edi. Tymaqty qara shaldyń ózine qaraı quıyndatyp kele jatqanyn bu da kórdi. Ózgeni óltirgende miz baqpaıtyn jan ózine ólim tóngende qorqaq keledi. Óltirýge kele jatqan salt attynyń yńǵaıyn anadaıdan uqty. Ol endi sasqalaqtap, kózi sharasynan shyǵa, bastyrmalap qarsy jetip qalǵan attydan taısala, jalt buryldy. Sol sátte ıyq tusynan kep syrǵaýyl -soıyl sart tıdi. Jigit jantaıa kep qulaı jazdap, turyp ketti. Sary tóngen boıy atynyń basyn ázer buryp, keıin qaraı qaıta shapty. Qashqanmen, bultaryp jaltarǵanmen, jigit saý qalmaıtynyn uqty ma, endi sál eńkeıip, eki aıaǵyn búge, eki qolyn ıe, shabatyn qasqyrdaı, salt attyǵa qarsy tura qaldy. Kele jatqan attyny sekirip baryp, at ústinen aýdaryp túskisi kelgen barys tárizdi. Sary sol quıǵytqan qalpynda taıaı berdi. Biraq yńǵaıy kele tura urmady, soıylyn siltemedi. Qansha qaharlanǵanmen, qarsy turǵan adamnyń kózinen bir orasan qoryqqandyqty, jantalasqandyqty, dármensizdikti baıqap qaldy. Kenet qatýlanǵan býyny bosap ketti. «It, jaýyzdyq istese de, adam ǵoı, myqtap bir urdym, so da jeter» degen bir oı onyń mıynda kenet paıda boldy. Rasynda da, ómirinde kisi óltirip kórmegen adamǵa, bulaı birden eki qolyn qan etip shyǵa kelý qandaı qıyn edi. Álgi alǵashqy myqtap siltegen soıylynyń aýyr salmaǵymen birge óziniń júrektegi aýyr óshi de jeńildengen tárizdi. Shal qaıta oralyp, syrǵaýylyn basyna kótere ustap taıap kele jatyr. Jigit sol sekirýge yńǵaılanǵan qalpynda, tek salt attyǵa buryla qalǵan. Túrinde sol qahar tókken ses, sóıtse de, kózinde janym qaıtse qalady dep sasqandyq, jantalasqandyq qaýpi bar... Jalǵyz - aq alǵashqysyndaı aıaı kór degen ısharat joq, onyń ornyna bóten bir «qaıtsem qanyńdy ishem?» degendeı bir sýyq yzǵar baıqalady.

Sary endi ashýyn, yzasyn sózben baspaq boldy.

— Shoshqa - aý, bilseń ol seniń qaryndasyń edi ǵoı, dedi jaqyndaı berip. — Men seni ólimnen qutqarǵanmyn, al sen ne istediń!? Ózińdi birjolata qurtý kerek edi! Átteń, átteń qan iship úırenbegen basym, qolym barmady.

Alań - Alesha shaldyń sózin tegis uqpasa da, onyń úninen ózin endi urmaıtynyn túsindi. Biraq turǵan qalpyn ózgertken joq. Shal taǵy birdemeni aıtyp kele jatty da, kenet úreılene soıylyn siltep qaldy. Soıyl bul joly jigittiń jambasyna tıdi, biraq sart syndy. Ash qasqyrdaı qarsy atylǵan Alań - Alesha bir jaq jambasynyń jany ketip bara jatsa da, yshqynyp baryp, attyń tizgininen ustap úlgirdi. Tebinip qalǵan at, ata umtyla berip jigitti shalqasynan qulatty. Jigit attyń baýyryna tústi, sonda da qaıys shylbyrdy bosatpady. Ol súıretile túsip, attyń alqymyna qaraı tyǵyldy. Sóıtti de, kóterile berip qaıys tizginnen myqtap ustap, attyń basyn tuqyrta, ekinshi qolymen jalyna jabysa ketti. Endi bir sát aıýdaı qarýly jigittiń qoly shaldyń beline de jetip qaldy. Sary buny aıaımyn dep óziniń basyna qaýip tóngenin endi sezdi. Jigittiń kózine kózi ushyrasa qalyp edi, onyń qyp - qyzyl bop qantalap ketken kózinen bir raqymsyz otty kórdi. Shal sharýasynyń bitkenine shek keltirmedi. Jigit attyń keýde jaǵynan jabysa kep, shaldyń belbeýinen myqtap ustady.

Endi Saryny attyń ústinen julyp alýy ǵana qaldy. Ar jaǵynda ne isteıtini belgili. Jantalasyp, jolbarystaı jabysa, jigit shaldy ózine tarta berem degen kezinde, Sary syrǵaýyldyń qolyndaǵy qalǵan synyǵymen qos qoldap kep ony dál mańdaıynan urdy. Shalqalaı qulaı bergen jigittiń, sirá, mańdaı súıegi synyp ketken bolýy kerek, basynan qyzyl qan burq etti. Alań - Alesha shalqasynan tústi, biraq onyń bilegine oralyp qalǵan qaıys tizgin atty bosatpady. Báleden qashyp qutylǵysy kelgen Sary atyn tebinýmen boldy. Ábden úrikken, shoshynǵan, kóp kúnnen beri shabysqa jaratylǵan tyń kúreń baýyrynda súıretilgen jigitten qutyla almaı, ony aldyńǵy eki aıaǵymen taptaı berdi. Álden ýaqytta tizgin úzilip ketti me, álde jigittiń qarysyp qalǵan qoly jazylyp bosatyp jiberdi me, at shaba jóneldi. Sol shapqannan Sary tek poselkege taıap qalǵan kezde ǵana azdap esin jıdy. Endi ol atyn tejep toqtatyp, bóken jeliske saldy. Bul kezde tún bolǵan edi. Poselkege kire bere, Sary atyn toqtatyp, áldeneni oılaǵandaı ún - túnsiz biraz turdy. Sirá, esin jınaǵysy kelgendeı. Sosyn tebinip qap poselkege qaraı aıańdady. Biraq jolynyń oń jaǵyndaǵy óz úıine burylmady. Tikeleı Ózek poselkesiniń ýchaskalyq mılısıa bóliminiń keńsesiniń qasyna toqtady. Sozyla baryp attan tústi. Úıge kirdi. Temir torly kishkentaı terezesi bar, shaǵyn bólmeniń ishindegi qoldan jasaǵan taqtaı stoldyń ar jaǵynda otyrǵan mılısıa leıtenanty, qıaq murtty qara tory jas qazaq jigitine:

— Qaraǵym, — dedi aptyqpaı. — Men kisi óltirip keldim, ne isteıtin edińder mundaıda, aldyńda turmyn.

Jigit shaldyń sózi qaljyń eken dep kúldi.

— Kisi óltirip deısiz be? Neshe kisi?.. Múmkin... — Biraq elektr jaryǵy kórsetip turǵan etegindegi kúreńdenip shashyraǵan qandy kórip shoshyp ketti. — Iapyrmaı, otaǵasy, siz shyn aıtyp tursyz ba?

— Qaraǵym, kisini adam ótirik óltire me? Bolar is boldy, — dedi tómen qarap. — Denesi jetinshi munaranyń ber jaǵynda jatyr...

Mılısıa leıtenanty óziniń járdemshisin shaqyrýǵa telefonǵa jabysty. Qoly dir - dir etedi. Záresi joq, óıtkeni Ózek poselkesi salyna bastaǵannan beri adam óltirgen bul birinshi oqıǵa edi. Jáne kim óltirdi deseıshi? Qazaqtyń jetpistegi shaly! Mundaı sumdyqty kim estigen. Kim kórgen!

«Adasyp ketti - aý!» dep mashınamen Jansulýdy izdeı shyqqan Hálel áneýkúni osy Alań -Aleshanyń ústinen shyqqan. Ólim aýzynda jatqan jaralyny shofer ekeýi ázer kóterip mashınaǵa salyp keıin qaraı, poselkige bettegen. Jolaı, sýyq jeli tynbaı ýildegen qarańǵy túnde Sary «óltirdim» degen adamnyń óligin taba almaı sandalyp júrgen eki mılısıa men medpýnkt kisilerine kezdesken. Áli keýdesinde shyǵar – shyqpas jany bar jaralyny ekinshi mashınaǵa salyp jatýdy qaýip kórip, bular ony sol Hálelderdiń mashınasymen poselkege alyp kelgen. Jolaı mılısıa leıtenanty Hálelge:

— Buny osylaı etip urǵan áneýkúni bizdiń Ózekten ketip qalǵan álgi ınjener qazaq qyzynyń ákesi,— degen.

Hálel tań qalǵan.

— Ony qaıdan bildiń? — dep suraǵan.

— Ózi aıtty. Kisi óltirdim, jetinshi skvajınanyń ber jaǵynda jatyr dep mılısıaǵa ózi keldi...

— Ózi aıtty ma?! Ol tipti shal adam ǵoı! Nege óltirdim deıdi?

— Sebebin aıtpaıdy. Tek bizge: «óshim bar edi, sol úshin soıylmen biraq ret urdym. Ony óltirgim kelmep edi, ózime jabysqan soń amalsyz óltirdim» deıdi...

Medısına mashınasynda leıtenantpen qatar otyrǵan Hálel úndemegen. Oıǵa ketip tunjyraı tústi. Álden ýaqytta baryp:

— Onysy ras bolýy kerek, — degen.

Mılısıa leıtenanty Háleldiń betine jalt qarady.

— Ony qaıdan bilesiz?

Hálel jaýap qaıyrǵan joq. Burynǵysynan da qatty tunjyraı tústi. Al dál qazir onyń ishi de alaı - dúleı edi. Qyzynyń tógilgen ary úshin namystanyp, Sarynyń Alań -Aleshany óltirgenine ol kúmándanbady. Biraq kári adamnyń jolbarystaı kúshti jigitke qalaı qoryqpaı qarsy qol kótergenine tań qaldy.

«Áke namysy degen, mine, osy, — dedi ol ishinen, — bısharany shydatpaǵan ǵoı... Búıtip ósh alý — taǵylyq... Biraq bóten joly bolmasa ne isteıdi?.. Endi, mine, qyzy úshin qartaıǵanda sottalady... Biraq nege sottalady?.. Ádiline kelsek, bárin búldirip júrgen buzyq Alań - Aleshanyń ózi emes pe? Oǵan sol kerek! Ashý ústinde adam ne istemeıdi? Ana joly Tana bolmaǵanda, ony men de óltiretin edim ǵoı... Qazir kózim bozaryp abaqtyda otyrar edim... Shal da sondaı kúıge jetken de.. Múmkin ony óltirmes pe edi, eger janynda meniń qolymnan ustaǵan Tana sekildi janyashyr kisi bolsa? Árıne, óltirmes edi... Ózi de aıtypty ǵoı «óltireıin dep óltirgem joqpyn, ózi jabysqan soń óltirdim» dep... Bul sózine qaraǵanda, bar bále taǵy Alań - Aleshanyń ózinen kelgen be, qalaı. Árıne, ondaı bolsa Saryny sonda qalaı sottattyrmaısyń?.. Kisi óltirgenniń aty kisi óltirgen... Kári-jasyna qaramaıdy, zad jurttyń bárine birdeı. Biraq óltirý sebebin bilip, jazasyn jeńildetýge bolatyn shyǵar. Ol úshin Alań - Aleshanyń qylmysyn ashý kerek. Al ol qylmystyń jalǵyz kýási menmin... Sonda Tananyń abyroıyn qalaı tógemin? Tóge almaımyn... Meıli, Tanaǵa Jálel máńgi qosylmaı ketse de, júregi jerkenbesin... Al bala namysy úshin osyndaı qylmysqa barǵan adamdy abaqtyǵa saldyryp qoıý ádilettikke jata ma? Jatpaıdy! Jatpaıdy! Kári adam mundaı qylmysqa bostan bosqa barmaıdy. Sotqa buny aıtý qajet...»

Oıda otyrǵan Hálelden shofer kenet:

— Sary atam aıdaladaǵy buzyqty nege óltirdi eken? — dep suraǵanynda, ol:

— Óziń bolsań qaıter ediń?—dep jaýap berdi.

Eshteńege túsinbegen shofer:

— «Óziń bolsań qaıter edińińiz» ne? — dedi.

Hálel taǵy jaýap bergen joq. Mashına endi omby qardy burqyratyp, qarańǵy túnge kire, kedir - budyr jerlerdiń ústimen sekeńdeı gúrildep, alǵa qaraı júıtkı tústi.

Erteńine jel toqtap, Mańǵystaý túbegi tolanym qaıtadan qońyr salqyn kúzge aınaldy. Ómir úırenshikti qalpyna qaıta kirdi. Biraq bir apta ótpeı qara sýyq surapyl qaıta soqty. Onyń aqyry kenet aq tútek boranǵa aınaldy. Boran bir kún emes, udaıy bir jetideı ulyp turyp aldy. Endi osy sýyq túsisimenen, jıyrma prosentten astam parafıny bar munaı qoıýlana kelip, aıaǵynda aıazdy boran kezinde múldem aǵýdy qoıdy. Qubyrdyń ishinde tyǵyndalyp qatty da qaldy.

Ózek barlaýshylarynyń basyna taǵy bir syn, jańa qyrsyq týdy. Tabıǵat qoınyndaǵy qazynasyn adamǵa ońaı bermeý áreketin qaıtadan istedi. Búkil jumysty úskirik bılep, jurttyń berekesin taǵy aldy. Munaı fontany atylyp, synaýǵa qoıylǵan on skvajınanyń jumysy birdeı toqtaldy.

Jandos pen Jálel kúndiz - túni skvajınalardyń basynda boldy. Keńse jumysy bylaı qaldy.

— Al boran taǵy on kún soqsa ne isteımiz?—dep Jandostyń tapal kabınetin shylym tútinine toltyryp, qabaqtary qatyńqy tunjyrap otyrǵan munaıshylarǵa qarady.

— On kún soqsa, on kún kútýge týra keledi, — dedi bir mosqal jumysshy, — mynandaı boranda ózgeni bylaı qoıǵanda, eń bolmasa adamdy aıaý kerek qoı?! Vahtaǵa kelýge jaıaý kisi túgil, traktor—tágachtyń ózi júre almaıdy.

— Traktor júre almasa — túıe júre alady. Kádimgi qazaqtyń qos órkesh sary atany, — dedi Jálel.

— Túıeni qaıdan alasyń?—dedi art jaqta otyrǵan bir daýys, — oǵan bir túıe emes, quryǵanda qyryq - elý túıe kerek. Odan da shydaıyq, boran da basylar.

— Basylmasa she?—dedi Jálel burynǵysynan beter tutana, — osylaı borannan qorqyp úıdi-úıimizde tyǵylyp otyra beremiz be? Búıtý tipti jón emes. Odan da boranǵa qaramaı, jumysshylardy jyly kıindirip iske kirisýimiz kerek. Qazir poselkede jekemenshikte, jaz sútin iship, qys sý tasýǵa degen on besteı túıe bar kórinedi. Ielirmen sóılesip, solardy paıdalanǵan ońdy. Odan, artyq túıe taba almaısyń, bul mańda qolymyz joq. Al kolhoz bolǵan kúnde de, olarda túıe neken - saıaq....

Mańǵystaý maldy aýdan bolǵanmenen, munda túıe fermasy qurylmaǵan. Óıtkeni túıeden túser paıda - kiris shamaly. Túıe tek kóship - qoný úshin ǵana kerek, sondyqtan onyń sany qyryq - otyzdan aspaıdy.

Kóbine bul jaqta qarakól qoı fermalary uıymdastyrylǵan. Al Ózek mańynda jaıylym joq. Sol sebepten bul aradan qoı fermalary da alysta, jazda júz elý — eki júz shaqyrym jerdegi Tushshyqudyq, Qyzan mańynda turady da, qys túse ármen qaraı Sam qumyna kóship ketedi. Jurttyń qazirgi aıtyp turǵany osy jaǵdaı.

— Sonda ne isteýimiz kerek?—dedi art jaqtaǵy baǵanaǵy kóńilsiz daýys, — kúnniń túri mynaý...

— Qazir... — Jandos oılana sóıledi, — ne isteý kerek deısińder me? Menińshe Jáleldiń sózi durys... Qaıtkenmen de jumysty toqtatpaýymyz abzal...

...Kún sol burynǵy qalpynda alaı - túleı aq tútek boran. Túıe jegilgen qoldan jasaǵan aǵash tabandy shana. Ústine úıilgen burǵy ushtary, bóten saımandar. Ár shananyń janynda segiz - toǵyz jumysshy. İshterinde Embiden kelgen qubyrlardy parafınnan tazalaýshy jas jigitter de bar. Báriniń aıaǵynda pıma, bastarynda eltiri, nemese seńseń tymaq, jyly qulaqshyn, ústerinde qalyń fýfaıka, qysqa ton, syrttarynan qar turmasyn dep dalbaǵaıly brezent shekpen kıip alǵan.

Borannyń ekpinine kisi qarsy tura alarlyq emes. Tipti jel ishin tartyp, doldana soqqanda, keıbir shanalardy keıin syrǵytyp áketedi. Janyndaǵy adamdar qulap ketip, qaıtadan jarmasady.

Boran qur ǵana ekpindi emes, bet qaratpaıtyn yzǵarly. Toqtaıtyn túri joq. Tipti, údeı túsken tárizdi. Mine, soǵan qaramaı barlaýshy - munaıshylar alǵan betterinen sheginer emes. Eger muryndaryn, qoldaryn aıaz ala bastasa, qarmen ýqalap - ýqalap jiberip, jumystaryna qaıta kirisedi. Bireýi qaljyrasa, onyń ornyn poselkeden kelgen tyń basqa bireýi basady. Osylaı kezektesip jumysshylar biraz isti óndirip tastady.

Boranmen alysqan osyndaı qaýyrt jumys úsh kún udaıy júrgizildi. Jumysshylar kezektesip ózgerip turǵanmen, Jandos, Jálel, Alekseenko sekildi basshy adamdar jumys júrip jatqan býrovoıdan, skvajınalar basynan ketpedi. Tek qoldan jasaǵan qalqandarǵa kirip, birer saǵat kóz shyrymyn alady. Poselkeden termosterge salyp ákelingen ystyq tamaqtardy jeıdi de, qaıtadan júrip jatqan jumys janyna keledi. Ózderi de ábden qaljyraǵan, biraq syr berer emes. Tek osynshama adamnyń ishinen sharshaýdy bilmeıtini jalǵyz Hálel ǵana sekildi. Qaı ýaqytta uıyqtap, qaı ýaqytta tamaq ishetinin bilý qıyn, únemi býrovoıdyń basynda: Úsh kisi ázer kóteretin quraldardy jalǵyz ózi kóterip júr. Sharshasa da toqtar emes, paryz bir borandy kúni jumys isteýge týǵan adamdaı.

Iá, adam balasy bir ǵajap jaratylǵan kúshi ásirese sovet adamdaryn aıtsańdarshy! Olar halqynyń baqyty, eliniń bolashaǵy úshin jandaryn aıamaıdy. Keshe qan maıdanda Otany úshin miz qaqpaı jaý oǵyna keýdesin qalaı tossa, búgin sol Otany úshin eń aqyrǵy kúshin sarp etip, erligin eńbekte kórsetýge daıyn! Mundaı borandy da, eń aýyr qıyndyqty da jeńedi!

Jarqyrap kún de shyqty. Jer beti belýardan keletin appaq qar. Aıaz betińnen tistep -tistep alǵysy kelgen tentek qulyn tárizdi, tap - tap beredi. Omby qar sýyqtyqtan qatyp qalǵan. Ústinen júrgen adamǵa tyrp etpeıdi. Barlaýshylardyń kóńili endi borannan qutylǵan ashyq kúndeı jarqyraı túsken. Mine, dál osy aq tútek toqtaǵan kúni, áneýgiden beri boran qoınyna tyǵyp qoıyp jańa ǵana bosatyp jibergendeı, joq jerden samoletpen Erden Molqojın taǵy Ózekke jetip keldi. Biraq ol jaı kelgen joq boran bitkenmen, ózimen birge ashý atty ekinshi boranyn ala keldi.

— On kúnniń ishinde ekspedısıa eki júz metr ǵana jer burǵylady, — dedi ol Jandostyń kabınetine jınap alǵan Ózek basshylaryna. — Buny qalaı túsinýge bolady? Ádeıi istep otyrsyńdar ma? Álde burǵylaý qoldaryńnan kelmeı jatyr ma? Onda senderdiń oryndaryńa stanoktardy júrgize biletin bóten kisilerdi qoıýǵa májbúr bolamyz!..

Áneýgi sharalardan keıin de qys túsýmen baılanysty barlaýshylarǵa týǵan qıyn jaǵdaıdy Jandos túsindirdi.

Ashýshań Erden súzetin buqadaı jýan moınyn kújireıtip, kóziniń astymen qarady.

— Únemi ózińshe isteıtin ádetiń ǵoı, Jandos. Ótken joly ǵana biraz sharýany jóndep ketip edik qoı. Sodan beri ne istedińder? On kúnde burǵylaý jospary júz elý metrge oryndalmaý degen sóz, ol ózderińe tapsyrǵan mindetti atqarmaý. Bul tártipsizdik! Sondyqtan da synaý jumysyndaǵy skvajınalardyń birde – birinen munaı qabatyndaǵy tolyq derek alynbaǵan! Al Ózek munaıynda parafınniń kóp ekeni bárimizge de málim. Qysty kúni munaı fontandyq qubyrda qatyp qalmas úshin ony únemi jylylyqta ustap otyrý kerek dedim ǵoı. Buny nege istemedińder? Odan da «shyryldaýyq shegirtke, shyryldap júrip án salyp, qys kelerin bilmedi» degendeı kezinde oılamaǵansyńdar ǵoı.

Ózekte jan - jaqty barlaý jumysynyń toqtap qalýyna tek ózderiń ǵana sebepkersińder. Bar isterińde salaqtyq, istiń aldyn oılamaý. Endi amal joq, Jandos, seni ornyńnan bosatýdy mınıstrdiń aldyna qoıýǵa májbúrmin.

— Nege óıtesiz?—dedi atyp turyp art jaqta otyrǵan bir jas jigit. — Bir adamnyń jumysqa jany ashıtyn bolsa, Jandos aǵaıdaı ashysyn! Jumysshylardyń aldynda mundaı sóz aıtý uıat!..

— Iá, uıat! — dedi ózge jumysshylar da.

— Meni bosatý esh jaqqa qashpas, — dedi Jandos sál kekete, Erdendi toqtatyp qoıyp. — Árıne, onan qubyrlardy boılap munaı júgiretin bolsa. Biraq óıtpeıdi ǵoı. Búıdeý, árıne, jergilikti jaǵdaıdy bilmeýden shyǵady. Sóz joq, avtonomdyq elektr qyzdyrǵysh isteýge bolady. Ras, oǵan qazir tok beretin bizde kúshi jeterlik elektr stansıasy joq. Demek, mundaıda qoldanatyn basqa tehnıkalyq sharalar da bar ǵoı. Biraq olardy tek mınıstrlik qana sheshe alady: joǵary orynnyń járdemisiz biz eshteńe isteı almaımyz. Járdem degende qandaı járdem? Mysaly, bý agregatynyń sizder eger qolma - qol eki jyljymaly túrin taýyp berseńder, mine sonda biz synaý qubyrlarynan munaıdy ózenshe aǵyzar edik. — Jandos sál toqtap demin alǵandaı boldy, — joq, Molqojın joldas, — dedi ol qaıtadan sóılep, — qolda joq tehnıkany qur sóz etý — bul qylmys. Odan is ónbeıdi. Osy sebepten de biz qoldan kelgen sharamyzdy qoldanyp jatyrmyz.

— Shara! Shara! Qandaı shara? — dedi Molqojın daýsyn kóterip. — Shara qoldanǵan bolsańdar fontan qaıda? Munaı nege aqpaıdy?

— Munaı da aǵady, fontan da bolady, — dedi salmaqpen Jandos, sosyn jurtqa qarań — qane, joldastar, bosqa turmaıyq, jumystaryńa baryńdar,—dedi, — Molqojın joldas sharshap kelgen shyǵar, azyraq demin alsyn.

Jálel kópten beri Molqojınmen ońasha sóıleskisi kelip júrgen. Ondaǵysy Erdenniń qandaı adam ekenin bilý edi. Ǵylym kandıdaty, kópten úlken qyzmetterde júrgen adam, biraq ózgege qoıar orynsyz talaptaryna qaraǵanda, ony túsiný shynynda Jálelge qıyn tıgen. Únemi ylǵı bileri: «Jospar! Jospar!» Ózge jurt asyq oınap júrgendeı! Mundaı kózqarastyń ar jaǵynda ne jatyr? Tek jumysty oılaǵan patrıottyq pa? Álde iske berilgen qyzba minezdik pe? Álde osylaı etsem jurt kózinde tegeýrindi qyzmetker bop kórinemin deı me? Al istep júrgen jumysyna qarasań, bári sý betine qalqyǵan japyraqtardaı jeńil jatyr. Esh tereńdigi joq.

Al shynyn aıtsań, Jálelge Erden óz kezeńi týdyrǵan jańa búrokrattyq keıipker bop kóringen. Sol sebepten de geolog onyń tamyryna tereń úńilip, qandaı adam ekenin bilgisi kelgen. Geologtyń búıtýine taǵy bir sebebi bar edi. Nege ekeni belgisiz, túbi Jandos ekeýmizge bir pále kelse, osy kisiden keler - aý dep, ol kúni buryn ózinen ózi seziktene bergen. Nege seziktenedi? Bundaı oı neden týdy? Ony ózi de túsinbeıdi. Jazdyń qandaı bolaryn kúni buryn ańǵaratyn bytpyldyqtaı, kóńil shirkin tek Erdennen kúdiktene túsken.

Jálel óstip júrgeninde, onyń úıine Molqojınnyń ózi keldi.

Keshke tamanǵy mezgil edi. Geolog alystaǵy júrip jatqan skvajınalarǵa baryp qaıtqan. Almatylyq dárejeli qonaqtyń úılerine ózi kelgenine kempir - shal da qýanyp qaldy. Etin asyp, shaıyn quıdy. Jatsa, syrqyraǵan býyndaryna shıfasy bar degennen keıin, Bestibaı kúzden beri saqtap júrgen jarty bótelke spırtin de sandyqtan alyp, sý qosyp, dastarqanyna ákeldi.

Mańǵystaý jaıyn shaı ishkeli áńgime etip otyrǵan Erden Jálel kútken sózdi kenet ózi bastap ketti.

— Adam qyzyq jaralǵan, — dedi ol kesesin dastarqanǵa qaıta qoıyp. — Maqtaǵandy jaqsy kórýi ońaı. Al jamandaǵandy unatýy qıyn.

Jálel Erdenniń sózin ilip ala jóneldi.

— Bárinen qıyny — adam óz qasıetin, jaqsylyǵyn, jamandyǵyn moıyndaı bilýi. Eger kisi óziniń qandaı ekenin uǵyp, sonysyna qaraı kemshiligin joıýǵa tyryssa, dúnıede birde - bir jaman adam bolmas edi.

«Sondaǵy jaman adamyń menmin ǵoı», — dedi Erden ishinen. Sóıtse de:

— Durys aıtasyń. — Ol kesesin qaıta aldy. — Biraq jurttyń bári birdeı emes qoı.

— Jaqsylyqty túsinýde jurttyń bári birdeı bolýy kerek.

— Sen solaı oılaısyń ba? Adamnyń qara basynyń qamy degen bar emes pe? Bul — bizdiń ómirimizdiń eń negizgi tetigi... Mysaly, soǵysty alaıyq. Árkim - aq «soǵysta men ólmeımin, bóten óledi» dep senedi, Eger óziniń óletinin bilse, ol soǵysqa barmas edi. Jurttyń bári sóıtse, árıne, soǵys ta bolmas edi. Joq, óıtýdiń ornyna jurt soǵystan bas tartpaıdy, óıtkeni ózi emes, basqa óledi dep oılaıdy. Bul ne? Búkil adam balasynyń taǵdyryna kisiniń tek óz basynyń qamy turǵysynan qaraýy emes pe? Iá, solaı. Joq, Jálel, adamdy alǵa umtyldyratyn da, ómir úshin kúrestiretin de, talastyratyn da eń aldymenen óz tilegi, óz armany.

«Rasymenen osylaı oılaısyń ba?» degendeı Jálel Erdenge tańdana qarady. «Mine, sen qandaı adam ediń. Mundaı fılosofıamen adamzat qamyn oılap ta jarylqamassyń, joq, sen adamzat qamyn oılaıdy dep maǵan kim aıtty? Eshkim de aıtqan joq...»

— Eger jurttyń bári siz aıtqandaı dúnıege tek óz turǵysynan ǵana qaraıtyn bolsa, onda qoǵam qalaı órkendeı alady? — dedi Jálel. — Joq, Erden, men seniń bul fılosofıańa qosyla almaımyn.

— Árıne, qosyla almaısyń!—dedi kúlip Erden. — Óıtkeni sen patrıotsyń. Óziń úshin emes, halqyń úshin qyzmet isteısiń. Men de sondaımyn. Biraq ekeýmizdiń ózgeden bir aıyrmashylyǵymyz bar. Bótender eń aldymenen óz basynyń qamyn oılaıtynyn ashyq aıta alsa, biz ondaı oıymyzdy jasyra bilemiz.

Jálel ashýdan qyzaryp ketti.

— Múmkin, siz sondaı shyǵarsyz. Men eshteńe jasyrǵam joq, jasyrǵym da kelmeıdi.

— Qoıshy!

Balasy men qonaǵynyń sózi Bestibaıǵa unaǵan joq. «Osy ıtter ursysyp qalmasa netsin» dep ol qaýiptene ekeýine kezek - kezek qarady.

Biraq bul ekeýi ursysýdan aýlaq edi.

— Sen ǵoı, meniń sózime qarap, Erden Molqojın degen qara basynyń qamyn jep júrgen bireý dep oılap qalarsyń, — dedi kúlip Molqojın. — Olaı oılar bolsań, qatelesesiń. Men bulaı desem, qoǵam isinde adamnyń jeke basynyń qandaı orny bar ekenin esińe salyp jatqanym ǵoı. Al ózimniń kim ekenimdi túsindirý úshin maıdanda bolǵan bir oqıǵany aıtyp bereıin.

— Aıtyńyz...

— Lychkov stansıasynda bir polktyń búkil soldat, komandırlerin sapqa qoıyp dıvızıa bastyǵy jarlyq oqıdy. Polk osynyń aldynda ǵana qyrǵyn urysta bolyp, rezervke shyqqan. Dıvızıa komandıri bir jigittiń famılıasyn atady. Jigit alǵa shyqty.

— Asa istegen erligi úshin bálensheni Qyzyl Tý ordenimen nagradtaımyn, — dedi dıvızıa komandır! — leıtenant, ordenin keýdesine taǵyńyz!

Biraq nagradtalǵan jigit:

— Joldas komandır, bul ordendi men almaımyn,— dedi.

— Nege? — dedi tań qalǵan komandır.

— Bul urysta men esh erlik kórsetkenim joq. Erlik kórsetken jigitterdiń bireýiniń ordenin keýdeme taǵý maǵan uıat. Odan da ony ıesine berińiz, — dedi. Árıne, oǵan orden berilgen joq. Al bilgiń kelse, sol jigit men edim.

Jálel Erdenniń soǵysqa qatynasqanyn jáne esh nagradasynyń joq ekenin buryn da estigen. «Osyndaı adamnyń tek qara basy úshin qyzmet isteýi múmkin be? Múmkin emes. Sonda meniki ne? Sirá, Erden jaıynda qatelesip júrgen tárizdimin ǵoı...»

— Men senderden jospardyń oryndalýyn talap etsem, óz basym úshin, ne bolmasa joǵarǵy jaqtan bir jaqsy sóz estıin, ne bir orden alaıyn dep júrgen joqpyn. Senderden jospardy talap etý — meniń mindetim. Men tek sol mindetimdi adal oryndaǵym keledi. Qus jetken jerine qonady. Múmkin meniń de jetken jerim sol shyǵar... Oǵan renjýge bola ma?

— Árıne ǵoı.

Jálel ún - túnsiz otyr. Rasynda da, Erden jaıynda qatelesken tárizdi.

— Al meniń saǵan nege kelgenimdi bilesiń be? — dedi Erden sálden keıin.

— Joq.

— Bilmeseń aıtaıyn. Biz seni Ózekke bastyq etpek edik.

— Jandosty qaıda qoıasyńdar? — dedi Jálel julyp alǵandaı.

— Oǵan da birdeme tabylar. — Erdenniń daýsynan Jáleldiń qulaǵyna jat bir jaǵymsyz ún estilgendeı boldy. — Ózekteı alypty basqarý oǵan kúnnen kúnge qıynǵa soǵýy sózsiz... Otan soǵysy kimniń densaýlyǵyn qurtyp ketpegen.

— Ony bosatý durys emes. Joq, men bolmaımyn.

— Nege?

— Jandos Ózektegi barlaý ekspedısıasyn ózi qurǵan. Endi ózi bastaǵan isti ózi aıaqtaýy kerek. Eger dıhan kóktemde eginin egip, jaz boıy ony kútip, al kúz kele, pisken shaǵynda orýǵa qatynasa almasa qıanat qoı. Bul da sondaı jaǵdaı.

— Onda óziń bilesiń. Bizge basqa adam izdeýge týra keledi.

— Joq, sizder eshkimdi de izdemeısizder!—dedi kenet Jálel qyzýlana qalyp. — İzdetkizdirmeımiz de! Bundaı oıyńyzdan bas tartpasańyz, biz búkil komýnıser bolyp qarsy shyǵamyz.

— Buqa meniń oıym emes qoı.

— Kimniń oıy bolsa da!

— Jaraıdy, Jandosqa tımeı - aq qoıaıyq, — dedi Erden álgi sózinen tez qaıtyp — Joǵarǵy jaqqa da túsindirermin.

Árıne, Jandosqa eshkim de tıgen joq. Biraq Jálel sol kúngi áńgimeden Erdenniń Jandosty jek kóretinine kózi jetti. Nege? Jálel ony bilmedi. Jáne Erden ózine: «Ózekke bastyq sen bol», — degende, Jáleldi osylaı óz jaǵyna tartyp, Jandosqa qarsy qoımaq bolǵanyn Jálel artynan uqty.

İİ

Mańǵystaý qysy endi birjolata tústi. Boran aptalap qasqyrdaı ulyp turyp aldy. Ol tolastasa, túkirigin jerge túspeı qatyp úlgiretin qaqaǵan aıazy keldi; Bet baqtyrmaıdy. Qaraı qalsań, betińe júzdegen muzdaı ıne qadalyp jatqandaı shydaı almaısyń. Kúnniń sýyqtyǵy sondaı, burǵylaý munaralaryna tartqan jerge kómilgen sý qubyrlary múldem qatyp qaldy. Soǵan qaramaı Ózek barlaýshylary bir kún jumystaryn toqtatqan joq. Sýyqtan júrmeı qoıǵan motorlardy otpen jylytyp, qaıta - qaıta eńbek maıdanyna shyqty.

Hálel skvajınasynyń da jumysy birkelki, durys júrip jatty. Burǵy sheberiniń kóńili tek bir nársege alań edi. Ol Tana men Jálel jaıy bolatyn.

İnisiniń Tanany jaqsy kóretinine burǵylaýshynyń kózi ábden jetken. Súıgeninen aıyrylǵaly Jáleldiń saly sýǵa ketip júdep ketken. Bul, árıne, ǵashyqtyqtyń qaıǵysy. Ras, sol qaıǵyny umytqysy kep Jálel jumysyna burynǵysynan da berile túsken. Sonyń saldary ǵoı, bas geologtyń mindetine jatpaıtyn isterge de borandy kúnderi janyn sala kirisip júrdi. «Men bas geologpyn, meniń sharýam—jer astynyń qaı tusynda munaı bar, sony senderge bilip berý» dep syltaý aıtyp, bir saǵat bos otyrmady. Qaýipti, qıyn jumystardyń basy - qasynda boldy. Jandos, Alekseenkolardan qalyspady. Árıne, sovet ınjeneriniń óz boryshyna bulaı qaraýy tań qalarlyq is emes. Biraq adamnyń ómiri tek jumystan, munaı shyǵarýdan ǵana turmaıdy ǵoı. Ár nárseniń óziniń orny bar. Tek jumys ǵana ómir emes, mahabbat ta ómir. Sonyń bári oılaǵandaı bolsa ǵana kisi ózin baqyttymyn deıdi. Al bir jaǵy kúırep jatsa, kim ózin baqytty sanar? Ondaıda adam ózin bireý poezdan aıdalaǵa túsirip ketkendeı sezinedi. Árıne, Jáleldiń júregi temirden jaratylǵan emes. Sondyqtan onyń kúıinýi de, júdeýi de zańdy. Sol sebepten de, oǵan búgingi ómiri keıin ketkendeı. Barlyq jan sezimi ólip qalǵandaı.

Iá, ol qaıǵysyn tez mezgilde umytar emes. Mundaı qaıǵyny umytý aqylǵa syıa ma? Syımaıdy! Onyń ústine, Tanadaı bóten qyzdy Jálel ekinshi ret súıe alar ma? Súıe almasa qaıtedi? Mahabbat degen adamnyń shyn qyzyǵy, qýanyshy emes pe? Sol mahabbattan aıyrylsa, Jáleldiń qalǵan ómiri maǵynaly, baqytty bolar ma? Bolmasa kerek-ti.

Árıne, tek burǵylaýdy ǵana bilip, únemi maı - maı bop, aýyr jumysqa ǵana ádettengen Hálelden eshkim de mundaı tolqýdy, mahabbatqa osyndaı mán berýdi kútken emes - ti. Biraq Hálel qur ǵana áıgili munaıshy, jumysshy emes qoı, ol — adam. Adam bolǵanda, názik sezimdi, aqyn jandy adam. Tabıǵaty solaı jaralǵan. Ózińe bitken qasıetiń árqashanda ózińmen birge bolady. Hálel de óziniń janymenen, qanymenen birge bitken qasıetterinen aıyryla almady. Sol sebepten de Jáleldiń mahabbatyna aıaı qarady.

Hálelge taǵy bir batqan jaǵdaı Sarymen baılanysty edi. Jaratylysy qansha myqty bolǵanmen, Alań - Alesha eki aı jatyp, dúnıe salǵan. Onyń ólimine Sary jaýapty ekeni belgili. Endi sottalýǵa tıisti. Sarynyń ózi de óltirgenin moınyna alyp otyr. Tek «syrǵaýylmen qatty bir soqqanymnan keıin, óshim qaıtqandaı boldy, ony óltireıin degen joq edim, ózime jabysqan soń, amal joq, syrǵaýyldyń synyǵymen basynan urdym. Eger men ony óltirmegende, ol meni óltiretin edi», — deıdi... Biraq buǵan kim senedi, janynda turǵan kisi joq, ólimniń aty ólim, jaýap berýi kerek. Árıne, Saryǵa osynshama jurttan bóten jany ashyp kúıine qalatyn Háleldiń sebebi joq tárizdi. Ózi de jat, qylyǵy da jat. «Keshe kedeılerdiń súlikteı qanyn sorǵan baıdyń jaǵynda bolǵan adam. Kisi óltirse ózi jaýap bersin. Qoldan istegenin moınymen kótersin» dep Háleldiń bul iske kirispeýi de keshirimdi. Biraq adamgershilik degen bar emes pe? Sarynyń mundaı qylmysqa nege barǵanyn bul biledi ǵoı. Sarynyń qyzyna Alań - Aleshanyń istegen qıanatyn kózimen kórdi ǵoı. Bótenge aıtýǵa qorlanǵan ákeniń janyn jegen namysyn qaıtaratyn bóten qandaı joly bar edi? Ras, bulaı ósh alý aıýandyq... Biraq... biraq... óziń bolsań ne ister ediń? Múmkin ashýyńdy aqylǵa jeńgizdirer me ediń, qaıter ediń? Al ondaı ustamdylyq ekiniń biriniń qolynan kele bere me? Múmkin, qorlyqqa sen shydarsyń, al Sary shydaı almady, qaıtesiń? Óltiresiń be? Namys degen de bir qıanat sezim ǵoı, áke túgil, mundaı jaǵdaıda bótenniń de onyń degenine kónbeýi qıyn. Sarynyń qylmysqa barǵanyn qansha durys kórmegenmen Hálel, qyzynyń aryn, namysyn kári shaldyń osylaı qorǵaǵanyna ishteı, bir rette, rıza da bolyp qalǵan. Kári adamnyń mundaı qylmysqa barýynda jaýyzdyqtan, qanisherlikten góri, úlken adamdyq sezim jatyr dep oılaǵan. Bala úshin, onyń bylǵanǵan ary úshin mundaı namysqa shabý, tórinen kóri jaqyn shal adam túgil, kóńiliniń oty sónbegen jas kisiniń de qolynan kele bermeıdi. Osyndaı shaldy sottatyp jiberý ádilettikke jata ma? Joq, jatpaıdy! Jatpaıdy! Jatpaıdy! Jáne óltirgen adamy qandaı adam? Ábden kisi bolýdan qalǵan, haıýanmen teń bir qanisher. Bundaıdy óltirýdiń ózi bir saýap emes pe? Árıne, saýap... Tek Tanaǵa istegen qıanaty úshin ony atyp tastasa Hálel adal úkim der edi. Átteń ne kerek, óıtýge bolmady. Aqyrynda bir shaldyń qolynan jazasyn aldy.

Saryǵa qandaı úkim bolmaq? Árıne, sot ony aqtamaıdy. Kisi óltirip otyr. Jáne qalaı óltirip otyr deseńdershi! Kúni buryn, bir aıdan astam daıyndalyp ádeıi óltirip otyr! Alań - Alesha qandaı buzyq bolǵanmen, adam degen aty bar ǵoı, zań ony mundaı jazadan qorǵaıdy. Qorǵaýǵa tıisti. Óıtkeni Sary tárizdi bireýde ketken óshin árkim óz betimen ala berse ne bolady? Onda kúshi jetken birin - biri óltirip, adam ańǵa aınalyp keter edi. Árıne sottan eshkim Saryny alyp qala almaıdy. Biraq qandaı jaza qoldanylady? Kisini ádeıilep óltirgeni úshin zań ondaı adamǵa ólim jazasyn berýge tıisti dedi ǵoı, keshe muny zańmen tanystyrǵan advokat. Sonda Alań - Alesha sekildi qanypezerdi óltirgeni úshin Sary ólýge tıisti me? Joq, bul tym aýyr úkim..

Saryǵa aıtylatyn úkim jaıynda Háleldiń qınalatyn taǵy bir sebebi bar. Ol — osy jaqynda bolatyn sotqa zasedatel etip belgilengen - di. Úkim shyǵaratyn úsh daýystyń biri óziniki. Alań - Aleshanyń qylyǵynan bastap, Jáleldiń súıgen qyzynan aıyrylǵan sebebine deıin biletin Hálel bul isti tek zań turǵysynan ǵana qaraı almady. Oǵan óziniń ishki daýsy kónbedi. Bir ret sotqa keńesshi bolýdan bas tartqysy da keldi. Baqytsyzdyqqa iligip otyrǵan adamnyń biri Jálel — óziniń týǵan inisi, al ony sol baqytsyzdyqqa dýshar etken adam — Alań - Alesha. Al sondaı buzyqty óltirgen— Sary. Hálel inisi úshin osy Saryny jaqtap shyǵýy múmkin ǵoı. Osyny dálel etip ol sotqa qatyspaýyna bolatyn. Bunysy jáne dáleldi de edi. Biraq oǵan barmady. Óziniń pikirin aıtpaı, tyǵylyp qalýǵa ary jibermedi. Barlyq jaǵdaıdy kózi jete turyp, úkim aıtýdan taısalý ádilettikten bas tartý dep sanady. Qandaı qıyn bolsa da árqashanda shyndyqqa kóshý, sol shyndyq úshin óziniń pikirin qoryqpaı aıtý — osynaý qarapaıym jumysshynyń janyna bitken qasıetiniń biri edi.

Sary, árıne, ólip ketýge bar, biraq Alań - Aleshany nege óltirgenin sotqa aıtpaıdy. Al bul qylyǵy, shyndyqty jasyryp qalǵany, sot aldynda onyń kúnásin aýyrlata túsedi. Sondyqtan da oǵan qatty úkim shyǵýy múmkin. Al óziniń mindeti, bul sumdyqtyń bar syryn biletindikten, Sarynyń jazasyn jeńildetý. Biraq qalaı jeńildetedi? Qalaı?

Hálel oılap - oılap, bul isti qaraýǵa aýdannan ádeıi kelgen, kóshpeli sottyń predsedatelimen ashyq sóılespekshi boldy.

Sot predsedateli orta jastaǵy, kógildir oıly kózdi orys áıeli edi. Hálel esik qaqqanda, Sarynyń isimenen ábden tanysyp bolyp, ol qyzyl buryshta, zildeı stoldyń janynda úlken oıda otyr eken. Sot erteń osy úıde bolmaq. Hálel ózin tanystyrǵannan keıin:

— Bul bir bizdiń dalamyzda buryndy - sońdy bolmaǵan oqıǵa, — dedi.

Áıelge sot múshesi — barlaýshy munaıshynyń kúni buryn kep tanysqany unap qaldy.

— Iá, — dedi ol, — jetpistegi adamnyń ádeıi bireýdi óltirem dep daıyndalýy, ásirese, tań qalarlyq is... Bunyń túbinde bir tereń syr jatqan tárizdi. Tergeýde biraq aıtylmaǵan. Shaldan tergeýshi birneshe ret surasa da, jaýap bermepti. «Óltirgim keldi, sosyn óltirdim» deı beripti. Kóp túıin osynda jatyr...

Hálel sál qozǵaldy da:

— Shaldyń mundaı qylmysqa nege barǵanyn bilseńiz, jazasyn jeńildetýge bolady dep oılaısyz ba?

— Bul Alań - Alesha áreketimen baılanysty. Eger ol shaldy óltirgisi kelip júrgen bolsa...

— Joq, ol odan da zor qıanat istese she?

— Siz birdemeni biletin tárizdisiz ǵoı, — áıel burǵyshyǵa oılana qarady... — Aıtyńyz, aıtyńyz. Úkim durys bolý úshin mundaı istiń egjeı - tegjeıine deıin bilip alǵan jón.

Hálel Tana men Jáleldiń arasyndaǵy mahabbattan bastap, óz kózimen kórgen Alań -Aleshanyń qylmysyn, sodan Tananyń qorlanyp Ózekten ketip qalǵanyn, bul oqıǵany Hálelden eshkimge de, ásirese Jálelge de aıtpaýyn ótingenin, tegis aıtyp kelip:

— Osy salmaqtyń túıini shalǵa kelip tirelgen ǵoı, — dedi. — Sotqa berýge qyzynyń abyroıy tógiledi dep qoryqqan, al úndemeı qalýǵa dáti shydamaǵan... Namysqor áke qyzyn qorǵamaq bolǵan. Biraq jetpistegi shal qalaı qorǵaıdy? Siz Alań - Aleshany kórgen joqsyz, adam balasynyń bir alýany. Óshtesken shal ony óltirmeı tynyshtyq taba almaıtynyn bilgennen soń, kúni buryn daıyndalǵan. Áıtse de, betpe - bet kelip, sonaý syrǵaýylmen alǵashqy myqtap bir urǵannan keıin «kegim alyndy» dep burynǵy oıynan qaıtqan. Biraq Alań - Alesha ony taǵy urýǵa májbúr etken.

— Siz shaldyń sol sózine senesiz be?

— Senemin.

— Nege senesiz?

— Bilmeımin. Biraq oqıǵanyń solaı bolǵanyna kúmánim joq. Solaı boldy dep júregim aıtady.

— Iá, júrek degen keıde ádil...

Áıel ún - túnsiz uzaq oılanyp qaldy. Álden ýaqytta baryp:

— Bul istiń túbinde bir úlken tragedıa jatyr - aý dep ózim de oılap edim, — dedi, — solaı bolyp shyqty. Bundaı jaǵdaıda shaldy bálen jylǵa sottap jiberýde qıyn. Kisi óltirgeni qylmys bolǵanmen, biz de adambyz ǵoı... Keıde men ózimdi qylmystynyń ornyna qoıyp «óziń bolsań ne ister ediń?» degen suraq qoıam. Árıne, óz basyńnan ótip, janyń aýyrmaǵan iske jaýap berý qıyn... «Altyn tis qansha qymbat bolǵanmen, ózińdiki emes qoı», — degendeıin, janyń qansha ashyp tursa da, is óz basyńnan ótpegeni sezilip turady... Mundaıda úkim shyǵarý óte aýyr. Myna qylmys ta sondaı tárizdi. Shaldy sottaý úshin, kóp oılanǵanyńyz jón...

— Árıne, men de sizge sondyqtan kúni buryn kelip otyrmyn ǵoı.

— Kelgenińiz tipti durys boldy.

Áıeldiń aqyldy sózderi Hálelge unaı tústi. Sary týraly alynatyn úkimde bálendeı qate bolmaıtynyna ol endi sene bastady.

— Eger siz kelmegende, — dedi áıel sózin qaıta jalǵap. — Men Sarynyń Alań - Aleshaǵa óshigýin basqasha túsine jazdap edim... İste Sary bir kezderde Alań - Aleshanyń ákesimen jaqyn bolǵanyn tipti Alań - Aleshany bir ret ólimnen qutqarýǵa járdemdeskenin de aıtypty... Soǵan qarap, shaldyń óshigýi erteden kele jatqan bir oqıǵanyń saldary ma dep oılap edim... Onda, árıne, qylmystynyń taǵdyry ózgeshe sheshiler edi. Ákesiniń qıanatyn balasynan alýǵa bolmaıdy ǵoı. Qasyńdy qansha jek kórgenmen, onyń balasy eken dep jazyqsyz jandy óltirý — úlken qylmys. Óltirmegen kúnde de, óltirem dep daıyndalýdyń ózi de kúná. Al balanyń óziniń jazyǵy bolsa... Siz aıtqandaı qyz ákesiniń namysyna tıip qorlap tursa—bul basqa másele... Onyń ústine, ózin qorǵaý úshin shaldyń jigitti óltirgenin eske alsaq... Biraq bul iste taǵy bir jaǵdaı bar.

— Qandaı jaǵdaı?

— Tanaǵa Alań - Aleshanyń etken qıanatyn kim biledi? Sizge kýá bolýǵa bolmaıdy, óıtkeni zasedatelsiz...

— Men sizge ǵana aıtyp turmyn. Sot aldynda shyǵyp sóılemeımin. Tanaǵa bergen ýádem bar.

— Onda qaıtemiz? Árıne, shal adamdy mundaı kúıge jetkizgeni sot úkimine úlken járdemin tıgizer edi. Al onsyz... Joq, sot sheshimi senimdi bolý úshin, oǵan aıǵaqty derek kerek, — áıel Hálelge qarady. Shaldyń qyzy ózi aıtar? Ras, oǵan mundaı sumdyq isti jurtqa estirtý qıyn - aq bolar. Biraq ákesin sottatpaımyn dese... Múmkin, aldyn ala onymen ózim jeke sóıleskenim durys shyǵar? Áıel men áıel til tabýy qıyn emes qoı? Siz qalaı kóresiz?

— Árıne, sóıleskenińiz jón, biraq Tanany dál qazir qaıdan tabasyz? Ol bul aradan kóship ketken.

— Ákesi sottalyp jatqanda qandaı bala shydap tura alady? Búgin Ózekke kelgen. Baǵana sottyń qashan bolatynyn surap ketken.

— Tana osynda deısiz be? Bıshara, amaly qalmaǵan ǵoı. Áıtpese Ózekke kelmek túgil, bu jaqqa qaraýǵa da beti shydamas edi. Basta bul aradan ketkenshe asyqqan, — Hálel kenet sot predsedateline qarady. — Sóılesińiz. Mindetti túrde sóılesińiz. Múmkin, bolǵan oqıǵany sizden jasyrmas.

Úsh kúnnen keıin Sarynyń soty boldy. Sottyń jabyq májilisinde Tana óziniń Alań -Aleshanyń qolyna qalaı túsip qalǵanyn, abyroıynyń qalaı tógilgenin, bolǵan oqıǵany tek ákesine ǵana aıtqanyn, ákesiniń Alań - Aleshany óltirýge bel býǵany sodan shyqqanyn aıtyp berdi. Bul burynǵy sandýǵashtaı qulpyrǵan áp - ádemi Tana emes edi. Ábden júdegen. Qaıǵydan ba, álde jumysynyń aýyrlyǵynan ba, Hálelge ol múldem taýsylyp qalǵandaı kórindi. Biraq Hálel qyzǵa esh suraq bermedi.

Sot áke áreketi qorlanýdan týǵanyn jáne Alań - Aleshany óltirýde, buzyqtyń ózi de sebepker bolǵanyn, sondaı - aq aıypty adamnyń jasy kelip qalǵanyn eske alyp, Saryny eki jylǵa sottady. Biraq joǵarǵy sebeptermen sanasa kelip, sot bul merzimdi Sary abaqtyǵa jabylmaı ótkizsin, tek eger osy kórsetilgen merzimniń ishinde aıypker basqa bir bóten qylmys ister bolsa, myna eki jyl da qosylyp, bar merzimin abaqtyda ótkizetin bolsyn dep sheshti.

Qyzy úshin qylmys isteýge bel býǵan kári kisini aıaǵan sottyń ekinshi zasedateli Saryny múldem bosatyp jiberýin surady. Biraq sot músheleriniń daýystary bólinbes úshin, ol óz usynysyn qaıtyp aldy.

Ákesin bosatyp alǵan Tana kesh túsip ketip, sol kúni júre almaı qaldy.

Qys qatty bastalǵanmen, ortasyna taman jumsara túsken. Búginde tap - taza jumsaq qar jaýyp álem júzi kúmisteı aǵara qalǵan. Jelsiz, boransyz jaýǵan qar sonshalyq qalyń bitip, saı men ańǵarlardan aýyr mashınalar optyǵyp ázer - ázer etti.

Jálel kúnimen májiliste bolyp, úıine sharshap qaıtqan. Sóıtse de qystyń tamasha keshin paıdalanyp, serýendep azyraq aýa jutýǵa poselkeniń syrtyna shyqqan.

Tana ketkeli Jáleldiń japadan - jalǵyz aıdalaǵa qydyrǵany osy edi.

Álemde ishki bederi birine - biri uqsas aǵashtyń eki kesindisi kezdespeıdi. Bul tabıǵattyń bári birdeı bir úlgimenen jaratylýyn jek kóretinin kórsetedi. Sondaı - aq, ómirde de ishki sezimderi birdeı bop eki adam qatar týmaıdy. Qaıǵy - qasiretti de, qýanysh - qyzyqty da árkim ár túrli qabyldaıdy.

Tana ketken kúni Jálel janyn qoıarǵa jer tappaǵan soń Gúljamaldy da jaqsy kórgen, biraq odan aıyrylǵanda ózin mundaı baqytsyz sezingen emes. O da janyna batqan. Áıtkenmen, Gúljamaldyń Sálimgereıdiń dárejesine, atyna qyzyǵýy — bunyń namysyna tıip, ony tezirek esinen shyǵarýǵa tyrysqan. Al, bul joly? Joq, Tananyń qaıǵysy oǵan ózgeshe batty. Ol ózin tipti ómir boıy qaıǵyda ótetindeı sezindi. Ras, Tananyń da qasireti, onyń bóten adamdy qalaýynan týdy ǵoı, bul joly da Jálel namysqa shabýǵa tıisti edi, biraq óıte almady. Bul nelikten? Álde Tanany Gúljamaldan artyq jaqsy kórgendiginen be? Álde?.. Bul qasirettiń óńmeninen urǵandaı kenet kelgeninen be? Al, Gúljamaldyń qaıǵysy mundaı bolǵan joq qoı, onyń qubylmaly minezimen baılanysty túbi odan aıyrylatynyn Jálel sońǵy kezde ańǵara bastaǵan emes pe edi? Sóıtti ǵoı. Biraq onda muny kútip turǵan Mańǵystaýy bar edi. Tezirek týǵan jerge jetip, sonyń baılyǵyn zerttesem degen arman mahabbat qaıǵysyn jeńildetti emes pe. Al, qazir she? Sol arman oryndalyp, jáne jańa mahabbat taýyp kóńili ornyǵyp qalǵan joq pa edi? Sóıtip júrgeninde mynandaı kúıge ushyrady. Endi mine oǵan dúnıe qara túnekteı kórindi. Rasymenen barlyq armannan mahabbat kúshti bolǵany ma?

Bir kitaptan «Bizdiń qýanyshymyz da, qaıǵymyz da áıelderden» degen sózdi oqyǵany bar. Rasymenen dúnıeniń bar tetigi áıelderde turǵany ma? Óziniń kúıinýine, júdeýine qaraǵanda solaı tárizdi ǵoı. Al, sonda ómirdiń bóten tilegin, qyzyǵyn qaıda qoıasyń? Tana júrip ketken kezde emes pe edi qara sýyqtyń bastalǵany. Artynan aq tútek boranǵa aınaldy ǵoı sol sýyq. Ózek kásipshiliginde barlaý josparyn oryndaı almaıtyn qaýpi týdy. Mahabbat keseli sonshalyq kúshti bolsa, nege Jálel sol sátte qaıǵysynan bas kótermeı búk túsip jatyp almady? Nege sýǵa batyp, otqa kúımedi? Joq, ol óıtken joq, qaıǵysyn da, mahabbatyn da bylaı tastap, eki bilegin sybanyp jiberip, jurtpen birge bu da partıa, úkimet tapsyrmasyn oryndaýǵa kirisken. Sóıtti. Bul mahabbattan da joǵary, mahabbatty da qurban eterlik úlken tilekterdiń bar ekenin kórsetpeı me?

Sondaı tilektiń biri Jálel úshin Ózek aımaǵynan úlken munaı qoryn ashý emes pe edi? Iá, solaı. Endi sol tilekti dáleldeý úshin kúrdeli jumys ústinde, mahabbat dep saly sýǵa ketip, taǵy kúızelýge tıisti me? Joq, kóńili jarymjan adamnan nátıjeli jumys shyqpaıdy.

Sonda qalaı bolǵany, jan - tánimdi aıamaı jumys istep júrmin dep ózin - ózi aldaýda ma? Joq, joq, Jálel ondaı jigit emes. Bul boryshtyń adamy. Mahabbat dep júregi myń jerden kúısin, jansyn, ol óziniń aqyl - oıyn, jiger - qýatyn oǵan qul etpeıdi. Halqynyń aldynda, úkimetiniń aldyndaǵy tıisti azamattyq mindetin buljytpaı atqarady. Pýlemet dzotyn keýdesimen japqan Sultan Baımaǵambetov, janyp bara jatqan samoletin jaý shebiniń ústine qulatqan Núrken Ábdirovter de osy Jáleldeı jalǵyz júrekti jandar shyǵar. Olar da bireýlerdi súıgen shyǵar. Bireýler úshin olardyń da jandary ottaı kúıgen shyǵar. Biraq soǵan qaramaı, el basyna kún týǵanda olar da shybyn jandaryn qurban etken joq pa? Súıgenim bar edi dep qorqyp qalǵan joq. Joq, árıne. Buǵan qaraǵanda mahabbattan da asatyn kúshter bolǵany da! Ol qandaı kúshter? Júrek, aqyl, sezim, dańq, abyroı degenderdiń bárin bylaı qoıǵanda, halqynyń, otanynyń aldynda adamnyń kádimgi mindeti, boryshy bar emes pe? Osy borysh, mindetter mahabbattan da basym kúshter. Adam óziniń jan sezimine opasyzdyq isteı alǵanmen, óziniń boryshyna opasyzdyq isteýge tıisti emes. Al Jálel mindetine, boryshyna opasyzdyq istemek emes. Mine qazir de, ońasha kele jatyp álsin - álsin esine túse bergen Tananyń sýretin, beınesin ózinen aýlaq qýyp, bar oıyn áli de sheshilmeı jatqan boljamyna aýdarǵysy keledi. Biraq mahabbat degen qynabynda jatqan qylysh tárizdi sýyryp alsań boldy, alyp túsýge daıyn, o da Jáleldiń degenine kónbedi. Qıaly boljamynan góri Tanany kóz aldyna qaıta - qaıta alyp kele berdi. Ásirese onyń bota kózi ózine jaýdyrap qarap turǵandaı kórinedi Jálelge. Ol kenet aýyr kúrsindi. Kóp jyl buryn ótken bir oqıǵa esine tústi.

Bala kezi edi. Kórshi úıiniń bir kishkentaı botasy boldy. Botanyń júni appaq, kózi úp -úlken, móldiregen bir keremet kóz edi. Tanamen alǵashqy kezdeskeninde sol botanyń kózin kórgendeı bolǵan. Qazaqtyń «bota kóz» degen sózi, osyndaı áıelderdiń kózinen alynǵan eken - aý» dep oılaǵan Jálel. Álgi bota bir jyldan keıin enesinen aıyrylǵan. Jetim kezinde Jálel ony taǵy kórgen. Tań qalǵan. Keshegi móldiregen kózde bir orasan qaıǵy tunyp jatyr eken. Jas bala bolsa da júreginde kenet aqyndyq sezim týyp, botany Jálel «Qasiret kóz» dep ataǵan. Sol «Qasiret kóz» ómir boıy onyń esinen shyqpaı qoıǵan. Jas botanyń alǵashqy kórgen móldiregen kózinen jany qansha qýansa, artynan onyń qasiretti kózinen sonshalyq aýyrǵan. Sondyqtan da bolýy kerek, Tanany alǵashqy kórgeninde, onyń dúnıege qýana qaraǵanynan júregi tolqı túsip, ishinen: «Táńir, bunyń kózin sondaǵy botanyń kózindeı qasiretke toltyra kórme!» dep eriksiz tilegen. Árıne, bunyń tilegi oryndalǵan joq. Aırylar kúni kezdesken Tananyń kózi súıgen jigitine qosylǵaly bara jatqan baqytty qyzdyń kózi emes, baıaǵy jetim qalǵan botanyń qasiretti kózi edi. Tanany oılasa eń aldymen ózine jylardaı bop qarap turǵan onyń sol qasiretti kózi elestep ketedi. Qaıda bolsa da sol «qasiret kóz!» Oıaý júrse de, uıyqtasa da ózine jalynǵandaı bop qaraıdy da turady. Bunysy nesi? Súıgenine qosylǵaly jolǵa shyqqan baqytty adam osylaı qaraıtyn ba edi? Joq, bul óte baqytsyz adamnyń qarasy. Al, az mezgildiń arasynda oǵan baqytsyz bola qalatyndaı qandaı jaǵdaı týdy? Ne boldy? Joq. Tana «bóten adamǵa shyǵamyn» degeni oılap tapqan tásili. Meniń kóńilim alań bolmasyn degeni. Gáp bótende!..

Ol endi óziniń oıyna ábden sengen. Jaqynda Tanany izdep baryp, taǵy sóılesýge uıǵarǵan.

Osyndaı oıda kele jatqan Jálel qarly tóbeni aınala berip kenet toqtaı qaldy. Dál qarsy aldynda ózine mólıe qarap turǵan Tanany kórdi. Joq, bul Tana emes. Basyndaǵy aq túıe jún shálisi, ústindegi appaq etin ılegen teri tony, toqtaı qalǵan túri, turysy bári -bári bóten adamdiki. Tek kózi, kózi ǵana Tananyki. Sol baıaǵy ómirinde esinen ketpeıtin qasiret kóz. Qara sýdaı tunǵan qaıǵyly kóz! Janyna qaıǵy batqan jaraly kóz!

— Amansyń ba, Jálel? — dedi aq kıimdi áıel.

— Tana? Tanajan?! - dedi Jálel daýsy kenet qattyraq shyǵyp aıqaılaı jazdap. Onyń daýsynan qýanǵandaı da, tań qalǵandaı da bir ún estildi.

Rasynda da bul Tana edi. Búgin júrmeıtin bolǵan soń, azyraq qydyryp qaıtqaly poselke syrtyna shyqqan. Quba jonda Jáleldi kezdestirem dep oılamaǵan.

— Iapyrmaı, — dedi Jálel ne aıtaryn bilmeı, — seni de kóretin kún bar eken ǵoı! Qaıdan júrsiń?..

Qyz qaıǵyly ezý tartty.

— Ákemniń sotyna kelip edim...

— O kisiniń soty búgin be? Nemen bitti?

Tana ketkennen keıin, osynyń aldynda Jálel bir aıǵa jýyq Moskvada, Almatyda komandırovkada bolyp; bul jaqtyń kóp áńgimesinen habarsyz edi. Tipti Tananyń qandaı kúıde ekenin de jóndi bilmeıtin. Onyń ústine osydan úsh kún buryn ortalyqtan taǵy da kisiler kelip, solarǵa burǵylaý qondyrǵylaryn kórsetemin dep júrip qoly bosamaǵan. Shynynda da Sarynyń sotynan beımálim - tin.

Qyz tómen qarady.

— Áıteýir bitti ǵoı. Eki jyl berdi.

Jálel shoshyp ketti.

— Eki jyl abaqty ma? Kári adamǵa...

Qyz qasiret kózin jigitke aýdardy.

— Joq, abaqtysyz... Ádeıi óltirmegeni anyqtaldy. Biraq qandaı malǵun degenmen de adam aty bar ǵoı... Sol úshin.

— Áıteýir abaqtyda otyrmaıdy ǵoı?!—Jigittiń júzi sabyrlana túskendeı. — Onda oqasy joq, qudaıǵa shúkir de!

Qyz aqyryn kúlimsiredi.

— Ózim de solaı oılaımyn..; Qartaıǵanda bısharanyń abaqty kórmegeniniń ózi qandaı qýanysh..

Jálel Tananyń betine qarady. Kózine kózi túsip ketip edi, júregin órt jalaǵandaı ón boıy balqyp júre berdi. «Iapyrmaı, mundaıda kóz bolady eken - aý, qarashyǵynda dál qazir qaıǵy menen qýanysh talasyp jatqandaı...»

— Qýanyshyńa ortaqpyn, Tana, — dedi Jálel boıyn alyp ketken úlken bir tolqyma sezimdi ustaı almaı, — seni mundaı baqytty kezińde kórgenime myń da bir shúkir...

Qyz jaýap bermedi. Ekeýi qatarlasa júrdi. Qaıda bara jatqandaryn ózderi de bilmeıdi, betteri aýǵan jaqqa qaraı kele jatyr.

— Ótken joly seniń qaıǵyly túrińnen janym shyǵyp kete jazdaǵan edi, — dedi Jálel tunjyraı. — Eger búginde sondaı baqytsyz kúıińdi kórgen bolsam...

— Búgin meniń baqytty túrimdi kórdiń be, Jálel? — dedi qyz sol basyn jerden kótermegen qalpynda aıaǵyn ilbı basyp, — ákemniń abaqtyǵa túspegenine, árıne, qýanyshtymyn. Biraq men baqytsyz janmyn, ómir baqı baqytsyzbyn...

Jálel qalaı qatty daýystap jibergenin ózi de bilmeı qaldy.

— Ne boldy?! Ne boldy saǵan, aıtsaıshy?!—dedi óziniń de júreginiń aýyryp ketkenin jasyrmaı, — qolymnan keler járdemimdi aıamaıyn... Múmkin meniń joldastyq kómegim kerek shyǵar? Álde... álde sol súıgen jigitińe qosyla almaı qaldyń ba?..

— Iá...

— Onda... Árıne, meniń qolymnan eshteńe de kelmeıdi, — dedi jigit kúbirlep.

Ekeýi taǵy ún - túnsiz biraz jer júrdi. Endi búkil batysty jaýyp turǵan torǵyn aqsha bulttar joǵary kóterile túsip, batyp bara jatqan kún kózi kórindi. Kúnniń qyzǵylt sáýlesi túsken appaq qarly jazyq dala, ústinen kúmis kórpe jabylǵandaı jalt - jult etti. Dúnıeniń kenet bulaı ózgergenine tań qalyp, qyz ún - túnsiz alystaǵy beleske qarap turdy da, kenet poselkege qaraı buryldy.

— Jálel, — dedi ol, — árıne, sen maǵan ókpelisiń ǵoı?

— Bul araǵa «ókpelisiń be?» degen sóz júrmeıdi, — dedi Jálel júre bastaǵan qyzǵa ere túsip. — Ókpe emes, ókinish pe, álde aldanǵan mahabbat azaby ma, júregimdi kúni búginge deıin kúıdirýde.

— Al meniń júregim odan jaman órtenýde.

— Men osy kúnge deıin túsinbeımin, ne boldy? — dedi jigit kenet taǵy tolqyp ketip. — Joq, meni jaqsy kórgenińe kúni búginge deıin kúmánsizbin. Sendeı adal jan basqa bireýdi jaqsy kóre turyp, bóten adamǵa seni súıem deı almaıdy.

Qyzdyń júregine Jáleldiń «adal jan» degen sózi bizdeı qadaldy. Ol demin ázer - ázer aldy. «Súıgen adamy aıypty ma, aıypsyz ba, eger bul onyń arynyń bylǵanǵanyn bilse ne der edi? Adal seniminiń aqtalmaǵanyna qapadan óler edi... Joq, Jáleldiń júregindeı pák júrekke abyroıyń bylǵanbasa ǵana ómirlik joldas bolý laıyq. Al, abyroıyń aırandaı tógilip turǵanda, onyń betine qalaı uıalmaı qaraı alasyń? Joq, bizdiń mahabbatymyzdaı mahabbat tek móldir taza jaratylýdy tileıdi. Onsyz aramyzdaǵy dostyq máńgilik bola almaıdy! Al, maǵan tek máńgilik, ómirlik qana qýanysh kerek! Onsyz men ózimdi de, Jáleldi de baqytty sanaı almaımyn!» Qyz kenet ózin - ózi ustaı almaı qaldy.

— Keshir, Jálel, — dedi ol daýsy jasqa tunshyǵyp, — Saǵan degen lázzatymdy men adal saqtaı almadym.

— Nege?! Qalaı?! — dedi Jálel kenet aıqaılap jiberip. — Aıtshy, nege adal saqtaı almadym deısiń?! Kim aıypty?! Álde...

— Aýzym barmaıdy. Surama!—dedi qyz jylap jiberip. — Men saǵan tatymaımyn, qara betpin! Endi saǵan máńgi joqpyn! — Sóıdedi de qyz kenet poselkege qaraı júgire jóneldi.

Tóbesinen jaı túskendeı bop ańyraıyp turyp qalǵan Jálel kenet: «Toqta! Toqta!» dep sońynan ere tústi de, kidirip qaldy. Bul kezde Tana aldyndaǵy qyrqadan asyp ketken edi. Ar jaǵynda poselke.

Tananyń sózinen túni boıy júregi qabynyp Jálel kóz iliktire almaı shyqty. Onymen taǵy sóılespek bop tańerteń qyzdyń úıine keldi. Biraq Tana ákesimen kún shyqpaı jatyp júrip ketken eken. Ortalyqtan kelgen adamdar qaıtysymenen, qyzdy ózi izdep barmaq bop qala berdi. Tanany burynǵy jaqsy kórýine endi bir qaıdaǵy joq, ózi túsinbes jańa jan kúıigi qosyldy, kóńil qurǵyr áldeneden seziktene me, namystana ma, ózi de bilmeıdi, tek áıteýir kúıip - janyp bir ókinishke bólep áketip barady.

Qys kenet taǵy sýydy. Boran aralas yzǵyryq búkil Mańǵystaýdy taǵy temir saýyttaı qursap aldy. Shyǵystan soqqan sýyq jel taǵy bet qaratpaıdy. Boıyn qurystyryp, óńmeninen ótip adamnyń berekesin ketirip boldy. Jańa jyl týǵaly Ózektiń óndiris jospary da ósken.

Bıyl birinshi úsh aılyqta on bes skvajına synaqqa qoıylyp, ekinshi úsh aılyqta synaý jumysy eki ese artpaq. Burynǵy barlanǵan qabattarǵa qosymsha soltústik - shyǵysqa qaraı munaıdyń birneshe kılometrge sozylyp jatqanyn aıqyndaıtyn derekter alynbaq.

Mańǵystaý túbeginiń teńizben shektesken jaǵalaýlarynda buryn balyq kásipshilikteri, balyq aýlaıtyn kolhozdar ǵana ornalasqan - dy. Bóten ózge óndiris mekemeleri bolmaǵan. Al, teńizden ári dalalarynda tek mal sharýashylyǵy ǵana órkendegen. Mańǵystaý men Gýrev oblystary ásirese Sovet úkimeti kezinde qoı ósiretin aýdandarǵa beıimdelgen. Osymen baılanysty bul ólkede ne kóp — qoı kóp, ne kóp — qoıshy kóp.

Endi mine, bir myń toǵyz júz alpys birinshi jyldan keıin bul dalanyń túri kilt ózgere bastady. Jel úrlegen qý atyraptyń ár tusynda munaı barlaýshylar poselkeleri paıda boldy. Keıin bul qulazyǵan qý dalada, anda - sanda qoıshy, malshynyń áni estilse, al búgin búkil óńir basqa únge, mashınanyń gúriline toldy. Bul jańa án—qysy, jazy, qaqaǵan sýyqta da, ulyǵan boranda da toqtamady. Keshegi mal sońynda júrýge daǵdylanǵan qazaq jastary endi fort - Shevchenko qalasynda ashylǵan munaı burǵylaý mamandaryn daıyndaıtyn ýchılıshege tústi.

Mańǵystaý partıa uıymdarynyń asa kóńil bólgen óndiris orny boldy. Munda Moskvadan úkimet múshelerinen bastap, Almatydan Ortalyq Partıa Komıteti men Geologıa mınıstrliginiń jaýapty qyzmetkerlerine deıin aǵylyp kelip jatty. Jańa úıler salyndy. Jańa qarajattar bólinip, burǵylaý jumystarynyń kem - ketikteri joıylyp, munaı izdeý isi alǵa qaraı basty. Ásirese partıalyq uıymdastyrý, halyq mádenı - aǵartý jumystarynyń oıdaǵydaı órisi keńidi. Burynǵydaı emes, ár barlaý poselkelerinde óziniń Mádenıet úıleri, kitaphana, kınoteatrlary ashyldy. Qurylys qarqyny údeı túsip, jurt jerkepe, saman úıshikterden qutyldy.

Kón terili jumysshy taby jantalasa eńbek etti. Jálel basqarǵan munaı izdeýshilerdiń aldyna jańa mindetter qoıyldy. Alǵashqy úsh aı ishinde júrgiziletin jıyrma tereń burǵylaý qondyrǵylary qoıylatyn munaıly jańa alańdar belgilenýi kerek boldy. Bul áli ábden zerttelip bitpegen Ózek tárizdi jerge jeńil is emes edi. Ras, keıbir núktelerge jańadan ornatylatyn qondyrǵylar, bir jaǵynan munaı izdeý mindetin atqarsa, ekinshi jaǵynan astyńǵy qabattardy barlaý jumysyn da júrgizedi. Bul jaǵdaı munaı zertteýshilerdiń mindetterin biraz jeńildetedi, biraq buǵan qarap munara qoıylǵan jerden oıdaǵydaı munaı qabaty tabylmaı qalsa, «bul áli izdený» dep jaýapkershilikten bas tartý orynsyz, óıtkeni, Otanǵa jańa munaı alańy kerek, nátıje berer jańa oryn kerek. Bar is, munaı izdeýge munaı alańyn tabýǵa baǵynǵan. Sondyqtan árbir qondyrǵy turǵyzylǵan jer oıdaǵydaı shyǵýy qajet.

Óz basynyń qaıǵysy júregin qan josa etip júrse de, Jálel ózin - ózi zorlap, qaıtadan geologıalyq kartalarǵa úńildi, munaı izdeýshi serikterimen jıylyp, jańa oılar, jańa usynystar talqylandy. Qazaq respýblıkasynyń geologıa mınıstri bir kelgeninde Shabdýn Eralıev sýǵa batyrylǵan jerden teńiz fortyn salýdy túgeldeı sheship ketken. Ózge tustan emes, osy aradan Ózek pen Jetibaıǵa júrgizilgen jol eń qysqa jol bolýǵa tıis edi. Onymen qatar osy fortta búkil Mańǵystaý boıyndaǵy munaı barlaýshy ekspedısıalardy tehnıkamen jáne bóten kerek zattarmen qamtamasyz etetin baza qurylǵan. Mundaǵy jumysshylardy, jalpy Mańǵystaý munaı barlaýshylarynyń mádenı - turmys jumystaryn jóndeýdi oblystyq partıa komıteti óz mindetine alǵan jáne tıisti sharalar belgilegen.

Mine osy isterdiń arqasynda tez mezgilde Eralıevo forty salynyp, jańadan júrgizilgen qysqa jolmen qystyń sýyǵyna, boranyna qaramaı úlken - úlken júk mashınalary men traktorlar burǵylaý stanoktaryn Ózekke tóge bastady.

Búgin burqasyn edi. Soǵan qaramaı Jálel, janynda eki jas serigi bar, salt atpen alystaǵy burǵylaý qondyrǵysyna baryp qaıtqan. Bulardyń baǵyna qaraı, birazdan keıin jel de tolastap, kún ashylǵan. Bolashaq munaralar turǵyzylatyn jerlerge temir qazyqtardy qaǵyp, tús aýa ázer oralǵan. Ózderi de ólerdeı bop qaljyraǵan edi. Jálel úıine kelse kolhozdan áke - sheshesi de qaıtqan eken. Bular osydan tórt aı buryn, tartý -taralǵylaryn alyp, el aralap ketken. «Tórimizden kórimiz jaqyn ǵoı, qansha júredi deısiń, tósekte jatyp qalmaı aǵaıyn - týysty kórip, týǵan jerdiń topyraǵyn ıiskep bir jasap qaıtaıyq», — degen Bestibaı qart. Sodan oralǵan betteri eken. Kúndegideı emes, sheshesi peshin jaǵyp, qýyrdaǵyn qýyryp, shaıyn qaınatyp, úı ishin mazdatyp qoıypty.

— Tý, apamnyń kelgenin birden bildim ǵoı,—dedi Jálel jas kúnindegisindeı sheshesine arsalańdaı qýanyp, — úı ishi qulpyryn ketipti. — Sosyn kıimin sheship jatyp, — áıteýir aman - esen baryp qaıttyńdar ma? Aýyl - aımaq, aǵaıyn - týys aman ba eken?..

— Bári de aman. Senderge sálem aıtyp jatyr. Ózi bolǵan tórkinin tanymaıdy degen, nege kelmeıdi deıdi. — Bestibaı balasyna kúlimsireı qarady.

— Eldi ózim de saǵynyp júrmin. Qudaı buıyrtsa bıyl jaz Oral, Gýrev mańaıyndaǵy joldas - jora, aǵaıyn - týysqa barmaqpyn. Áıteýir, ózderiń aýyrmaı - syrqamaı, jaqsy júrip qaıttyńdar ma?

— Oı, nesin aıtasyń! Qonaǵasyǵa shaqyrmaǵan el joq. Kúnine eki maldyń basyn jep otyrdyq desek ótirikshi bolmaspyz. El de kúıli eken. Baıaǵydaı túıeniń qomyna, sıyrdyń jelinine qarap dirildep otyrǵan birde - bir qazaqty kórmedim. Jegeni aq maı, ishkeni indi shaı... Tipti keıbireýiniń jeńil mashınasy da bar. Joǵynda matasekil. «Túıege minip ıtińdep kim júrsin» deıdi.

— Maqtaýyńyzǵa qaraǵanda, aýylyńyzǵa qyzyǵyp kelgen túrińiz bar ǵoı, — dedi Jálel qolyn jýyp jatyp, ákesine kúlimsireı qarap. — Sirá, Jem boıyndaǵy kolhozdyń bireýine kóship ketip júrmeseńiz netsin?

— Búıte berseń, kóship ketýden de taıynbaspyz.

Jálel kúldi.

— «Búıte berseńiz» degenińiz ne?

Dastarqan jaıyp bolǵan sheshesi:

— Qalqam, shaıyńdy ish, — dedi otyryp jatyp, — «ákeńniń sózin qaıtesiń... Jol boıy toı isteımin dep lepirip kelgende...

— Iá, solaı boldy, — dedi Jálel dastarqan janyna otyryp jatyp.

— Myna qurt - maı naǵashyń aýlyniki, ala otyr, — dedi sheshesi, abajadaı sary samaýrynnyń janyndaǵy qaıqy muryn kishkentaı appaq sháınekten shaıdy burqyratyp kerneı kesege quıyp jatyp. — Tońyp qalǵan shyǵarsyń, ystyqtaı ish...

Sheshesi balasynyń baıaǵy jas kezindegisindeı asty - ústine túsip ólip barady. Bestibaı dastarhannyń tór jaǵynda maldasyn quryp alyp, jaı, baısaldy túrde otyp. Balasyna ákesiniń minezi belgili. Bir janyna batqan isti aıtarynda únemi osylaı oıǵa ketip, úndemeı qalady. Bul joly da solaı bop shyqty. Shaıyn bir - eki urttap qoıdy da sózine kiristi.

— Asyl tas jerde, jaman sóz elde jatpaıdy, — dedi ol. — Bul jaqta bolyp jatqan sumdyqtyń bir sheti emis - emis bizge de estilgen. Anyǵyn eshkim bilmedi. Kún jylyna qaıtamyz ba dep edik, qaqaǵan sýyqqa qaramaı júrip ketýimizge sol sebep boldy. Keshe aýyldas qana bolǵanmen, búgin quda ǵoı. Qartaıǵanda kisi óltirip bısharaǵa ne kórindi eken?..

— Onysyn eshkim bilmeıdi. Óltirgen jigiti áıgili buzyq eken. Ákesiniń bir kezde Sarymen qatynasy bolǵan desedi. Sodan qalǵan bir óshpendilik bar ma, qalaı?..

— Aty kim eken ákesiniń?

— Umytpasam Ájiǵalı ma, Qajyǵalı ma, sondaı bireý, joq Ájiǵalı dedi bilem. Burynǵy ýeziń tilmashy, alashtyń ofıseri kórinedi...

— Oıbaı - aý, ol baıaǵy Túıebaıdyń Ájiǵalıi boldy ǵoı álgi Qaraqum kezinde, bandıt bop qumǵa sińip ketken, óshikken elin qyryp jibere jazdaǵan naısaptyń ózi ǵoı! Ony áldeqashan óldi degen jurt. Myna Sarydan qaza tapqan sonyń balasy deısiń be?

— Iá, sonyń balasy. Ómirin abaqtyda ótkizgen bir qanisher desedi.

— Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń degen mine osy. Bóltirik anasynyń emshegin janyn aýyrta emedi. Anasy da sol úshin, ózimdeı eshkimdi aıamas bop ósedi dep kúshigin jaqsy kóredi. «Qanypezer Ájiǵalı tárizdi adamnyń balasyn mundaı jaqsy kórgenin, buryn - sońdy kezdestirgen emespin», — dep Sary únemi tań qalyp aıtyp otyratyn edi. Sirá burynnan bir kektesken jerleri boldy ma, áıtpese Sary kisi óltiretin be edi? Balalarynyń jetilgenine máz - meıram edi ǵoı. «Aınalaıyn úkimet balalarymdy oqytyp sendermenen teń etti» dep uly, qyzynyń ınjener bolǵanyn ylǵı maqtan etip otyratyn. Sóıtken tórt túligi saı Sarynyń oıda - joqta qańǵyp kelgen bireýdi óltirýi tipti túsiniksiz. Álde ákesinde ketken bir óshi boldy ma eken? Áıtse de eski kektiń tozatyn ýaqyty da jetti ǵoı. — Bestibaı kenet balasyna buryldy. — Bizdeı kári adamnyń qandaı jaǵdaıda qylmysqa baratynyn bilesiń be, — dedi túksıe.

— Ár túrli jaǵdaı bolatyn shyǵar, — dedi kúlip Jálel, — ózim kári bola qoımaǵan soń oılamaǵan sharýam...

— Múmkin qyzymen baılanysty emes pe eken? Qańǵyǵan ıt bir qıanat istep júrmese netti. Mundaıda áke bala úshin ólýge bar. Sary sekildi uly, qyzyn janyndaı jaqsy kóretin adam...

Jálel sup - sur bolyp ketti.

— Bilmedim.

Kenet onyń kóz aldyna Alań - Aleshany alǵash kórgen kúni, sondaǵy onyń Tanaǵa ash qasqyrdaı tamsana qaraǵan túri elestep ketti. Onyń ústine Tananyń jylap turyp: «Jálel, men saǵan degen lázzatymdy adal saqtaı almadym» degen sózi esine tústi. «Iapyrmaı, sondaı bir sumdyq boldy ma!?» Jálel endi shaıyn ishe almady.

Júregi órtenip, qoly dirildep ketti. Shaıyn tógip ala jazdap kesesin jerge qoıa qoıdy.

Balasynyń kenet osynshama ábigerlene qalǵanyn kórgen sheshesi, bajyraıyp shalyna qarady.

— Balanyń kóńiline túıtik salyp, shala janǵan tezekteı áldeneni byqsytpaı jaıyńa otyrsaıshy, — dedi sál ashýly únmen, — Tanajan ketse alysqa ketken joq myna turǵan Shetpede kórinedi ǵoı. Áli talaı jolyǵar. Qyzmet babynda osy kúngi jastar qaıda júrmeıdi?

Sony da sóz dep...

Biraq Bestibaı áıeliniń sózin eleń de etpedi. Balasynyń qubyla qalǵanyna da qaraǵan joq, shaıyn bir urttap qoıyp, óziniń oıyn jalǵaı tústi.

— Shyraǵym, — dedi ol,—Sarynyń áldeqalaı óshikkennen ana buzyqty óltirdi degenine senbeımin. Árıne, qylmysqa barý jaqsy qasıet emes. Munda bir úlken gáp bar... «Adammen jaqsysynda syılas ta, jamanynda qash» demeıdi ǵoı bul qazaq. Erteń Saryny izdep Shetpege júrsem be deımin. Quda ǵoı, múmkin bir syr ashylyp qalar. Degenmen Tana tárizdi qyzdan aıyrylý jón emes.

Ákesiniń Saryǵa barýyn Jálel jek kórgen joq. Múmkin ol Tana ekeýiniń arasyn jaqyndatýdyń bir tásilin bilip qaıtar.

— Avtobýs tańerteńgi segizde júredi,—dedi Jálel.

— Tipti jaqsy bolady, — dedi ákesi. — Bir - eki túnep, biraz sherimdi tarqatyp qaıtaıyn.

Biraq men osy sátte ákesi men balasy Sarynyń Alań - Aleshadan qyzynyń abyroıy tógilgenin aıtpaıtynyn bilgen joq. Qandaı áke óz qyzynyń abyroıynyń qalaı tógilgenin bótenge estirte alady? Bundaı sózdi aıtý oǵan ólimnen de artyq qorlyq qoı...

Adam istegen aqyldy isi men aqylsyz isin, ómir jolyn tolyq taptap ótip, tek qartaıǵanda ǵana biledi. Jas kúninde kisiniń alǵyrlyǵymen qatar qatesi de kóp bolady. Budan jas adamnyń aqyldy, álde aqymaq bolatynyn kúni buryn boljaı almaısyń. Al Bestibaı Jáleldiń Tanadan aırylǵanyna óte qaıǵyly jáne ókinishti ekenin uqty. Adam jany ashıtyn kisisine, óziniń qaıǵysyn sózimen emes, kóbine kózimen aıtady. Bestibaı, balasynyń Tanadan aıryldym dep ýaıymyn ashpasa da, onyń sonaý keshegi aınadaı ashyq kóz janarynda búgin bult bolyp muń uıalaǵanyn kórdi.

Jáleldiń oıy osydan mıllıondaǵan jyl buryn ótken kezeńderge ketip tur.

Qazir Jáleldiń kóz aldyna elestetip turǵany budan júz mıllıondaǵan jyl buryn ótken baıaǵy zaman. Adam balasy tek qıalymen ǵana shamalaǵan sol kóne zamandy geologtar «joǵarǵy alba» dáýiri dep ataǵan. Jáleldiń eske alyp turǵany Bor dáýiriniń sońǵy qabattary bitken shaǵy... Mine osy Bor dáýirinen júz jıyrma mıllıon jyl buryn Iýra zamanynda munaı jaralǵan degen joramal bar. Neden jaraldy? Qalaı jaraldy? O da tek joramal... Bir oqymystylar munaı sol zamandaǵy oıpat, alańdy alyp jatqan qurt, tıtteı jándikterden paıda boldy deıdi, al basqa ǵalymdar: «Joq, munaıdyń jaralýy, sol kezdegi jer astyndaǵy mıneraldardyń erekshe tabıǵattarymen baılanysty» deıdi. Qaısyniki durys?

Jálel qazir munaıdyń qalaı jaralǵanyn oılap turǵan joq. Onyń kóz aldyna elestetip turǵany ózinen júz mıllıon jyl buryn ótken, búgingi kúnge keıbir tas bop qatqan súıekteri ǵana jetken úreıli beıneli dınazavr, ıhtızavrlar.

Iá, olardyń ómir súrgenine mıllıondaǵan jyl ótken! Búgingi zaman adamdaryna olar endi bir qıal jetpes ǵajaıyp dúnıe!

Al, dúnıe taǵy bir mıllıondaǵan jyl ótkennen keıin, bizdiń búgingi kúnimiz — olarǵa qandaı bop kórinbek? Rasymen, osy kúngi adam, ańdar, sonaý alystaǵy urpaqtarǵa qazirgi ózimizdiń dınazavrlarǵa tań qalǵanymyzdaı, olarǵa da ǵajaıyp bir beıneler bolyp elesteýi múmkin be? Osy kúngi adam, haıýandar mıllıondaǵan jyldardan keıin basqa túrge aınalýy múmkin be?

Darvınniń evolúsıalyq zańy osyny dáleldemeı me?

Júz mıllıon jyl! Adam balasynyń aldynda sondaı uzaq ómir bar ma? Bar! Júz mıllıon jyl, tabıǵattyń jalpy máńgilik ómirimen salystyrǵanda uzaq ýaqyt emes. Tipti qysqa merzim! Múmkin adam balasy máńgi ólmes? Kún sónse de Adamzat ómiri sónbes?! Sondyqtan máńgi ómirge árbir urpaq, árbir adam óz úlesin qosýy kerek, Jálel de óz úlesin qosady.

Mine osyndaı oıdaǵy Jálel ózine qaraı qarsy tóbeshikke kóterilip kele jatqan Jandosty kózi shaldy. Jálel tań qaldy. Jandostyń budan buryn bylaı japadan -jalǵyz óz betimen júrgenin ol birinshi ret kórip tur.

— Túý, dala qandaı jaqsy edi!—dedi Jandos Jáleldiń janyna jetkennen keıin, tóbeniń ústinen jan - jaǵyna qarap. — Tipti jumystan qolyń bosamaıdy, jaryqtyqpen jóndep kezdese de almaısyń.

Jálel aqyryn ezý tartty. «Osynaý keń dalada júrip, ony durystap kóre almaısyń», — degeni kúlki tárizdi ǵoı. Biraq bunysy ras. Jandostyń jumyssyz, japadan - jalǵyz júrgenin kórip turǵany osy. Demek, shynymenen jumyssyz júr me?»

— Iapyrmaı, — dedi Jálel, — men ózińdi skvajınalardyń aralarynda zyrlaǵan ana kishkentaı «GAZ» mashınańsyz ne jan - jaǵyńyzdan qorshaǵan adamsyz.kórip turǵanym osy. Adam óz kózine ózi senbeıdi de eken – aý.

— Iá, jumystan qolyń bosamaıdy ǵoı,—dedi Jandos sál ezý tartyp. — Eski jaralarym maza bermegen soń ádeıi júrip qaıtaıyn degen edim.

Ol óziniń osylaı jumyssyz, ózinen - ózi jalǵyz qydyryp júrgeninen uıalǵandaı. Jálel Jandostyń soǵystan qatty jaralanyp qaıtqanyn biletin. Kúzdi kúni Shevchenko qalasyna barǵan joly, meımanhanada saý - tamtyǵy qalmaı tyrtyq - tyrtyq bop bitken denesin kórip tań qalǵan. Sodan beri «Iapyrmaı, bul kisi qalaı jumys istep júr!?» dep can oılaǵan. Qazir Jandostyń «eski jaralarym syrqyrap» degen sózinen, onyń qandaı kúıde turǵanyn uqqandaı boldy. Aıap ketti. Biraq Jandostyń shyn jaǵdaıyn anyq bilmeıtin. Ekspedısıa bastyǵynyń qur syrty ǵana saý, al shynyn aıtsaq aýyrmaıtyn jeri joq edi. Tek sonyń bárin jumyspen ǵana jabady. Keı túnderde eski jaralary syrqyraǵanda qoıarǵa janyn jer tappaı, dereý mashınasyna minip alyp túngi kezekte jumys istep jatqan skvajınalarǵa tartyp ketedi. Kún demeı, tún demeı ózderine jetip keletin ekspedısıa bastyǵynyń jigerine jumysshylar tań qalatyn. «Iapyrmaı, bul kisiniń jany temirden jaralǵan ba?»—deıtin. Eger olar Jandostyń sol «temirden jaralǵan ba?» degen denesin kórgen bolsa qandaı er adam ekenin túsiner edi. Onyń ústine sonshama syrqat aýyr halde júrgenine qaramaı mineziniń qandaı bıazy ekenin aıtsańdarshy! Jandostyń bireýge daýys kóterip qatty ashýlanǵanyn Jálel kórgen emes. Al, keıbir qyzý qandy óndiris komandırlerine uqsap kúıip - pisýdi tipti bilmeıdi. Ne istese de sabyrly, jaıymen isteıdi.

— Jáke, — dedi Jálel, — men sizdiń qalaı jumys istep júrgenińizge tań qalam. Anaý jaralar kimdi bolsa da shydatpaıtyn - aq shyǵar.

— Tek janyń aýyrmasyn, Jálel, — dedi Jandos taǵy ezý tartyp. — Janyń aýyrmasa bárine de shydaısyń. Al, osynshama istelip jatqan jumysty, mynaý qaınaǵan eńbekti kóre turyp, — ol qolymen sonaý Ózek boıyn tizilgen barlaý, synaý munaı munaralaryn jaıpaı kórsetti,—aýyrmaq túgil, rahattanýdan qolyń bosamaıdy. Tipti deneńniń aýyrǵanyn oılaıtyn keziń de bolmaıdy!

— Degenmen...

— Ras, keıde janyń da aýyrady. Onda ózińdi - óziń qoıarǵa jer tappaısyń. — Ol Jálelge bir túrli júdeı qarady. — Sondaı jaǵdaı, ásirese myna alǵashqy skvajınalar qazylý kezinde boldy. Jasyrmaıyn, birinen soń biri ár túrli sebeptermen jóndi júrmeı turǵan shaqtarynda meniń ishteı kúıingenimdi kórseń!

— Ony men sizdiń túrińizden baıqamadym ǵoı?

— Eger óndiris komandıri óziniń abyrjyp júrgenin jurtqa sezdirse, jumystan qandaı nátıje shyǵady. Eńbek maıdany da, soǵys maıdany tárizdi, is basqaratyn adam, óz qobaljýyn, senbeýin, kúmándánýin, qysqasy jumysqa kedergi isteıtin sezimderiniń bárin jasyra bilýi kerek. Óıtpese jurtta da senim azaıady. Al senim azaıǵan jerde jumysta da bereke qalmaıdy.

— Ol solaı ǵoı... Onyń ústine, alǵashqy synaqtaǵy skvajınalar jan - jaqty zertteýde turǵan aılar naǵyz shildeniń bas kezi bolatyn. Jer, aýrý adamnyń tilindeı, aqtańdaqtana jyrylyp, jarylyp ketken edi ǵoı. Esińizde bar ma, ystyq elý gradýsqa taıap qalǵany?

— Elý gradýs? Ǵafý et, sony men baıqamappyn - aý! Baıqaıtyndaı mezgil me edi?

Jandosqa Jálel ishteı qatty súısindi. «Óz jumysyńa berilseń, osylaı beril. Mine, osy Jandos sekildi kisilerden ǵana óndiristiń shyn qamqory, naǵyz komandırleri shyǵady. Tipti kúnniń kúıip turǵanyn da baıqamaǵan! Tek aıtýǵa ǵana jeńil! Al...»

Jáleldiń oıyn Jandos bólip jiberdi.

— Alǵashqy munaı shyqpaı jatqan kezde, — dedi ol, — meniń oıymnan bir kúdik ketpeı -aq qoıǵan. Áıteýir syrtyma shyǵarmaýǵa tyrystym.

— Ol qandaı kúdik edi?

— Adam degen ótkenimen, búgingisimen, aldaǵy keleshegimen ómir súredi ǵoı. Ótkeni kisiniń kóńilinde saqtalady. Qandaı aýyr bolsa da demek, ol birte - birte alystaı beredi. Búgingisi — adamnyń búkil tamyryna qan júgirtip turǵan júreginiń soǵýy tárizdi. Ol júrek qalaı soǵady? Qýanyshty ma, qaıǵyly ma, sodan seniń qazirgi tirshiligiń aıqyndalady. Al, aldaǵy kún — ol úmit, senim. Sol keleshek úshin sen qanat qaǵasyń, alǵa umtylasyń. Eger sol úmitiń, senimiń aqtalmasa dúnıede budan jaman nárse joq. Ózińdi óziń qanatyń kesilip qalǵandaı sezinesiń. Bosqa áýre bolǵanyńa ókinesiń. Aıypty jandaı tipti jurt betine qaraýǵa uıalasyń... Eger bizdiń skvajınalar fontan atpaǵanda men ózimdi

de osylaı cezinep edim. Sol sebepten de «munaı bar ma, joq pa?» degen kúdik, sol kúnderi meniń aqyl, oıymdy jegideı jedi, janymnyń aýyrǵany sonshalyq ázer shydap júrdim.

Jálelge ol kezderde Jandos oıshyl jan sekildi kórinetin. İshteı, «qyzyq kisi eken, tipti munaı bar ma, pa, oıyna kirip te shyǵar emes. Tek jospardaǵy skvajınalardy júrgizse jetedi buǵan. Eger munaı múldem tabylmasa, qandaı uıalatynymyzdy nege túsinbeıdi eken» dep ókpeli bolatyn. Sondaǵy Jandos týraly teris pikirinen endi ózi uıalǵandaı. Keshirim suraǵaly kele jatyr edi, Jandos taǵy bólip jiberdi.

— Biraq men senderge, geologtarǵa ishteı qatty sengen edim, — dedi.— Sol sebepten de burǵylaýdy toqtatpaýǵa qolymnan kelgenimdi aıamadym...

— Al, eger munaı tabylmasa qaıtetin edińiz?

— Árıne, jaýapkershilik degen bar ǵoı. Onda. Onda men munaı izdeý barlaý isinen múldem ketetin edim. Úkimettiń sonsha aqshasyn bosqa shyǵaryp, qalaı uıalmaı, qyzarmaı jumys istep júre alasyń?

— Munaıdyń joqtyǵyna siz jaýapty bolmas edińiz ǵoı.

— Joq, qolyna alǵan iske komýnıs adam árqashan da jaýapty. Eger senbeıdi ekensiń, onda jýyma, jýıdy ekensiń, jaýap ber.

Jálel kenet kóz aldyna Erdendi elestetti. Ol mundaıda, árıne, «munaı shyqpady, eshkim de aıypty emes» der edi. Shyqqan qarajatqa beti de qyzarmaýy múmkin. Al, myna kisi she? Ár jumsalǵan úkimet somyna uıatymen jaýap berýge bar. Mine eki túrli bastyq, eki túrli qulyq. Osydan qoǵam tilegin oryndaý jóninde eki túrli fılosofıa týady. Biri barlyq iske ózi jaýapty, ar - uıatymenen jaýapty, al ekinshisi tek oryndalǵan iske ǵana jaýapty, is nátıjeli bolsa — ol sonyń nátıjesi. Al nátıjesiz bolsa, oǵan basqalar, tabıǵat, ne ózgeniń olaqtyǵy kináli.

Jandos taǵy Jáleldiń oıyn bólip ketti.

— Men seni ádeıi izdep kelip edim. Otyzynshy skvajına...

Jálel kúlip jiberdi.

Jandos tańdana qarady.

— Nege kúlesiń?

— Jaı, ánsheıin. Ózim de tań qalyp edim. Jákeń bizdiń qalaı bostan - bos qydyrýǵa shyqty dep.

Jandos aqyryn ezý tartty.

— Qaıtesiń, jumystyń yńǵaıy solaı bolǵan soń.

Endi ekeýi de kúldi. Olar ar jaǵyndaǵy otyzynshy skvajınaǵa qaraı qatarlasa júrdi.

— Meniń aıtaıyn degenim...

Endi bes mınýttan keıin ekeýi de jan - jaqtaǵy jańa ǵana ózderi suqtana qaraǵan osynaý appaq qarly tabıǵatty da, ótken kúnniń munaı izdeýdegi qobaljý - qýanyshyn da umytty. Erteń isteıtin sharýalaryn talqylaı bastady.

Bestibaı Ózektegi kákir - shúkir sharýalary eki - úsh kúndeı bite qoımaı, tek búgin ǵana, qazir shaı iship bolǵannan keıin júrmekshi edi. Áke - sheshesine dastarqan basynda áldeneni aıtyp otyrǵan Jálel kontoryna barýǵa endi ornynan tura bergende hat tasýshy jas bala kirip keldi.

— Aǵa, — dedi ol Jálelge. — Sizdi Jandos aǵaı tezirek kelsin dedi.

Jálel balaǵa qarady.

— Ne bolyp qaldy? Jaı ma?

— Jaı bolýy kerek. Baǵanaǵy kezde samoletpen ana jolǵy ádemi sary áıeli bar kisi kelgen.

— Qaı kisi? Sálimgereı emes pe?

— Iá, ıá. Taǵy áıelimen kelipti.

— Qazir baramyn.

Ketip bara jatqan balaǵa Jáleldiń sheshesi:

— Otyryp shaı iship ketseıshi, únemi júgiresiń de júresiń, — dedi.

— Joq, asyǵyspyn. Taǵy Iýrıı Mıhaılovıchti taýyp alýym kerek.

— Onda myna baýyrsaqtan ala ket...

Bala alǵan bir ýys baýyrsaǵynyń bireýin aýzyna sap, bultyńdata shaınaı úıden ata jóneldi.

«Sákeń qysty kúni bosqa kelmese kerek - ti. Mańǵystaý munaıyn zertteýde taǵy bir talas týyp qalǵan ǵoı» dep oılaǵan Jálel kontorǵa taıaǵanda esik aldynda turǵan Gúljamaldy kórdi. Sol baıaǵy qalpy. Tipti burynǵysynan da ádemilenip ketken. Ústinde aq norka terisinen tikken palto. Bas kıimi de sondaı aq norka, «Amansyń ba?» dep uzyn saýsaqty qolyn usynyp, kózderi kúlim - kúlim etedi. Tana men Jáleldiń aıyrylysyp ketkenin estigendeı. Júzinde bir orasan shattyq bar. Aıtpaǵanmen «báribir menen bóten eshkimdi taba almaısyń!» degendeı kózinde de bir oınaqy ot bılep tur.

Ǵajap! Buryn qandaı renjip júrse de Gúljamaldy kórgende bip tolqyp qalatyn. Tananyń qaıǵysy júregine ábden batqandyqtan ba, bul joly kóńili tipti selt etpedi. Aldymen qymbat baǵaly ishikke malyna kıingen túrin kórgende «osy úshin ǵoı Sákeńe erge shyqqanyń, armanyńa jetken ekensiń!» dep bir oılady da, ózine qylymsı qolyn berip, kúlim qaqqan kelinshektiń betine taǵy bir qarap «ádeıi esik aldynda kútip turǵany, ońashada kezdeseıin degeni eken» dep sheshti. Biraq sol qabaǵy ashylmaǵan qalpynda: «Aman, esen keldińder me?» dep sulyq amandasty da, Jandostyń kabınetine óte berdi. Artyna burylyp qaraǵan da joq.

Bul kabınetke kirgende bólmede eki - úsh ınjenerimen Jandos otyr eken. Ústinde kógildir kostúmi, ádettegisindeı tap - taza, muntazdaı bop kıingen, qoıý aq shashy buıralana túsken Sálimgereı tereze aldynda tur.

Ol jarqyn júzi kúlimsirep, esikten kirgen Jálelge qolyn soza qarsy júrdi.

— Amansyń ba, Jálel? — dedi Sálimgereı óziniń qońyrqaı daýsymen. — Ózektiń jańa tabystarymen quttyqtaımyn. Myna joldastar meni barlaýdyń túzetý júrgizilgen jańa sqemasymen tanystyrdy. Bári durys. Ózektegi sońǵy kezdegi júrgizilgen barlaý jumysynan alynǵan derekterge qaraǵanda burynǵy zertteýlerimizde azdaǵan qate bar - aý degen jańa boljamǵa kelip edim. Sen ony dálme - dál anyqtapsyń! Kóp raqmet!..

Jálel áıgili ǵalymnyń betine tikeleı qaraýǵa taǵy júzi barmady. Burynǵy ókinishi, qabaǵan ıtteı taǵy janyna jarmasa tústi. «Sezimge berilip, ózimdi - ózim ustaı almaı, osyndaı aq jarqyn adamnyń kózine shóp saldym - aý! Burynǵym bolsa bir sári... Al, Gúljamal buǵan shyqqannan keıingim ne? Adamgershilik degen qaıda?»

Ózinen - ózi qysylǵan Jálel:

— Sizge de rahmet! — dep mińgirledi.

III

Kóńil janyńnyń kóleńkesi. Janyńdy eshteńe júdetpese, etine qyzyl qosyp semire bergen kúzgi kók dónendeısiń. Al, janyń aýrý, kóńil syrqat bolsa, qanatyna oq tıgen qus tárizdisiń, qansha talpynsań da kókke kóteriler dármeniń joq.

Eger adam kúni buryn bálen kúni bálen saǵatta ólerin bilse, sol kezine jetkenshe qaıǵydan san mártebe óler edi. Al, armany oryndalar mezgiline aldyn ala kózi jetse, sol merzimine deıin kúni buryn san ret jasarar edi. Osynyń bári kóńilden. Degenmen adam armanyna ıtshilep, birtindep jetedi. Al, qaıǵy ózi keledi. Jáne birden keledi.

Jálel jumysyn qansha berilip isteımin degenmen de, bul joly burynǵysyndaı emes qabaǵy ashylmaı - aq qoıdy. Jáne kózine kúıik bolyp qulpyrǵan Gúljamaldy kórgen saıyn Tanany saǵyna tústi. Túr jaǵynan, qylyq jaǵynan Gúljamaldy Jálel eshkimnen kem deı almas edi, sóıtse de oǵan degen kóńiliniń birjolata sýynǵanyn ózi de sezdi. Bir ǵajaby: mundaı jaıyna qýanbasa, renjigen joq.

Osyndaı kúıde otyrǵanynda úıge Gúljamal kirdi. Mart aıynyń bas kezi edi. Kún bul kezde jaıma - shýaqtana jylı bastaǵan. Osynyń aldynda ǵana túsken qalyń qar, jipsip, ár jerden kóz jasyndaı jylap aqqan móldiregen qar sýy da kóringen. Birden aýada kóktemniń dymqyl ısi sezilgen. Sáýlesi áli kúıdirip jibermegenmen kún kózi kisiniń betine jyly tıip, arqasyn jipsitken. Ózge qustardan buryn bul jaqta erte paıda bolatyn qara torǵaı, qarlyǵash, tarǵaqtar áli kele qoıǵan joq edi, biraq kóktem taıap qalǵany haq, óıtkeni qys yzǵary qaıtyp, jurttyń kóńili kóterilip, qysqy kıimderin tastap, jeńil kıine bastaǵan.

Gúljamal da kilt ózgergen. Ústine jasyl shuǵa palto kıgen, basynda da sol tústi shlápa. Paltosynyń etek jaǵyn keńdeý etip tikken. Beli qynalyp tur. Aıaǵyndaǵy shulyq etiktiń qonyshy oqtaýdaı dúp - dúzý jáne jup - jumyr baltyrmen baltyr bolyp, syptaı etip kórsetip erekshe kózge túsedi. Shıedeı qyp - qyzyl tompıǵan dándi erinderi, burynǵysyndaı súp - súıkimdi. Bultsyz kúngi aspandaı, jadyraı túsken úlken kózderi kúlim - kúlim etedi. Jalpy syrt beınesi, ómirde qaıǵy - qasiret kórmegen adamdaı. Jálel oǵan eriksiz qarady. Sákeńe erge shyqqany qandaı jaqsy bolǵan. Jaınap ketipti. Kóńil kúıi — ǵumyr kúıi degen mine osy!»

— Amansyń ba, Jálel, — dedi Gúljamal eki kózi kúlimsireı tumandanyp, — Sákeń saǵan on tórtinshi munaı qabatynda kórsetilgen strýktýralyq kartany bersin dedi.

— Qazir...

Jálel ornynan túregeldi. Gúljamal burtıa qaldy.

— Óziń tipti amandasqyńda kelmeıdi ǵoı.

— Ǵafý et...

— Ǵafý et! Ǵafý etpesem, ne isteısiń?— Ol oınaqshı kúldi.

— Óziń bil...

Jálel buryshtaǵy stoldan Sálimgereıdiń suraǵan kartasyn alyp keldi.

— Minekeı...

Jańa ǵana jaınap turǵan Gúljamal kenet júdeı qaldy.

— Aramyz mundaı bolady dep oılamap edim, —dedi daýsy dirildep ketip. — Men kelgeli aıdan asyp ketti, eń bolmasa qandaı kúıde ekenimdi de suramadyń ǵoı.

— Qandaı kúıde ekeniń túrińnen kórinip turǵan joq pa?

— Qara jamylyp jylaı berýim kerek pe edi? Adamnyń bári birdeı emes. Keıbireýi ishtegi qaıǵysyn syrtqa shyǵarǵysy kelmeıdi.

— İshtegi qaıǵysyn? Sonda qaıǵylymysyń?

— Qaıǵyly bolmaı! Mahabbat degen súrtseń kete qoıatyn, ernine jaqqan boıaýyń ba?

Gúljamaldyń kózine kenet móldirep jasy kelip qaldy. Jálel onyń bulaı kilt ózgeretin ádetine burynnan qanyq. Jylap turyp kúlip jiberý, ne kúlip turyp jylap jiberý oǵan op - ońaı edi. Mundaı minezine ábden úırengen Jálel tek «shirkin - aı, bul aktrısa bosa— tamasha óner ıesi bolar edi. Adam óz jolyn únemi taba bilmeıdi ǵoı!» dep oılaıtyn da qoıatyn. Joq, Gúljamaldyń munysy artısigi emes edi. Onyń minezi osylaı jaratylǵan. Kúlýi de, jylaýy da ońaı, jas baladaı keksiz, aq kóńil jan. Bunyń kilt ózgerýi de, óziniń sondaı zilsiz minezinen týatyn.

— Seni kórsem dúnıe bir túrli keńip ketkendeı bolady, — dedi ol tolqýyn basa almaı. — Ózimniń barlyǵymdy ne qylaıyn, qasymda sen joqsyń...

Jálel sozyla turyp janyna bardy.

— Gúljamal, — dedi ol aqyryn. — Jańa óziń aıttyń ǵoı, mahabbat súrtse kete qalatyn eringe jaqqan boıaý emes dep. Jaqsy aıttyń! Biraq ekeýmizdiń aramyzdaǵy mahabbat sol boıaý eken. Sondyqtan da sen op - ońaı erge shyqtyń. Al men bolsam...

— Bóten qyzdy jaqsy kórdim demeksiń ǵoı.

— Iá, men ol qyzdy janymdaı jaqsy kórem.

— Biraq ol qyz endi saǵan joq qoı.

— Qyz joq bolǵanmen, oǵan degen mahabbatym ózimmen birge emes pe?

Jańa ǵana jylaýǵa jaqyn turǵan Gúljamal kenet jymıyp kúldi.

— Qyz saǵan joq. Al seniń oǵan degen mahabbatyń bar... Túsinbeımin. Sonda joq qyzdy súıemin dep, eshkimge qaramaı ótpeksiń be?

— O da múmkin. Múmkin men taǵy bireýdi súıermin. Biraq kimdi súısem de shyn, adal súıgim keledi. Ózińniń júregiń taza bolmaı turyp, basqanyń da taza bolýyn tileý qıyn ǵoı,—Jálel tómen qarady. — Anadaǵy oqıǵadan keıin, ózimnen ózim jerkenip jerge enip kete jazdadym. Osy ýaqytqa deıin Tananyń maǵan buıyrmaǵany sondaǵy kúnámnan ba dep oılaımyn.

— Stranno, — dedi Gúljamal taǵy jymıyp. — Maǵan sol tún, ekeýmizdiń eń baqytty túnimizdeı kórinip edi. Al, sen... Joq álgi sózdi dúnıede tek mahabbat qana bar dep uǵynatyn on toǵyz jasar bala jigit aıtsa bir sári. Al, sen tárizdi...

Jálel Gúljamaldyń sózin bólip jiberdi.

— Meniń kim ekenimdi aıtpaı - aq qoı, Gúljamal, — dedi Jálel shamasy kelgenshe jumsaq sóılep, — kóp jyl birge bolsaq ta meni anyq túsinbegen ekensiń... Amal ne! Menińshe mahabbattyń qyzyǵy da sonda, eger adam oǵan ómir boıy sol on toǵyz jasar jigitteı qaraı alsa! Sonda ǵana mahabbat adam balasynyń qýanyshy, shyn ıdealy bola alady.

— Óziń solaı qaraı alasyń ǵoı, sirá?!

— Qaraı almasam bul sózdi aıtpas edim...

— Onda maǵan degen bálen jylǵy mahabbatyń ne bolǵany?

— Jalǵan bolǵany. Ony jalǵan etken ózińsiń. Jáne oǵan kózimdi jetkizgen de ózińsiń!

— Bárine men aıypty ekenmin ǵoı. Jaqsy. Eger sol aıybymnyń bárin moınyma alyp, keshirim surasam qaıtesiń? Mahabbat bárin de keshiredi deıdi ǵoı jurt.

— Ondaı keshirimpaz keletin shyn mahabbat qoı. Al jalǵan mahabbat she? Ondaı lázzattyń keshirim surap qınalatyn eshteńesi joq... Kúıinýi de. órtenýi de — bári óz kezinde. Tez ótetin kóktem tárizdi. Adamnyń júregine jazyn, kúzin, qysyn qaldyrmaıdy... Bir sáttegi qýanysh tárizdi umytylady da ketedi.

— Sóıtip... Bári de umytyldy deısiń ǵoı? — dedi Gúljamal kenet túsi qýqyldanyp ketip.

— Ózim de solaı bolar dep oılap edim. Sondyqtan da Sákeńe erge shyǵýǵa asyqqam. Oılaǵanymdaı shyqty... Tym jaqsy kóretin tárizdi ediń. «Ásire qyzyl tez ońar» dep qazaq beker aıtpaǵan eken ǵoı.—Kenet ol boıyn jıyp aldy. — Já, boldy. Bári de túsinikti. Qosh bol.

— Qosh bol.

Gúljamal kilt buryldy da shyǵyp ketti. Jálel taǵy jalǵyz qaldy. Joq, jalǵyz emes, onyń qaıǵysy, qıaly, oıy ózimenen birge qaldy. Sol qaıǵy, qıal, oı «qolymyzǵa jeke tústiń be?» degendeı taǵy jan – jaǵynan shyrmaı jóneldi.

Rasynda dúnıeniń bar qyzyǵy adamnyń biraq kisini súıýinde ǵana ma? Kóbelek tárizdi kóringen gúlge qumartyp júrgender az ba? Dúnıeniń qyzyǵyn kórip qal deıdi bireýlep. Dúnıeniń qyzyǵy birdi emes, ondy súıgende me? Ol da múmkin. Demek, birdi súıesiń be, ondy súıesiń be? Sirá, adamnyń minez - qulqymen, júreginiń soǵýymen baılanysty bolar. Óz basym óıte almaımyn. Maǵan mahabbat — ómiriń tárizdi jalǵyz ret kelip, jalǵyz ret qana qyzyǵyn kórsetetin kúsh. Al eger sol kúshten, sol rahatyńnan máńgi aıyrylsań ómir súrip júrmin deýińe bola ma? Adam balasy bul dúnıege baqyt úshin, qyzyq ómir úshin kelmeı me? Al ondaı ómirsiz bul dúnıeniń saǵan qandaı qyzyǵy bar? Sonda baryp sen shyn mahabbat qolyńa túspese, jalǵan mahabbatqa da táýbe etpeısiń be? Altynnyń ornyna jezben aldanbaısyń ba? Solaı kúnińdi ótkizbeısiń be? O da ómir emes pe? O da saǵan qyzyq emes pe?»

Jálel kenet úreılene qaldy. Múmkin Tana bir oqıǵaǵa dýshar boldy ma? Biraq istegen kúnásin Gúljamaldaı jasyrýǵa ar - uıaty jibermegen shyǵar? Qolmen istegenin moınymen kóterip, bóten aıla taba almaı, ózin-ózi osylaı jazalap, menen bezgen túri me bul qylyǵy? Jáleldiń bulaı oılaýynyń da sebebi bar edi. Shetpeden jaqynda ákesi Bestibaı oralǵan. Biraq esh nárse bile almaı qaıtqan. Balasynyń:

— Ana Alańdy nege óltirmekshi bolypty? — degen suraǵyna ol:

— «Ákesinde ketken kegim bar edi, sonyń óshin almaqshy edim» dep jaýap berdi Sary,—degen,—Árıne, munysyna men sengen joqpyn. Sary ondaı adam emes. Óziniń baıaǵydaǵy ómirin umytqanda, bireýde ketken kegi esinde júr deısiń be, jaı ánsheıin ózinshe taýyp otyrǵan syltaýy ǵoı... Jalpy, ne bále bolsa da sol qyzy arqyly kelgen tárizdi... Biraq óıdeıin deseń, Tana shyraǵym júziniń solǵyndyǵy bolmasa, sol burynǵy jiptikteı qalpynda. Arda emgen qulyn tárizdi, moınyna quryq túsip jýasyp qalypty deý qıyn. Tek áldeneden uıalǵandaı adamnyń betine qaraı almaıdy. Mundaı ádet buryn sońynan sóz ermegen qyz balada bolyp turady... Al buryn... Shyraǵym, bul tasbaýyr jazmysh kimdi bıalaıdaı jumsaq etpegen.

Ákeniń jumbaqtaı sóılegen sózinen Jálel kóp nárseni ańǵarǵan. Tananyń jurt kózin shuqyp kórsetetindeı qaýipten adal ekenin uqqan.

Al áńgime eki shal arasynda ózgeshe bolǵan. Bestibaıdyń ózin izdep kelgenine qýanyp qalǵan Sary, qonaq asyn bergennen keıin, zamandasyn tórgi bólmege alyp ketken. Bulardyń sońynan ergen áıeline:

— Eki shal, qyrshańqy jylqydaı, biriniń qotyryn biri tilderimen qasyp aıyzdaryn qandyrsyn, — degen Sary, — sen aýyz úıde bol. Tana qalqam kelse, asyn ber.

Saryny tek «otaǵasym» dep qana syılap turatyn áıeli, úndemeı aýyz úıde qalyp qoıǵan.

Tór úıge kirip, astaryna kórpe, shyntaqtaryna jastyq salyp, jaıǵasqannan keıin eki qart áńgimege kirisken:

— Árıne, Bestibaı, sen jaı kelgen joqsyń ǵoı, — dedi Sary, — sharýańdy aıta otyr.

Biraq onyń ishki daýsy basqasha sóılegen: «Tanamnyń Jálelge nege qosylýdan qashqanyn bilgiń keledi ǵoı. Demek, bir buzyqtan abyroıynyń tógilgenin aýzym baryp qalaı aıtamyn?»

— Durys aıtasyń, Sary. «Kúıeý júz jyldyq, quda myń jyldyq» degen. Balalardyń arasy alystap ketse de, óz qalyńdy bilgim keldi.

Bestibaıdyń ishki daýsy: «Tanajannyń nege Jálelimnen aıyryldy dep qalaı suraımyn? Aýrý jerine tıip ketsem, renjip qalmaı ma?»

— Iá, Bestibaı, «kúıeý júz jyldyq, quda myń jyldyq» dep burynǵylar taýyp aıtqan. Osy kúnginiń jastaryna ne deısiń?

Sarynyń ishki daýsy: «Iá, osy kúngi jastardyń bári meniń Tanamdaı ma? Eger, Bestibaı, Tanamnyń qalaǵan adamyn birjolata nege umytqysy kelgenin bilseń...»

— Iá, osy kúngi jastardyń minezine túsiný qıyn. Joqtan ózgeni syltaý ete salady ǵoı, — dedi Bestibaı Saryǵa jaıbaraqat qarap.

Bestibaıdyń ishki daýsy: «Tanajannyń Jálelden aıyrylý sebebin endi aıtatyn shyǵarsyń, Sary? Ýaq-túıek demeseń, káne, syryńdy ash!»

— Durys aıtasyń, Bestibaı, bul zamannyń jastary kákir - shúkirdi de sebep ete beredi. Kesimin bizge salmaıdy ǵoı!

Sarynyń ishki daýsy: «Beý, Bestibaı, sen onyń qandaı kákir - shúkir» ekenin bilseń! Adamnyń, aýzy baryp aıtpaq túgil, oıyma túse qalsa júregim jarylyp kete jazdaıdy!»

— Solaı de!—dedi Bestibaı.

Bestibaıdyń ishki daýsy: «Endi anyq boldy, Tananyń aıyrylýy kákir-shúkir emes eken! Kákir-shúkir bolsa aıtar ediń ǵoı. Gáp qıynda jatyr eken».

— Solaı! — dedi Sary.

Bestibaı endi bóten jaǵynan kelmek boldy.

— Jastardyń arasynda bizdiń sharýamyz joq, —dedi ol. Báribir bizdiń aıtqanymyzǵa kónbeıdi. Ózderi túsinisep.

— Sóz bar ma?—dedi endi arbasqysy kelmegen Sary.

Sóz osymen bitken. Olar bóten áńgimege kóshken. Áıtse de Sary qyzynyń Jálelden aırylǵan sebebim aıtqysy keldi, biraq aıta almady. Bestibaı bilgisi keldi, biraq bile almady.

Olar anany - mynany áńgime etip uzaq otyrdy. Tana kelip, shaıyn iship óz bólmesine kirip ketti. Jatar aldynda da eki shal ómir týraly taǵy bir uzaq áńgime qozǵady.

— Ómir shirkin jasyńda qyrdyń qyzyl túlkisi sekildengenmen, qartaıǵanyńda bir sıqy ketken kári qotyr qoı tárizdi kórinedi eken, — dedi Sary áńgimeleri aıaqtalyp kele jatqan kezde bir kúrsinip. — Kórgen qyzyǵymnyń bári umytylyp, kókiregińde tek ókinish qalady.

Bestibaı oılana jaýap berdi:

— Adamnyń jasy kelgende ókinish te tozady ǵoı.

— Tozbaıtyn da ókinishter bar...

— Baıaǵy tentek - jastyq kúnińdi aıtasyń ba?

— Joq, o kúnge bálendeı qushtarlyǵym joq. Kóringen myqtydan qorqatyn shermende, oısyz surqıa zaman kimge qajet deısiń. Odan, qartaıǵan shaǵymdaǵy kórgen kúnimniń tynysy keń. Tek balalarym aman bolsyn.

— Sony aıt.

Ýázir:

— Myna kele jatqan sol kisi, — deıdi.

— Arqandy tartpaı tura tur, — ded! han buıyryp.

Sol aıypker kisi eken.

— Jaman atqa jal bitse, janyna torsyq baılatpas degendeı, — dedi ol, — myna jaman mástegimdi bıyl jaz shyǵa otqa jiberip edim, toıynyp qalǵan eken, kesheden beri ustatpaı búgin tańerteń ǵana ázer ustadym. Sondyqtan keshigip qaldym, han ıem, keshirińiz. Daryńyzǵa asylýǵa men daıyn.

Sonda tań qalǵan han:

— Seniń ornyńa myna ýázir búgin darǵa tartylyp, óziń aman qalatyn ediń ǵoı, sony bile tura nege keldiń? Tastaı almaı júrgen janyń bar ma edi? — deıdi.

— Árıne, tastaı almaı júrgen janym joq, — deıdi aıypker. — Biraq, myna ýázirińiz maǵan senip kepil boldy ǵoı. Qaramaǵyńyzdaǵy adamdar bir - birine senimin joǵaltpasyn dep ádeıi keldim.

Jaýabyna rıza bolǵan ádiletti han oǵan keshirim isteıdi, sosyn ýázirine qarap:

— Al, sen nege tanymaıtyn adamyńa kepil boldyń? — deıdi. — Eger myna kisi kelmese darǵa óziń tartylatyn ediń ǵoı?

— Iá, bilemin, han ıem, — deıdi ýáziri. — Men qaramaǵyńyzdaǵy adamdar bir - birine meıirbandyǵyn biri úshin biri ara túser jan qıar jaqsy ǵurpyn umytpasyn dep kepil boldym. — Ýázir sózi rıza etken ádiletti han buny da ólim jazasynan bosatqan eken. Mine kórdiń be, qalqam, — dedi Bestibaı balasyna kúlimsireı qarap, — árıne, han qara halyqqa jaqsylyq jasaı da qoımas. Biraq halyq armany, qıaly sony kóksedi. Al baqyt kilti bizdiń óz qolymyzda turǵanda, mıllıonnan shyqqan bir buzyq balasynyń abyroıyn tógip jatsa, ol úshin ákesi jan berýge barmaǵanda ne isteıdi? Mundaı ákeńe myńda bir rahmet. Ózim bolsam da sóıter edim. Ákesiniń sózine Jálel ishteı rıza bop qaldy. Kishkentaıynan balalaryn «jigit bolsań árqashan da kishik bol, bireýge ton, bireýge ón ishik bol» dep jaqsylyqqa úıretken osy qarapaıym shal der kezinde únemi durys aqyl bere alatyn. Bul joly da solaı tárizdi.

Shal qaıtadan sóıledi.

— Meniki jaı dalbasa ǵoı,—dedi ol. — Tek saǵan aıtarym, biz tárizdi jetpistegi shaldar bostan - bosqa kisi óltirmeıdi. Namysyna qatty tıgen ǵoı ana naısap. Al tórinen kóri jaqyn adamǵa sonshama namystanar ne bop qaldy? Kici qartaıǵanda tek balalary úshin ǵana ómir súredi. Bala úshin adam eń aýyr qylmysqa da bara alady. Ásirese onyń abyroıyn, ar - uıatyn saqtaýǵa týra kelse jáne Sary maǵan baıaǵyda bolǵan qudyq basyndaǵy oqıǵany bosqa shertti deısiń be?—Bestibaı sál úndemeı qaldy. — Men saǵan ózimniń jaı joramalymdy aıtsam, qalqam, túbi Tana jazyqsyz kúıip júrse sen de onyń jebeýshisi bola bil demek edim...

Áke sózi unasa da Jálel úndemedi. «Tana kúnásiz bolsa, árıne, tek ony keshirýge tıistimin ǵoı. Keshirmeý adamgershilikke jatpaıdy. Biraq Tanany men burynǵydaı súıe alar ma ekem? Mine másele qaıda?..»

Al Tananyń oılamaǵan oqıǵadan ar - uıatynyń jer bolǵanyn bylaı qoıǵanda, onyń tiri qalý, qalmasynyń ózi eki talaı edi. Qyzdyń ábden boı jetip, kúzgi almadaı múldem pisip turǵan kezi, eger Alań - Aleshadan, abyroıy ǵana tógilip qoımaı, odan da soraqy kúıge ushyrap qalǵandaı kún týsa, qaıtedi? Tananyń tym júdep ketýiniń bir sebebi osy qorqý edi. Ittiń etinen de jek kóretin, óńi túgil túnde túsine kirse jıirkenetin adamnan shermıip shyǵa kelse ne qylady?

Tana áldenege bel býǵandaı, kúnnen - kúnge qabaǵy qatýlanyp, ishteı jıyryla túsken. Dárigerlerge baryp, kúni buryn shara qoldaný, týǵaly mundaı is túgil, Jálelge deıin bir jigitpen jóndep súıisip kórmegen Tana adamnyń beti shydamaıtyn masqara sanalady. Óıtýge dáti barmady.

Ólý! Eger Alań - Aleshadan ekiqabat ekenine Tananyń kózi jetse de, árıne, bir kún tiri turmaýy aqıqat. Biraq ólý ońaı dúnıe me? Qalaı ózine - ózi qol kóteredi? Qalaı ómirdi qıady? Jaraıdy, qıa almaıdy delik, sonda ersiz bópe áldılep otyrý buǵan ólimnen kem tıer me? Jurtqa kóringen saıyn kúnde bir ólmeı me? Budan artyq qorlyq, azap bolar ma? Joq, buǵan shydaı almas edi. Ras, adam balasy basyna tússe baspaqshyl keledi, Tana da bul qorlyqqa kónsin, al sonda dúnıedegi eń jek kórgen adamynan týǵan balaǵa ana júregi durys soǵar ma? Óziniń baqytsyzdyǵyna sebep bolǵan náresteni ol qabyldaı alar ma? Eger qabyldaı almasa, náresteni de ákesindeı jek kóre qalsa, dúnıedegi eń qıyn sormańdaılyq sol emes pe? Bul ózine de, ishten shyqqan balasyna da ólimnen kem soǵar ma? Joq, ondaı azapqa Tana taǵy bara almas edi. Odan da Tana birjolata ómirmen qoshtasqandy ádiletti kórer edi. Álde, ishten shyqqan shubar jylanǵa da ana, analyq mahabbatpen qaraıdy deıdi ǵoı qazaq, múmkin Tanany da sol bir uly sezim jeńip, balany jaqsy kórip keter? Sol bala úshin ómir súremin der. Biraq mundaı oı dál qazir Tananyń basyna kelgen joq. Ol qazir tek óziniń abyroısyz tógilgen ar - uıatynyń qaıǵysymen, qaýiptene, qınala kúnin ótkizip keldi.

Osyndaı arpalysta qyl ústinde tiri ólik bop Tana úsh jarym aı júrdi. Úreıin alǵan qaýipten aman ótkenin sezgende ǵana Tanaǵa es kire bastady. Bestibaı shal da ony osy kezde kórdi.

— Sary, kempirimen ekeýi asty - ústine túsip, jaqsy kútti, — degen Bestibaı balasyna oılana qarap. — Senderdi taǵy kóretin kún bar ma deıdi. Sirá, jaz shyǵa qyzyn alyp, Qaraǵandydaǵy balasyna kóshetin túri bar ma, qalaı?

Ákesiniń bul sózi Jáleldiń aýyryp turǵan jerine taıaqtan kem tıgen joq. Ábigerlene qaldy. «Ras, Tana birjolata ketip qalsa ne isteıdi? Joq, onsyz ómir súrý qıyn. Oǵan osy tórt aıdyń ishinde kózi jetti ǵoı? Al, Tana kónbese she? Nege kónbeıdi? Nege? Qandaı qylmysy bar. Tek qylmysy bar adam ǵana súıip turyp, súımeımin deıdi. Álde ózine - ózi keshpeıtin bir qate istedi me? Áı, adam balasy, osy «bir qateni» istemeı ótýińe áliń jetpeı me?

Jálel kenet basyn kóterip aldy. «Iá, ıá», — dedi ol ózine - ózi, sotta da Saryny jaqtap shyǵypty. Bul shıelenisken oqıǵanyń syryn bir adam bilse, ol Hálel. Áneýgiden beri sodan nege suramadym? Joq, qazir suraýym kerek. Biraq ózi skvajına basynda ǵoı...»

Skvajına esine túsip edi, Jálel burynǵysynan beter ábigerlene qaldy.

Jáleldiń ádisimen qoıylǵan qondyrǵylar aıtarlyqtaı nátıjege aparǵany jurtqa belgili. Bul ǵylymı tabystar, jurtqa áli jete qoımaǵan geologtyń aıtarlyqtaı jeńisi edi. Biraq teorıa kózimen qansha durys delinse de, jer astynyń keni seniń óz qolyńmen sandyǵyńa salyp qoıǵan qazynań emes, mundaıda jańa oıynyń eń aqyrǵy qazyǵy — osy kúngi Hálel júrgizip jatqan alpys úshinshi sandy skvajınada ǵoı. Eger on úshinshi — on tórtinshi munaı qabaty bul skvajınadan kezdesse, Jáleldiń boljaýy bútindeı durys bolǵany. Áli de Ózek aýdanyn zertteı túsýdi kerek etkeni. Qosymsha zertteý júrgizilgeli osy araǵa qondyrǵyny turǵyzyp jatqanda, Hálelge berilgen tapsyrmaǵa sáıkes, burǵyny eki myń bir júz metr tereńdikke deıin jiberilýi kerek dep uıǵarylǵan. Jálel «túbi kórermiz, aldymen bir myń úsh júz elý metr ótsin» dep oılaǵan da qoıǵan. Mine, qazir ǵana esine tústi, keshe keshke Háleldiń úıine barǵanda, shaıyn iship otyrǵan Hálelge Jáleldiń:

— Sharýań qalaı? — degen suraǵyna aǵasy:

— Jaman emes, grafıkten alda kele jatyrmyz, — dep jaýap bergen, eger qatty taý jynysy kezdesip qalmasa, endi bir jıyrma shaqty kúnde eki myń bir júz metr tereńdikke jetip, seniń nysanaǵa alyp otyrǵan jıyrma besinshi qabatyńdy da synap qalarmyz...

Jálel úıden shyǵyp ketken. Keńsesine baryp kartadaǵy dıagramlardy taldap, jiktep kelip, aǵasyna alpys úshinshi skvajınany qazirgi jetken bir myń úsh júz elý metrden ári qaraı burǵylamaýyn tapsyrǵan. Qazir Jálel óz kabınetinde otyr. Keshegi bergen nusqaýyn tekserýde. «Bári durys,—dedi ol ózine, gaz qabatynan ótip, munaı qabatyna Hálel jetip qalǵan eken. — Keshe ózi de súıdedi ǵoı». Nege mundaı sheshimge keldi, tek Jáleldiń ózi ǵana biledi. Biraq bir myń úsh júz elý metrden burǵylaýdy toqtatqany durys ekenine kúmáni joq. Sondyqtan da ol ekspedısıanyń tehnıkalyq bólimine Hálel skvajınasyn synaýǵa tez daıyndyq júrgizýin ótinip telefon soqqan.

Al búgin?.. Dál osy kezde dúr etip esik aldyna Gaz-69» mashınasy toqtaı qaldy. Jálel ornynan turyp ta úlgergen joq, kabınetine kolektor qyz júgirip kirdi.

— Aǵaı, sumdyq, — dedi ol eki kózi sharasynan shyǵa badyraıyp, — skvajınadan gaz atylyp janyp jatyr deıdi, Hálel aǵaı órt astynda qalǵan kórinedi...

Jálel úıden ata jóneldi.

Gaz fontanynyń órti bir qaýipti órt. Jer astynan júzdegen atmosferanyń qysymy arqyly tynbaı, joǵary kóterilip kókke shapshyǵan gazdyń órtenýi bir qıapat dúnıe! Qara qoshqyl tútini býdaqtap kókke órleı, jalyny jan - jaǵyna shashyraı júz elý metrdeı bıiktikke jetken qyp - qyzyl ottyń túri qandaı qorqynyshty!

Kóbine mundaı órt tehnıkalyq qaýipsizdendirý isine salaqtyq etilgen kezde, propan, býton tárizdi janǵysh gazdyń kenet tutanýynan shyǵady. Bul gazdardyń tutanýy da op - ońaı. Gazben birge joǵary qaraı jer astynan atylǵan kishkentaı túıirshik tastardyń bireýi munara temirine tıip, ushqyn berse bolǵany ot lap ete túsedi. Bul joly órt osyndaı jaǵdaıda, tipti kútpegen jerden shyqqan.

Jáleldiń buıryǵyn alǵannan keıin, Hálel sol kúni túngi kezekte burǵylaýdy bir myń úsh júz elý metrden toqtatyp, skvajınaǵa sol tereńdikte paıdalaný qubyrlaryn jiberedi. Jáleldiń tapsyrmasy boıynsha synaý mezgiline kerek sement kelip úlgiredi. Gaz qabatynan joǵary qaraı gaz atylmasyn dep Háleldiń brıgadasy eki SA - 80 agregaty arqyly qubyr men skvajına qabyrǵasynyń arasyndaǵy bos jerge úsh táýlikte qatatyn synaý sementin quıady. Bul sharýa bitisimenen Hálel otyz jeti metr bıiktiktegi zattardy joǵary - tómen túsiretin temir qondyrǵy ústine shyǵady. Dál osy kezde kútpegen jerden, quıylǵan sementti ózimen birge kókke kótere tarsyldaı, gúrsildeı gaz fontany atylady. Jer astynyń úlken atmosfera qysymy gazben birge aspanǵa bir - aq jetkizgen kishkentaı túıirshik tas munara armatýrasynyń temirine tıip, kádimgi shaqpaq tas ushqynyndaı ot jarq etedi. Sol sátte - aq gaz lap janady. Kózdi ashyp - jumǵandaı ýaqyt ótken joq, asaý jalyn kishigirim taýdaı bop laýlaı jóneledi. Hálel sekirýge de úlgergen joq. «Ah?» degen eń aqyrǵy aıqaıy, bir sát sańq etip estiledi de, zamatta tyna qalady. Ózi qyp - qyzyl ottan kórinbeı ketedi...

Jálel mashınasyn ushyryp skvajınaǵa jetkende budan burynyraq kelgen, ne isteýge bilmeı úreıleri ushyp turǵan bir top kisilerdi kórdi. Ushar basy qap - qara tútin bop, júz elý metrdeı bıiktikti alyp, qyp - qyzyl ot pen kógildir jalyn kókke shapshyp tur. Munaranyń bolat temirleri shoqtaı balqyp, jerge quıylyp jatyr.

Kóziniń jasy betiniń ústinen burshaqtaı domalap, omyraýyn jýyp, ún - túnsiz, otty qabyrǵaǵa qarap Jálel qatty da qaldy. Eshkim bul mynaý surapyl órtti sóndirýdi oılap turǵan joq sekildi. Eshkim typyr eter emes. Dybys shyǵarmaı, úreıli kózderin týlap jatqan jalynnan almaı tek melshıip kúızelip tur. Jandos pen Alekseenkoda da ún joq. Joq, olar jan-jaqtaǵy jurtqa birdeme deıdi, biraq daýystary estilmeıdi, qur erinderi ǵana qybyrlaıdy.

Jálel qansha turǵanyn ózi de bilmeıdi, tek bir mezet bireý jeńinen tartqandaı boldy. Burylyp qarap edi, Háleldiń uly eken. Balanyń janynda egilip óziniń ákesi men sheshesi, aǵasynyń áıeli men jas qyzy tur...

Jálel balany kóterip ún - túnsiz betinen súıdi. Onyń kózinen aqqan ystyq jas ernin kúıdirip jiberdi me, tezirek jerge qoıa qoıdy. Qaltasynan oramalyn alyp, betin súrtti.

Osy kezde qyzaryp baryp kún de batýǵa aınaldy. Kókjıektegi kún qyzyly men aıdaladaǵy mynaý ǵajaıyp órttiń sharpýy qosylyp, jurtqa búkil álem janyp jatqandaı bop kórindi.

Jálel sonda ǵana baryp, munaradan kilt burylyp poselkege qaraı jaıaý júre berdi.

Órt sóndirý áreketine jurt tek túnde kiristi. Injener bitken jıylyp Jandostyń kabınetinde aqyldasty, erteń isteıtin sharýalaryn qaǵazǵa túsirdi, proektylardyń syzyqtaryn jasady. Úsh saǵattaı tóseginde etpetinen túsip jatyp alǵan Jálel, tún ortasy aýa bularǵa kep qosyldy. Kózinde tunǵan jasyn ázer degende syrtyna shyǵarmaı, sol qabaǵy qatqan qalpynda bu da jumysqa kiristi.

Janǵan gaz fontanyn sóndirýdiń de ár túrli ádisteri bar. Eger gaz qysymy báseńsigen kezde órt shyqsa, onda atylyp jatqan skvajınaǵa qarsy aýa qysymyn jiberip tunshyqtyrylady. Órt sónedi. Ne bolmasa sonaý fontan kóterilgen tesikke ádeıi arnaýly qurysh tyǵyn jasalyp, arnaýly maman kisilerdiń kúshimenen skvajınanyń aýzyn biteıdi. Keıde osylaı da sóndiriledi. Mundaı ádisti sol Mańǵystaýda buryn da qoldanylǵan.

Gaz órtin sóndiretin bóten de ádister bar. Ot - dárimen skvajına tusyn attyryp, órtti birden joq etý, ne skvajına ishin, penoplassa sekildi zattardyń kóbigimen toltyryp, gazdy joǵary shyǵartpaı tunshyqtyrady.

Basqa da tásilder az emes. Órttiń orasan kúshtiligine baılanysty Ózek ınjenerleri arnaýly armatýra jasap, gaz shyǵyp jatqan qubyr men skvajına qabyrǵasynyń arasyn bitep, gazdy tunshyqtyrýǵa kiristi.

Qajyrly jumysshylar qoıa ma, bir aptadan asyrylmaı órt sóndirildi. Munaı tárizdi halyq, múlki apattan aman saqtalyp qalyndy, biraq aıaýly burǵyshy Hálel qurban boldy.

Mine, Mańǵystaýǵa da kóktem keldi! Kóktemniń bir ǵajaıyp qasıeti bar. Kún jylysymen - aq tipti taqyrlar da ózgerip sala beredi. Kóktem, sortańdy, taqyrly, qumdy Mańǵystaýdyń alyp dalasyn da jeńdi. Kókten aıamaı tógilgen kún sáýlesi bıyl qar mol túsip, jer qar sýyna lyqyldap toıǵan. Joǵarǵy qabaty ábden dymqyldanǵan surǵylt dala shý degennen - aq túrlene bastady .Qazaqstannyń ózge ólkelerindeı kók oraı shóp qalyń bitpese de, tizege deıin ósetin jýsan, alabota, erkek shóp, aq seleý, buıyrǵyndaryn birden dúr etkizdi. Ár ólkeniń tórt mezgilge qaraı óziniń túrlenetin kezi bar. Mundaı kez Mańǵystaýǵa jazǵyturym keledi.

Jálel kóktemdi únemi bir úlken qýanyshpen kútetin. Kúnniń alǵashqy qyza bastaǵan kezderinde - aq eki beti kúreńdenip, kózinde orasan jarqyn nur paıda bolatyn. Qonatyn kóline, ushatyn kógine jetken jyl qusyndaı qıaly qanattana túsedi.

Al, bıyl she? Kóp jyldan bergi armany, — zerttep kelgen Mańǵystaýdyń Ózek munaı qabatynyń qurylysy Jáleldiń boljaǵanyna saı shyqty. Osyndaı Ózek aýdanynda ǵalamat munaı keni anyqtalyp, kóńili kóterile túsýge tıisti edi. Áıtsede qabaǵy ashylmaı qoıdy. Halqy úshin, Otany úshin osynshama jeńiske jete turyp, Jáleldiń bulaı júdeýi jón be edi?! Árıne, jón emes. Biraq júregi qurǵyr óz basyna túsken, tek ózi ǵana kóteretin aýyrtpalyqtan qutyla almasa ne istesin!

Jálelge aǵasynyń tuıyq minezi, birbettiligi, tabandylyǵy, jumysyn jaqsy kóretini — bári - bári unaıtyn. Jáne ózi osy jasqa kelgenshe Hálelge qarsy, onyń kóńili qalar bir aýyz sóz aıtyp kórmegen. İshteı áıgili munaıshy Hálelin maqtan etetin, ár eńbek tabysynan bir jasap qalatyn, baladaı qýanatyn. Sóıtken aǵasy joq jerden qaza tapty.

Al, bul ólim bolmaýy múmkin edi!

Mine Jálel oıynyń osy jerine kelgende, barmaǵyn shaınap «ah» uryp ersili - qarsyly júre bastaıdy.

«Iá, eger Hálel sol «bir myń úsh júz elý metr tereńdikke jettik!» degen kúni nege bul «budan ári jumysty toqtatpaı, eki myń bir júz metrge deıin burǵylaı ber» demedi? Ras, óıtip burǵylaýdyń qajeti joq edi. Sóıtse de belgilengen mólsherge deıin jumysyńdy toqtatpa degende Hálel ólmes pe edi, qaıter edi? Qap, beker aqyl bergen eken! Báribir bir myń úsh júz elý metrden kóringen munaı esh jaqqa qashpaıtyn edi ǵoı.

Álde, ajaldyń sebebi kóp, Háleldiń dámi taýsylyp turdy ma? Átteń, átteń bir myń úsh júz elý metrden gaz atylatynyn bilseıshi! Burǵylaýdy tipti toqtatpas edi ǵoı!

Jáleldiń taǵy bir ókinetin sebebi bar. Artynan baryp aıqyndaldy, qoıma bastyǵy synaý skvajınasyna sement jibergende, eki túrlisin jiberipti. Jartysy synaýǵa degen arnaýly sement, ekinshi jaı túıirshikti qurylys sementi. Birinshisin laboranttar teksergende, ekinshisin teksermegen. Bári bir sement dep oılaǵan. Nashar sement gazdy ustaı almaı, apat sodan bolǵan. Sementterdiń qandaı ekenin qadaǵalap, nege teksertpedim? — deıdi ol. Mine sondyqtan da Jáleldiń ón boıy órtenip, júregi álsin - álsin qabyna qalady.

«Iá, onyń ústine sol kúni ákesi Bestibaı Shetpeden kelip, bar oıy sonyń sózinde, Tanada boldy ǵoı... Sol Tana degen shóńge únemi ylǵı júregine qadalyp, ózge iske kóńilin bóldirmeı qoıdy emes pe... Sol kúni de júregi dál búgingideı kúıip, oıyn tas - talqan etip turmap pa edi? Iá, ıá, solaı, solaı! Bári solaı!».

Qazir ol japadan - jalǵyz tóbe basynda turǵan. Kózi sonaý kókjıektegi alǵashqy paıda bolǵan saǵymda, al oıy onan da alysta.

Jaraıdy, Tana, keshegi aǵasy Hálel tárizdi, buǵan múldem joq bolsyn delik, sonda Jálel ómir boıy osylaı qaıǵyda ótpek pe? Tanadan, onyń mahabbatynan basqa da ómir bar emes pe?.. Halqynyń aldyndaǵy boryshy, mindeti qaıda? Osyny istesem dep arman etken oılary qaıda? Sonyń bárin bir mahabbatqa qurban etip, dúnıeden osylaı túńilmek pe? Joq, Jálel ondaı adam emes. Mahabbat qaıǵysy janyna qandaı batsa da, ol jurtynyń aldynda óziniń boryshyn, mindetin adal aqtap ótedi. Jalǵyz jańqasy qalǵansha áli de óz oıy, aldaǵy tilegi úshin kúresedi.

Endigi kúres nede?

Jáleldiń boljamy boıynsha, Ońtústik Mańǵystaý ólkesiniń Ózek alańy munaıǵa eń baı jáne sol ken baılyǵy óte tereńde jatpaǵan tusy. Taǵy osyndaı qaı jeri bar? Múmkin soltústigi shyǵar? Al qoldaǵy derekke qaraǵanda bul boljam negizsiz tárizdi. Nege bulaı? Jáleldiń oıynsha Ońtústik Bozashydaǵy, Qyzandaǵy azdaǵan zertteýler munaı teńiziniń qurǵaq aralarynda ótip jatqan sekildi. Munaralar munaıy bar alańdarǵa qoıylmaǵandaı kórinedi oǵan. Sondyqtan geologtyń endigi oıy ken barlaýshylar Ózekti tastap, áli jóndi zerttelmegen Bozashy qoltyǵyna barsa durys bolatyn tárizdi. Mundaı izdeý jumysy budan bylaı qaraı sol jaqta júrgizilýge tıisti. Bul árıne, ońaı sharýa emes. Óıtkeni Bozashy túbeginiń soltústigi buryn Kaspıı teńiziniń túbi bolǵan. Ásirese soltústik Bozashy kúni keshe Óliqoltyq Sorqaıdań shyǵandary arqyly teńizbenen jalǵasyp jatqan. Bul jerler qys pen kúzdi bylaı qoıǵanda, jazdyń ortasynyń ózinde jambastan keletin balshyq, sazdy. Osy mańda Qarajambas deıtin jer bar, Munda alb - apt dáýiriniń qap -qara saz qabaty jer betine shyǵyp jatyr. Sondyqtan da bul arany qazaq Qarajambas degen. Osy jerlerde qaı sazynan bolsa da óte beretin vezdehod mashınasy bolmasa, ózge mashına júre almaıdy. Zertteýdiń bir qıyndyǵy osynda. Mundaı qıyn jerler qanshama eńbek, qanshama qaırat tileıdi. Biraq izdenýdiń qasıetiniń ózi sondaı qıyndyqta, kúreste, qajymaı eńbek etýde jatqan joq pa? Iá, sonda. Tolyp jatqan kedergi, bógetterge qaramaı qajyrmen, darynmen, osyndaı tartyspen ábden sharshap tapqan jeńiske ne jetsin! Ómirdiń qyzyǵynyń ózi osyndaı izdenýde, osyndaı kúreste ǵoı. Árıne sovet ken zertteýshileri ondaı qıyndyqtan bas tartpaıdy, sol Bozashyǵa baryp jańa aıqasqa túsedi. Ózekten de mol munaı aýdandarynyń tabylýy múmkin.

Tipti, baryp Jálel sezetindeı júregi, ıntýısıasy oıana bergendeı. Stýdent kúninen - aq, Mańǵystaýǵa alǵashqy munaı izdegen ekspedısıa partıalarmen birge kelgen kúnderinde -aq Jálel týǵan dalasynyń orasan baı dala ekenine ábden nanǵan. Sol kúmánsiz oıy, buny áli san bıikterge jetekter, áli san qıyndyqty aldyrar!

Jaqynda Mańǵystaýǵa úkimet adamdary kelip ketken. Bular Mańǵystaýdan buryn Taıaý Shyǵys, Egıpet, Amerıkada da bolypty. Búkil kapıtalısik dúnıede osy munaıdyń jetkiliksizdigi men energetıkalyq daǵdarystyń bastalǵanyn óz kózderimen kóripti. Bir jaǵynan osy da sebep boldy ma, álde Mańǵystaý munaı baılyǵy — osy úkimet adamdarynyń qanatty oılaryna kúsh berdi me, Mańǵystaý ólkesin, munaı sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn jeke oblys isteý kerek degen oıdy aıtqan bular.

Eger jeke oblys bolsa, árıne, sóz joq, Mańǵystaýdaǵy munaı zertteý jumysy da birkelki jónge qoıylady. Partıa basshylyǵy taıaý jerde, alys mindetter de jaqyndaı túsedi. Sonda Bozashyny zertteý máselesi aldyńǵy mindettiń biri bolyp sanalýy daýsyz. Sol mindetti, árıne, Jálel sekildi barlaýshylar óz moınyna alady. Jan - tánin aıamaı zertteý jumysyna beriledi. Múmkin Jálel Bozashyǵa baryp, zertteý jumysyna berilip, júregin jegen qaıǵysyn umytar, laýlaǵan kúres, qaınaǵan eńbek arasynda Tana da birte - birte esten shyǵar.

Jálel aqyryn kúrsindi «Esinen shyǵara alar ma eken bul Tanany? Beý, mahabbat qandaı aýyr ediń? Aýyr bolsań da armansyń!

Joq, joq, ómir boıy armanda ketkenshe Tanamen taǵy bir kezdesýi kerek, taǵy bir sóılesýi mindet».

Jálel shyǵys jaqqa qarady. Eralıevodan sozylǵan jolmen aǵyp kele jatqan «Gaz-69» mashınasyn kórdi. «Bul kim eken! Jandos emes pe? Oralatyn ýaqyty da bolyp qaldy ǵoı».

Burǵylaý qondyrǵysynda bolǵan kisi ólimimen baılanysty. Almatydan Erden Molqojın basqarǵan arnaýly komısıa kelgen. Oqıǵanyń neden bolǵanyn teksergen. Jalpy kásipshiliktegi tehnıkalyq qaýipsizdendirý jumystarymen tegis tanysqan. Mundaıda óndiriste kezdesetin kemshilik - qateńniń bárin jipke tizgendeı etip jazyp áketken. Sol komısıanyń qorytyndysy mınıstrlikte qaralmaq bop Tilepov pen Alekseenkony Almatyǵa shaqyrǵan. Olar ketkeli de bir jetideı ýaqyt ótken. Keletin kezderi de bolyp qalǵan.

Jálel qyrqadan tómen túsip, jolǵa qaraı aıańdady. Ózderine tótesinen kele jatqan kisini kórip mashınadaǵylar toqtady. Jandostar eken.

Tilepov pen Alekseenko mashınadan tústi. Amandasyp bolǵannan keıin Jandos Iýrıı Mıhaılovıchke:

— Sender júre berińder,—dedi. — Biz Jálel ekeýmiz áńgimelesip, poselkege jaıaý qaıtarmyz.

— Jaqsy.

Mashına júrip ketti. Ekeýi ońasha qalǵannan keıin Jálel:

— Mınıstrliktiń kollegıasynan qalaı óttińder? — dedi Jandosqa. — Áıteýir orynsyz kiná taqqan joq pa?

— Erden Molqojınnyń jappaǵan bálesi joq, — dedi Jandos kúrsinip. — Bárine de tıisti jaýap berildi ǵoı. Biraq odan qandaı maǵan jeńildik bar? Báribir aıaýly er qaza boldy. Háleldiń ólimi esime túsip ketse qoıarǵa janymdy jer tappaımyn... Maǵan qandaı jaza qoldanylsa da ózime az kórinedi... Kisi bolǵanda qandaı kisi edi!..

— Iá, Hálel bir orasan jaqsy jan edi, — dedi Jálel tunjyrap.—Amal qansha, jazmysh solaı bolǵan soń.! Onyń ajalyna eger bireý kináli bolsa, myna men, týǵan inisi Jálel kinálimin. Myń úsh júz elý metrden ári burǵylaýdy toqtat degenimde múmkin bul oqıǵa bolmas pa edi. Eshkim maǵan eki myń bir júz metrge deıin burǵylama degen joq qoı... Osy jaǵdaıdy oılaı qalsam ókinishten janymdy qoıarǵa jer tappaımyn...

— Bar másele sol tereńdikte boldy emes pe. Erdenniń de bizge qoıǵan bas aıyby da osynda jatyr. Biraq esińde bar ma, osy burǵylaýdy júrgizerdegi bizdiń talasymyz?

— Iá, ıá, — dedi Jálel, sondaǵy bolǵan talasty esine túsirip. — Burǵylaý tereńdigin siz bir myń tórt júz elý metrden alaıyq, qanshama mezgildi, qarajatty únemdep qalamyz, al ol qarajatty turǵyn úılerdi kóbeıtýge jumsaıyq degenińiz áli esimde. Erden tipti kónbegen. Bes - alty skvajınadan myń tórt júz elý metrge deıingi munaı qabatyna qarap, búkil Mańǵystaýdy solaı bola beredi eken dep oılamańyzdar degen. Jospar mınıstrlik bekitken, proektige de sony buljytpaı belgileńder dep otyryp alǵan joq pa edi? — Jandos aqyryn kúrsindi.

— Iá, jospar degen dogma emes, árqashan da tvorchestvolyq kózqaraspen qaraý kerek dep betbaqtyrmady Erden. Sóılegen sózine qarasań barlyq barlaý jumysyn ózi atqaryp júrgendeı. Bulardy, ásirese, meni jumystan bosatý kerek dep tas tabandap otyryp aldy. Áıteýir, bul iske mınıstrdiń ózi aralasyp, ázer aman qaldyq. Erdenniń skvajınalardy proektide qaralǵan tereńdikten kem burǵylamaý kerek degen usynysy mınıstrdiń de esinde eken. Eger munaı erte kórinse de burǵylaı beresiń be? dedi ol. Áıteýir, sógispen oryndarymyzda qaldyrdy. Barlaý skvajınalaryndaǵy qaýipsizdikti kúsheıtý úshin kóptegen sharalar bekitildi.

— Ol sógis maǵan berilýge tıisti edi, — dedi Jálel taǵy júdeı sóılep. — Átteń mundaı kúıge ushyraıtynymyzdy bilsem!

— Endi sen de júdeı berme, — dedi Jandos. — Ólgen adam qaıtyp kelmeıdi. Topyraǵy torqa bolsyn.

Ekeýi poselkege qaraı qatarlasa júrdi.

— Háleldiń ajalyna bárimiz de aıyptymyz. Bul oqıǵa ómir boıy esimnen shyqpas. — Jandos kenet Jáleldiń betine qarady, — Bozashyny zertteý jóninde mınıstrge aryz jazǵan ekensiń, maǵan nege aıtpadyń?

Jandostyń suraǵynyń ornyna Jálel oǵan ózi suraq qoıdy.

— Mınıstr qalaı sheshti?

— Ózi de Bozashyny qolǵa almaq bop júr eken, oıynyń ústinen dál túsipsiń! Ekspedısıa bastyǵy etip meni de jiberý kerek dep mınıstr usynys berip edi. Erden kónbedi. Endi ol jaqqa sen barasyń. Jálelge bul ekspedısıany senýge bolady dedi Erden. Jáne eger Jálel Bozashyda munaıdyń kóptigin dáleldese, Tilepovty sonda munaıdy shyǵarýǵa jiberemiz dep kúldi.

— Oǵan mınıstr ne dedi?

— Ne desin? Iyǵyn kóterdi de qoıdy. Árıne, Erden ken suraıtyn bolsa, meni birjolata qurtyp jiberýden taıynbas edi.

Endi Jandostyń betine Jálel qarady.

— Osy men birdeńege túsinbeımin, — dedi ol. — Ózekke kelgeli kórip júrmin. Erden siz dese, bóten úıdiń kókjalyn kórse jelke júni tikireıip, yryldap shyǵa keletin tóbetteı titirkene qalady. Nege búıtedi?

Jandos kúldi.

— Ol únemi óıtpeıdi ǵoı, keıde jumsaq sóıleıdi de, tipti maǵan jany ashıtyn yńǵaı kórsetetin de kezderi bolady.

— Iá, ıá, sóıtedi. Biraq ar jaǵynda bir úlken zil jatqanyn men de sezemin. Jáne ol zil kópten kele jatqan sekildi.

— Durys aıtasyń, ol maǵan kópten óshigýli...

— Nege?

— Bizdiń aramyz bir qyzyq oqıǵa, — dedi Jandos aldaryndaǵy qyrqanyń ústine shyqqannan keıin, keýdesin ashyp kóktemniń salqyn samal jeline tosyp, — osydan on jyl buryn men Almatydaǵy ǵylymı - zertteý ınstıtýtynda jumys istedim. Kandıdattyqty jańa qorǵaǵan kezim. Ózimdi - ózim dúnıeni tóńkerip tastaıtyndaı sezinetinmin. Men istep júrgen laboratorıa sonyń aldynda ǵana basqa laboratorıadan bólingen. Bastyǵymyz osy kúngi ǵylym doktory Jakenova. Ákesi buryn bizdiń jaqta belgili qajy bolǵan. Biraq baspasózde jumys istep júrgen aǵaıyndary qajyny tóńkeriske qatysqan etip gazetke jazyp, qyzynyń baǵy ashylyp turǵan shaǵy... Bizde keıbir adamdar, bireýdi kótergileri kelse joqtan bardy syltaý etetin ádetteri ǵoı, bálendeı áketip bara jatqan ǵalymdyǵy bolmaǵanmen, áıteýir, ınstıtýttyń biraz tetigin qolyna berip qoıǵan. Árıne, meniń laboratorıamnyń bólingenin Jakenova jaqsy kórgen joq. Kóp dúnıe adamnyń minezimen baılanysty ǵoı, bizdiń jeke otaý bolǵanymyzdan onyń qadiri túsip keterdeı, erin baýyryna alyp týlady. Menimen tipti óshigip aldy. Sóıtip júrgenimizde dırektor bop osy Molqojın keldi. Buryn joǵarǵy ınstıtýtta muǵalim bolǵan, ǵalym degen aty bar. Oqý oryndarynda istegen adamdardyń tikeleı ǵylymı zertteý jumysqa qatyspaǵany qandaı qıyn is. Stýdentke sabaq berý bir sári de, ǵalymdardy basqarý ekinshi dúnıe ǵoı. Biraq «semizdikti qoı kóteredi» dep qazaq bosqa aıtpasa kerek, myń adamdyq ınstıtýtty qolyna bergendikten Erdekeń ózin jarty qudaı sanaı keldi. «Ózi de shyǵýǵa taıaý turǵan kez edi» degendeı, buryn da kókirek adam, birden dárejesi mundaı kóterilgennen keıin qalaı kókimesin! Menimen buryn soǵysta birge bolǵan jáne aramyzda bóten de qıyn jaǵdaılar kezdesip júrgen. Qoıshy, onyń bárin qozǵap qaıteıin, áıteýir, kelisimenen bir aı ótpeı - aq maǵan tıise bastady. Ol kezde men Aqtóbe munaı barlaý tresimen sharýashylyq shartqa otyryp, zertteý jumysyn júrgizip júrgenmin. Eń aldymenen sol jumysyma jabysty. Árıne, bizdiń zertteýimiz, kásipshiliktiń basshylary ózderi qabyldap, alǵan munaı izdestirý - barlaý tásilderine qarsy keldi. Olarǵa «bularyń durys emes, halyqtyń qarajatyn bosqa shyǵaryp jatyrsyńdar, myna jańa ǵylymı ádisimizge kóshińder», — dep usynys engizdik. Adam bitkenniń bári óz qatesin tez kóre qoıa ma, barlaý tresisiniń basshylary da aıyptaryn moıyndaryna alǵysy kelmedi. Árıne, usynysymyzdy qabyldaǵan joq jáne «bul pálemen qaıdan tabysyp qalyp edik!» degendeı bizden qutylǵansha asyqty. Aqyrynda jańa jylǵa sharttaspaı qoıdy. Molqojın osyny paıdalanyp, meniń sońyma túsip berdi. Ol meniń laboratorıamdy jaýyp, jumysymyzdy Jakenova laboratorıasyna qosyp, ózimdi bosatpaqshy boldy. Osynyń bári neden? Tipti Aqtóbe aımaǵyndaǵy zertteýim qate bola - aq qoısyn, biraq bul ǵylym ǵoı, ǵylymda kim qatelespeıdi? Ondaı jaǵdaı óz basyna da týmasyna kim kepil? Jalpy jamandyq isteýden jaqsylyq isteý qıyn. Jamandyq ekiniń biriniń qolynan keledi. Al jaqsylyqqa úlken júrek kerek.

Jaqsylyq isteıtin adamnyń eń basty qasıeti, ol adam degendi jaqsy kóre alatyn bolýy kerek. Sonda ǵana kisi ózgeden jaqsylyǵyn aıamaıdy. Al Molqojın ondaı bolmaı shyqty. Aqyry ózimdi qýý úshin jumysymdy ǵylym keńesine saldy. Jakenova men ózi jáne «qaıtsem ósemin» dep jantalasyp júrgen jas bir - eki oqymysty jigit jumysyma qarsy shyqty, biraq ózge profesor, doktorlar, ǵylymnyń shyn adamdary meni jaqtady. Bul iske endi joǵarǵy oryndar, partıa uıymdary qatynasty, aqyrynda laboratorıamdy jaýyp, ózimdi jumystan shyǵarý bylaı qalyp, dırektordyń ózine sóz keldi. Biraq Molqojın, óziń de sezip júrsiń ǵoı, op - ońaı aıtqanynan keıin sheginetin adam ba, meniń sońyma túsýin qoımady. Endi ózim ol ınstıtýtty tastap, óndiriske ketkim keldi. Bunym árıne, Erdennen qaımyqqanym emes edi, budan buryn óndiristegi tájirıbemniń az bolǵanyn, zerttep júrgen ǵylymı jumystarymda sezine berdim. Otyzǵa jańa jetken kezim, ǵylymǵa áli ýaqytym bar ǵoı, aldymen molyraq tájirıbe alaıyn dedim. Biraq bir nárse kókeıimnen ketpeı - aq qoıdy. «Maǵan osynsha óshiger Molqojınge ne istedim?—dep ózimnen ózim suradym. Jakenova tárizdi bir adamnyń aıtqanymen óshigý tipti mıǵa syımaıtyn dúnıe ǵoı... Sóıtip júrgende bir kezde ákemmen áriptes bolǵan bir qart komýnıspen kezdestim.

Ol maǵan:

— Jandos shyraǵym, seni Molqojınnyń qaramaǵynda jumys istep júr dep estidim ǵoı, — dedi amandasyp bolǵannan keıin, — qalaı, qıanat kórsetip júrgen joq pa?

— Joq, — dedim aramyzdaǵy shataqty bálendeı jaqyn emes kisiden jasyryp.—Ony nege suradyńyz?..

— Qaıdam, — dedi qart komýnıs. — Biz. senderdeı tapsyz qoǵamda tárbıelengen joqpyz ǵoı, tap tartysynyń shylǵı ortasynda óstik. Molqojınnyń balasy senen bes jastaı úlken ǵoı...

Men eshteńege túsine qoımadym. Sonymdy aıttym.

— Túsinbeýiń zańdy, — dedi ol kisi, — múmkin qatelesetin de shyǵarmyn, degenmenen óz oıymdy ashaıyn. Molqoja emes, onyń atasynyń aty Malqoja. Bul Jaıyq boıyna aty shyqqan shynjyr balaq, shubar tós bı urpaqtary bertin kele kedeılengen. Konfıskelegeni konfıskelendi, konfıskelenbegenderi erterek, elinen, jerinen bóten qalalarǵa aýysyp, orys aralaryna sińip ketti. Keshegi bóltirikter, endi qoı terisin jamylyp momaqan bola qaldy. Sonyń biri osy seniń dırektoryńnyń ákesi Qamdem edi. Ol kisi Jaken qajymen quda bolatyn. Jaken qajynyń Qamdemniń osy keıingi, senderge dırektor balasyna aıttyrǵan qyzy da ózderińniń ınstıtýttaryńda jumys isteıtin kórinedi ǵoı, jurt ony úlken ǵalym boldy deıdi. Bolsyn, bala ákege aıypty emes, ǵylymǵa paıdasy tıip júrse, meıli. Al, seniń ákeń de sol jaqtan edi. Qarataban kedeıdiń balasy, Orynborda oryssha oqyp, tóńkeris isine erte qatysqan, aıaýly azamat bolatyn. Sol kisi konfıske ótken jyly bizdiń aýdanǵa ýkom sekretary bolyp kelgen. Men ol kezde jumysshy - sharýa baqylaý ınspeksıasynda jumys isteıtinmin. Ana jaqta ózge týystary konfıskelenip jatqanda, bizdiń jerde partıaǵa kirip, basshy qyzmetke de iligip qalǵan Qamdem men Jakendi seniń ákeń ekeýmiz partıadan shyǵartyp, jumystan qýyp jibergenbiz. Sonda osy qara domalaq dırektoryń, on bir - on ekidegi bala edi. Árıne, ómir ózgerdi. Jurt ta ózgerdi. Bizdiki jaı eskiden qalǵan túsinik qoı. Ákeńmen ákesi jaý boldy, tap jaýy boldy, búgin ákeńniń qasynyń balasy jetildi, árıne ol sovet tárbıesinde ósti, oǵan ótken kún, tap tartysy da jat shyǵar, biraq kóp nárse adamnyń óz basymenen baılanysty ǵoı, keshe soǵysta ózimizben qatar turyp jaýmen atysqan ákeleri konfıskelengen jigitter boldy. Al, taptyń jattyǵyn qýyp jaý shebine shyǵyp ketkender de kezdesti. Sondaı - aq búginde, komýnızm quryp jatqan zamanda da, kúni úshin túsin ózgertip, biraq ishinde qara jylan - jattyǵy buıyqqan keıbir sumyraıdyń joq emestigine kim kepil? Qazirgi ıdeologıalyq kúres bizdiń zamanymyzdaǵydaı ashyq beldesken kúres emes, ishinen tynǵan, yńǵaıly sátin kútken kúres. Ákesi jegen taıaqty umytpaı, balasy óshin senen alýdy oılap júrgen joq pa degen meniki bir jaı dalbasa ǵoı. Biraq bunymnyń da sekem alǵan sebebim bar edi. Bizge adal kelse ol áıgili Malqojany nege Molqoja etip ózgertedi?

Árıne, qart sózi maǵan bálendeı áser qaldyrǵan joq. Biraq bu da jaı nárse shyǵar... Onyń ústine Erden maıdanda menimen birge boldy ǵoı. Ózim jaralanǵan kúni onyń soǵysqa qatysqanyn óz kózimmen kórgenmin. Kóńilinde alańy bar adam ondaı aldyńǵy shepte tura alady ma? Tura almaıdy. Áıelimdi alǵanmen, maıdandas bolǵan adamdy men jamanatqa qımadym. Ony qorǵaýdy óz mindetim kórdim.

— Aqsaqal, siz qatelesetin tárizdisiz,—dedim qart kommýnıske. — Erden maıdanda menimen birge boldy. Fashızmge qarsy kúreskenin óz kózimmen kórdim. Eger onda bóten taptyq sezim bolsa...

Qart meni bólip jiberdi.

— Onyń qalaı soǵysqanyn bilesiń be? — dedi ol, — bilmeseń, men aıtaıyn. Sol óziń qyzmet istegen rotada, osy Erdenniń ordınares - atqosshysy bolyp meniń jalǵyz ulym maıdanǵa qatysty.

— Ermekti aıtasyz ba? Iá, ony men jaqsy bilemin, Ermek degen bir janyp turǵan ot, turymtaıdaı kishkentaı serjant bolatyn. Ony bárimiz de jaqsy kóretinbiz.

— Iá, bilseń, sol sen qatysqan urysta, — dedi qart, — meniń balam da qatysqan. Rota basqarǵan Erden eken. Sen sonda jaralanypsyń. Al, búkil urys boıynsha Erden okoptan bir shyqpapty. Jaýǵa qarsy bir oq atpapty. Tek urys bitken soń ǵana jurttyń kózine kórinipti. Artynan sol urys úshin nagradalar bermek bolǵanda oǵan da orden beriletinin estigen meniń balam urys kezindegi komandıriniń qylyǵyna ábden kúıingendikten oǵan «jaýǵa bir oq atpaı osy ordendi alatyn bolsańyz men sizdi jurt aldynda masqara etem» dep tikeleı aıtypty. Mundaı adamdar árqashan da qorqaq keledi. Erdenge ol ýaqytta ordennen góri óziniń tiri qalýy arman bolýy kerek, bergeli turǵan ordendi almapty. Osylaı jurt kózine adal azamat bop kórinip qapty. Sońynan Qazaqstanǵa maıdannan delegattar jiberilgende, komandır Erdendi ózi qosypty. Buny Almatyǵa kelgennen keıin, kerek ǵalym edi dep ınstıtýt surap soǵystan bosatyp alypty. Sóıtip, onyń maıdanda bolýynyń ózi eki ushty uǵym degen álgi qart komýnıs.

Men bul sózdiń anyǵyna jetken joqpyn. Jetkim de kelmedi. Jáne sol kúnderi qart komýnısiń sózine bálendeı mán bergem joq, óıtkeni bunyń bári baıaǵyda bolǵan dúnıe ǵoı. Eger Erden sondaı adam ekeni ras bolsa, óziniń ar - uıatynyń aldynda jaýap bersin! Sonyń ózi de oǵan jeńil tımes, árıne, uıat - ary bar adam bolsa, — dedi Jandos az toqtap qalyp, — jáne bizdiń zamanymyzda ǵalym adamdar da, oqymysty kisiler de, elimizde áldeqashan bitken taptyq kúrestiń yzǵary bar deý shyn jalǵan uǵym bolar edi. Biraq Jakenova men Molqojınnyń bir jerden ekeni, ekeýi de birin - biri jastan biletini maǵan ájeptáýir áser qaldyrdy.

— Árıne.

— Qysqasy, men Molqojınnyń ózime óshigýin tek minezinen, aqylynyń jetpegeninen kórdim. Maǵan istep júrgeni qıanat ekenine Erdenniń aqyly jetpese ne isteımin? Onymen talasatyn ýaqytym bolmady, óndiriske júrip kettim.

— Biraq Erden onda qaldy ǵoı. Kórdiń be búgingi kúni qandaı satyǵa kóterilgenin?

— Másele onyń kóterilgen satysynda emes qoı, másele adam qandaı satyǵa shyqpasyn, óziniń ornynda turýynda emes pe?

— Árıne ǵoı.

— Al Erden qazirgi kóterilgen dárejesinde durys otyrǵan joq. Amal joq, mınıstrliktiń erteńinde bolǵan kollegıasynda sony aıtýǵa májbúr boldym. Árıne, bunymdy keıbireýler bas arazdyqtan dep te túsiner, biraq úndemeı qalýǵa komýnıstik arym barmady.

— Jurt qalaı oılasa solaı oılasyn, meıli! Durys etkensiń! Eger seniń ornyńda men bolsam, men de sóıder edim! Mınıstrlik Molqojın týraly qandaı qorytyndyǵa keldi?

— Árıne, bul másele birden ońaı sheshile qoımaıdy ǵoı. Molqojın, jasyl shóp arasyndaǵy jasyl kesertke tárizdi, jurttyń ony birden aıyra alýy da jeńil sharýa emes. Biraq qansha uzyn bolǵanmen jiptiń de bitetin shegi bar emes pe? O da qansha júrer deısiń...

Bular poselkege taıap qaldy. Úndemeı kele jatqan Jálel kenet taǵy bóten oıǵa berildi. «Bul adam balasynyń ýaqtyǵy qashan bitedi. Mańǵystaýdy ıgerý sekildi úlken iste Erden Molqojın tárizdilerdiń usaq qylyqtary shyn jeksuryndyq qoı. Joq, Mańǵystaý maıdany tárizdi tartys maıdandaǵy qur ǵana munaı úshin kúres emes, bul adamnyń jamandyqtan tazarý jónindegi kúresi. Mundaı kúrester bizdi tek materıaldyq jaǵynan ǵana baıytpaıdy, rýhanı baıytady. Biz bundaı tartys - talastardan keıin jaman qylyqtarymyzdan, jaman adamdardan arylyp, sulýlana túsemiz. Sol úshin de aıanbaı kúresýimiz kerek. Tek munaı úshin ǵana emes , adam úshin de kúresýge mindettimiz. Óıtkeni munaı da tek Adam úshin ǵoı!»

Bular budan ári sóılespeı poselkege kire berdi. Úndemegenmen ekeýi de, aldarynda áli san qıyndyq baryn, sol qıyndyqtardan taıynbaı áli de talaı kúresetinderin, ishteı uǵyp keledi.

Ózek munaı barlaýshylar poselkesi úlkeıe túsken. Qaz - qatar tizilgen bir qabat úıler. Keń kósheler de paıda bolǵan. Burynǵy birimen - biri jalǵasa, buıyǵyp turǵan qazaqtyń jerkepeleriniń nyspysy da joq. Ol qorda qazir jas baý - baqsha, kisi boıyndaı bop ósip qalǵan jas qaraǵash, qandy aǵash... Bular Saýysqan qumynan qazylǵan skvajınadan qubyr arqyly jer astynyń móldir sýymen sýarylady... Kóktemdegi kún sáýlesimen mol sý bul baý - baqshany mezgilinen buryn kógertken. Surǵylt dalada az bolsa da jasyl baý - baqsha qandaı tamasha. Asa bir kórik berip tur. Dala kúmis júzik bolsa, bul jas toǵaı sol júziktiń jasyl merýert kózi tárizdi, búkil dalany ózgertip jibergen. Al poselkeniń syrtynda, alystan saǵymdana kóringen, búkil kókjıekti alǵan samsaǵan munaı munaralary. Qazir munda quryǵanda elý qondyrǵy qoıylǵan. Bul Mańǵystaýdyń úlken munaıynyń aldyńǵy shebi.

Poselke kósheleriniń attary da úlken qalalardaǵy tárizdi jańa: «Eńbek», «Komýnıstik», «Kosmos». Osyndaı kósheniń biri Hálel Bestibaev dep atalady. Bul bir jalpaq keń kóshe. Budan shyqqan jol tikeleı Shetpege aparady. Qazir osy kóshe boıymen poselkeniń syrtyna qaraı aǵylǵan halyq. Bári sándi kıingen. Qyzyl galstýkty top - top pıonerler. Jurttyń kóbiniń qolynda gúl. Bul árıne, roza, astra emes, kóbiniń ustaǵany kóktemde ǵana osy arada az ýaqyt paıda bolatyn sarǵaldaq, janargúl, asaı - múseı, keıbireýleriniń qoldarynda osy kezde gúldi japyraqtaryn atatyn meńdýana, alabota tárizdi dala ósimdikteri. Jurttyń bári sonaý qyrqa ústindegi ústin berezentpen jaýyp qoıǵan úlken tas músinge qaraı aǵylyp bara jatyr.

Bul Hálel Bestibaevqa arnalǵan músin — eskertkish. Búgin ashylmaq. Ózi de tym úlken. Ústin brezentpen jaýyp qoıǵandyqtan alystan bir surǵylt jartas tárizdenip kórinedi.

Músinniń ashylýyna kelmegen adam joq. Almatydan, Gýrev, Shevchenko qalalarynan arnaýly ýákilder toptary da jetken. Solardyń ishinde Sálimgereı, Molqojın, Tana da bar. Háleldiń ákesi men sheshesi, áıeli men eki balasy da osynda tur. Júzderinen áli de qaıǵy izi taralmaǵan. Anandaı jerde Jálel kórinedi. Ústinde qara kostúm, galstýksyz aq kóılek. Ol búgin qýanyshty da, qaıǵyly. Qýanyshty bolatyn da sebebi bar. Byltyrdan beri júrgizilgen 62, 51, 57 skvajınalar Ózektiń búkil strýktýralyq jer qurylysy kartasyn ózgertken. Osy burǵylaýlar arqyly Ózek alańynyń on tórtinshi, on besinshi qabattarynyń munaıy Soltústikke qaraı aýǵany anyqtalǵan. Sońynan osy aradan uzyndyǵy on shaqyrym, eni on bes shaqyrym, qalyńdyǵy toqsan metr orasan baı, jana munaı alańy ashylǵan. Bul ken orny Samotlarǵa11 jetpegenmen, Romashkıno22, Arlon33 ken oryndarymen para-par túsýi haq edi. Eger Bozashyny zertter bolsa munaı qory óse túsýi sózsiz delingen. Osy baılyq jaqynda Máskeýdegi Memlekettik qor bekitý komıtetinde qaralǵan. Sonda Jálel usynǵan barlaý tásili—metodıkasynyń sondaı durys bolǵany aıtylǵan, «osy metodıkanyń arqasynda, degen komıtet predsedateliniń ózi, birde-bir bos skvajına qazylmapty, bárinen munaı atylypty. «Elý jyl ómirimde, men mundaı arzanǵa túsken munaıdy kórgem joq» degen sóziniń aıaǵynda sol qorǵaýda komıtet predsedateli akademık Malyshev. Sońynan Ózek óndiriske berilgende de Ózek munaıy arzan ekeni anyqtaldy. Eger Amerıkada bir tonna munaı júz dollar turatyn bolsa, árıne bizde ondaı qymbatqa túspeıdi. Árkimniń óz isiniń nátıjeli bolǵanyna qýanatyn ádeti ǵoı. Jálel de uzaq jylǵy izdeýiniń mundaı joǵary baǵalanǵanyna óte kóńildi, shat edi. Al qabaǵynyń qatyńqy bolýynyń da sebebi bar. Ol, árıne, Tanamen baılanysty. Sondyqtan da Jálel dúrkin - dúrkin Tana turǵan jaqqa qarap qoıady. Ár qaraǵan saıyn kózinde bir orasan tolqý, ózine bir máseleni sheshe almaı sharshap turǵany, qobaljýy baıqalady. Biraq sonaý qońyr kózderdiń jarq ete túsken sáýlesinen Tanaǵa degen úlken mahabbattyń oty seziledi. Tana da Jáleldiń ózine álsin - álsin qaraı bergeninen áldenege ábiger bolyp, janyndaǵy adamdardy tasalaı bergisi keledi. Bunyń dál qazir osynshama qysylýynda bir sebep bar. Jáleldiń janynda, osydan tórt - bes aı buryn, ózi jaýap bergen ákesiniń sotyn basqarǵan áıel tur. Jálelge bar bolǵan oqıǵany onyń aıtyp bergenin júregi sezedi. Sondyqtan uıalǵanynan janyn qoıarǵa jer tappaı typyrshıdy. Ketip qalaıyn dese, ádeıi ózi suranyp kelgen Hálelge degen eskertkishtiń qurmetti ashylý merekesin qımaıdy. Bul qurmetti óz kózimen kórip, osynaý qushaqtap turǵan gúlin, anaý bir oqıǵadan keıin úlken adamgershilik qasıetimenen, júreginen máńgi oryn alǵan osy bir áıgili barlaýshynyń tas músininiń aıaǵynyń astyna tósep, basyn ımek.

Iá, Tananyń oılaǵany durys edi. Osydan bir aı buryn Jáleldi jańadan qurylǵan Bozashy munaı izdestirý ekspedısıasy bastyǵy jáne bas geology etip bekitilgen mınıstrliktiń buıryǵy kelgen. Daıyndyq jumysyna kiriskenmen Jálel, jaqynda aǵasyna arnap jasalǵan eskertkishtiń ashylý kúnin kútip, júrmeı qalǵan. Eskertkish ashylǵansha Shetpege baryp, Tanaǵa jolyqpaqshy bolyp júrgeninde Ózekke bir sharýamen aýdannan sýdıa áıel kelgen. Ótken joly ózi sot júrgizgende ádiletti qasıetimen unap qalǵan zasedateldiń úıine baryp kóńil aıtqan. Sonda Jálelmen kezdesken. Háleldiń sózinen Tana men Jáleldiń birin - biri jaqsy kórgenin, Alańnyń álegimen ekeýiniń aırylǵanyn, jáne Tananyń Ózekten nege dereý ketip qalǵanyn, buny Jáleldiń bilmeıtinin Hálelden estigen áıel, Jálelmen uzaq áńgimelesken. Oqıǵanyń qalaı bolǵanyn bárin aıtyp bergen. «Bireýdiń ozbyrlyǵynan uıalyp, súıgen adamynyń kóńilin jabyqtyrmaıyn dep óz qyzyǵyn qurban etý Tanadaı adamgershiligi mol, qyzǵa ǵana tán qasıet» degen ol. Jáleldiń júregi kenet taǵy alaı - túleı bola qalǵan. Qorlanǵan sezim, jer bop taptalǵan namys, bireýdiń jaýyz qylyǵy qandaı jannyń ar - uıatyn aıaǵyna basqany, joq jalǵyz Tanany ǵana emes, óz júregin jerge taptap ketkeni, Tana aıypty bolmasa da, appaq sútke aýzy las qara mysyqtyń tıgenindeı, qaıdaǵy joq sezim janyn órteı jónelgen. Sonyń bári Jáleldiń basyna kep, qabaıyn dep qorshap alǵan kóp ıtteı túnimen maza bermegen. Júregin qabyndyra, janyn jylan ýyndaı jaman ashyndyrǵan. Biraq birte - birte basqa sezim bıleı bastaǵan. Bireýdiń qıanatynan eshbir jazyǵy joq Tananyń qaıǵyrǵany, nalyǵany, uıalǵany Jáleldiń júregine qaıtadan ot tastaǵan. Óz mahabbatyn qurban etkenmen, Jáleldiń adal sezimine kir juqtyrǵysy kelmeı, súıgeninen aıyrylardaı qıyn sheshimge barǵany — endi Jáleldi basqa oıǵa burǵan. Mundaı adaldyqty júregine tumar ǵyp taqqan, adamgershilikti tym joǵary baǵalaǵan kisini, bireýdiń ozbyrlyǵy úshin aıyptaýǵa bola ma? Bolmasa, sondaı Tanany kezdeısoq jamandyqqa dýshar etken jamandyqty umytyp, Tanany burynǵysyndaı jaqsy kóre ala ma? Túnimen uıqy kórmeı, júregi janyp - kúıip, dóńbekship shyqqan. Óıtkenmen orynsyz týlaǵan namys, qorlaný emes. Tananyń adaldyǵy, óziniń kirlegen ar, uıaty basqany qorlamasyn dep, júregi órtenip tursa da, onyń erligi, adamgershiligi jeńgen. Tanany osy minezi úshin burynǵysynan da jaqsy kóre bastaǵanyn sezingen. Mine Jáleldiń de tolqýy osydan edi.

— Joldastar, — dedi jurt jınalyp boldy - aý degen kezde minbeden Jandos. — Búgin biz, Ózektiń tereń barlaý skvajınasyn burǵylap, Mańǵystaýdyń úlken munaıynyń alǵashqy fontanyn atqyzǵan jáne sol úlken munaıdy barlaý - zertteý ústinde erlikpen qaza bolǵan áıgili burǵyshymyz Hálel Bestibaevqa arnalǵan eskertkishimizdi ashqaly turmyz! Bul osynaý Ústirt dalasy men Kaspıı teńiziniń arasyndaǵy alyp ólkede turǵyzylǵan alǵashqy músin! Bul músinniń jumysshy adamǵa, eńbegimen, erligimenen bárimizge úlgi kórsetken qarapaıym, barlaýshy - munaıshyǵa arnalǵany, Hálel Bestibaev sekildi halqymyzdyń, partıamyzdyń áıgili uldaryna degen súıispenshiliginiń belgisi. Sol belgini kózimizben kóreıik! Jasasyn jumysshy adam! Káne, brezentti tómen túsirińder!

Eki jumysshy músin ústindegi keneptiń jýan kendir baýlaryn tómen tartty. Brezent syrǵyp tómen túse berdi. Eń aldymen Háleldiń kenep dalbaǵaı kıgen basy kórindi. Eskertkish - músin qur úlken emes, ǵajaıyp sheber jasalǵan eken. Janyp jatqan ot tárizdi, shetterin kedirli - budyrly etip qashaǵan qyp - qyzyl granıt tas - pastament ústine júregin jalynǵa, ajalǵa qarsy tosqan alyp adam tur. Bul sál alǵa qaraı umtyla túsken, qap - qara mármár tasynan oıyp jasalǵan qajyrly pishin, burǵyshy — Hálel Bestibaev! Kók aspannyń aıasynda alyp músin ómirdiń máńgi ólmes beınesindeı. Tuǵyr da «Esil er ólgenmenen, esimi máńgi ólmes» degen tasqa oıǵan jazýy bar.

Jurt dý qol shapalaqtaýmen birge dýhovoı orkestr qýanysh gımn oınaı jóneldi. Minbede Háleldiń aıaýly serikteri Jandos, Alekseenko, onyń áke - sheshesi, áıeli, balalary, inisi Jálel eń birinshi bop, gúlderin músinniń janyna qoıdy. Sol - aq eken eskertkishtiń astyńǵy jaǵy gúlden kórinbeı ketti. Bul halqynyń aıaýly ulyna kórsetken uly qurmeti edi. Orkestr toqtap, mıtıń qaıtadan ashyldy. Háleldiń seriktes joldastary áıgili burǵyshylar, Valentın, Oraz, ákesi Bestibaı sóıledi. Qart Bestibaı kózine kelip qalǵan jasyn aq oramalmen súrtip turyp:

— Meniń balam Hálel Mańǵystaýdyń munaıly topyraǵyn qazýǵa jıyrmasyna jetpeı aralasyp edi, aǵaıyn, — dedi. — Jıyrma jyldan astam eńbek etti. Sol eńbegin baǵalap búgin onyń máńgi qulamas tas músinin ornatqandaryńa, halaıyq, alǵysymdy aıtamyn! Órkenderiń óssin!

Mıtıńi kún batýǵa jaqyndaǵanda ǵana bitti. Jurttyń bári tarap bolǵan kezde ǵana Jálel men Tana poselkege qaraı bettedi. Ekeýi qatar kele jatyr. Batyp bara jatqan kún qyzyly alystaǵy tóbe, adyr, belesterdiń basyn altyn sáýlesimen shalyp, álem bitken bir túrli sándene qalǵan. Keshki kók torǵyn aspan da aınadaı ashyq. Dúnıe budan bylaı qaraı esh qaıǵy – muń kórmeıtindeı, jer beti múldem kóńildene túsken. Osy batyp bara jatqan kúndi quttyqtaǵysy kelgendeı, bozań arasyna qonyp alǵan bir top boztorǵaı qosyla shyryldaıdy. Bulardyń ánin tyńdaýǵa qumartqandaı, aq seleý túbindegi inderinen, atjalman tyshqan, álsin - álsin basyn qyltyńdatyp, jan - jaǵyna qaraıdy. Buıyrǵyn túbin qýalaı, Mańǵystaýdyń topyraǵy tárizdi, sup - sur kesirtkeler júgiredi. Kenet sol kesirtkelerdeı sup - sur tústi shegirtkeler shyryldaı jóneledi. Kúndizgi qapyryq jel de tyna qalǵan. Álemdi anańnyń qushaǵyndaı, bir jaıly, jumsaq tynyshtyq bılegen. Tabıǵat, kún boıy ystyq kúnmen alysyp, aıanbaı jumys istegen adal balasynyń sharshaǵan janyn aıap, bir mezet óziniń qushaǵyna alyp, áldılep jatqandaı.

Qyz ben jigitte áli ún joq. Tek tas músinnen alystaǵan kezde ǵana Jálel:

— Tana, erteń men Bozashyǵa júrem, — dedi.

Tana ázer - ázer jaýap berdi.

— Estidim.

— Estiseń... — Jálel taǵy úndemeı qaldy. Biraz jer ótkesin ǵana ol qaıta sóıledi. — Sot áıel maǵan bolǵan oqıǵanyń bárin aıtty.

— Qudaı úshin aıtpańyzshy. Esh nárse estigim kelmeıdi. — Tana ar jaǵyn aıta almaı, betin qos qolymen basyp, jas baladaı solqyldap jylap jiberdi.

— Oǵan sen aıypty emessiń. — Jigit aqyryn qyzdyń betinen qolyn aldy. — Men seni burynǵydan da jaqsy kóremin...

Jálel jas balasha óksigin basa almaı turǵan Tanany qushaqtap, únsiz uzaq turdy. Sonan soń ekeýi qol ustasyp shetsiz - sheksiz dalany betke alyp ketip bara jatty...

---