InfoHub Logo

1

1942 jyl. Iýl aıynyń bas kezi. Bizdiń batalón Ýkraınanyń ońtústik-batys maıdanynda. Damylsyz qaqtyǵystar, usaq shaıqastar júrip jatqan maıdan ústi kenet tym-tyrys bola qaldy. Kúndiz oılamaǵan jerden oq jaýdyryp, barlaý júrgizetin dushpan «tentek» minezin ózgerte qoıdy, tún jortýylyn da toqtatty... Sóıtip, maıdan dalasynda jaıma-shýaq bir mezgil týdy.

Mundaı maıdan tynyshtyǵyn sizdiń kergenińiz bar ma? Eger kórgen bolsańyz, esińizge salyńyzshy!

...Sen taý tóbesinde, jan-jaǵyń shyń men quz, tastaı qarańǵy tún ishinde jolsyz, buryn júrip kórmegen qıan-qıattarmen kele jatqandaısyń. Boıyń sergek, ár qadamyń saq, aldy-artyńdy ańdap, jan-jaǵyńa kúdiktene kóz jiberesiń. Mańaıyń túpsiz shyńyraýlar tárizdi, endi bir bassań quzdan qulap joq bolatyndaı, únemi úreı, qorqynysh... Keı kezderde maıdan tynyshtyǵy dál osy bir kóriniske qarańǵy túndegi taý tóbesine uqsaıdy. Osy bir «tynyshtyq» kezderińde aıaǵyńdy jańylys bassań, tuńǵıyq túpsiz shyńyraýlar seni tartyp áketerdeı. Nemese bir jaǵyńnan áldeqandaı jyrtqysh bassalǵaly turǵandaı...

Bul kezderde urys deńgeıinde turǵan bizdiń ásker bólimderinde damyl joq. Barlaý, dushpannyń ishine búkkenin tabý qamy damylsyz júrip jatady. Qorǵanys bekinisterinde jer-jerge qupıalar qoıylyp, kúzetter kúsheıedi. Osynaý sezikti tynyshtyqty maıdan tilinde «daýyl aldyndaǵy tolas» desedi.

Maıdannyń osyndaı bir shaǵynda biz rota komandıri, kishi leıtenant Golýbev ekeýmiz blındajda otyrdyq. Ekeýmizdiń de óńimiz júdeý tartqan, surymyz qashqan.

Tún ortadan aýǵan shaq. Okoptardy aralap jańa ǵana qaıtqanbyz. Blındaj ishi qara kóleńke, syqsıyp qana maı sham janady, eski aýyldyń, eski ómirdiń bir ushqyny osy maı shamǵa ilesip bizben birge maıdan shebine kelgen tárizdi. Maı shamnyń jypylyqtap janǵan álsiz sáýlesi meniń júregime áldebir alystaǵy aýyr kúıdi, muńdy elesterdi ákelgendeı. Men aqyryn ǵana kúrsindim.

Meniń kúrsinýim sebep boldy ma qalaı, Golýbev maǵan qarap:

— Qalaı, komısar? - dedi. Qaljyńdasa da daýysynda qaýiptiń belgisi tur.

— Tynyshtyq. Óz halyń qalaı?

— Bóten eshteńe sezilmeıdi, soldattar saq.

— Iá, solaı. Meniń aralaǵan okoptarymda birde-bir soldat uıyqtaǵan joq. Tún qaýipti sıaqty. Keıbir málimetterge qaraǵanda, fashıser búgin-erteń shabýyl jasamaq. Saq turǵan jón ǵoı.

— Iá, saq turǵan jón. Sen keshe de kirpik ilgen joqsyń, jatyp kóz shyrymyn al, men ekinshi vzvodqa baryp qaıtaıyn, Grısha, júr!

Rota komandıri óziniń baılanysshysyn ertip blındajdan shyǵyp ta ketti. Men ornymda otyryp qaldym.

Endi meni kenet jalǵyzdyq bılegendeı. Meniń baılanysshym Korchýganov bir buryshta uıqyǵa ketken. Tek qana bilteli maı sham óziniń menimen ejelden tanys ekenin habarlaǵandaı, kózin syǵyraıtyp maǵan qaraıdy. Keıde menimen oınaǵandaı syǵyraıǵan kózin jypylyq-jypylyq qaǵady. Munyń bári maǵan bala kózderimnen tanys, sonaý alysta, eski dalada sónip joq bolǵan qubylystar ǵoı, soǵyspen birge blındajdan ýaqytsha oryn tepkenin kórmeısiń be? Soǵys ta tynar, eskiniń sarqyny maı sham, sen de sonymen birge joǵalarsyń!

Planshetimdi ashyp, qoıyn dápterime birneshe sózderdi jazdym da, pıstoletimdi basyma jastap qısaıa kettim. Kózim iliger emes. Áldeneler eles bergendeı elegizemin. Anda-sanda qulaǵymdy túrip tyńdaımyn. Dala jym-jyrt. Áne, bir buryshta Korchýganov áli uıyqtap jatyr.

Kishirekteý kelgen, pysyq, óni juqa, buıryqty tez oryndaıtyn osy soldat, Jambyl oblysynan. Uıqyda jatyp áıeliniń atyn qaıta-qaıta ataıdy, shamasy tús kórip jatqan bolar. «Mıshenka, dorogoı moı» deıdi, bul balasy, onyń jalǵyz uly bar. Saǵynyp júrgen balasyn túsinde kórip, qushaqtap, súıip jatqan tárizdi. Meniń de júregimde áldenendeı saǵynysh sezimi tutana ketti. Oıyma úı-ishim, áıelim túse qaldy. Bir jasar qyzym, ózim soǵysqa ketkennen keıin on úsh kúnnen soń týǵan ulym bar. Saǵynam, kórsem eken deımin, onyń kelbetin kóz aldyma keltiremin: ózime uqsaǵan keń mańdaıly qara bala maǵan qarap kúlimsirep, «Papa!» dep umtylady, men kádimgideı jas balanyń názik, qymbat daýsyn estigendeı bolamyn. Qushaǵymdy jaıa, balama qaraı umtylamyn. Uıyqtap ketsem kerek... Bir kezde jer solqyldap, aspan astań-kesteń boldy. Trevoga!

2

German fashıseri bizdi artılerıanyń astyna alyp jatyr. Snarádtar jan-jaǵyńnan, aldy-artyńnan birdeı jarylady. Men júgirip oń qanattaǵy birinshi bólimshege keldim. Qorǵanys shebiniń aldy-artynan burqyldaǵan shańnan basqa, jarylǵan snarádtardan basqa áli eshteńe kóre almaısyń. Mine, artılerıany bombardırovshıkter aýystyrdy. Oıylǵan jer qyrtystary birinen biri ozyp kókke atylady da, qaıta jerge túsedi, tastar men snarádtar qosa jarylady. Bombardırovshık- ter kezek-kezek túıiledi, tizbek-tizbegimen bombalar laqtyrady, bombalardan jer tóńkerilip keter me eken dep oılaısyń...

Osylaısha keskilesken soǵys bastaldy. Endi fashıser bizdiń okoptarǵa lap qoıdy. Júrip kele jatyp avtomattardan oq jaýdyrady. Bizdiń «Maksım» men «Degtárlar» sóılep ketti. Oq qardaı borady. Qorǵanys shebiniń birese oń qanatynda, birese sol qanatynda «Otan úshin alǵa!» degen vzvod komandırleriniń aıǵaıy estiledi. Men damylsyz okoptan okopqa júgiremin. Sert — bir eli keıin sheginbeý! Fashıs qaraqshylaryna qatty toıtarys berip keıin qýý!

Biz jaýdyrǵan oq boranynan beti qaıtqan gıtlershilder topyrlap qulap jatyr, keıi jan tapsyryp, keıi boı tasalaıdy. Bizge qarap jańa ǵana qaptaı umtylǵan soldattar ornyn endi túsi sýyq tankter basady.

«Tankter shabýylyn toıtarýǵa ázirlen!»—degen daýystar bir okoptan ekinshi okopqa lezde jetedi. Jaýyngerler entige dem alady. Árbir soldat adam tanyǵysyz ózgergen, qarsy aldynda turǵan, kúnde óziń kórip júrgen qarapaıym soldat emes, yzaly arystan sıaqty, eki kózi ot bolyp, eki ıinnen úzdik-úzdik qatty dem alady, bul nege de bolsa myqtap bel býǵan adamnyń túri. Ózi ólmeı, bir de bir jaý tankyn, bir de bir jaý soldatyn ilgeri bastyrmaýǵa sert etken erler tulǵasy osy. Meniń qasymdaǵy kishkentaı Korchýganov granattar baılamyn qysyp ustaǵan kúıi turyp qalypty. Ol meniń kózime qazirgi qalpynda bir ǵajap batyr adamnyń susty da, aıbatty beınesin elestetedi. Áni, pýlemetshi Eremeev, mine serjant Chelsov, anaý turǵan tájik Mamatov, onyń arjaǵynda qazaq jigiti Ǵabdolov — bári de osy mınýtta bir-bir granattar baılamyn qoldaryna qysyp ustap, qarsy aldaryna qarap telmire qalǵan. Osylaısha, ot ishinde, jalyn ishinde úsh kún, úsh tún ótti. Biz shegindik.

3

Biz aǵash ishinde otyrmyz. Jan-jaǵymyz qaptaǵan fashıser. Maqsat — soltústik Dones ózeninen ári ótý. Bul nysanaǵa jetý úshin jergilikti adamnyń kómegi qajet. Dones jaǵasyna jolsyz jermen, gıtlershilerge soqtyrmaı bastap aparatyn adam kerek. Biz jan-jaqqa barlaýshylar jiberdik. Olardyń mindeti — orman jıekterine jaqyndap baryp, baspalap jergilikti adamdar qarastyrý.

Kún de eńkeıip barady. Men kúnbatysqa qaraımyn, batar kúnniń tabaǵy burynǵysynan úlken tárizdi. Batys qan qyzyl... Aspan álemi áldenendeı bir tuıyq syrmen surlanyp tunjyraıdy. Jan-jaqtan atylǵan myltyqtyń dybysy estiledi, jarylǵan snarádtar daýsy shyǵady.

Soǵys, qandy soǵys syry osy. Úsh kúndik surapyl urystan keıin bizdiń de qatarymyz seldiregen, kóp joldastar kóz aldymyzda joq. Batalón komandıri kapıtan Fahrýtdın Haırýtdınov (bashqurt), komısar Pavel Petrovıch Lýkovnıkov áne, kartaǵa qarap otyr, bul osy oblystyń kartasy, olardyń zerttep otyrǵany aldaǵy júrer joldar, kezdeser bógetter. Jol da, júk te aýyr, aldymyz tolǵan qaýip pen qater, bul sapardy tek qana óz basyn Otan jolynda qurbandyqqa shyǵarǵan jandar ǵana keshpek, sovettik eline shyn berilgender ǵana osy bir tar joldardyń aýyr salmaǵyna shydamaq. Men de olardyń qasyna keldim. Batalón joryqtarynyń aldaǵy shaıqastary, asar belderi qyzyl qaryndashpen karta betinde qorshaýǵa alynǵan eken, shtab bastyǵy kishi leıtenant Sobolev maǵan qarap:

— Qalaı?— dedi.

— Qalaı ekenin ómir, aldaǵy bolar urystardyń, ózderi aıtar,— dedim men.

4

Bizdi jolsyz dalamen tún ishinde aq saqaldy, keń jaýyryndy ýkraın shaly alyp júrdi. Tún tastaı qarańǵy, aspanda ne bir juldyz joq, ne jaryq dúnıeniń tıtteı nyshany joq, kerdeı qarańǵy. Dál osy mezette áldenendeı ǵajaıyp kúshtiń qudiretimen barlyq tirshiliktiń tynysy úzilip ketkendeı... ne ushqan qus, ne júgirgen ań joq, qalyń shóp arasynan qaptaı ushatyn shegirtkeler áldeqaıda joq bolǵan, jan-jaǵyń zym-zıa. Osy eli dúnıeniń jansyz keýdesinde júz qaraly sovet soldaty júrip keledi. Júz adam bir demmen tynystap, bir qımylmen ilgeri basady, júz keýdedegi ystyq, er júrekter bir soǵady. Barlyq qarý oqtaýly, júris ete saq, qulaqtar meılinshe túrýli. Jalǵyz ǵana adamnyń — alda kele jatqan komandırdiń bir ǵana sózimen júz adam nege de bolsa bel býǵandaı.

Bizdi Dones jaǵasyna bastap kele jatqan ýkraın shaly osy sátte qandy urys bastalyp ketse, ol taǵdyrdyń óz basyna usynǵan kesimin bizdiń qolymyzdan qabyl almaq. Qazir biz qaýip ústindemiz, jaý qolyndaǵy ashyq dalamen kele jatqan bir top soldattyń kúıi qaıdan jaqsy bolsyn! Ýaqytsha da bolsa, ústemdik etip turǵan gıtlershilder tutqıyldan shabýyl jasaı qalsa, bizdi talqan etýi sózsiz. Biraq jaý qolyna tirideı beriletin bul topta bir de bir soldat joq. Aıqas, atys! Bir oǵyń qalǵansha, aqtyq demiń keýdeńnen shyqqansha jaýǵa qarsy qımyl jasaý, mine, bul toptyń devızi osy.

Bastap kele jatqan aq saqaldy ýkraın shalynyń keskin-keıpinen erekshe bir tabandylyq, ister isine sheshine kiriskendik seziledi. Onyń júrisi batyl, bet ajarynda tolqý, jasqaný joq, uly jiger men kektiń belgisi bar. Kimge yzasy qaınap, kimge arnap kek saqtaǵanyn qazir bile qoıýyń da qıyn, alasapyran kezinde kim kezdespeıdi?! Sovettik Otanyn shyn súıgen namys pen ar uly ma? Joq ólim arasynan baq izdep júrgen sumyraı ma, kim bilsin, áıteýir biz taǵdyrymyzdy osy bir keń jaýyryndy, aq saqaldy adamnyń qolyna tapsyrǵan tárizdimiz. Bastalǵan istiń aıaǵy da bolmaq, sondyqtan aqyryn kútemiz de! Ázirge asa bir saqtyqpen ilgeri basý qajet. Qaıtsek te Dones boıyna jetý kerek, maqsat osy. Donesten ári ótpeı jaýmen urys júrgizýge bolmaıdy.

Otan túni óziniń úrkerdeı az ǵana jaýyngerlerin jaý kózine kórsetpeıin degendeı aspandy qap-qara perdesimen jaba túsedi. Biz áli júrip kelemiz, asynǵan myltyq, arqalaǵan pýlemetterdiń birde-bir dybysy bilinbeıdi. Mańymyzdy qorshaǵan jaý bizdi kermeıdi, dál osy saǵatta, osy túnde ózderiniń arasynda sovet áskerleri jasyryn júrip kele jatyr dep qaıdan oılasyn.

Mine, Dones! Biz de keldik. Endi nysana jaqyn, Dones jaǵasy qoıý aǵash, biz soǵan kirdik. Bizdi bastap kelgen ýkraın shaly shyn patrıot eken, endi oǵan kózimiz jetti, shetimizden qoshtasyp súıip jatyrmyz, keıbireýlerdiń kózderinen jas tamady, shal da aýyr kúrsinip, eńkildep jylap aldy.

— Balalarym meniń! Endi men qaıtaıyn, arǵy jaǵadan kóz almaı qarap turyńdar! Men qaıyq jiberýdiń amalyn qarastyraıyn. Hosh! Meniń aty-jónim Mıkola Harchenko,— dedi qart. Biz de qoshtasyp qala berdik. Biz ketip bara jatqan Mıkola qarttyń artynan uzaq qarap turdyq. Dál osy mınýtta týysqan ýkraın eliniń osy bir qart adamy meniń kózime qaharly boran men dúleı daýyldarǵa ıilmes qart emendeı kórindi, surapyl soǵys daýylyna qarsy kekpen, yzamen attanǵan er uldardaı, jer ústinde eshbir zulymdyq kúshi jeńbeıtin bizdiń sovettik jas Otanymyzdyń er qaıratty, emendeı berik uly, qaısar, balýan tulǵasyndaı kórindi.

Mıkola tez adymdap ilgeri ketip barady. Onyń tip-tik beınesi, shalqaq jaýyryny meniń kóz aldymda dostyq pen birliktiń máńgi óshpesteı shuǵylasyn qaldyrdy. Onyń artynan qarap turǵan maǵan, meniń júregime, sarqylmas kúsh ornady. «Kúres! Otan jerinde jaýdyń bir soldaty qalǵansha kúres!»—degendeı boldy ol maǵan.

Mıkola, sen qaıdasyń búgin!

5

Jaý tylynda, joryq jolynda sherý tartqaly búgin bir aıǵa jýyq boldy. Osy biraz ýaqyttyń ishinde talaı qandy urystar ótti. Fashıs basqynshylary: «Aǵash arasynda sovet áskerleriniń bir dıvızıasy qımyl jasap júr»,—dep jarıa etti. Endi qaıtsin! Qalalarǵa taǵaıyndalǵan býrgomeıstrleri mezgil-mezgil joǵalyp ketip jatsa, keıbir garnızondar men sharýashylyq rotalary partızan qolynan qırap, kúırep jatsa, dıvızıa bar eken demeı, ne desin!

Búgin avgýst aıynyń bas kezi. Bizdiń otrád Aıdar ózeni janyndaǵy kishirekteý bir aǵash arasynda dem alyp otyr. Jan-jaqqa barlaýshylar jiberip, tosqaýyldar qoıǵanbyz. Aǵash arasy qandaı kórkem! Astyń da, ústiń de kókpeńbek, kúnniń ádemi nurymen birge qubylyp aǵash ishi bir túrli kórkem túske bólenedi. Sary masa yzyń qaǵyp án salady, tek qana orman kórki qustar joq bir butaqtan ekinshi butaqqa sekirip án salatyn boztorǵaı, tolyp jatqan ánshi qustar bul aǵashtan úrkip joq bolǵan. Bul da soǵys zardaby, soǵys qudireti. Kúndiz-túni damylsyz atylǵan artılerıa men aspannan túsken bombalar ámiri osylaı bolmaq!

Men aq qaıyń túbinde shylym orap otyrmyn. Dál osy qaıyń meniń týǵan aýlymdy esime salady. Jaz aılarynda jıdek terip júrip talaı ret aq qaıyńnyń baýyrynda otyrǵan kúnderim esime túsedi. Dál osy qaıyń, sonyń ádemi japyraqtary alaqandaryn jaıyp meniń betimnen sıpaıdy, tap sol kezderdegi óz sarynymen jelge qosylyp sýdyr qaǵady. Men tyńdaımyn, tyńdaǵan saıyn alystaǵy aýyldy ańsaımyn, jel syry men japyraqtar sybyry maǵan tanys bir kúılerdi qulaǵyma sybyrlaǵandaı, men Kemer ústinde, bulaq jaǵasynda otyrǵan sekildimin... Balalyq shaq, qurby-qurdas, súıgen jar, ósken el bir-birlep kóz aldymnan ótip jatyr... Solardyń bárin osy bir aq qaıyńnyń tanys keskini, baıaý silkingen ádemi kórki, samalmen birge oınaǵan sansyz japyraqtary elestetkendeı bolady. Biraq mańaıym tolǵan balalar emes, qarýly soldattar, olar da bir jambastap jatyp áldeqandaı uzaq oılarǵa shomǵan tárizdi, olardyń oılary da tym alysta, sonaý óz elinde, áz úıiniń, óz jarynyń saǵynysh kúıinde. Kimge de bolsa saǵynysh lebin alyp kelgen osy bir toǵaı ishiniń balbyraǵan baıaý ómiri.

6

Saǵynysh pen úmit teginde egiz týǵan bolar, bular tek adamdy muńdy kúıge ǵana bólemeıdi, súıeý, qaırat beredi, óz uıańnan aıyrǵan zulymǵa qarsy yza men kekke shaqyrady. Men ómirdiń bul syryn osy bir mınýttarda ǵana sezgendeımin. Alysta qalǵan týǵan elimdi, úı-ishimdi, qadirles dos, syılas aǵalardy menen aıyrǵan kim? Meniń qasymda qarýlaryna súıenip otyrǵan soldattar júregine uıalaǵan ne? Bári de maǵan qazir ap-aıqyn. Bárinde de saǵynyshpen qatar jaýǵa degen yza-kek bar, óz úıin, óz jerin tez kórsem-aý degen úmit pen senim bar. Úmit pen senim qarańǵyda adasqan adamnyń qarsy aldynan bir sátte jarq eter ot ushqyny tárizdi, seni jetelep, qaqpaılap ilgeri, alysqa bastaı beredi, sen janǵan ottyń anda-sanda jarq etken ushqynyn kórip, qazir-aq jetermin degen úmitpen sol bir sáýleni qýalap beresiń, qýalaǵan saıyn jete almaı sharshaısyń, talyǵasyń, biraq jetermin degen senimiń joıylmaıdy.

Dál osy sátte meniń jáne qasymdaǵy bir top jaýyngerlerdiń kóńil kúıi osy bir kúıge uqsas edi. Bizdiń oıymyzda saǵynysh pen úmit, júregimizde jaýǵa degen yza men kek jalyny taǵy bir uly kúshpen laýlap mazdap jana bastaǵan bolatyn.

Bizdiń barlaýshylar osy jolmen nemistiń bir top jazalaýshy «SS» otrády kele jatqanyn habarlady. Biz urysqa daıyndaldyq. Fashıserdi Aıdar ózeni ótkeliniń boıynda qarsy almaqpyz. Jazalaýshylar bizdi bul mańnan kezdestiremiz dep kele jatpaǵan bolar, óıtkeni biz bul ózenniń boıyna túnde ǵana kelgenbiz, sondyqtan bizdiń otrádty olar basqa jerden, ıaǵnı shyny zavodynyń mańaıynan izdeýge tıis. Adamdarǵa lezde tıisti buıryqtar berildi, olar oryndaryna bekindi, kapıtan Haırýtdınov mınashylarǵa buıryǵyn berip jóneltti. Biz, otrád komısary Pavel Lýkovnıkov ekeýimiz, meniń rotamda qaldyq.

Bizdiń kózimiz jol boıynda. Ózenge taıanǵan kezde jol qalyń aǵashty qaq jaryp ótedi. Ne aǵash arasynda, ne jol ústinde bir de bir tirshilik sezilmeıdi, jan-jaq tym-tyrys. Kún eńkeıe bergende nemisterdiń, aldyńǵy toby kórindi, bular — barlaýshylar, bulardyń artynda negizgi kúsh bar. Ofıserleri óte taza kıinipti, búgin kún jeksenbi eken ǵoı. Olar jeksenbi kúnderi taza kıinip, araqqa sileıe toıyp alady da, partızandarǵa qarsy shabýylǵa shyǵady. Teginde, búgin de sol jeksenbi joryǵy bolar, fashıser tym kóńildi eken, sambyrlap sóılegen sózderi qulaqqa anyq estiledi. Aldyńǵy tobyn óksheleı, mine, artqylary da jetti, kópirden óte bergende mına jarylmaq, sol alasapyrandy paıdalanyp biz bar qarýdan oq jaýdyrmaqpyz.

Nemister kópir ústinde, meniń eki kózim solarda, mına jaryla ma, joq pa?! Tula boıym diril qaǵady, qanym basyma tebedi, júregim jıi soǵady, bul — barlyq otrád adamdarynyń haly. Urys taǵdyry mınanyń dál mezgilinde jarylýynda, áıtpegende bizden úsh ese kóp bul baskeserlerge tótep berý múmkin emes. Eger mına jarylmaı qalsa, aldaǵy bizdiń senerimiz — batyp kele jatqan kún. Tún qushaǵy bizdiki. Nemis fashıseri túngi urystan qashady, ol ejelden bizge málim. Áne, mashınalar kópir ústine taıandy, aldy kópir boılap júrip bara jatyr. Iá, sát, mına der kezinde jarylsa eken!

Jaryldy! Biriniń artynan biri jarylǵan eki mına kópirdi ústindegi mashınalarmen qosa aspanǵa atty. Osy bir sátti kútip, ishten tynyp turǵan bizdiń soldattar tus-tustan oq jaýdyra bastady, fashıser esin jıa almaı, sasqalaqtap qym-qýyt boldy.

Pýlemet, avtomattyń jan-jaqtan jaýǵan oqtary «SS» «sabazdarynyń» talaıyn jer qushtyrdy. Bir kezde jaý retsiz tus-tusqa oq ata bastady.

Alǵashqyda aranyn ashqan ajal qaýpiniń qaı tustan tóngenin bilmeı, sasqalaqtaǵan jaý endi esin jıyp ta aldy. Mine, bir toby qataryn túzep tártippen atysa bastady, áne, taǵy bir jerden bizge qarsy oqtar jaýa bastady, osylaısha urys údep, qyza berdi... Kún batýǵa jarty saǵattaı merzim bar, urys bastalǵanyna da biraz ýaqyt ótti. Bizdiń qatarymyzdan da jaralanǵandar kórine bastady.

Biraq urys tolastar emes, barǵan saıyn ulǵaıyp barady. Salmaq bizdiń sol qanatymyzǵa aýǵan tárizdi. Meniń qulaǵyma sol qanatta jarylǵan granattar daýsy estiledi. Bul — jaýdyń sol jaǵymyzdan suǵyna bastaǵany bolar. Jaý qoıan qoltyq kelerde, granattar jumsalmaq, bul da bir ejelden belgili soǵys qaǵıdasy. Bir pýlemet raschetyn alyp, komısar sol qanatqa ketti. Urys barǵan saıyn qyza tústi. Nemister jaqtan oıbaılaǵan daýystar, jalynyshty únder keledi. Fashıserdiń jaraly bolsa, oıbaı salatyn ejelgi ádetteri.

Kún de batyp barady, jaý keıin shegine bastaǵandaı, olar jaqtan atys sıreıin dedi, birazdan keıin qarsylasýyn toqtatyp, qasha bastady.

Trofeıalar jınap júrip, men kapıtan Haırýtdınov pen Lýkovnıkovqa kezdestim. Olar bastaryndaǵy kepkalaryn qoldaryna alyp, tómen qarap tur eken. Men qastaryna keldim, qarsy aldymyzda eki birdeı adam ólip jatyr. Munyń biri — pýlemetshiler bólimshesiniń komandıri leıtenant Fedor Sherbakov, ekinshisi — pýlemetshi qazaq jigit Ábdesh Ǵabdolov. Osy bir eki jastyń qaıǵyly ólimi meniń júregime aýyr izder qaldyrdy, kózime jas tolyp, únsiz, áreń turdym. Óte aýyr hal, aýyr ólimi Biri — pýlemetshi, biri — komandır, «ólsek te bir qabyrda bolaıyq» degen dostardaı qushaqtasyp jan tapsyrǵan. Bul ne, ertegi me, bolmasa bizdiń sovettik ómirdiń qatal shyndyǵy ma? Árıne, shyndyq, ómir shyndyǵy. Urys ústinde aýyr jaraly bolǵan soldatyn jaýǵa bermeı qaýip ortasynan alyp shyǵamyn dep qaza tapqan mynaý leıtenanttyń jarqyn kelbeti, adamdyq uly júregi bizdiń zamannyń maqtany emeı nemene! Bul kórgen jannyń júregin tebirenter ári qymbat, ári aıanyshty kúı ǵoı. Ekeýi de jas, balǵyn tiri adamdaı óńderi buzylmaǵan, qushaqtasyp uıqyǵa ketken jandar tárizdi.

Erlik degen bir sóz bar, osy sózdi jazýshylar kóp aıtady. Gazet betterinde: «Bálen erlik istepti, túgen erlik jasapty»,— degen sózderdi kóp oqımyz. Biraq sonyń negizi nede, týǵan anasy, túrtki bolar qýaty qaıda? Qarsy aldymyzda ólip jatqan eki jas óler aldynda ne oılady? Erlik isteımiz dedi me? Joq basqa bir kúsh, basqa bir sezim osy adam aıtqysyz erlik munarasyna alyp keldi me? Eger solaı bola qalsa, ol kúshtiń atyn ne deımiz?

Menińshe, onyń aty — borysh! Otan aldynda, óziniń qarýlas joldasy aldynda adamgershilik boryshyn tapjylmaı oryndaý «zańy» erlikke ákeledi. Árbir qymbat jannyń, adal uldyń jan tebirenter áreketinde, tipti kóz jumar shaǵynda da óz boryshyn adaldyqpen oryndaýdan basqa oı, basqa tilek bolmaq emes!

Bizdińshe, erlik degenimiz -— ózińniń Otan aldyndaǵy, joldasyń aldyndaǵy boryshyńdy ajaldan da taısalmaı adal, múltiksiz atqarý.

Biz uzaq turdyq. Soǵys ústinde ólim kóp kezdesedi, saǵat saıyn bolyp jatqan ólimder, Otan úshin jan bergen qurbandar óte qymbat, óte aıanyshty. Biraq, myna eki jastyń ólimi burynǵy qurbandyqtar mazmunyna taǵy bir erekshe mazmun qosqandaı, adam júreginiń taǵy bir qymbat syryn ashqandaı. Men uzaq oılandym. Meniń kóz aldyma áli de jazylmaǵan dostyq dastany elestedi. Meniń júregime jańa jyrdyń bulaǵy quıyldy, biraq ol jyrdy osy erjúrek, asyl azamattardyń eskertkishine laıyq etip jazý úshin uly aqynnyń uly júregi kerek. Meniń búgingi jazar jyryn keleshek jyrdyń baspaldaǵy, kelesi jazylar jyrdyń túrtkisi bolmaq.

Eki ólikti asyǵys bir qabyrǵa kómip, biz ilgeri attadyq, dál sol mınýtta «Esimde Aıdar ózeni» degen óleńniń bir shýmaǵy meniń oıyma kelip edi. Eki asyl adamǵa arnalǵan bul jyrym meniń eń sońǵy jyrym bolmas, áli de bul taqyrypqa talaı jyrlar, talaı dastandar jazarmyn.

El ishi aıaz qaryǵan temirdeı yzǵarly. Jaý qorshaýynda qalǵan osy bir jerlerde soǵys daýyly basqa bir izben, basqa bir sarynmen órship, údep jatqandaı. Turǵyn adamdardyń júris-turystary, keskin-keıipteri ańdap qaraǵan adamǵa óte tereń, óte maǵynaly halyq syrynyń bir ushyǵyn kórsetkendeı; «Jaýmen kúres bul jerde áli bitken joq, tek taǵy bir leppen órshigeli tur»,— degen sıaqty. Keıbireýler aǵash arasyna ketip, partızandarǵa qosylsa, al endi birqatary áldeqaıdan attan!» dabylyn kútkendeı qulaqtaryn túrip, ózderin sergek ustaýda.

Qatty shaıqastardan keıin biz kirgen qalalarda osyndaı ashynǵan jandar bizdi qýana qarsy alady. Biz Jaý tylynda uly komýnıs partıasy, uly Sovet Armıasynyń ókili esebinde urys júrgizemiz, el bizdi solaısha jyly, nurly júzben qabyldaıdy.

Aıdar boıyndaǵy urystan keıin biz iz tastap kelemiz. Búgin ekinshi kún, hal aýyr, jaý qaharyn tógýde, dushpan otrádtarynyń sany da kóbeıip barady. Yzaly jaý bizden kegin almaq, shamasy kelse qurtpaq.

Aǵash arasyndaǵy keń alańda búgin komandırler keńesi» shaqyryldy. Mine, kerekti adamdar birtindep kele bastady. Báriniń de tústeri sýyq, júristeri shapshań, áldeqandaı aýyr haldyń yzǵary ár adamnyń júzinde qyraýdaı jabysyp, ár adamnyń júreginde muzdaı qatqan. Osy bir sýyq tústerden qorqynysh, úreı belgisinen góri sheshingendik, qataldyq sıpattary seziledi, keıbir «bos belbeýler» de búgin beldigin qysa baılap, qarýyn jınaqty asynǵan. Árkim óz júregimen syrlasyp, p.i sheshimin daıyndap kele jatqandaı...

Alań ortasyndaǵy qoıtasqa jurt jaǵalaı otyra bastady. Anaý taý muryndy, orta boıly, denesin tik ustaıtyn kúreń tústi adam Fahrýtdın Haırýtdınov. Bul isine myqty, alǵan betinen qaıtpaıtyn bir minez, ashýǵa shapshań, qaıtýy da tez, aqkóńil, er kisi. Onyń belinde jalań ǵana pıstoleti bar. Oǵan qatar otyrǵan ádemi aq sary jigit Pavel Lýkovnıkov. Ol salqyn qandy, batyl, meıirimdi, soǵys bastalar aldynda Lenıngrad qalasyndaǵy saıası qyzmetkerler daıarlaıtyn Engels atyndaǵy mektepti bitirgen. Ol únemi avtomat asynyp júredi, keıde maqtanýdan da qur emes. Oǵan taıaý — polıtrýk Korábkın, leıtenanttar — Savınov, Dembergen Jumaǵalıev, Zaboloskıı, Kalýgın, kishi leıtenanttar — Sobolev, Petrenko, Shapovalov, Kalenchenko taǵy basqalar. Bulardyń keıbireýleri asynǵan avtomat, taǵynǵan pıstoletteri az bolǵandaı, belderine eki-ekiden granattar qystyryp qoıypty. Endi bireýler pıstoletterin qabynan bosatyp alyp, beldigine suǵa salǵan. Bulardyń beseýi vzvod komandırleri. Bárinen asyp túsken leıtenant Kalýgın, ol barlaýshylar tobynyń komandıri, ústinde «SS» ober leıtenantynyń sý jańa mýndıri (barlaý jumysynan jańa qaıtqan beti ǵoı), jınalǵandardyń aıaq jaǵyn ala bir tómpeshikke otyra ketken. Sondyqtan syrt qaraǵan adamǵa osy top qolǵa túsken nemis ofıseriniń taǵdyryn sheshkeli otyrǵandaı áser etedi. Mine, búgin jınalyn otyrǵan «Soǵys keńesiniń» negizgi músheleri osylar.

— Biz júrgizgen qandy urystar óziniń «jemisin» bergen sekildi. Ashynǵan jaý bizge qarsy jańa kúshterin tógip, bizdiń otrádty qurtý sharasyna myqtap kirisken tárizdi. Starabelsk, Mıllerova qalalarynan toptaǵan jazalaýshy otrádtar shyqqan. Sońǵy alynǵan habarlar osyny dáleldeıdi. Sondyqtan jaýdyń bul qımylyna qarsy tyǵyz sharalar qoldanýymyz qajet. Ol sharalardyń negizgisi, menińshe, mynaý,— dedi otrád komandıri.

1. Jaý tylynan ótip, bizdiń áskerge habarlasý úshin adamdar attandyrý.

2. Jazalaýshy otrádtarǵa qarsy kúres júrgizýdi Kremennoıdyń qalyń ormanyna kirgesin bastaýǵa tıistimiz, sondyqtan búginnen bastap urysty toqtatyp, boı kórsetýdi tyıý kerek. Barlaý isin halyq, arasynda da jasyrynyp, túnde júrgizetin bolamyz. Bet alysymyzdy jergilikti adamdardyń bir de biri sezbeýge tıis, barlaýǵa budan bylaı tek qana ofıserler baratyn bolady... Jazalaýshylar tym jaqyn, saqtyq burynǵydan eki ese kúsheıe tússin, jaý qatal, meıirimsiz. Uly Otanymyzdyń Uly Armıasynyń jaý tylyndaǵy ókili degen ardaqty atty joǵary ustaıyq, soldattar kútpegen jerdeı kezdesetin aldaǵy oqıǵalarǵa árqashanda daıyn bolsyn! Osy kishkene topta lenındik partıamyz ben ásker basshylarynyń ókilderi bar, sondyqtan bul top budan bylaı «soǵys keńesi» dep atalsyn. Bizdiń aldaǵy jolymyz, ótken kúres joldarynan anaǵurlym qaýipti, aqtyq tynysymyzǵa deıin Otan jolyna arnadyq!

Komandır men komısar osy sózderdi aıtyp, únsiz otyryp qaldy. Biz de sóz aralastyrmaı, bárimizdiń júregimizge ortaq osy bir syrdy, ortaq armandy qaltqysyz qabyl ettik.

Bizdiń armıanyń negizgi kúshimen habarlasýǵa kishi leıtenant Golýbev bastaǵan eki adam daıarlandy. Olar — Korchýganov, Fedotov. Bul ekeýi de qandaı qıyndyqqa bolsa da shydaıtyn, batyl, er soldattar. Osy qorytyndyny qabyldap, bizdiń «soǵys keńesi» tarady. Men óz rotama qaıttym, kishi leıtenant Golýbev, Fedotov, Korchýganovtar da meniń qasymda kele jatyr, úsheýi de soǵys bastalǵan kúnnen bastap menimen birge ot pen sýdy qatar keshken, ólim zaryn, ómir dámin birge tatqan dostarym. Mynaý sekpil betti jıren Golýbev rota komandıri, anaý jaýryndy, som deneli aq qubalaý jigit Fedotov úshinshi vzvodtyń soldaty, avtomatshy. Mynaý meniń serigim, qaıda barsam da, qaıda júrsem de, uıyqtasam da, oıaý otyrsam da qasymnan eki eli qalmaıtyn kádimgi Korchýganov. Endi munymen de aırylysar kez keldi, soǵys daýyly domalatyp ákelip bir kemege tyqqan eki soldat, talaı shtormdarda daýylǵa qarsy birge alysqan eki jan, endi sol daýyldyń taǵy bir qatty quıynymen aırylysqaly tur. Ómir shirkin, ne degen ǵajapsyń, ne degen qudirettisiń, seniń ámirińe bas ımes pende, baǵynbas júrek bar ma!

Netken ǵajap, aırylar shaq, seniń jalynyń! Seniń tilsiz ystyq jalynyńdy jańa sezdim ǵoı. Korchýganovpen birge ótkizgen kúnderim meniń júregime óziniń aýyr tańbasyn sala bergen eken-aý! Kún saıyn eki júrek týysyp, eki qan tamyrdyń soǵýy birige bergen eken-aý! Osy bir soldatqa ana qursaǵynda birge bitken egizimdeı týysyp ketkenimdi osy sátte ǵana sezingendeımin, jez qarmaqpen áldekim ilip alyp, álsin-áli tartyp turǵandaı júregim shanshyp aýyrady, alys, aýyr, qandy saparǵa attanǵaly turǵan dosymnyń aldaǵy taǵdyry jez qarmaqtaı meniń júregime boılaıdy. Buryn sezinbegen, buryn baıqamaǵan osy bir kúıdi aıyrylar shaqtyń aıaýsyz da ystyq jalyny meniń tula boıyma lezde taratty, men teris qarap kózime jas alamyn, jas baladaı eńkildep jylaǵym keledi. Dosyńnan, qymbatyńnan aırylar shaqtyń lázzaty men qaıǵysy osylaı eken! Men jańa túsindim...

Korchýganov ekeýmiz bir kotelekten tamaq iship otyrmyz, olar kún bata sapar shekpek. Aspan shaıdaı ashyq, tek qana meniń júregimdi áldenendeı qaıǵy bulty sharlaǵandaı, aldymda otyrǵan dosyma ne aıtarymdy, ne dep qoshtasarymdy bilmeı qınalýdamyn, aýzymdy ashsam, kóz jasym kóldeı quıylǵaly tur. Shirkin-aı, shap berip qushaqtap, óksip-óksip jylar ma edi!

Bir mezet odan kóz aýdaryp jan-jaǵyma qaradym, ár butanyń túbinde soldattar qarýlaryn tazalap, joryq saparyna daıyndyq qamyna shuǵyl kirisipti. Kún bata bul jerden biz de attanbaqpyz.

— Komısar! Prostı mená, eslı chto, ne vspomınaıte lıhom! Mne trýdno rastatsá s Vamı...— dep Korchýganov sózderin bólip-bólip aıtty da tómen qarady. Men ushyp turyp, qushaqtap súıdim.

Kishkentaı Korchýganov, seniń júregiń netken taza edi! Múmkin seniń aldyńda meniń boryshym kóp shyǵar, múmkin men qyzý urystar ústinde seni ajal oǵyna talaı tosqan bolarmyn, keshir meni!

Kún batysymen úsh soldat bizdiń lagerden Otanǵa, bizdiń týǵan elge qaraı bet aldy, bular bizdiń uıadan ushqan úsh qarlyǵash tárizdi, jaý tylynda ólimmen arpalysyp júrgen bir top sovet jaýyngerleriniń tirshilik habaryn partıaǵa, elge jetkizbek. Jol aýyr, qaýip kúshti, qara qurttaı qaptaǵan jaý áskeriniń arasynan ótip elge jetý ekiniń biri oryndaıtyn is emes. Bul úsh jaýyngerdiń taǵdyry báıgige tigilgen, ne ólý, ne ótý! Taǵdyrdyń salar barlyq aýyrtpalyǵyn úsh soldat moıyndaryna alǵan. Endigi tilek sátti sapar, qýanyshty jol!

Uly Otan qudireti, súıikti týǵan jer, óz uldaryńdy aman saqtap, armandaryna jetkiz! Saparlaryń oń bolsyn, meniń qadirli dostarym!..

---