InfoHub Logo

Orys bilimpazdarynyń keıbiri kompleks – «ádis», keıbiri – «júıe» dep júr (ádis – metod, júıe – sıstema).

«Ádis» dep alý kerek deýshilerdiń dáleli, komplekspen oqytqanda, qubylystar bir-birine baılanysqan, paıda bolǵan, damyǵan, eńbek sharýaǵa negizdelgen túrinde túıdek zertteledi. Ǵylymda máseleni bulaısha zertteýdi «dıalektilik ádis» dep ataıdy. Bul Gegeldik, Markstiń qoldanǵan ádisi. Sondyqtan «kompleks ádisi» dep ataý kerek deıdi.

«Júıeni» jaqtaýshylardyń dáleli: tóńkeristen buryn mektepte ár pán bólek-bólek oqylatyn (ol áli de qalǵan joq). Pánderdi birine-birin aralastyrmaý, bólek oqytý tártibin «pán júıesi» dep ataıtyn. Komplekspen oqytqanda, bólek-bólek oqylatyn pánder (jaǵrafıa, jaratylys, tarıh, ana tili, esep, fızıka) bolmaıdy, bári birigip, túıdektelip otyrady. Endeshe, kompleks «pán júıesi» degen uǵymǵa tótep bergendeı, sonyń ornyna júrgendeı aǵym eken. Sondyqtan «pán júıesi» degen sózge qarsy qoıýǵa, «kompleks júıesi» dep ataý kerek deıdi.

Oǵan qosymsha, «ádis» degenge qarsy taǵy bir aıtatyny: «ádis» degen sóz kóp jerde qoldanylady, «ádistiń» mánisi ýaq, tar, ana tiliniń ádisi, esep ádisi, eńbek ádisi, tájirıbe ádisi, serýen ádisi, zertteý ádisi... degen sıaqty tolyp jatqan ádister bar. Komplekstiń mánisi bul ádistiń bárinen keń, bárinen tereń. Álgi aıtylǵan «ádister» komplekstiń balasy tárizdi. Kompleksti «ádis» desek, balalarynyń atyn ákesine qoıǵan sıaqty bolamyz. «Júıe» degen keń mándi sóz. Sondyqtan da, júıe deý kerek desedi.

Ár sózdiń dál mánisin qazaq tekserip, salt qylmaǵan, pán ataýlarynyń mańyzyn esepteı bilmegen shala-sharpy saýatty. Adamǵa mundaı bir sózge bola talasý – áýreshilik, daýkestik sıaqty kórinedi. Ǵylym jolyna túsken elge bul — áýreshilik emes, bir sózdiń mánisinen (tápsirinen) kóp nárse sheshiledi. Eski moldalar «Quran», «Muqtasar» sózderiniń tápsirine talasyp, qastasyp, keıde pyshaqtasyp qala jazdaǵanyn eske alý kerek. Moldalardyń bul dúnıege kereksiz áýreshilik bolsa da, arab sóziniń mánisi qıyndyǵy, arabtyń mádenıetti jurt bolǵandyǵy kitabynan baıqalady.

Bizge qaısysyn alý kerek: «ádisin be», «júıesin be?». Erinshegimiz ustap, enjarlansaq, «a, qoıshy sońy» deımiz de, ádisin de, júıesin de tastap, «kompleks», «komplekspen oqytý» dep júre beremiz. Erinbesek, sońǵy bilimpazdardyń aýqymyn eske alsaq, «kompleks júıesi» dep alamyz.

---