InfoHub Logo

Siz jıi tús kóresiz be? Olardyń kóbi esińizde qala ma? Statısıka boıynsha, tústerdiń 20 paıyzy ǵana adamnyń esinde qalady. Alaıda tústerdi este saqtaý qabiletin damytýǵa da bolady eken.

Túster jaıly estelik

Ǵalymdar kez kelgen adam ár tún saıyn tús kóredi degendi aıtady. Adam «Men túsimde mynany kórdim», «Men n-ret tús kórdim» degen ýaqytta, ol esinde qalǵan tústerin aıtady. «Tús kórý» degen sóılemniń ózi shúbá týǵyzady, óıtkeni tústi týǵanynan zaǵıp adamdar da bastan keshedi. Kórý beınesinen ózge, túste basqanyń bári bar, osylaısha, túste án tyńdaýǵa, gúldi ıiskeýge, taǵamdy jep kórýge nemese bireýdiń jaqyndaǵanyn sezýge bolady. Sondyqtan túnde tús kórmeıtin adamdardyń máselesi, olarǵa tústiń kelmeıtindiginde emes, tań atqan soń esterine túsire almaýynda. Mundaı másele nege týyndaıdy?

Tústerdi este saqtaı almaý máselesi teorıasynyń biri bylaı deıdi. AQSH ǵalymdary tyshqandarǵa tájirıbe jasaǵan. Tájirıbe barysynda olar neırondardyń jaǵdaıyn belgileı otyra, qaı neıron juptardyń arasynda ushtasý júretinin baqylaǵan. Sergek kezde bul proses bylaı kóringen: aldymen gıppokamptaǵy júıke talshyqtary belsendirilgen, al mıllısıkýndtan keıin onymen neokortekstegi neıron úılesken.

Osylaısha, estelikter gıppokampta túzeledi deýge bolady, al keıin qoıma – neokortekske, mı qyrtystarynyń syrtqy qabatyna ótedi. Osy eki aralyqtyń ózara árekettesý jyldamdyǵy aqparatty saqtaý senimdiligine áser etetini anyq. Ári qaraı zertteýshiler osy eki aralyqtyń tús kezinde baılanysyn qarastyrdy. Adam tústeriniń kóbin kózderdiń tez qımyldaýy kezinde kóredi dep eseptesek, dál osy ýaqytta eki qabat jıirek úıleskeni baıqalǵan. Estelikter qurylý kerek bolǵanymen, birden joq bolyp ketip otyrǵan nemese tumandanyp ketý kerek bolǵan.

Budan shyǵatyny, mı qyrtystarynyń syrtqy qabatynyń esinde tústerdiń saqtalýyna múmkindik bermeıtin tabıǵı mehanızmniń kesirinen adam kórgen tústeriniń barlyǵyn este saqtaı almaıdy. Túster jaıly estelikterdi saqtaýǵa qarsylyq qorǵanysh fýnksıasyn atqarýy da múmkin, jáne adam túster beretin artyq aqparattan arylyp otyrady. Biraq bul teorıany rastaý úshin ǵalymdarǵa jetkilikti aqparat az.

Tús kórý bıologıasy

Bıologıalyq turǵydan adam mı qyzmetiniń keıbir erekshelikterinen de tústerin este saqtaı almaıdy. Keıbir zertteýshiler jeke adamdardyń samaı men tóbe qabatynyń shekara aımaǵy basqalardykine qaraǵanda jaqsy jumys isteıdi dep paıymdaıdy. Olar bul tujyrymǵa eki tıpti – tústerin jıi este saqtaıtyn jáne múlde saqtaı almaıtyn adamdardyń qatysýymen bolǵan tájirıbeden keıin kelgen. Sońǵylardyń mıynda dál sol aımaqtyń belsendiligi tómen ekeni baıqalǵan, al birinshilerinde aımaqtyń damyǵany sonshalyqty, olar túsinde keletin aqparattyń kóp bóligin este saqtaı alatyn bolǵan. Alaıda túsinde bolyp jatqan oqıǵalardy esinde jeńil saqtaıtyn adamdarǵa beımaza jáne sergek uıqy tán, al tústerin umytyp qalatyn adamdar tynysh jáne yrǵaqty uıyqtaıtynyn baıqaýǵa bolady.

Bul málimetti rastaý úshin ǵalymdar mı bóliginiń osy túıisken jeri jaraqattanǵan adamdardy mysalǵa keltiredi, jáne dál osy zaqymdaný tústerdi este saqtaý qabiletin tolyqtaı joıǵan.

Sergek uıyqtaıtyn adamdar túnde jıi oıanady jáne uıqy kezindegi syrtqy qozdyrǵyshtarǵa ásershil keledi. Munyń bári tóbe-samaı aımaǵynyń gıperbelsendiliginiń kesirinen bolady, onyń erekshe bolýy uıyqtaǵanda ǵana emes, sergek júrgende de mıdyń kenetten qyzmet etýine ákeledi.

Uıyqtap jatqan adamdarǵa zertteý júrgizgen ǵalymdar elektroensefalografıa arqyly olardyń mı belsendiligin ólshegen. Tájirıbege qatysýshylar uıqy kezinde tynyshtandyratyn áýen tyńdaǵan, biraq keıde zertteýshiler uıyqtap jatqan adamnyń esimin aqyryn aıtyp otyrǵan. Óz atyna ár adam shamamen birdeı eleń etken, alaıda sergek adamdarǵa jasalǵan dál osyndaı tájirıbe tústerin este saqtaǵan adamdardyń atyna eleń etýi joǵary ekenin kórsetken.

Kózderdiń tez qımyldaý kezeńi (KTQ)

Tústerdi este saqtaý, kózderdiń tez qımyldaý kezeńinde barynsha iske asady dep esepteledi. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, túster adamǵa dál osy ýaqytta kiredi. KTQ-kezeńderiniń uzaqtyǵy men jıiligi tún boıy uzaryp otyrady: aldymen on mınýttan aspaıtyn uıqynyń eń qysqa birinshi kezeńi bolady, al eń sońǵy uıqy eki saǵatqa deıin sozylýy múmkin.
Tús kórýdiń ózine keletin bolsaq, KTQ kezeńinde birneshe tús kirýi múmkin, jáne olar bir-birinen ýaqytsha oıanýmen ajyratylady – dál osy sátte tústi este saqtap qalýǵa múmkindik joǵary – tipti tústi egjeı-tegjeıine deıin jazyp alýǵa da bolady. Eger tús neokorteks aımaǵyna «jazylyp» úlgerse ǵana, tús jaıly es saqtalyp qalýy múmkin. Kerisinshe jaǵdaıda, siz sońǵy túsińizdi ǵana este saqtaı alasyz.

Tústerdi este saqtaýdyń ne qajeti bar?

Bizdiń aǵzamyz keıbir kezde tústerdi este saqtaı almaıtyndaı jaralǵan. Biraq olardy este saqtaýdyń ne qajeti bar? Qazirgi kezde aıan beretin túske senetinder azaıyp keledi, sonymen qatar tús boıynsha boljam jasaıtyndar da kemde-kem. Freıdıan tujyrymdamasy, adam esinde qalǵan tús bólshekteri – eń mańyzdy dep sanaıdy, al qalǵan «báseńki» tústerdi zertteýdiń esh máni joq. Alaıda tústerdi este saqtaýǵa sebep te bar eken.

Tús zertteýshi orys ǵalymy V. Gromov túster adam oıanǵan soń onyń emosıonaldy jaǵdaıyna áser etedi dep paıymdaıdy: «Jaman tús kórgen soń adam ózin nashar sezinedi, al jaqsy túster kerisinshe kóńil-kúıin kóterip, ózine senimdilik pen sergektik syılaıdy». Bar másele, eger adam óziniń jaman tús kórgenin umytyp qalsa, kúniniń nege sátsiz ótip jatqanyn jáne kúni boıy nege kóńilsiz júrgenin bilmeı qalatynynda.

Sol sebepti, alańdaýshylyqtyń sebebin saralaý barysynda jaman tústiń áserinen degen paıymdaý arqyly aǵzamyzǵa artyq salmaq túsirmeýge tyrysýǵa bolady. Sonymen qatar, tústerdi este saqtamaýdan kóp bola bermeıtin jáne óte sırek kiretin jarqyn tústerdi jiberip alýymyz múmkin nemese ómir boıyna keremet áser etetin sanaly tústerdi de umytyp qalýymyz múmkin.

Tústi qalaı este saqtaýǵa bolady?

Tabıǵı kedergilerge qaramastan, adam jınaqtalyp, tústerdi este saqtaýǵa kúsh sala alady. Aıta keterligi, tústerdi este saqtaý úshin artyq ýaıym bolmaý kerek jáne birshama kúsh salý qajet.

Aldymen oıatqyshyńyzdy selt etip oıatpaıtyndaı kúıge keltirińiz. Oǵan qosa uıqyńyz qanyq bolýy kerek – uıqyly-oıaý adamnyń túsin este saqtaýy ekitalaı. Oıana salysymen basqa jumystaryńyzdy oılamaı, birinshi kezekte «Túsimde ne kórdim?» dep oılaýyńyz kerek.
Kózińizdi jumyp, árbir fragmentterin eske túsirý úshin biraz ýaqyt jatý da artyq etpeıdi. Keıin dápterge túsińizdi jaza bastańyz, osylaısha usaq bólshekteri de esińizde túse bastaıdy. Keıde tústerdiń umytylǵan bólshekteri túnde, jatarda eske túsýi múmkin.

Eger tústerdi tabıǵı jolmen este saqtaý iske aspasa, onda túster kúndeligin júrgizýge bolady. Onda tús kórýshi tústeriniń sújetterin ǵana jazyp qoımaı, olarǵa tán belgilerdi de jazý kerek. Osylaısha tústerdi jikteýge de bolady, bul onyń keıin este saqtaýyna kómektesedi. Kúndelik júrgizý túni boıy kirgen tym quryǵanda bir tústi este saqtaýdy ádetke aınaldyrady. Alaıda bul shegi emes. Jaqsylap jattyqsa, tús ishinde uzaǵyraq júrýge, jeti-segiz tústi este saqtaýǵa bolady. Osylaısha segiz saǵat uıqy maǵynaly mánge ıe bola bastaıdy. Degenmen mundaı shamadan tys este saqtaý mıdyń aqparatpen asa qanyǵýyna sebep bolýy múmkin.

Qalaı bolǵanda da, tústerdi jazatyn kúndelik júrgizý sizdi qyzyqty jáne este saqtaýǵa turarlyq túster kórýge ıtermeleıdi, sondyqtan tústerdi este saqtaýǵa tyrysý prosesine úlken qulshynyspen kirisý qajet. 

---