InfoHub Logo

KOMPLEKS TAQYRYBY QANDAI BOLÝ

1.Taqyryp kezdeısoq bolmasyn, onyń mánisi: ne bolsa sońy taqyryn qyp ala salma degen sóz. Komplekstiń taqyrybyn toǵyzdyń basyna: atqa, jambyǵa, qundyzǵa salystyryp edik qoı, toǵyz jasaǵanda. Kez kelgen buıymmen bastata salmaıdy. Tańdaıdy, talǵaıdy, irikteıdi, suryptaıdy, «bas» bolýǵa osynaý olqy bolmas degen nárseni alady.

Bul sıaqty taqyryp programnyń bas pikirine – eńbekke sol bólimdegi balalardyń múddesine, jasyna, maǵlumatyna qaraı tańdatý kerek.

2. Taqyryptyń bólimderi (taraýlary) birine-biri jalǵasyp, tirkesip, teteles kep otyrsyn, shatasyp, aralasyp, bylyǵyp ketpesin, qundyzǵa tirkeý shapan, oǵan tirkeý komzol, oǵan tirkeý kóılektik shyt, oǵan tirkeý yshtandyq 4 kez kirton, oǵan tirkeý oramal... degen sıaqty, bólimderiniń arasynda jaqynnan alysqa qaraı, azdan kópke qaraı, bútinnen qıqymǵa qaraı, syrttan ishke qaraı, úlkennen kishige qaraı jaǵalaıtyn bir tártip bolý kerek.

3. Taqyryp pushyqtyń tanaýyndaı, tynystar bolmaı, bilimniń ár taraýynan maǵlumat bergendeı, jan-jaǵy keń sýat kóldeı bolý kerek.

Partany», «shákirtti» taqyryp qyp alsaq, onyń sýaty tar bolady, odan bilim taratýǵa kelmeı qalady, «lampy», «shylym», «ot» , «samaýryn», «kúkirt», «jip» sıaqty ýaq nárseni taqyryp qylsaq odan da soraqy bop shyǵady. Pushyqtyń tanaýy naǵyz solar bolady.

Taqyryp qolma-qol maǵlumat berip, balanyń bilimin iske oranyn arttyrǵandaı bolý kerek. «Kompleks», «pánge» qarsy qoıylǵan sóz bolǵandyqtan, nárseniń soqa basyn ǵana emes, ómirdegi nárselerdiń túıdegin tolyq zertteý kerek. Bir, ekinshi kishkene taqyryptarǵa qaırańdap, oqýdyń kólemin taryltý balanyn tabıǵatyna da qıyn soǵady. Tusaýly maldaı, balanyń qol-aıaǵy bir ýys bop, typyrlap, tyrbańdap qalady. Muǵalimniń tynysy tarylatyny óz aldyna.

4. Taqyryp barlyq balany jumysqa etpettep jumyldyrǵandaı, bárine de qyzyq, bárine de qyzmet tabylǵandaı bolsyn.

Daıyn maǵlumatty muǵalim aıtyp berip, balalar jadaǵaı otyryp, tańdaǵandaı bolmasyn, muǵalimniń járdemimen ómir máselesin bala ózdiginen oılap, izdenin sheshkendeı bolsyn.

5. Árbir taqyryp ózge taqyryptar qatarynan oǵash, sheshek shyqqan úıdeı ońasha turmasyn. Barlyq taqyryp kógenniń burshaǵyndaı tizilip, ol tiziliste belgili tetelestik bolsyn.

6. Bir taqyrypqa kerekti, kereksiz kóp derekterdi shoqpyttap tyǵyp, taqyryptyń basynan asyryp tunshyqtyrmasyn. Basy taqyryptan, kindik pikirden alystap, qıaǵa shyǵyp ketpesin, artyǵynyń bári qyrnalyp, alyp tastalsyn.

7. Taqyryp tańdap alyp, ony jumystaǵanda jattyǵý esep, til ustartý, jazý, oqý, eńbek qylý, óner jasaýy derekteri jetkendeı tolyq bolsyn (barlyq sabaq ýaqytynyń 40 prosenti nemese teń jarymy jattyǵý jumystaryna arnalǵany jón).

TAQYRYP NESHE KÚNDİK BOLÝ JÓN

«Pálen kúnge bir taqyryp alynsyn, odan artyq ta, kem de bolmasyn» dep kesip-piship aıtý aǵat. Úıtkeni barlyq taqyryptardy bir qalypqa soqqandaı qyp jasaý múmkin de, durys ta emes. Keıbir keńirek, kólemdirek, kompleksti jumystarǵa ýaqytty molyraq salý kerek. Kishirek taqyrypqa ýaqytty da shaǵyndap alý kerek bolady. Áıtse de osy kezdegi tájirıbelerge qaraǵanda, komplekstiń eń úlkeni eki aılyq, eń azy aptalyq bolyp basylyp júr.

Keıbir orys mektepteri 3 aıǵa (80 oqý kúnine) laıyqtap, 1-nshi jyly mynadaı taqyryptardy alady eken:

1. Balanyń mektepten burynǵy ómiri

2. Mektep pen tanysý

3. Balalardyń saýlyǵyn saqtaý

4. Oktábr tóńkerisi

5. Qysqa daıyndaý

6. Balanyn qysty kúngi tóńiregi

7. Toqsan (semestr) tıanaǵy – kórme.

Eseptesek, eki aptaǵa bir taqyryptan keledi.

Keıbir mektepter oqý jylyna barlyǵy 14 taqyryp alyp júr. Oqý kúnderin dál jeti aı dep eseptegende, munda da eki jumaǵa bir taqyryp ornaǵan bop tabylady.

Keıbir mektepter 2 jylǵa 21 taqyryp arnaǵan. Qandaı-qandaı deseńiz mynadaı: 1) Kúz, 2) Kúzgi qala, 3) Qysqa daıyndalý, 4) Meskóm, 5) Sovet, 6) Adamnyń qysqy ómiri men eńbegi, 7) Kóktem, 8) Úı, qyr haıýandary, 9) Astyq, 10) At (?), 11) Sıyr (?), 12) Jolbarys, 13) Qustardyń ómiri, 14) Orman, 15) Baý, 16) Qaıyń (?), 17) Qala (?), 18) Kishkene qala (?), 19) Qala – mádenıet oshaǵy, 20) Shoıyn jol – qala men dalanyń eńbek qatynasy (?), 21) Tóńkeris meıramdary.

Bul taqyryptardyń ishinde tym ýaqtap ketken, qolaısyzdary bar, máselen, suraý belgileri qoıylǵan: «at», «sıyr», «jolbarys», «qaıyń», «qala», «kishkentaı qala», «shoıyn jol qala men dalanyń eńbek qatynasy» degen taqyryptar ári ýaq, ári taqyryp shartyna kelmeıdi, ári qaıtalama bop ketken.

Bizdiń «jańa mektepte» buzylǵan qazaq programynda birinshi jylǵa 8 kompleks (taqyryp), ekinshi jylǵa 7 taqyryp alynǵan.

I jyldyq taqyryptar:

1. Mektep, bala, úı ishi (3 juma).

2. Kúzgi jaratylys (3-4 juma)

3. Mektep jáne úı ishiniń kúzgi jumysy (3-4 juma).

4. Qys túsýi (3-4 juma).

5. Qysqy turmys (4 juma).

6.Qys maldyń tirshiligi (2-3 juma)

8. Jazǵyturǵy turmys (?)

II jyldyq. taqyryptar:

1. Jazǵy turmys (2 juma)

2. Aýyldyń kúzgi jumystary (4 juma)

3. Qys túsý (4-5 juma)

4. Úı haıýandary (3 juma)

5. Aýyldaǵy qysqy turmys pen eńbek (4-5 juma)

6. Jazǵy turǵy bet alý (3-4 juma)

7. Aýyldyń jazǵyturǵy jumystary (4 juma)

Bul taqyryptardyń qolaıly, qolaısyzdyǵyn sóz qylmaǵanda, áýelgi tómengi suraýlardy sheshýimiz kerek.

1.Elde oqý qaı aıda toqtalyp júr? Kópshiliktiń jaýaby: Apreldiń 15-20-ynda, azynyń qala mańyndaǵylardyń jaýaby: maıdyń birinde toqtalady.

2.Elde oqý qaı aıda bastalyp júr? Kópshiliktiń jaýaby: Oktábrdiń birinen bastalady.

3.Qys ortasyndaǵy – jańa jyldy, jazǵyturǵy – marttaǵy meıramdardy meıram qylasyńdar ma? Oqytasyzdar ma? Kópshilik: oqytamyz.

4.Oktábr meıramyn, Qazaqstan Respýblıkasy qurylǵan kúndi, Lenın ólgen kúndi, Parıj komýnasyn, Naýryzdy, Aıtty, jumalardy eseptemegende barlyǵy neshe kún oqý bolady? – Eseptesek, dál alty aı oqý bolady eken.

5.Kompleksti qoldanǵandardyń neshe kúnge bir taqyryp aldyńdar? – Bir aptaǵa, eki aptaǵa bir taqyryptan.

6.Kompleks taqyryptary az kúnge arnalǵany ma? Kóp kúnge arnalǵany ma qolaıly? – Ozsa eki aptalyq, áıtpese bir aptalyq bolǵany qolaıly.

TÚRKİSTAN JAǴYNDAǴY MEKTEPTERGE

LAIYQTALǴAN TAQYRYPTAR

Túrkistan jaǵyndaǵy elderdiń turmys, kásip jaǵdaıyn eske alyp, keńesip otyryp jasaǵan taqyryptarymyz sońǵy boldy (bul taqyrypshalardyń jalǵyz-jarymy bolmasa, kóbi bilim ordasynyń programyndaǵy taqyryptardyń taraýy esepti).

I jylǵa

1. Balanyń mektepten burynǵy ómiri (1 juma). Oktábrdiń 1-7 deıin.

2. Mekteppen tanystyrý (1 juma). Oktábrdiń 7-15-ne deıin.

3. Balanyń saýlyǵyn saqtaý (1 juma). Oktábrdiń 15-21-ne deıin.

II. 4. Kúzgi turmys (2 juma). Oktábrdiń 21-nen 13 noıabrge deıin. Oktábrdiń meıramy (3 kúndik) taqyrypsha osyǵan kiredi.

5. Qysqy tam (1 juma). Noıabrdiń 13-20.

III. 6. Qys basy (2 juma). Noıabrdiń 20-5 dekabr.

7. Soǵym soıý (1 juma). Dekabrdiń 5-12.

8. Qysqy jaratylys (?) (1 juma). Dekabrdiń 12-18.

9. Sýyqtan saqtaný (1 juma). Dekabrdiń 18-24.

10. Maldyń kútimi (2 juma). Dekabrdiń 24-6 ıanvar.

11. Qysqy úı tirshiligi (1 juma). 6-13 ıanvar.

12. Balalardyń qysqy eńbegi, ermegi (1 juma). 13-20 ıanvar. Lenın azasy (3 kúndik). 20-23 ıanvar.

13. Qysqy ań, balyq aýlaý (1 juma). 23-30 ıanvar.

14. Aryq-turaq maldy kútý (2 juma). 1-14 fevral.

15. Qys aıaǵy (2 juma). 14-20 fevral.

16. Eginge daıyndalý (2 juma). Marttyń 1-14.

17. Jazǵyturǵy turmys (2 juma). 14-28 mart.

18. Mal balalaý (1 juma). 26 mart - 5 aprel.

19. Kóshi-qon qamy (1 juma). 5 -12 aprel.

20. Jazǵy jaratylys (2 juma). 12 -26 aprel. Maı meıramy (4 kún). 26-30 aprel.

Bul taqyrypshalardyń ishinde 3 aptalyq bop jasalǵan jalǵyz-aq «Kúzgi turmys». Onyń ishinde de oktábr meıramy kirgendikten 2 jumalyq bop shyǵady. Ózgesi bir jumalyq, 2 jumalyq, qolaısyzyraq bop alynǵan taqyryp «Qys basy» men «Qysqy jaratylys», ekeýinde de qysqy jaratylys jóninen sóılenip qaıtalama bolýǵa, materıal tabylmaýǵa múmkin. Úıtkeni eńbek týraly ózge taqyrypshada kóp sóılenedi. İs júzinde baıqap, qolaısyz kelse, ózgertýge baılastyq. Bulardyń ishinde qaıtalama bop kelgen bir-eki taqyrypsha bar. Onyń biri «Balanyń saýlyǵyn saqtaý» men «Sýyqtan saqtaný», endi biri «Maldyń kútimi» men «Aryq-turaq maldy kútý». Bastapqy týraly eskertetinimiz, bilim ordasynyń programynda «Densaýlyq» týraly bólek taqyryp bolmaıtyn, densaýlyq jaıyn ár taqyryp tusynda eskertip, is júzinde istetip otyrý kerek delingen. Sol qaıtalaı berýdiń ómir júzinde balany mezi qylatyn tárizdi bir, ekinshi, densaýlyq jaıyn bólek taqyryp qyp qaza bermegen soń, eleýli bolmaıtyn, balanyń esinde qalmaıtyn tárizdi. Balalardy kúnde baqylap, qunttap otyrý ózi basqa, onyń ústine saýlyq saqtaýdy aıryqsha taqyrypsha qylsaq ta, kóp bolmaıdy destik. Sondyqtan alǵashqy kezde saýlyq saqtaýdyń jalpy sharttaryn bildirýge, «Balalardyń saýlyǵyn saqtaý» degen taqyrypshany aldyq, qys túsken soń, sýyqtan saqtanýdyń jan-janýarǵa, bala túgili úlkenderge de kerektigin, zıanyn, saqtaný jolyn bildirýge «Sýyqtan saqtaný» degen taqyrypshany aldyq. Maldyń kútimin eki ret alǵan mánimiz: alǵashqy taqyrypshada jalpy maǵlumat berigi, ekinshi taqyrypsha kezinde janýardyń qysańdaıtyn jaǵynda balalardy qolma-qol aralastyrý kerek. Ol kezde odan úlken naýqan joq degendikten edi. İs júzinde qolaısyz tabylsa, ony da ózgertý kerek.

Munda keıbir usaq meıramdar kórsetilmeıdi. Ony muǵalimderdiń óz qaraýyna, turmys jaǵdaıyna qaldyrdyq.

Endi II jylǵa arnalǵan taqyrypshalarǵa keleıik.

II j y l ǵ a

I. 1. Jıyn-terin (2 juma). Oktábrdiń 1-15.

2. Kúzgi jaratylys (1 juma). Oktábrdiń 15-21.

3. Qala men aýyldyń aıyrbasy (1 juma). Oktábrdiń 21-28.

4. Qora-qopsyny óńdeý (1 juma). Oktábrdiń 23-3 noıabr. Kúıek baılaý (3 kúndik). 5-7 noıabr.

II. 5. Mádenı ósimdik (qoza, saly, kendir, maıkene, dermene), jıyn-terini (2 juma). Noıabrdiń 7-21.

6. Aýyl (2 juma). Noıabrdiń 21-6 dekabr.

III. 7. Aýyldaǵy áleýmet uıymdary (3 juma). 6-26 dekabr.

8. Aýyldaǵy qol óneri men kásip (2 juma). Dekabrdiń 26-10 ıanvar.

9. Úı haıýandary (2 juma). 10-24 ıanvar.

IV. 10. Maldy juttan saqtaý (2 juma). 24 ıanvar -7 fevral.

11. Egin jabdyǵyn qamdaý (2 juma). 7-21 fevral.

V. 12. Eginge úkimet járdemi (1 juma). 21-28 fevral.

13. Kúnniń jaratylysqa áseri (1 juma). 1-7 mart. Marttyń 8, 12, 18, 22, 23 — meıramdar. Bul meıramdar arasynda egiske «kón», «topyraq tógý», (9-12), «kóshet egý» (13-18) – taqyrypshalar.

14. Baý-baqsha jumysy (1 juma). Marttyń 23-31.

VI. 15. Maldyń túrli aýrýlary (1 juma). Apreldiń 1-7.

16. Aryq shabý (1 juma). Apreldiń 7-15.

17. Jyldyq jumystyń jıyntyǵy. Jańa jazǵy daıyndyq (2 juma). Apreldiń 15-30.

Kúıek baılaý», «Egiske kón-topyraq tógý», «Kóshet (aǵash) egý sıaqty 2-3 kúndik taqyrypshalardy sanamadyq.

Bul taqyrypshalardy eńbek túrlerin: jıyn-terin, egin salý, aryq qazý, salyq jınaý, baý-baqsha jumysy sıaqtylardy jergilikti muǵalimderdiń kórsetýi, aıtýy, uıǵarýy boıynsha árbir naýqannyń kezine keltirip aldyq. Laıyq kelmegender bolsa, muǵalimder ózderi aýystyrmaqshy. Bilim ordasynyń taqyryptary orny aýysyp kelgeni oqa emes dep oıladyq. 

---