InfoHub Logo

Árbir kompleksti jumystaǵanda, muǵalimniń eskeretin nárselerin kórsetip ótken teris bolmas edi, qalaı, nege zer salý keregin bilip otyryp is qylar, aıanysh sol, onyń bárin jaza berýge kitapshamyzdyń kólemi kótere almaıdy. Sondyqtan tek úlgi úshin birneshe kompleks jaıynan azyraq aıtqaly otyrmyz.

Birinshi jyly kóbinese kompleks úı ishi jaıynan bolyp keledi. Úı ishindegi adamdar, olardyń jasy, eńbegi, úı turmysy, úı haıýandary, qysqy tam, soǵym soıý, sýyqtan, dertten saqtaný... sıaqtylar, – bári de balanyń úıdegi ómirimen baılanysty. Sondyqtan osy jaqynnan eskertkendi durys kórdik.

Úı ishi tárbıesi mektep tárbıesine dáıim qaıshy kep otyrady. Áke-sheshesi balasynyn til alǵysh, kóndik, kómekshi bolǵanyn kókseıdi, jazdyqqa, zorlyqqa qarsy turatyn adam bolǵanyn qalamaıdy; mektep balany qur kóndik, ynjyq qylmaı, óz betimen is basqaratyn ǵyp, jaýyzdyqqa qarsy turatyn, talas-tartys adamy ǵyp tárbıeleý kerek. Úı ishi balany ózimshildikke úıretse, mektep ǵylym úıretý kerek. Úı ishi balanyń aıaǵyn tusap, saltqa-ǵurypqa baǵyndyrmaq bolsa, mektep balanyń oılaýyna, isteýine erik berýdi arman qylý kerek.

Osy kúni kim ústem? Kim jeńip otyr? Mektep pe, úı ishi me? Mektep jeńip aldy dep aıta almaımyz. Úı ishindegi eski ádeti, eski qulyq-minezi áli jýan tamyrly jatyr. Ómirdiń jańa túrinen jańa sana artta qalyp qoıyp otyr. Bul kúngi bala «eki ottyń arasynda» úı ishi balaǵa dinshildik sanasyn sińirem den arpalyssa, tóńirek (mektep) ony joıýǵa tyrysady, úı ishi qara basyndy, bizdi» oıla, «paıdańdy basyńa qyl» dese keńes jurtshylyǵy balanyń kópke paıda keltirgenin, qoǵamdyq sezimi jetilgenin tileıdi, úı ishi úlkendi syılaýdy, qurmetteýdi kerek qylsa, «bedelge tabyn» dese, tóńirektegi ómir olarǵa baǵynba, qarsy bol dep úıretedi. Bul kúngi turmys balaǵa adym saıyn jańa máseleni týǵyzyp, sony shesh dep, ne myna jańa jolǵa tús, nemese bizdiń aramyzdan ket dep otyr. Sondyqtan úı ishimen baılanysqan kompleks eski ómirdiń jaman ádetterin joıýǵa, jańa turmystyń jaqsy sanasyn ornatýǵa jumylýy kerek. Kıim, tamaq, baspana jaǵynan áńgime qylǵanda, olar jaıynan tek bilim maǵlumat berip qana qoıý emes, shama kelgenshe balaǵa ózindik, qoǵamdyq, tazalyq, saýlyq daǵdylaryn úıretýge tyrysý kerek. Taqyrypty jumystaǵanda, jalań, qurǵaq bilim berip qana qoımaı, balaǵa dúnıe tanyǵandaı belgili pikir, turmysqa kerekti daǵdy ornatýymyz kerek. Jalań áńgimemen, qurǵaq sózben eski jumystyń tortasyn joıýǵa bolmaıdy. Jańa turmysqa balalar belsene kirisse, ózi istegishtik, janyna shyǵaryshtyq, tóńkerisshildik rýhynda tárbıelense, úı ishiniń eski saltyna quldyq, kúndik sarqynshaǵyna qarsy turatyn bolady. «Úı ishi» degen kompleksti jumystaǵanda sońǵy kezeńderdi eskerý kerek:

1. Balalardyń úıdegi ermegi, oıyny.

2. Úı haıýandary.

3. Úı ishi men eńbek.

4. Úı ishindegi din, ádet, yrym-jyrym.

Birinshi taqyrypshany balalardyń úıdegi aldanyshy-jaıynan birneshe áńgime qurýdan bastaǵany jón. Balanyn óz aldanyshy ózine ózgeden jaqyn, tanys, qyzyqty. Bul taqyrypsha az-maz hat tanyǵanda bastalsa, tym jaqsy. Áýeli óleń oqyp, jattasa da jaraıdy. Sodan keıin kim ne isteıtini, qandaı oıyn oınaıtyny sóz bolady. Ol áńgimelesýdiń mazmunyn balalar qysqasha jazady, jazǵanyn sýretteıdi. Sýret balanyn úıdegi aldanyshy jaıynan este qalǵan nárseniki bolý kerek. Erteńine úı ishi adamynyń biri ne isteıtini týraly áńgime bolady: úıde kim ertegi aıtatyny, kim ne oqıtyny, ózi ne oqıtyny suralady. Balalar oqyǵan kitaby, estigen ertegisi jaıynan birine-biri áńgime qurady. Sodan keıin birnesheýi súıetin ertegisin, oqyǵan kitabynyń mazmunyn sóılep beredi. Keıbir jaqsy kóretin óleńin aıtady. Ekinshi kúni ár bala úıde súıip oqıtyn kitabyn ákelip, muǵalim ondaǵy birneshe áńgimeni oqyp beredi.

Keıbir áńgimeni oqýdan jumbaq sheshý, jumbaq aıtysý týyp ketedi. Muǵalim de jumsaq aıtyp, sheshkizedi. «Pálensheniń sýreti» degen áńgimeden kim úıinde qandaı sýret salatyny, qalaı, nemen salatyny sóz bolady. Sodan balalardyń sýret salǵysy keledi: bireý qysqy kórinisti, bireý otty, bireý balany salady. Álde bir qýyrshak týraly áńgimeden qýyrshaq isteý bastalyp ketýge múmkin («bul áıel balalar kóp oqıtyn mektepte»). Álde bir tetik jaıynan sóz bolǵanda, balalar saǵattyń nelikten júretinin, qalaı jasalǵanyn, gırambapannyń (gramafonnyń) nelikten sóıleıtinin suraýy múmkin. Ondaı rette muǵalim bala túsinerlik qyp jaýap berý kerek. «Saǵatta serippe bar. Ol — asyl temir. Jas shybyqty eki basyn ıip ustap, qoıa berseń, jazylyp ketedi ǵoı, sol sıaqty asyl temirdi qoshqardyń múıizindeı ǵyp, shıyrshyqtap qoıǵan. Shıyrshyǵy jazylǵansha, keńeıgenshe serippe «sirese beredi de, dóńgelekterdi qozǵaıdy, sodan baryp tili aınalady»... degen sıaqty túrde. Alǵashqy jyldar úı haıýandary týraly áńgime jıi kelip otyrady. Úı haıýandary men balalar kóp aınalys qylady ǵoı. Bul taqyrypty ótkende, kúnde bir haıýan jaıynan áńgime qylady. Ol áńgimeniń arty sóılesýge aınalady: kimniń úıinde qandaı maly, ıti, mysyǵy barlyǵy sóz bolady. Balalar ol haıýandardyń túrin, túsin, qylyǵyn sóıleıdi. Aıaǵynda árkim ár haıýandy baqylaýdy moınyna alady. Qalaı baqylaý, nesin baqylaý týraly suraýlar bolý kerek. Mysaly: sútti sıyr men sútsiz sıyrdyń jelini, emshegi, baýyr tamyry, júni, qaryny, moıny, quıryǵy qandaı bolatynyn baqylańdar. Sıyr saýǵanda qaıtedi? Súziskendegi túri qandaı bolady? Toıǵanda ne isteıdi? Qoryqqanda qaıtedi degen sıaqty. Nemese: ıt aıtqandy, buıyrǵandy uǵa ma? Adamǵa tez úıir bola ma? Adamǵa qandaı dostyq qylady? Qasqyr kórgende qaıtedi? Bóten ıt neni kerek qylady. Ashtyqqa neshe kún shydaıdy? Qaı jerde tamaq, jemtik jatqanyn nesimen biledi? Sony baqylańdar deýge múmkin, balalar birneshe kúnnen keıin baqylaǵany týraly baıandama qylady. Ózgeleri tyńdap, qatalary bolsa, aıtysady, suraý beredi. Úı ishi adamdarymen olardyń eńbegi jaıynan beriletin jumys mynaý sıaqty bolýǵa múmkin.

1) Kimniń úıinde qandaı adamdar barlyǵy jaıynan áńgime oqý, sóılesý. Haıýandar týraly birneshe áńgime oqý; «árkim óz qamy», «ákem ekeýmiz», «qasqyrdyń bóltirigin baýlý», «búrkit pen mysyq», «torǵaı» degen syqyldy sýret salý. Keńestiń qorytyndysyn jasaý, kóshirý.

2) Kim neshede? Áńgime oqý. Klastaǵy balalardyń boıyna qarap dıagram saldyrý. Úı adamdarynyń jasyna qaraı dıagramm. Kim neshe jasqa kelgeni jaıynan kúres. Ár haıýannyń balany neshe aı kóteretini, balasy qansha ýaqytta er jetetini jaıynan keńes, er jetken dep kimdi aıtý kerek, ár haıýan qansha jasaıtyny týraly dıagramm, másele (esep), adam men mal basyn qalaı asyraý jaıynan keńes. Oqý, sýret.

3) Kim úıinde ne isteıdi? Áńgime jazý, sýret.

4) Bala men shalǵa ne jumys istedi? Barlyq balalar nege jumys qylmaıdy. Bala bitken oqı bile me? «Balalyq kúnniń», «Ápenniń bala kúni», «Áýestenseń, úırenesiń» degen sıaqty áńgimeler oqý, qorǵansyz balalar týraly da áńgimelesý, áńgime oqý. Olarǵa járdem berý joldary. Úkimettiń qorǵansyzdar qamyn jeýi: balalar ottyǵy, balalar baýy, mektebi, jetimhana, balalar baýyna serýen.

5) Adamdar aıyrbasty ne úshin qylady? Eńbekti úılesip isteý, buıym aıyrbastaý jolynan jaı maǵlumat. Aıyrbasta dáıim ádildik bola ma? Neni aıyrbastasady? Balalar arasyndaǵy aldaý, qýlyq, keńesý. Oqý kimniń tirshiligine kerek? Neniń baǵasy qandaı? Másele.

6) Aqsha qaıdan shyǵady? Ony kim isteıdi? Aqsha túrlerin jınaý.

7) Jurttyń bárinin tabysy birdeı me? Nege ártúrli. Ata-teginiń biliminiń, óli buıymnyń, aqshanyń (kapıtaldyń) mánisi. Keńesý esep. Dıagramm. Keńes úkimetiniń jalpyǵa, qara sharýaǵa, alpaýytqa, kapıtanǵa kóz qarasy. (Ekinshi jyly bul máselelerdi aýylmen baılanystyryp zertteımiz).

Kimniń qandaı sandary bar degen áńgimeden keıin, ár bala mynaý sıaqty nárseler jazady:

«Meniń úıimde... kisi bar: ákem, apam, kári ájem, eki inim, bir ápkem...».

«Ákemniń aty... apamnyń aty... ákem 48-de».

«Apamnyń aty... naǵashy apamnyń aty... apamnyń jasy 40-ta». Osy jazýlarǵa qarap, kimniń úıinde jan kóp, kimdikin de az ekenin salystyrýǵa dıagram jasalady. Sol sıaqty balalar kimniń áke-sheshesi barlyǵyn, kimniń ákesi ne sheshesi ǵana barlyǵyn, kimniń júde jetim ekenin bilip, taǵy dıagramm jasaıdy. Aýyldaǵy kisilerdiń kimi qaıda, ne jumysqa bara jatqanyn anadaıdan (áınekten) kórsetip tapqyzamyz. Áke-sheshesi úıde ne isteıtinin sóz qyp, ákesi joq balalar sheshesimen birigip jumys qylatynyn da aıtady. Balalarǵa mynadaı suraýlar berýge múmkin. Ákeń ne kásip qylady? Sheshen ne isteıdi? Kim jumys qylady? Qaıda? Jumysqa jaramaıtyn adam qansha? Kárileri nesheý? Balalar nesheý? Aýrý adam qansha? Osy derekterge súıenip, klastaǵy barlyq balalardyń maǵlumaty jınalady:

1. Nesheýiniń ákesi jalshy, dıqanshy, qyzmetshi;

2. Nesheýiniń sheshesi qyzmette, nesheýiniki úı sharýasynda?

3. Úılerindegi jumysqa jaramdy, jaramsyz, (jasy, kárisi, aýrýy) adam qansha?

4) Balalardyń qanshasy eńbekshi, qanshasy eńbeksiz tekten. Osylarǵa qarap dıagram jasady. Bul maǵlumattar janas din jaıynan, teris nanym, yrym-jyrym jaıynan sóz qylamyz. Úı ishi kóbine balany jyn, saıtan, peri, albasty dep qorqytady, áýlıe, perishte... bar dep nandyrady. Baıǵa qydyr darydy, sýǵa ketip bara jatsań, İlıas paıǵambar qoldaıdy, balany Baba túkti sháshti áziz beredi, sıyrdy Zeńgi ata baǵady, qoıdy Shopan ata saqtaıdy... Kún kúrkiregende perishte saıtandy atady, jandy ázireıil alady, kórde mákir-núkir tergeıdi, qorqap bolady degen sıaqty. Ondaı nyshandarǵa qarsy ǵylymnyń tapqanyn, tájirıbesin, jaratylys syryn úıretý kerek. Mundaı máseleni mektepte qalaı qozǵaý kerek: 1) Dinge, teris nanymǵa qarsy jumysty, úgitti kúndegisin kúnde úzbeı isteý kerek pe? Joq, balalar ózi suraǵanda, kezi kelgen jerde, áńgime arasynda «nem qylady» ǵyp túsindire kete berý kerek pe? 2) Qalaı túsindiremiz: jalpy ǵylym kózimen qarap, salqyn qanmen, ádil túsindirý me? Úzbeı, úrdis túsindirý balalardyń maǵlumaty molaıǵan kezde, 4-inshi jyldardan bastap bolý kerek. Alǵashqy jyldar kez kelgen jerde, balalardyń suraǵan jerinde túsindire bergen jón. Joǵarǵy klastarda «jer men kók» degen sıaqty kompleks bolyp, tóńirektegi jaratylys qubylystaryn uǵyndyrý kerek. Al osy kúngi jańa kitap, gazet-jýrnal, mektepter, jańa adamdar ázeri azdy-kópti balalarǵa da tıgen bolý kerek, eski yrym-jyrymdardyń jalǵandyǵyn balalarǵa túsindirýi qalýy kerek. Sondyqtan óte úgittep, qyzyp ketpeı-aq ǵylymı kózben qarap, jaı túsindirse de jetedi.

---