InfoHub Logo

Eger dúnıe júziniń jurtshylyǵynan arǵy-bergi zamandarda jer betinde jaryq kórgen tańdaýly ázil-kúlkili shyǵarmalardy atap berýdi surar bolsaq, búginge deıin bas-aıaǵy bes-on ǵana kitap baryn kórer edik. Al men áńgime etkeli otyrǵan shyǵarma búginge deıingi eń áıgili ázil-ájýa dúnıelerdiń bárin belden bir-aq basyp kete barady. Ázil-ájýa álemindegi naǵyz uly shyǵarmanyń osy ýaqytqa deıin elep-eskerilmeı jatqanyna óz basym jaǵamdy ustap tań qalamyn.

Bizde alýan túrli resmı jazbalardy, onyń ishinde memlekettik departamentterdiń, mýnısıpaldyń vedomstvolar men mekemelerdiń nusqaý-keńesteri men basqa da dokýmentterin oqıtyn ádet joǵy barshamyzǵa aıan. Nusqaý-keńes bolyp tabylatyn jańaǵy shyǵarmanyń oqyrmandar qaýymynyń nazaryna ilikpeı kele jatqany da tek sondyqtan. Iá, ázil-syqaq shedevrin ázirshe eshkim oqymaǵany ókinishti-aq! Shirkin-aı, eger oǵan aıqaılatyp at qoısa, ishine sýret salyp túryp súlý múqabamen basyp shyǵarsa, onyń tipti bizdiń taqyr kedeı elimizde de ondaǵan myń danasy áp-sátte tarap joq bolaryna bás tige alamyn! Sodan keıin ol kóptegen tilderge aýdarylar edi, qazir bizben sóılespeı, bizdi mensinbeı, bizdi tanyǵylary kelmeı otyrǵan evropalyqtar men amerıkandyqtar bul ǵajap shyǵarmany oqı sala bizge qushaqtaryn jaıyp álek bolar edi!..

Álbette, sizder: bul uly shyǵarmanyń avtory kim? — dep suraısyzdar. Ózin ózi maqtaǵan — ólimniń az-aq aldy bolsa da aıtpasqa lajym joq, ony kollektıvti túrde jazǵan, ıaǵnı ony dúnıege ákelgen on bir avtordyń biri — menmin. Demek, onyń dańqynyń on birden bir bóligi — meniń enshim!

Jazýshylyq eńbekke eshbir qatysy joq optık-ǵalym meni ıýmorlyq shyǵarmanyń avtory degenge tiri pendeniń senbesi haq. Oǵan tipti ózim de tań qalamyn. Aıtpaqshy, meniń qalǵan on áriptesimniń eshqaısysy da ádebıetshi emes. Soǵan qaramastan biz, basqalar emes, — myna biz, eki aýyz sózdiń basyn qurap qalam tartyp kórmesek te, kádimgi jazýshy bop shyqtyq. Bárimiz bas qostyq ta, shedevrdi jasadyq ta tastadyq. Kollektıvtik aqyl degenimiz, mine, osy! Oǵan ıýmor da jarasady!..

Men Germanıada tort jyl oqydym, sonsoń Amerıkaǵa baryp, onda ınjener-optık boldym. Optıka — keń tynysty ǵylym, optıkalyq tehnıka san salaly. Men — shynylardyń fokýstyq qashyqtyqtaryn eseptep shyǵaratyn mamanmyn.

Ondaı eseppen búkil dúnıe júzinde nebári segiz-aq adam shuǵyldanady. Optıka ǵylymynda ondaı sala barynan á degende meniń de habarym bolǵan joq.

Men sonaý bala kezimniń ózinde optıka degendi armánnyń topık degen taǵam atymen únemi shatastyryp júretinmin de, meni bári mazaqtaıtyn. Biraq, bertin kele muǵalimderim meniń sol optıkadan báıge bermes bilimdarlyǵymdy tanydy da, at tóbelindeı segiz ǵalymnyń bireýi bop shyǵa keldim. Ol segizdiń ishindegi eń jasy men boldym. Menen keıingi jasy — menen qyryq toǵyz jas úlken alpys segiz jasar áriptesim boldy. Ǵylym álemindegiler meni «optıbala» dep atady, men bul atymdy maqtanysh ettim, óıtkeni, ol meniń ultymdy dańqqa bóledi! Meniń ǵylymı zertteýlerim eki ret altyn medal aldy. Meniń ǵylymı eńbekterim tehnıkalyq ýnıversıtetterde oqytyldy. Ózim sabaq berip, aıyna úsh myń dollar qaratyp júrdim.

Shynylardyń fokýstyń qashyqtyǵyn esepteý degendi túsinbeı otyrsańyzdar, bir-eki aýyz sózben aıtqanda — biz, ózimizden mıllıondaǵan sáýle jyldary alys turǵan, jaı kózge kórinbeıtin juldyzdardyń jaryń taratýyn anyqtaıtyn teleskop shynylarynyń qasıetterin esepteýmen shuǵyldandyq.

Evropa men Amerıkada bilim alyp, memlekettik konkýrs emtıhanyn tapsyryp bolǵan kúni bizdiń úkimet meniń Túrkıaǵa qaıtyp oralýymdy, «mindetti qyzmet» merzimin ótep shyǵýymdy talap etti. Al men qyzmet istep júrgen ǵylymı qoǵam, men sabaq berip júrgen ýnıversıtet meni jibermeýdi oılady. Olar meni tipti birjola satyp alýdy, sóıtip, «mindetti qyzmetten» múlde azat etýdi kózdedi.

Sol eki ortada onyń bárin ákem estip, maǵan ashýlanyp hat jazypty.

«Eger sen anyq meniń ulym bolsań, óz Otanyńa qaıt ta, týǵan elińe qyzmet etetin bol, — depti ol. — Beıshara halqymyz seni toıyndyrdy, kıindirdi, adam qataryna qosty. Al sen Otan aldyndaǵy boryshyńdy óteýden bas tartasyń, shaqyrsa kelmeısiń, patrıottyń mindetińdi sezinbeısiń. Joq, eger sen meniń ulym bolsań, ondaı essizdikti qoıasyń!..»

Kelesi bir hatynda ákem: «Qaıyrshylap alatyn pensıam qurysyn, balasy sózin tyńdamaıtyn áke bolǵanym qurysyn!» depti.

Men ákeme ashshy ishekteı shubaltyp hat jazyp, Otanyma alysta júrip-aq mol paıda tıgizetinimdi, bilimimdi óz elimde eshteńege jarata almaıtynymdy túsindirip baqtym.

Ol hatyma ákem eki paraqty toltyrǵan qarǵyspen jaýap qaıtaryp: «Sen esektiń qodyǵysyń... Sen sıaqty qaıyrymsyz neme maǵan ul bola almaıdy!..» — dep túıipti. Sonsoń ózimniń stambýldyq dosyma hat jazyp, meniń jaıymdy tym bolmasa sol túsiner, jóni túzý aqyl-keńes berip járdemdeser dep sendim.

«Sen Amerıkaǵa emes, Otanyńa kereksiń. Seni patrıot dep júrýshi edim, shynymen aldanǵanym ba?!» — depti dosym.

Sóıtip mıym ashyp júrgende sheshemnen hat keldi. «Ulym, ákeńniń oń qoly men oń aıaǵy tartylyp, sal bop qaldy. Sen túsine kire beresiń...» — depti sheshem.

Juldyzy da, aspany da, shynysy da, optıkasy da qurysyn! Bárin tastadym da, Otanyma qaıtyp oraldym.

Kúsh-jigerim tasqyndap júrgen kezim edi, áıgili Atlantsha aspandy arqalap ketetin qýatym bar edi. Týǵan Túrkıamdy shtangasha tóbeme tik kóterip alyp, juldyzdardyń tup-týra ortasyna aparyp qoıǵym keldi!..

Qandaı bilim alǵanymnan habardar bolǵan chınovnıkter meni qaıda qoıarlaryn bilmeı eki aı boıy bastary qatty. Men jumys surap bara bergen soń, bir kúni álgi sińbirýge murshalary joq chınovnıkterdiń bireýi:

— Oılanyp júrmiz, ulym, oılanyp júrmiz... — dedi. — Sen ǵulama ǵalymsyń, saǵan, árıne, oryn taýyp beremiz. Sondyqtan, shyraǵym, bizdi mazalap kele bermegeniń jón! Bizden keterde, sen ǵoı, kim bolyp keleıin dep menen aqyl suraǵan joqsyń. Óz betińmen kettiń, óz betińmen teleskoptyń mamany boldyń. Teleskoptyń túbin túsirip oqyp kel dep saǵan aqyl bergen joqpyn. Endi ne iste deısiń, óziń aıtshy? Saǵan bola teleskop fabrıkasyn salaıyq pa? O, alla! Basym qatyp boldym! Bul jaryń dúnıede mamandyq az ba eken: sen dáriger nemese tis salǵysh, ne hımık, ınjener nege bolmadyń? Qyrsyqqanda qymyran irip, teleskopshyl bola qalarmysyń!..

— Onyńyz ras, ápendim... — dep mińgirlegennen basqa amalym qalmady.

— Jumys tapqan kúni ózimiz hat jazyp habarlasarmyz, — dedi ol, qosh aıtyp turyp.

Úıge kire bersem-aq boldy:

— Aqsham taýsylyp, ajalym taıap keledi, seni úılendirip, nemere súıip ólsem deımin, — dep ákem otyrady.

— Mende de aqsha joq, jumyssyz júrgenge kim qyzyn beredi! — deımin ákeme.

— Sen Amerıkada oqydyń, al sondaılarǵa kúıeýge shyqsam eken dep jantalasyp júrgen qyzdarda qısap joq, — deıdi ol. Qısap joq qyzdardyń bireýin kúshtep aldy da berdi. Ákem baıǵustyń pensıasyna aýyz ashatyndardyń sany arta tústi. Sóıtip, júrgenimde quryp qana ketkir áıelim ańdaýsyzda júkti bolyp qaldy...

Bir kúni meni memlekettik toqyma fabrıkasyna qyzmetke aldy. Toqyma degen páleni túsimde de kórgen joqpyn ǵoı desem:

— Sen mamansyń, ınjenersiń, bundaǵylardan báribir artyq bilesiń... — deıdi.

Jumysqa kiristim. Jalaqym jan saqtaýyma je- tetin emes. Qoı, «Sen Amerıkaǵa emes, Otanyńa kereksiń» degen baıaǵy dosyma baraıyn dep oıladym. Ol mýnısıpalıtette keńesshi eken.

— Dostym, seniń tilińdi alyp Otanyma qaıtyp keldim. Biraq kelgenimdi qaıteıin, páteraqymdy tóleı almaı sottalatyn túrim bar. Men qaıtadan Amerıkaǵa ketemin! — dedim.

— Ketpe, sen elińe paıda keltirýge tıissiń, — dedi dosym, mýnısıpalıtet keńesshisi.

— Paıda keltirmeıin dep otyrǵan joqpyn. El mine deseń, men de — mine.

— Jaraıdy, birer kún shyda, jalaqysy táýir bir jumys taýyp berermin.

Shynynda úsh kúnnen keıin dosym telefon soqty:

— Jumys taptym, aı týa kirisýińe de bolady.

— Ol nendeı jumys? — deımin.

— Seniń mamandyǵyńa, bylaısha, onsha sáıkes emes, — dedi ol, — biraq aqshasy kóp. Bizdiń mýnısıpalıtette, zırat basqarmasy men sypyrý-tazalaý basqarmasynda eki oryn ashyldy, sonyń qaı unaǵanyna ornalas.

— Óı, qaljyńyń bar bolsyn...

— Qaljyń emes, — dedi dosym. — Zırat basqarmasyndaǵy jumys jeńildeý.

Toqyma fabrıkasy ne, zırat basqarmasy ne, — maǵan báribir, ekeýinen de eshteńe túsinip jatqam joq. Endeshe zıratyna da baryp kóreıin.

Zırat bastyǵynyń kabıneti tap-tuınaqtaı eken: kóne shkafy, stoly, eki stolshasy, úsh kreslosy bar. Tańerteń kelemin de, tyrp etpeı otyramyn, túski úziliske de shyqpaımyn, óıtkeni, onda túski úzilis atymen joq.

Birinshi jalaqymdy alǵan kúni ashýdan óle jazdadym. Mýnısıpalıtet keńesshisine jetip bardym:

— Áı, dostym! — dedim. — Toqyma fabrıkasynda myń lır alyp jetkize almaǵanda, myna segiz júz lırińmen qalaı jan saqtamaqpyn?

— Jalaqyńa qarama, — dedi keńesshi, — ol oı mólshermen berile salatyn dúnıe. Seni komısıa múshesi etip taǵaıyndaıdy, aqshanyń kókesin sonda kóresiń.

— Ol ne komısıa? — deımin.

— Seniń mamandyǵyńnyń bizge kerek bolýy múmkin.

«Aqyrynda Otanyma paıdam tıetin boldy-aý!» dep qýandym men.

Bir kúni tańerteń stolymda sózi mashınkamen jazylǵan, mýnısıpalıtet predsedateli qol qoıǵan qaǵaz jatqanyn kórdim. Sirá, álde segizinshi, álde toǵyzynshy kóshirmesi bolsa kerek, jazýy tipti kórinbeıdi. Basqalarǵa kórsetip surap júrip bilsem, — meni komısıa múshesi etip taǵaıyndaǵan eken... Mýnısıpalıtettiń on bir qyzmetkeri bas qosyp, «Kóshede shashlyq satatyndarǵa arnalǵan nusqaý-keńes» jazyp shyǵýǵa tıis bolyppyz.

«Kóshede shashlyq satatyndarǵa arnalǵan nusqaý-keńesti» jazýǵa tıis komısıanyń on bir múshesi juma kúni mýnısıpalıtetke arnaıy bólingen májilis bólmesinde bas qossyn delindi. Men toǵyzǵa týra bes mınýt qalǵanda keldim. Toǵyz, toǵyz jarym, on boldy — eshbireý joq!... On birge on mınýt qalǵanda múshelerdiń bireýi keldi. Tanystyq. Onyń mamandyǵy dáriger eken. Mýnısıpalıtettiń jabdyqtaý basqarmasynda isteıtin kórinedi.

— Ashyǵyn aıtqanda, kóshede shashlyq satatyndarǵa nusqaý-keńes daıyndaýdyń sizge qatysy bar shyǵar, al ınjener-optık mendegi sharýalary ne? — dedim oǵan.

— Ǵafý etińiz, ol shashlyqshylarda meniń ne sharýam bar? — dep dáriger renjińkirep qaldy.

— Siz dárigersiz, ondaı nusqaý-keńesterdi daıyndaýǵa paıdańyz tıedi ǵoı, — dedim.

— Men ortopedpin — dedi dáriger. — Sizdińshe qalaı, aıaqtyń shyqqan býynyn salatyn, synǵan súıegin quraıtyn dárigerdiń kóshede shashlyq satatyndarǵa qatysy bar ma?

Endi men renjidim. Alaıda, dál sol sátte komısıanyń jáne úsh múshesi kele qaldy da, bárimiz tanysa bastadyq: úsheýdiń bireýi — otstavkadaǵy polkovnık, mýnısıpalıtet baý-baqsha basqarmasynyń kadr bóliminiń meńgerýshisi; ekinshisi — sahna kórkemdeýshi, mýnısıpalıtet kadr basqarmasynyń jalaqysy mol qyzmetkeri; úshinshisi — tehnıkalyq túsinikter bóliminiń chınovnıgi, ol buǵan deıin on jyl dantıst bolypty.

— Túk túsinsem buıyrmasyn, — dedim men sahna kórkemdeýshige, — shashlyqshylarǵa nusqaý-keńes daıyndaýda meniń qandaı rol atqarýym múmkin? Men zırat basqarmasynyń qyzmetkerimin, mamandyǵym — ınjener-optık.

— Siz komısıa jumysyna alǵash ret qatysady ekensiz ǵoı? — dep jymıdy sahna kórkemdeýshi.

— Iá, birinshi ret.

— Al men ekinshi ret. Á degende qolyńnan kelmeıtin sıaqtanady. Sonsoń op-ońaı bolyp ketedi. Mysaly, men munyń aldynda «Taǵaly maldy qala arqyly aıdap ótý jáne joldy paıdalana bilý jónindegi nusqaý-keńes» komısıasyna múshe boldym. Mindetimdi jap-jaqsy atqaryp shyqtym. Eshteńe etpeıdi, qorǵanbańyz.

Komısıa músheleri saǵat on birde ǵana túgel jınaldy. Men mal dárigeri men sýretshiniń ortasynan oryn aldym.

— Bul tapsyrma meniń mamandyǵyma múlde janaspaıdy, — dedim sol jaǵymda otyrǵan mal dárigerine.

— Bul iske yntańyz bolsa, sol da jetedi, — dedi ol. — Biz talaı nusqaý-keńes daıyndadyq, bári de eshbir túzetýsiz qabyldandy.

— Shyn ba? — dedim tańyrqap. Men kórshimniń sózine kúmándanaıyn degen joq edim, ol sonda da ashýlanyp qaldy.

— Shyn ba degen ne sóz?! — dedi ol ejireıip. — Men de, myna otyrǵan áriptesterim de — óz isimizdiń mamandarymyz. Bizdiń qolymyzdan sonda shashlyqshylarǵa arnap nusqaý-keńes jazý kelmeıdi dep oılaısyz ba?

Shamkós mal dárigerimen sóz talastyrǵym kelmedi de, úndemedim.

Sol áredikte qarsymda otyrǵan otstavkadaǵy polkovnık sóz bastady:

— Qurmetti áriptester! Komısıamyzdyń predsedateldigine ózimizdiń dástúrimiz boıynsha qadirli Atyf-beıdi usynsam, qarsy bolmassyzdar dep oılaımyn.

Atyf-beıdiń mýnısıpalıtette qyzmet istep kele jatqanyna jıyrma bir jyl boldy dep estigenmin, al onda qalany kórkeıtý jáne tazalaý bóliminiń meńgerýshisi ekenin ózi aıtty.

Kóne dáýir fılosofıasy pániniń muǵalimi, qazirde sýmen jabdyqtaý bóliminiń qyzmetkeri:

— Beıápendi sizdiń qarsylyǵyńyz joq pa? — dep maǵan qarady, bólmede menen basqa eshkim joqtaı-aq.

— Jo-joq, beıápendi, joq, — dedim, sasyp qalyp. — Men ınjener-optıkpin, zırat basqarmasynanmyn, mende nendeı qarsylyq bolýy múmkin?

— Demek, siz Atyf-beıdiń bizge predsedatel bolýyna qarsysyz ǵoı?

— O ne degenińiz, beıápendi! Men sonsha kimmin munda?! — dep bajyldadym.

— Siz jańa múshesiz...

— Men tipti qýana quptaımyn. — dedim kóńildenip, — Atyf-beı bolsa da, basqa bireý bolsa da, meıli, men tolyq qoldaımyn.

— Myrzalar! — Atyf-beı jaǵalaı qarap alyp sóıledi. — Ózderińiz bilesizder, (men eshteńe bilsem — buıyrmasyn), mýnısıpalıtettiń qaýlysy boıynsha, qala ishinde, kóshede shashlyq satýǵa baıaǵyda-aq tıym salynǵan bolatyn. Biraq, mýnısıpaldy polısıada kadr jetispeıtindikten, qala kún sanap ósip, tez keńeıip bara jatqandyqtan, sonymen baılanysty naqty baqylaý jasaý múmkin bolmaı otyrǵandyqtan jáne jumyssyzdyqtyń kóbeıýinen kóshede shashlyk; satýshylar sany eselep artyp, qala kóshelerindegi júristi qıyndatyp barady, olarǵa qarsy kúresý de múmkin bolmaı barady. Mýnısıpalıtettiń predsedateli — joǵary mártebeli myrza osyny eskere otyryp, myna aldaryńyzda turǵan qyzmetshilerińiz — meni shaqyryp aldy da: «Bizge kelip túsken aqıqat aqparlarǵa qaraǵanda, mýnısıpalıtetimiz bizdiń tıym salǵanymyzǵa qaramaı kóshede shashlyq satyp júrgenderge qarsy kúresti kúsheıte almaı otyr. Sondyqtan biz qaıtken kúnde de olardyń betimen kete berýlerine tıym salýǵa, olarǵa sanıtarlyq baqylaý jasaýǵa, jalpy jan-jaqty qadaǵalap otyrýǵa, kóshe saýdasy tártibin retteýge, basqa da barlyq sharalardy qoldanýǵa mindettimiz. Osy aıtylǵandardy eskere kelip, tıisti nusqaý-keńes jazyp shyǵýdy buıyramyn», dedi. Búgin biz, zıaly myrzalar, sol nusqaý-keńesti oılasýǵa jınalyp otyrmyz...

Atyf-beı áldebir resmı dokýmentti aıtyp jazdyryp turǵan kisishe ár sózin maqamdap, núkte-útirlerin ańǵartyp sóıledi; keıde ózeýrep máńkildegen uzaq sóılemderinen eshteńe uǵý da múmkin bolmady.

— Menińshe, másele túsinikti! Alaıda ony myqtap jeldetip alýymyz qajet, — dedi ormanshy-ınjener, alym-salyq mekemesiniń chınovnıgi.

Onyń «jeldetip alýyn» túsinbedim de, janymda otyrǵan sýretshiden — densaýlyq saqtaý basqarmasynyń chınovnıginen:

— Ǵafý etińiz, jeldetip alǵany qalaı? — dep suradym.

— Onysy kóshede shashlyq satatyndardy shańǵa aýnatyp alý degen sóz, — dedi ol kúlimsirep.

Meniń ańyryp qalǵanymdy baıqady da, túsindirýge kiristi:

— Ol álgi, bylaısha, biz shashlyqshylar týraly aıtarymyzdy armansyz aıtyp alamyz. Árkim óz bilgenin túgel aıtady, sonsoń jınaqtap nusqaý-keńes jazamyz. Myrzalar! — dedi sýretshi jan-jaǵyna qarap. — Menińshe, másele túsinikti!

Jınalysymyzdyń predsedateli Atyf-beı sol kezde saǵatyna qarap alyp:

— Negizgi másele boıynsha jaryssózdi keshki májilisimizde odan ári jalǵastyrý úshin túski úzilis jarıalaý qajet dep sanaımyn, — dedi.

Májiliske baý-baqsha basqarmasy atynan qatysýshy otstavkadaǵy polkovnık:

— Durys-aq! — dep qýana daýystap, kreslosynan atqyp turdy.

Atyf-beı shyǵyp bara jatqan komısıa músheleriniń sońynan aıǵaılap:

— Myrzalar! Keshki májilisimiz saǵat úshte, ıaǵnı on bes nol-nolde bastalady! — dedi.

— Eger men sál keshigip qalsam, eshteńe pále bola qoımas, — dedi ortoped, jabdyqtaý basqarmasynyń qyzmetkeri. — Men áriptesterim quptaǵan barlyq sheshimdi aldyn ala qoldaımyn, áıtse de, májiliske keshikpeýge tyrysarmyn.

Komısıa músheleri kóńildi tarasty. Olardyń sońdarynan tunjyrap men de shyqtym...

Komısıanyń birneshe múshesi túski úzilisten keıin, saǵat tórt shamasynda, qaıtadan jınaldyq.

— Myrzalar! — dedi Atyf-beı. — Bizdiń qalanyń kóshelerinde shashlyq satýshylardyń múldem beıqam júretindigi antısanıtarıalyq jáne antıgıgıenalyq jaǵdaıǵa uryndyryp keledi. Sony eskere otyryp, mýnısıpaldyq nusqaý-keńes jazý arqyly shashlyqshylardyń arasynda naqty tártip ornatý óte qajet.

Sahna kórkemdeýshisi — mýnısıpalıtet kadrlar basqarmasynyń ókili ony quptap:

— Nusqaý-keńesti atam zamanda-aq jazý kerek edi, biz sál keshirek kirisip otyrmyz... — dedi.

— Siz óte durys aıttyńyz, mártebelim, — dep otstavkadaǵy polkovnık, baý-baqsha basqarmasynyń ókili, ony kıip ketti. — Alaıda, myrzalar, menińshe, biz asa mańyzdy bir jáıtti esten shyǵaryp alyppyz.

Májilistiń bulaısha iskerlikpen bastalǵanyna qýanyp, polkovnıktiń aıtaryn yntalana tyńdaýǵa kiristim. Otstavkadaǵy polkovnık kún kúrkiregendeı etip jótkirinip aldy da, sózin jalǵastyrdy:

— Bul nusqaý-keńesti de, basqalaryn da baıaǵyda jazý kerek ekendigi ózinen-ózi túsinikti. Degenmen, bul sıaqty máselelerdi búgingi talap deńgeıinde, ıaǵnı, batystyń búgingi sıvılızasıasy deńgeıinde sheshý úshin bizge birinshi kezekte ózimizdiń ulttyq ıntellıgensıamyzdan shyqqan kadrlar qajet boldy. Al ondaı kadrlardy daıarlaý, myrzalar, tipti de ońaı bolǵan joq! Oǵan osy otyrǵan ózderimiz-aq mysal bola alamyz: bizdiń árqaısysymyz, myrzalar, mamandyqty Evropada nemese Amerıkada aldyq. Atap aıtqanda, mysaly, ǵafý etińizder, myna men Baǵdatta áskerı attasheniń kómekshisi bolyp istedim. Búgingideı nusqaý-keńes daıyndaý úshin budan on jyl buryn ózderińizdeı oqymysty on shaqty kisini izdep tabý múlde múmkin emes edi. Iá, myrzalar, búginde bizdiń elimiz talaılardy basyp ozyp, kóp ilgerilep ketti!..

— Oǵan tıtteı de kúmán joq! — dep mal dárigeri, baspasóz jónindegi mýnısıpaldyq basqarmanyń ókili, aıqaı saldy da, men birdeńe aıtar nemese qarsy shyǵyp júrer dep qaýiptengendeı-aq, maǵan sustana qarap:

— Sizdiń pikirińiz de osyndaı ǵoı, á?! — dedi.

Sasyp qaldym ba, álde ne suraǵanyn ańǵarmaı qaldym ba, áıteýir:

— Ne deısiz? — dedim.

— Men sizdiń pikirińizdi bilsem deımin. Sizshe qalaı, bizdiń elimiz kóp ilgerilep ketti me, joq pa? — dedi mal dárigeri.

— O ne degenińiz? Árıne, ilgerilep ketti! Týra zýlap ketti!

— Myrzalar! At-arba kelmeske ketti! — dep qoıdy polkovnık. — Qazirde Stambýlda júırik troleıbýstar tipti tramvaıdy da yǵystyryp barady...

Sol áredikte ortoped kelip kirdi de, paltosyn júre sheship baryp otyryp:

— Keshirińizder, bir sharýa bop bógelip qaldym. Negizgi máseleler talqylanyp bitti me? — dedi.

— Jaryssóz jańa bastaldy, — dedi ormanshy-ınjener, alym-salyq basqarmasynyń chınovnıgi.

— Sonymen, myrzalar, máseleniń basy ashyldy, — dedi Atyf-beı. — Al endi...

— Bir aýyz sóz! — dep qaldy mal dárigeri. — Siz ruqsat etseńiz, elep-eskerer mynandaı bir jáıt bar... Menińshe, biz kóshede shashlyq satatyndardyń máselelerimen áli jóndep shuǵyldana qoıǵan joqpyz, ol máselelermen, ókinishke qaraı, túńǵysh ret búgin osynda, komısıa májilisinde, betpe-bet kelip otyrmyz. Elimiz bizden kóshe shashlyqshylaryna arnalǵan nusqaý-keńesti kútýde. Men muny, qurmetti áriptester, ońaı sharýa deı almaımyn. Bul taqyryp bizge tanys emes desem, qatelespespin dep oılaımyn, óz basym, eger sizderge shynymdy aıtsam, kóshe shashlyqshylarynyń máselelerimen ǵylymı turǵyda aınalysyp kórmegendigimdi moıyndaýǵa tıispin. Iá, mende restorannyń shashlyqshylaryna baılanysty biraz maǵlumattar bary ras, biraq, kóshede shashlyq satý máselesi — odan múlde basqa dúnıe...

Oǵan menen basqa jurttyń pikiri qajet emesteı-aq maǵan jalt qarap:

— Solaı ǵoı, qurmettim? — degeni.

— Iá... e-e... — dep sasqalaqtap qaldym.

— Osyny eskere kelip, — dep mal dárigeri sózin qaıta jalǵady, — bizdiń árqaısysymyz bul máselege muqıat daıyndalýǵa tıispiz. Qajet nusqaý-keńesti taban astynda jóndep jazyp tastaı almaısyń. Sondyqtan jarytpaıtyn jaryssózdi doǵaraıyq. Áıtpese, jete bilmeıtin nárse týraly aıtqandarymyz dıletanttyq pikir bolady da shyǵady.

— Biz asa mańyzdy máseleni qolǵa aldyq, — dedi ormanshy-ınjener. — Allany aldamaı shynymyzdy aıtsaq, bul máseleden bárimiz de mahrumbyz.

— Siz menen áldeqaıda úlkensiz, — dedi ortoped mal dárigerine, — bylaısha aıtqanda, komısıalarǵa menen buryn qatysqansyz degenim ǵoı. Sonda sizdiń dıletanttyq pikir degenińiz nemene? Bul bolmaıdy, myrzalar! Jurt bizden nusqaý-keńes kútip otyrǵany ras bolsa, bas qospas buryn máseleniń búge-shigesin ábden zerttep alýymyz kerek.

— Menińshe, — dedi predsedatelimiz Atyf-beı, — máseleniń jón-jobasy aıqyndala tústi. Sondyqtan kelesi joly, bylaısha aıtqanda, neǵurlym daıyndalyp kelýimiz shart.

— Myrzalar, bul tabylǵan aqyl emes pe,á? Biz máselege qatysty ádebıetterdi, basqa da jazbalardy aqtaryp shyǵýǵa tıispiz.

— Sonymen, — dedi Atyf-beı, — búgin juma, erteń — senbi. Senbi, álbette, jarty kún, onyń erteńinde — jeksenbi... Myrzalar, dúısenbige deıin árqaısysymyz ózimizdiń naqty dálelimizdi ortaǵa salatyndaı bolyp ábden daıyndalaıyq, al dúısenbide tústen keıin, saǵat tórtte... ıá on alty nol-nolde osynda kezdesemiz.

Odan keıin Atyf-beı ádebı jınaqtyń muqabasynan ushyrasatyndeı ádemi órnekti áriptermen bylaı dep jazdy: «Bizder, tómende qol qoıǵandar: kóshede shashlyq satatyndarǵa arnap nusqaý-keńes jazý tapsyrylǵan on bir maman — mýnısıpalıtet komısıasynyń músheleri: ...bolyp bas qosyp ótkizgen talqylaýdyń nátıjesinde... kúni... degen sheshim jasadyq».

Aktige bárimiz qol qoıdyq ta taradyq.

Túni boıy jaısyzdanyp shyqtym. Túsimde qaqpanǵa túsip qalyp, sodan bosaı almaı jatyrmyn. Sóıtip, qara ter bop oıandym da, kóshe shashlyqshylarynyń máselesin sheshýge qalaı daıyndalýdy oılap taǵy da basym qatty. Tańerteń tura sala mýnısıpalıtettegi keńesshi dosyma tarttym.

— Áı, dostym, myna sharýa meniń qolym emes eken, tezirek qutqarǵyn... — dedim.

— E, nege? — dep jymıdy ol.

— Negesi bar ma, — dedim, — kóshede shashlyq satatyndarmen ómiri istes bop kórgen joqpyn, olardyń kásipterinen múlde beıhabarmyn. Olardan bir shashlyq alyp jegen emespin. Sonda olarǵa ne dep nusqaý-keńes jazbaqpyn? Tipti kerek bolsam, mýnısıpalıtetke dúrbi, kózildirik, teleskop týraly nusqaý-keńes jazyp-aq bereıin. Al shashlyǵyńdy asqazanym qoryta alar emes!..

— Sen túımedeıdi túıedeı etip otyrsyń, — dedi dosym. — Qalaı bolǵanda da bizdiń mýnısıpalıtetke sol nusqaý-keńes aýadaı qajet. Ony mamandarymyz daıyndaýǵa tıis. Álde, senińshe, kim kóringenge tapsyra salaıyq pa? Árıne, óıte almaımyz! Nusqaý-keńes ózińdeı oqymystylardyń qolynan shyqsa ǵana onyń taǵlymy mol bolýy múmkin...

— Ol ras qoı, — dedim, — biraq meniń Evropa men Amerıkada optıkany zerttegenimdi óziń bilesiń.

— Men Evropada shashlyqty kóshege alyp shyǵyp satpaıtynyn da bilemin. Sonda qalaı, olarǵa kóshede shashlyq satýdy úıret dep Evropa men Amerıkaǵa kisi jibereıik pe, álde olardan shashlyq satýdy uıymdastyratyn maman shaqyraıyq pa? Shynymdy aıtsam, bizde qattyraq jótelip qalsaq ta shetelden maman shaqyrtatyn bir jaman ádet bar. Ózimizge jetpeı jatqan aqshany ózgelerge shashamyz!.. Sen qıqaqtaǵandy qoı... Sen óz elińniń azamaty, kózi ashyq adamy ekenińdi umytpa! Uqtyń ba?

Dostym aqylǵa syımaıtyn eshteńe aıtqan joq. Rasynda bul nusqaý-keńesti jazýdy bóten bireýlerge tapsyrǵansha onymen ózimiz shuǵyldanǵanymyz jón.

Men úıge kele sala kitaptardy, ensıklopedıany aýdarystyryp, shashlyq pen shashlyqshylar jaıyndaǵy bilimimdi tolyqtyrýǵa kiristim.

Jeksenbi kúni keshke asqazanym astań-kesteń boldy, óıtkeni, kúni boıy zyr júgirip shashlyqshylardy izdedim, qańǵybas shashlyqshylar satyp júrgenniń bárin alyp jep kórip, máseleniń mán-jaıyn bilýmen myqtap shuǵyldandym. Shashlyqshylar lúlá-kebab ta, kofte de satady, olardy bir japyraq nannyń ústine salyp, nemese qalaıy tarelkege salyp beredi, keıde tipti gazet jyrtyndysyna orap ta bere salady. Kóshede tamaq satatyndar tamaqtyń ústine sarymsaq, túrli-túrli shop salyp beretinin, nemenege orap beretinin bilmeıtin edim. Sóıtip, meniń baıǵus asqazanym kóshe aralap shashlyq satatyndardyń báriniń qolynan «dám tatyp», jıyp alǵan «maǵlumattaryn suryptaýǵa» murshasy bolmaı, tań atqansha esi shyqty.

Biz dúısenbi kúni tús aýa taǵy da bas qostyq.

— Túgel jınaldyńdar ma? — dedi Atyf-beı.

Jaǵalata sanap jibersek, — on ekenbiz. Al nusqaý-keńesti daıyndaýǵa tıistimiz on bir bolatyn. Atyf-beı tekserip shyqty.

— Elektrmen jabdyqtaý basqarmasynyń ókili joq pa, qalaı...

Kóne fılosofıa pániniń muǵalimi — sýmen jabdyqtaý basqarmasynyń ókili:

— Ol áriptesińiz ótken jolǵy májiliste de bolǵan joq, — dedi.

— Ol áriptesimiz aýyryp jatyr, onyń qaǵazy bar, ol kele almaıdy, — dedi dantıst, tehnıkalyq túsinik berý bóliminiń ókili.

— Ony shaqyrý kerek, akti men protokolǵa qol qoıýǵa tıis, — dedi Atyf-beı.

— Sol da sóz bolǵany ma, ol úshin men-aq qoıa salaıyn, — dedi dantıst.

— Joq, bolmaıdy! Myrzalar, bul iske nemquraıdy qaramaýymyz kerek, áıtpese erteń qarjy bólerdegi tekseriste shıi shyǵyp júrýi múmkin, — dep narazylyq bildirgen Atyf-beı ótken jolǵy májilistiń protokolyn dantıske usyndy, dantıst ony alyp, joq áriptesi úshin qol qoıyp qaıtardy.

Janymda otyrǵan ormanshy-ınjener — alym-salyq basqarmasynyń ókili maǵan:

— Ylǵı osy! Á degennen-aq qashqalaqtap, jumystan jaltaryp júrgeni, — dep sybyrlady.

— Kimdi aıtasyz, qurmettim? — dedim, bilgim kelip.

— Májiliske kelmeı júrgen qýdy aıtamyn, — dedi ormanshy. — Ol chınovnık áýelde fýtbolıst edi. Ataqty fýtbolıst bolǵan soń ony elektrmen jabdyqtaý basqarmasyna aldy. Ózińiz aıtyńyzshy, fýtbolıst elektrden ne túsinedi?..

— Kóshede shashlyq satýdan men beıbaǵyńyz ne túsinse, ol da sondaı birdeńe túsinetin shyǵar, — dedim.

— Qurmettim, siz tym bolmasa májiliske úzbeı qatysyp júrsiz ǵoı, al ol áli tóbesin de kórsetken joq, — dedi ormanshy.

Atyf-beı qońyraý soǵyp, bizge kofe men shaı ákelýdi ótindi. Asqazanym áli de «móńkip» mazasyzdanyp otyrǵan men gaz-sý ǵana ishpek boldym. Bizge jumsalǵan shyǵyndy ózi eseptep otyrýǵa mindetti predsedatelimiz dápterine ony da jazyp qoıdy.

— Myrzalar, pikirlerińizdi aıta otyrýdy ótinemiz, — dedi Atyf-beı, májilisti ashyp.

— Siz ruqsat etseńiz, men aıtaıyn, — dedi otstavkadaǵy polkovnık, baý-baqsha basqarmasynyń ókili.

— Sóıleńiz, polkovnık myrza, — dedi Atyf-beı.

— Men kóshe shashlyqshylarynyń máselesin óz tájirıbem men tanymym turǵysynan taldadym, — dep bastady polkovnık. — Qadirmendi myrzalar. «At-arbalarǵa arnalǵan nusqaý-keńesti» daıyndaǵanymyzda meniń usynysym ol máseleni áli núktesinen jyljytyp, tiriltip jibergenin ózderińiz bilesizder. Bul joly da sondaı usynys jasamaqpyn. Biz kóshe shashlyqshylaryn á degennen tártipke shaqyrýǵa tıispiz. Tártip — tárbıeniń uıtqysy. Iaǵnı mýnısıpalıtet bireýge kóshe aralap shashlyq satýǵa pravo bermesten buryn onyń tıisti áskerı mindetin ótep zapasqa shyqqandyǵyn kýálandyryp áskerı basqarma bergen dokýmentin talap etýge tıis. Odan soń...

— Sizge bir suraq bar, — dep sýretshi, densaýlyq saqtaý basqarmasynyń chınovnıgi qystyryla ketti. — Mindetti áskerı qyzmettiń mańyzy bizge túsinikti, al zapasta degen dokýmentten kelip-keter ne bar? Eshteńe de joq! Óıtkeni, ol kisini tekseris-daıyndyqqa qashan shaqyrary belgisiz: bireýdi jasy qyryqtan asqan soń shaqyrady, ekinshi bireýdi óle-ólgenshe shaqyrmaıdy. Sonda bizdiń álgi zapasta júrgen, tekseris-daıyndyqqa shaqyrylmaǵan, biraq shashlyqpen aralatpa saýda jasaǵysy keletin otandasymyz ne istemekshi? Eger ony áskerı qyzmetke múlde shaqyrmaı qoısa she, saýdaǵa jolaı almaı sorlap júrýi kerek pe?! Óıtetin bolsańyzdar, otandastarymyzdyń eshqaısysy shashlyqpen aralatpa saýda jasaı almaıdy da, Adam pravosynyń deklarasıasy da, Konstıtýsıa da aıaqqa basylady...

Sýretshiniń sózi maǵan unap ketti, — jaraısyń, jigitim, qatyrdyń!..

Osy tusta sózge dantıst — tehnıkalyq túsinik bóliminiń ókili aralasty:

— Myna men shirkin áý basta áskerde tis dárigeri boldym. Áıtse de, ókinishke qaraı, mynaý áriptesimniń pikirine qosyla almaımyn. Bul jerde Adam pravosynyń deklarasıasy men Konstıtýsıanyń qajeti qansha?.. Eshqandaı qatysy joq! Ózderińiz oılańyzdarshy: Konstıtýsıa men shashlyqshylardyń arasynda qandaı baılanys bar? Bolsa, múmkin, ony myna áriptesim túsindirip te berer bizge? Al men Konstıtýsıadan shashlyq degen sózdi oqyǵan emespin.

— Qurmettim! — dedi sýretshi. — Men de zapastaǵy ofısermin. Biraq men tekseris-daıyndyqqa áli shaqyrylǵan joqpyn deıik, sonda, qalaı, shashlyq satqym kelse de sata almaımyn ba?

— Árıne, sata almaısyz! — dep kúrildedi otstavkadaǵy polkovnık.

— Satamyn! — dedi sýretshi.

— Satyp baıqa! — dep aqyrdy polkovnık.

— Baıqasań baıqa! — dep sýretshi de qasqaıdy.

— Ázirshe, árıne, sata alasyz, al keıin, nusqaý-keńes jazǵan soń, kóre jatamyz, — dedi dantıst.

— Polkovnık, siz áskerde neshe jyl boldyńyz? — dep daýǵa ormanshy da kılikti.

— Onda seniń ne sharýań bar? — dep ejireıdi polkovnık.

— Jaı, bilgim kelgeni de...

— Jıyrma jeti jyl...

— Tekseris-daıyndyqqa shaqyryldyńyz ba?

— Joq.

— Endeshe, joǵary mártebelim, siz de shashlyq sata almaıtyn boldyńyz.

— Másele mende emes...

— Árıne, biraq...

— Sonda maǵan kóshe aralatyp shashlyq satý ǵana qaldy demekshisiz be?

— O ne degenińiz, polkovnık myrza!

— Shynyńyzdy aıtyńyz!

— Solaı-aq delik...

— Maǵan til tıgizbeńiz!

— Qoıyńyzshy, polkovnık.

Bir shataqtyń bolaryn sezgen Atyf-beı araǵa túse qaldy:

— Myrzalar! Qazir bizdiń basqa áriptesterimiz de óz oılaryn ortaǵa salady. Káne, solardy tyńdalyq. — Ol maǵan qarady. — Mine, siz, qurmettim, bul másele jaıynda nendeı oıdasyz?

— Menińshe, — dedim (Polkovnık túnerip, qabaǵyn túıip, maǵan tesile qarady), — áskerı mindet — óte mańyzdy is... (Polkovnık menen kóz taıdyrar emes). Áskerı mindet — qasıetti borysh... Áskerı mindet — elimiz ben halqymyzdyń aldyndaǵy eń qasıetti boryshymyz:

— Já, jeter, áskerı mindetke qarsy bop otyrǵan kim bar? — dedi sýretshi, tózimi taýsylyp.

— Áskerı mindet, — dep men soza berdim, — sondyqtan... Árqashan... ne ǵoı... Menińshe, shashlyqshylardyń bári de áskerı mindetin qyńq etpeı atqarýǵa tıis. Alaıda... sonymen birge álgi kóshe shashlyqshylarynyń bárine áskerı mindetti zapasta atqarýdy júkteý kerek.

— Durys! Endi meniń qarsylyǵym joq! — dep qaldy polkovnık.

— Al biz ne dep otyrmyz? — dedi sýretshi.

— Siz... Siz shashlyqshy bolǵysy keletinniń bári áskerden qashsyn dep otyrsyz...

— Myrzalar, — dedi Atyf-beı, — meniń uǵýymsha, bárimiz de kóshedegi shashlyqshylar mindetti áskerı qyzmetin óteýi kerek dep otyrmyz-aý deımin, á?

Oǵan jaýap retinde bárimiz de qolymyzdy kótere qoıdyq.

— Myrzalar, — dedi Atyf-beı, — altyǵa eki mınýt ketip qalypty, jaryssózdi erteń jalǵastyramyz, osymen búgingi májilisti jabyq dep jarıalaımyn.

Biz ótkizgen májilisimizdiń protokolyna qol qoıdyq. Al keshegi fýtbolıst, búginde elektrmen jabdyqtaý basqarmasynyń ókili úshin dantıst qol qoıdy.

Kelesi kúni biz saǵat onda jınalýǵa tıis boldyq.

Burynǵy ataqty fýtbolıst taǵy da kelmeı qaldy. Otstavkadaǵy polkovnıktiń kóshedegi shashlyqshylardyń bári birkelki forma kıetin bolsyn degen usynysy jaryssózimizdi taǵy da tuıyqqa tiredi. Anyǵyraq aıtqanda, shashlyqshylarda birkelki forma bolýyna eshkim de qarsy shyqqan joq, tek otstavkadaǵy polkovnık: olar formalaryn jumystan tys ýaqytta da kıetin bolsyn dep qarysyp otyryp aldy. Sonsoń Atyf-beı máseleni daýysqa salyp edi: beseýi durys dep, beseýi burys dep, kádimgi ıtjyǵys boldy.

— Bizdiń komısıa quramynda on bir kisiniń bolýy kezdeısoqtyq emes, — dedi sonda Atyf-beı, — ol, mine, dál mynandaı jaǵdaıda qajet edi, biraq, amal ne, elektrmen jabdyqtaý basqarmasynan jiberilgen áriptesimiz kelmeı qaldy da, bárimizdi daǵdarysqa ushyratty. Beske-bes bolyp bezerip qaldyq. Endi qaıtpek kerek?

Ortoped-jabdyqtaýshy usynys engize qoıdy:

— Ol — meniń baıaǵydan bergi dosym. Bir oıyn ústinde ol jaraqattanyp qalyp, men ony emdep, aqyry ekeýmiz dos bolyp ketkenbiz, sodan beri syrlaspyz, ol forma degenge o bastan qarsy. Eger ruqsat etseńiz, men ol úshin daýys bere salaıyn.

— Onymen biz de dospyz, — dep dantıst dúrse qoıa berdi. — Al siz aǵat sóılep otyrsyz. Fýtbolıst formasyz qalaı oınamaqshy? Káne, ózińiz aıtyńyzshy, fýtbol oıyny kezinde komandalar nege ártúrli kıinedi? Pálenbaı jyl ishinde bizdiń ulttyq formamyzdy jıyrma eki ret kıgen sportshynyń endi kelip formaǵa qarsy shyǵýy múmkin emes!

— Men sizderden forma máselesin talqylamaýdy talap etemin! — dedi polkovnık, yzǵarlanyp.

Ortoped:

— Al qańǵybas shashlyqshylarǵa... — deı bergende, polkovnık:

— Qańǵybas, qańǵybas! Formanyń aty — forma! Kók ezýlene bermeńder! Qysqart! — dep aqyrdy.

Órt shyǵyp ketpeýin oılaǵan Atyf-beı arasha tilep:

— Bul máseleni álgi keletin áriptesimiz kelgenshe qoıa turalyq, — dedi.

Polkovnık taǵy da birneshe usynys engizdi: mysaly, kóshede shashlyq satatyndardyń arbalary ári birkelki, ári bir tústi bolsyn, al ózderi mýnısıpalıtet belgilep bergen jerge ǵana bári birge túnep júrsin degendi aıtty.

— Qurmetti polkovnık, sizdiń bul usynystaryńyzdy biz eskeretin bolamyz, — dedi Atyf-beı. — Al siz endi baý-baqsha basqarmasynyń ókili retinde sol turǵydan da usynys jasasańyz eken!

— Jaraıdy! — dedi polkovnık jadyrap. — Kóshe shashlyqshylaryna parkke kirýge tıym salý kerek! Parkter men qoǵamdyq baý-baqshalardyń qaqpasyna: «Shashlyqshylardyń kirýine bolmaıdy!» dep jazyp qoıý kerek!

— Jekemenshik baý-baqshaǵa she? Onda kirýlerine bola ma? — dedi mal dárigeri, baspasóz bóliminiń ókili.

— Qurmettim, biz mýnısıpalıtettiń baý-baqshasyn aıtyp otyrmyz...

Ormanshy-ınjener — alym-salyq (basqarmasynyń ókili biraz sóılep, aqyrynda: ormannan baýkespe urylardyń tásilimen taqtaı, otyn, salma urlaýǵa jol bermeý úshin kóshe shashlyqshylaryna aǵash zatyn alýǵa arnaıy ruqsat berilsin, al mýnısıpalıtet ony qatty baqylap otyratyn bolsyn, sondaı-aq: kóshe shashlyqshylarynan jol aqysy, jer aqysy, aǵashty paıdalaný aqysy alynatyn bolsyn, olarǵa resmı baqylaý jasalsyn jáne baj salyǵy salynsyn degen usynystaryn engizdi...

Kóne fılosofıa . pániniń oqytýshysy — sýmen jabdyqtaý basqarmasynyń ekili shashlyq satý jumysyna bastaýysh mektep kóleminde bilimi bar azamattar alynsyn degen usynys jasap, onysymen búkil halqymyzǵa jappaı bastaýysh bilim berý isin nasıhattady. Sýmen jabdyqtaý turǵysynan kelgende, kóshe shashlyqshylarynyń árqaısysynyń arbasynda keminde bir shelek sý bolýy mindet degendi aıtty.

— Bastaýysh bilim alǵan dıplomy bolǵany durys-aq, — dedi sahna kórkemdeýshi, — al bir shelek sýdy ne qylady? Órtengen shashlyǵyn sóndire me?

— Tárelkelerin jýady, qurmettim, — dedi burynǵy fılosof.

— Keshede shashlyq satatyndar tárelke alyp júrmeıdi ǵoı, shashlygyn da, koftesin de nanǵa salyp beredi...

— Tárelkeleri bolmasa, — qoldaryn jýady...

— Shyraǵym, Stambýlda jazda úıimizdegi shúmekten sý aqpaı ý-shý bop júremiz, al shashlyqshylarǵa sýdy qaıdan tabamyz?

— Sonda sizdińshe qalaı, shashlyqshylar sýsyz júrmek pe? Olarǵa sý kerek emes pe?

— Olardyń ónimi — qurǵaq ónim..

— Demek, órtenip ketýi múmkin...

— Iaǵnı, sý...

— Toqtaı turyńyz!..

— Meniń sózimdi bólmeńiz...

— Siz áýeli uǵyp alyńyz...

Jabdyqtaý basqarmasynyń ókili — ortoped kóshede shashlyq satý pravosy: qolynda densaýlyǵy jaıynda anyqtamasy bar, tóbesinen tabanyna deıingi súıegi túgeldeı kórsetilgen rentgen sýretteri bar kisige ǵana berilsin dep usynys engizdi.

— Sonda búkirlerdiń kóshede shashlyq satýlaryna bolmaı ma? — dedi mal dárigeri.

— Bolmaıdy...

— Nege?

— Estetıka! Qalanyń sánin buzbaý úshin, týrızmdi damytý úshin búkirlerdiń, aqsaq-toqsaqtardyń, qoly sholaqtardyń shashlyq satýlaryna úzildi-kesildi tıym salý kerek!

— Óı-dáıt dersiń!..

— Áı, qurmettim, men — ortopedpin, sonda bul máseleni men jaqsy bilem be, elde sen jaqsy bilesiń be? Mamannyń pikirin syılaı bilgen jón. Men ǵylymı turǵydan aıtyp otyrmyn, demek, meniń sózime qulaq qoıý kerek. Sodan soń... mýnısıpalıtettiń, onyń ishinde jabdyqtaý basqarmasynyń qyzmetkeri retinde usynarym: shashlyqshylardyń daıyn óniminde ettiń, taǵy basqalarynyń qansha bolýy qajettigin naqty mólsherlep berý kerek.

— «Taǵy basqalary» degenińiz nemene?

— Oǵan Stambýl shashlyqshylarynyń tájirıbesinen bir mysal aıtaıyn. Stambýldyń qýlary keýip qalǵan nandy sý búrkip jibitip, kádimgi qamyrsha ıleıdi, bir túıir de et qospaıdy. Sonsoń qamyrdan kotlet jasap, qyryq jylǵy maıǵa pisiredi. Onysy qyzyl kúreń lúlá-kebab pen kofte bolady da shyǵady.

— «Qyryq jylǵy maı» degenińiz nemene taǵy?

— Men shirkin bul jerde tabadannyń túbinde qalyp kúıip ketken maıdy aıtyp otyrmyn. Qaldyq maı kúıe-kúıe qaqqa aınalady da, tabadannyń túbine jabysyp jatyp alady. Tabadan neǵurlym eski bolsa, lúlá-kebaby men koftesi soǵurlym tátti bolady. Keıbir shashlyqshylarda ata-babalarynan muraǵa qalǵan tabadan da bar, maı da bar. Meniń bul kásiptiń qupıasyna qanyń ekenime kózderińiz endi jetken shyǵar, á?

— Jetti, jaqsy, al biraq bir túıir et qospastan nannan lúlá-kebabty qalaı pisiredi? Ol múmkin emes!..

— Múmkin emesten múmkin etip pisiredi.

— Men jep kórdim: ıisi tipti qýyrdaqtyń ıisindeı.

— Iisi ǵajap! Sebebi kóshe shashlyqshylary nandy kez kelgen dúkennen ala salmaıdy, et dúkenimen irgeles turǵannan ǵana alady. Ettiń ıisi nanǵa sińip qalatynyn biledi. Onyń ústine nandy túnde shkafqa sıyrdyń súıegimen birge salyp qoıady. Mine, sondyqtan shashlyqshylardyń lúlá-kebab pen koftege qansha et salýǵa tıis ekenin nusqaý-keńeske jazyp bekitip berýge mindettimiz.

— Aıtpaqshy, et máselesi — óte kúrdeli másele! — dep baspasóz basqarmasynyń ókili, mal dárigeri qopaqtap qoıdy.

Ol keshe shashlyqshylary qasapshylardan jasyryp alyp júrgen jylqy, esek-qashar etterin shashlyqqa qospaıtyn bolsyn, óıtse, — musylmanshylyqtan shyǵady degen pikir aıtty.

Men sizderge san saǵatqa, talaı kúnge sozylǵan jaryssózimizdiń qyry men syryn aıtyp berýge tyrystym. Óz basym sol saǵat, sol kúnderde maǵan da pikir aıtýǵa týra keler dep mazasyzdanyp júrdim. Aramyzda shashlyqtyń mamany joq bolǵandyqtan májilisimiz tez biter, komısıanyń birer múshesi sóıler de, nusqaý-keńesti jazyp bere salarmyz dep oıladym. Biraq ol úmitim beker boldy.

Májilistiń ár kúninde bizdiń árbireýimizge júz lır qalamaqy beriletin boldy da, biz sony aqtaý úshin usaq-túıek jáıttiń bárin talqylap tabandasyp otyryp aldyq. Óıtkeni aqshany tekten-tekke alýǵa bir de birimizdiń ar-uıatymyz barmady! Árqaısysymyz óz mamandyǵymyzǵa, mekememizdiń maqsatyna oraılastyryp neǵurlym kóp usynys jasaýǵa tyrystyq. Ómir úshin ólimnen de taıynbaýǵa bel býdyń. Árkim óz pozısıasyn, 03 usynysyn qyzǵyshsha qorydy, eleýsiz jáıttiń ózin ekilengen jaryssózge aınaldyrdyq. Mysaly, densaýlyq saqtaý basqarmasynan kelgen sýretshi men sahna kórkemdeýshi kóshe shashlyqshylarynyń arbasy qaı túske boıalýy kerek, arbalarynyń dońǵalaqtary qandaı formada bolýy kerek dep birde kúni boıy qyzyl keńirdek bop aıtysyp, aqyrynda únderi bitip, sóıleı almaı qaldy.

Álbette, biz máseleniń asa mańyzdy ekenin túsine bildik te, ony baısaldy túrde talqyladyq.

Men, birinshiden, mýnısıpalıtettiń zırat basqarmasynyń qyzmetkeri, ekinshiden, ınjener-optık bolýym sebepti máselege qaı jaǵynan kirisýdi bilmeı kóp qınaldym. Zırat jaǵynan kiriseıin desem, — shashlyqqa aralasa alar emespin. Aralasa alǵan kúnniń ózinde de qaryq bolmaıtyn sıaqtymyn. Sondyqtan zıraty qurysyn dedim de, optıka jaqtan kóz jiberdim. Sóıtip, men shashlyqshylardyń arbalaryna úlkeıtkish shyny ornatý kerek degen qundy usynys engizdim: ondaı shyny, birinshiden, tutynýshylardyń tovardy durystap kórip alýlaryna kómektesedi, ekinshiden, tutynýshylardyń tábetin kúsheıtedi. Sodan soń ondaı shyny arqyly tovarǵa reklama jasaý da ońaı. Shynynyń eki ese úlkeıtip kórsetetinin, eshbir qospasyz naǵyz asylyn qoldaný qajettigin aıttym. Talqylanǵan nusqaý-keńeske, ókinishke qaraı, budan basqa eshbir usynys engize almadym. Iaǵnı, ózime tólengen qalamaqynyń qarymyn qaıtarmaǵanymdy kúni búginge deıin sezinip júrmin.

Komısıa músheleriniń máselege erekshe mán bergenderi, kún saıyn alǵan júz lırdiń bodaýyn tez qaıtarýdy oılaǵandary sonshama, júz on jeti pýnktten turatyn: «Kóshede shashlyq satatyndarǵa arnalǵan nusqaý-keńesti» on alty jumys kúni ishinde jan-jaqty talqylap bolyp, jap-jaqsy etip jazyp shyqty.

Nusqaý-keńesimiz asa zor eńbek boldy, óıtkeni, komısıanyń árbir múshesi óziniń kúndelikti qyzmetine ómiri jumsap kórmegen bilimin, tájirıbesin, kúsh-qýatyn soǵan jumsady. Sonyń nátıjesinde bizdiń nusqaý-keńesimiz tiri janǵa tıtteı de qajeti joq erekshe bir ǵajap ensıklopedıa bolyp shyqty.

Muny mýnısıpalıtettegi keńesshi dosyma baryp aıtqanymda, ol meni:

— Oqasy joq. Kóshede shashlyq satatyndar qashanda ózderiniń bilgenin isteıdi. Alaıda nusqaý-keńestiń bolǵany jaqsy, kereginde qoldana qoıamyz. Nusqaý-keńesteriń qandaı tamasha bop shyqqan, qarashy, mine, úlgi etip kórsetip otyratyn-aq nárse! — dep jubatty.

Sóıtip, biz — komısıanyń on bir múshesi — on alty kún ter tógip, júz on jeti pýnktten qurap «Kóshede shashlyq satatyndarǵa arnalǵan nusqaý-keńesti» jaryq dúnıege ákelip, aqysyna 17600 lır qalamaqyny sýsyldatyp sanap aldyq. Elektrmen jabdyqtaý basqarmasynyń ókili — bizdiń fýtbolshy áriptesimiz — aqyrǵy eki májilisimizge qatysyp, shashlyqshylardyń arbalaryna ornatylatyn elektr shamdardy kúndiz jaqpasa da jaryq bolady degen tańǵajaıyp tapqyrlyq pikirimen bárimizdi tamsandyrdy.

Aıtpaqshy, kóńilińizge muń uıalaı qalǵan nemese ishińiz pysqan sátterde, álde nege ashynyp qanyńyz qaraıǵan kezderde, — árıne, onyń betin ary qylsyn ǵoı, — bizdiń «Kóshede shashlyq satatyndarǵa arnalǵan nusqaý-keńesimizdi» dereý taýyp alyp oqyǵaısyz. Kóńilsizdikten kirpik qaqqansha seıilesiz de, kúlkiden ishegińiz túıilip qulap qalasyz.

Endi ózim týraly aıtsam: men nusqaý-keńes daıyndaıtyn taǵy da bes-alty komısıanyń májilisterine qatystym da, sáti túsken bir kúni qaıtadan Amerıkaǵa taıyp turdym, biraq burynǵy mamandyǵyma saı jumys taba almaı sandaldym. Men nusqaý-keńes jazysyp júrgen ýaqytta ondaǵy optıka ǵylymy men tehnıkasy shyrqap shyńnan asyp ketipti. Meniń bilimim túkke jaramaı jaıyna qalypty. Bilimimdi tolyqtyryp oqı túsýge jasym da, qaltam da jetpeıtin boldy, sonsoń eshkikózdenip elime qaıttym. Men qaıtyp kelgenshe álgi keńesshi dosym basqa jaqqa aýysyp ketip, maǵan mýnısıpalıtettiń esiginen de syǵalatpaı qoıdy.

Sanap saýsaǵym jetpeıtin semámdy asyraý úshin bir kósheniń buryshyna shoqıtyp dúken ornattym da: kózildirik, dúrbi, ottyń, avtoqalam men qolshatyr jóndeýdi kásip etýge kiristim.

Áýpirimdep júrip jatyrmyn.

Bizdiń Túrkıada: tereń bilimdi, baı tájirıbeli, tipti talantty adamnyń ózin, meıli,ol jap-jas bolsa da,ony mamandyǵyna oraılas qyzmetke jolatpaıdy. Árqashan solaı.

Al meni nusqaý-keńes ázirleıtin komısıaǵa osy kúnge deıin nege shaqyrmaı júr, a?

Orysshadan aýdarǵan ǴABBAS QABYSHEV

---