InfoHub Logo

Kóshpendiler. I kitap

Kóshpendiler. İİI kitap

JANTALAS

Tarıhı trılogıa

PROLOG

Qazaqtyń uly dalasyn kúngeı men kúnshyǵys jaǵynan alyp taǵadaı ıile túsip, myńdaǵan shaqyrymǵa sozylǵan dúnıe júzindegi eń bıik taýlar qorshap jatyr. Osy aq basty ǵajaıyp shyń, quzdar qazaq jeriniń ústinen ótetin eskek jelge, azynaǵan daýyl-boranǵa ǵana tosqaýyl emes, bul taýlar kóshken elge de, basqynshy jaýdyń qalyń qolyna da asý bermes berik qamal. Tek bir jerinde ǵana bul ǵalamat qıalar, shókken nardaı, dalanyń baýyryna kire, jataǵan tartqan. Osy tustan Azıa men Evropanyń túıisken alqabyna qaraı, jaratylystyń ózi jaratqan doly surapylymen birge, aralaryna júzdegen jyldar salyp fangfýr uly handarynyń, Átıllanyń, Shyńǵystyń qumyrsqadaı qujynaǵan qosyndary tógilgen. Bul qandy joryqtar eń aldymen osy arada álmısaqtan beri egip egip, mal baǵyp, qala salyp, beıbit jatqan elderdi talqandady. Odan ótip qazaqtyń kóshpendi baıtaq dalasyn qyzyl qanǵa boıap, lek-legimen kúnbatysqa qaraı lap qoıdy. Bular basyp ótken jerde tek kúńirengen el, kúızelgen dala, kúıregen qala ǵana qaldy.

Bul jolǵy shaıqas ta — sonyń biri edi.

Jońǵar qaqpasynyń etegindegi Soıqan saıda qytaı men qazaq áskeriniń alysqanyna mine bir jeti bolǵan. Boılaýyq jylqy sekildi boı bermeı, eki jaq birdeı arandaǵanda, talaı qandy aýyz bóriler pushpaǵynan ilindi. Júreginiń túgi bar talaı batyrlar qaıqy qara aldaspandardan qaza tapty. Talaı albyrt jas ómir sabaǵynan úzilgen gúldeı semdi. Biraq kisi qanyn tolarsaqtan keship júrse de selt etpeıtin qolbasshylar maıdanǵa jurtty tópep aıdaı berdi. Segizinshi kúni jasyl jibek shatyryn qyryq qulǵa kótertip, maıdan shebine qytaı boǵdyhany Kansı keldi. Ásker basshylaryn shaqyryp alyp:

— Urys qalaı júrip jatyr? — dep suraǵan.

Áıel óńdes, qý tamyrdaı qatyp-semip qalǵan, kóse qara ásker basy ıile tájim etip, jaýap berdi.

— Aldıar taqsyr, áli ıtjyǵys túsip jatyrmyz. Eki jaq birdeı qyrǵynda. Bizdiń shyǵynymyz kópteý.

Ásker basy ózek jarǵan shyndyǵyn aıtqan. Boǵdyhan sharshy toptyń aldynda óz ásker basyn muqata sóıledi.

— Aqymaq, — dedi ol, — úsh ǵasyr boıy alysyp Tan dınastıasy jeńe almaǵan bul taıpany sen jeńem dep oılap pa ediń?

— Aldıar taqsyr, soǵys dep buıyrǵan ózińiz ǵoı.

— Soǵys degende men saǵan osylaı soǵys dep pe edim? Búıtip sen olarǵa tize kórsetip, betin qaıtara almaısyń. Odan da óziń bylaı tur da, kúnde shabýyldap mazańdy ala bergen oırat taıpasyn jap. Eki jurt birin-biri ala almaı, ábden álsirep, endi tentirep ketýge aınalǵanda, sen bir búıirden shyǵa kel de, ekeýin eki búkteı salyp, bos qalǵan jerin basyp al...

— Aldıar, — dedi anaý basyn burynǵysynan da tómen ıip, — qaljyraǵan oıratty oljalaý qıyn bolmas. Al qazaq jurtyn olaı qurtyp, jerin op-ońaı basyp ala alamyz ba? Ar jaǵynda bizden kúshi basym Lýssıa kórshisi bar ǵoı. Ol bizge qazaq dalasyn kópe-kórneý talatyp qoıa ma?

— Lýssıa úshin qusa bolma. Qazaq jeri ógizdiń talysyndaı mol, bárimizge de jetedi. Biz Ertistiń joǵarǵy tusymen Jetisý, Túrkistan ýálıetin, Shyǵys Túrkistandy tegis baýrymyzǵa basamyz... Qysqasy, Kókshe teńizdiń ońtústik jaǵasyna deıin bizdiki, soltústik jaǵasy Lýssıaniki bolýy kerek-ti.

— Sonda qazaq eli qaıda qalady?

— Kókshe teńizdiń túbinde! Jońǵar taıpasyn qalaı qurtsań, qazaq jurtyn da sondaı etip qurtasyń!

— Qup, taqsyr.

BİRİNSHİ BÓLİM

I

Qazaq eli búl kezde kókparǵa tartýǵa daıyndalǵan serke tárizdi edi. Jan-jaǵynan antalaǵan qaı jaýynyń taqymynda ketedi? Álde ózara qyrylysqan han, sultandar qanyn sorǵalatyp, bireýi — aıaǵyn, bireýi — qolyn, bireýi — basyn qanjyǵalaryna baılap ákete me, kim bilsin?

El basyna tóngeli kele jatqan mundaı aýyr kezeńdi durys uǵyp, tereń boljap, bolashaq tarıhy men taǵdyrynyń tórt jaǵynan birdeı soqqaly turǵan surapyldan halqyn qutqarar kimi bar?

Mundaı jantalasta halyq aldyńǵy shepke eń aldymenen óziniń tájirıbesin, aqyl-parasatyn, tabandylyǵyn salýǵa tıisti. Óıtkeni qazaq elin kókpar etip ala qashýǵa daıyndalyp jatqan eń birinshi qasy oǵan aıqyn edi.

Shyńǵysqan qurǵan monǵol handyǵynyń ǵumyry eki júz jylǵa jetpedi. Bir kezdegi uly kóshpeli memleket — Qaraqurym ordasy Qubylaıdyń tusynda Pekınge kóshisimen-aq monǵol handyǵy delinýden qaldy. Qubylaıdan keıingi qytaı boǵdyhandary endi ózderin Shyńǵys muragerleri sanap, monǵoldyń atameken kóne qonysy túgil, «Bar álemdi titiretýshi» jıren saqaldy hannyń jaýlap alǵan jerlerin de baýyrlaryna basqysy keldi. Bular endi bir kezde uly Qytaı ımperıasyn Shyńǵysqannyń kúshpen jaýlap alǵanyn, onyń kóp shaharlaryn typ-tıpyl etip qıratyp, egistik dalasyn malǵa jaıylym etkisi kelgenin umytty. Al monǵol jerindegi uly Qaraqurym handyǵy da bólshektene bastady. Ózara qyrqys, janjal bir jaǵynan, kúngeı úrdisinde paıda bolǵan manchjýr handarynyń uzaq jylǵy urystary ekinshi jaǵynan berekesin alyp, bulardyń burynǵydaı irgeli el bolyp otyrýyna múmkindik bermedi. Onyń ústine negizgi kásibi mal baǵý bolǵan, ár aýly ór bólek qonǵan monǵol shonjarlaryna qys — qystaý, jaz — jaılaý jetpeı, elge qonys, malǵa óris tapshylyǵy taǵy bir pále boldy. Ásirese batys monǵol taıpalary — Choras, Oırat, Torǵaýyt, Tóleýit rýlary qytaı boǵdyhandarynyń tegeýrinine shydaı almaı atameken qonystaryn tastap, jer izdep bosyp ketken. Bir bólegi Sibir jerine, qalǵany Ertis boıyna, Tarbaǵataı taýyna qaraı oıysty. Qalmaq atalǵan bir bólegi jer izdep, kóshe-kóshe tipti Edildiń tómengi saǵasyna ótip ketip, Aıdarhan (Astrahan) mańaıynda kóshpeli aımaq bop turyp qaldy. Batysqa qaraı yǵysqan bul elderdi qytaı boǵdyhandary Sibirge, qazaq jerine jáne Orta Azıaǵa óziniń yqpalyn júrgizýdegi aldyńǵy shebi dep sanady. Al búl zulymdyq saıasatqa kóngisi kelmeı, ózderine qarsy shyqqan keı qontaıshylardy aýyl-aımaǵymen, bala-shaǵasyna deıin qaldyrmaı qyryp tastap otyrdy. Endi qytaı zardabynan qoryqqan jurt oıysyp kep, Tarbaǵataı taýyn, İle ózeniniń saǵasyn, Jaısan (Zaısan) kóliniń óńirin mekendedi.

Osy arada olar aman qalǵan rýlaryn jınap kóshpeli memleket — Jońǵar handyǵyn qurǵan. Bir myń alty júz otyz tórtinshi jyly bul handyqtyń qontaıshysy bop Hara-Hula batyrdyń balasy Batýr saılanǵan. Bul qontaıshynyń mańyna endi Enıseı, Ertis ózenderiniń jaǵasyn jaılaǵan monǵoldyń basqa da usaq rýlary jınala bastady. Óstip Jońǵar handyǵy úlken kúshke aınalǵan. Ol óziniń ordasyn Zaısan kóliniń jaǵasyna kóshirgen. Dál qasynda paıda bola qalǵan kóshpeli jaýynger memleketke qytaı saıasatshylary endi qobaljı qarady...

Batýr qontaıshy ózi ólgenshe orys patshalarymen tatý bola otyryp, Jońǵar handyǵyn kúsheıtýdi arman etti. Batýr negizgi saıasatyn qytaı boǵdyhandarynyń aqylymen Ońtústik Sibir men qazaq jerin alýǵa qurdy. Aldymen ol Táýekel hanmen, sońynan Esim hanmen san aıqasty, biraq degenine jete almady.

Batýr ólgennen keıin onyń ornyn úlken uly Senge, sodan keıin kishi balasy Qalden basty. Qalden Qytaı ımperatorynyń jarlyǵy boıynsha osy kezde bas kóterip ereýilge shyqqan, ózderimen qandas Shyǵys Monǵolıanyń orta sharqy rýlaryn aıamaı qyrdy. Bul ara endi qulazyǵan qý dalaǵa aınaldy. Sóıtse de, jońǵardyń qaraqurym bop ósip kele jatqan mal basyna jaıylym taǵy tarshylyq etti. Sonda baryp Qalden Boshuqty Jońǵar handyǵyn Qalqa óńirin qosyp alyp, keńeıtpek boldy. Osy saıasatpen ol qontaıshy ordasyn İle ózeniniń jaǵasyna Tývadaǵy Hemchık ózeniniń boıyna, sońynan Qobda ózeniniń tómengi saǵasyna kóshirdi. Bul kezde Jońǵar handyǵyna Tıbet, Enıseı ózeniniń óńirindegi qyrǵyz rýlary men búkil Altaı taýynyń aımaǵy kirdi. Osynshama jerge qoja bolǵan Jońǵar qontaıshysy endi Qalqany da qosyp alamyn dep joryqqa attandy. Biraq Qytaıdyń Manchjýr (Sın) handyǵynan jeńilip qap, Qalqany Qytaı aldy. Osy joryqtan turmastaı bolyp kúıregen Qalden ózin-ózi baýyzdap óltirdi. Qalden óziniń ústemdigin júrgizip turǵan kezinde, baq kúndesim bolmasyn dep aǵaıyn-týystaryn da aıaǵan joq. Bas kótergenin qurtyp jiberip otyrdy. Osyndaı qurtam degen jaqynynyń biri, nemeresi Syban Raptan Týrfanǵa qashty. Qalden Qalqany qosyp alamyn dep joryqqa attanǵanda, Syban Raptan óz eline qaıtyp kelip, Býratal ózeniniń boıyn jaılady. Birte-birte ol búkil Jońǵar elin ózine baǵyndyrdy. Qalden ózin-ózi óltirgennen keıin, bir myń alty júz toqsan jetinshi jyly búkil Jońǵar qontaıshysy osy Syban Raptan boldy. Syban Raptan Qytaı eline ákesiniń inisi Qaldennen kem jaý bolǵan joq, Qytaı ımperatorymen syrt baılanysy túzý sanalǵanmen, kórshiles qalalaryna shabýylyn toqtatpady. Al Syban Raptan, balasy Qalden Serenmen qosylyp, Halsh dýanyn tonaýdan bastap Qytaıǵa qarsy soǵys ashqanda, Djýngonyń jańa Sın dınastıasynyń ımperatory Kansı sol jyly Jońǵar jerin bútindeı burynǵy ózderiniń knázdaryna qaıtaryp, Syban Raptanǵa Ertis boıynan ǵana shaǵyn jaıylym qalsyn dep «Fımen» (jarlyq) berdi. Bul jarlyq boıynsha Syban Raptan Qytaı boǵdyhany ókilin qatystyryp, Jońǵar eliniń Quryltaıyn shaqyrýǵa mindetti edi. Quryltaıdan keıin Qytaı eline shabýyl jasaı bergen Jońǵar handyǵy endi qazaq jerine betteýge tıisti. Sóıtip Qytaı boǵdyhany ózimen ıtjyǵys túsip júrgen qazaq halqyn da muqatpaq boldy. Buny istemese, Qytaıdyń qalyń áskerin Syban Raptanǵa qarsy attandyryp, Jońǵar ordasyn birjolata kúl-talqan etemiz dep qorqytty. Qytaı men Jońǵar handyǵynyń arasynda joıqyn soǵys bastalatyny múmkin bop qalǵandaı edi, biraq qytaı shekarasyndaǵy Jońǵar rýlary Kansıdiń qaharynan yǵyp, endi İleni quldılaı tómen kóship, kóbi Altynemel tusyna kelip ornalasqan. Qontaıshy Syban Raptan İle ózeniniń kúngeıi, Saryn shaharynyń kúnshyǵys tusyna óziniń ordasyn tikti.

Biraq, sonaý Qytaı shekarasynan kóship kelgen qalyń Jońǵar eli bir İleniń boıyna sıar ma, árıne, syımaıdy. Qalaıda qonys keńitý kerek... Osy kezde Kansı qaza tapty. Biraq Kansı ólgenmen, onyń qalyń áskeri qaldy. Jońǵardyń Qytaıǵa kúsh-qýaty jetpeıdi, jarmasary baıaǵy úırenisken jaýy, qazaq eli. Olardyń júz myń atty áskerine qazir qazaqtyń tótep berer jaıy joq. Árıne, bul kezdegi Jońǵar áskeri Qalden kezindegi shoqpar, soıyl ustaǵan jabaıy, taǵy ásker emes. Ásker sapyn Evropa tártibimen qurǵan, soǵys tásilin evropasha júrgize alar zeńbiregi, bilte myltyǵy bar. Oǵan Jońǵar jaýyngerleriniń ǵasyrlar boıǵy urys-soǵys tájirıbesin, tózimdiligin, jankeshtiligin qossańyz qandaı kúshke aınalady.

Jońǵar áskerin mundaı myqtylyqqa jetkizgen Syban Raptan, onyń jaýynger balasy Qalden Seren men jaldama Qytaı áskerı mamandary edi. Buǵan shved ofıseri Iogann Gýstav Renat ta az úles qosqan joq. Ol Jońǵar jasaǵy Býhgols ekspedısıasyn qurtqan urysta Óskemen bekinisiniń janynda qolǵa túsken kishi ofıser edi. Osy ýnter-ofıser Syban Raptan áskerin Evropa tártibimen qurýdy, soǵysty Evropa áskerleriniń ádisimen júrgizýdi úıretti. Oırat ustalaryna zeńbirek quıdyrdy. Jońǵar eli bilmeıtin ónerlermen tanystyrdy, tipti baspahana da ashty. Osyndaı on qolynan óneri tamǵan, kóp ǵylymnan habary bar Renat pen Qytaıdyń jaldama mamandary Jońǵar áskerin soǵystyń jańa tásilderimen tanystyrdy. Endi olar Orta Azıa, qazaq jaýyngerlerine jat, jan shydaspas aıbarly kúshke aınaldy.

Bul tusta «Úlken Orda» hany bolyp, Jánibek hannyń kenjesi Jádek urpaǵy, Táýke hannyń báıbishesinen týǵan Bolat otyrǵan. Biraq, bul bozókpe, el basyn biriktirip jaýǵa qarsy qoıýdyń ornyna, Orta júzdiń azýly rýlarynyń talasynan asa almaı júrgen shóre-shóre han. Ózi kópten aýrý, kóp isti nemere inisi Sámeke atqarady. Kishi júzdiń hany — Abdolla sultannyń balasy Ábilqaıyr, Uly júzdiń hany Jolbarys — Ábilqaıyrmen ákesi bir, shesheleri bólek. Bu da rasynda qadiri bálendeı kúshti kisi emes. Orta júzge kiretin qalyń Naıman, Jońǵar handyǵymen irgeles, óz aldyna jatqan bir taıpa el. Bulardyń basshylary — Sibir handarynyń urpaǵyna jatatyn Bókeı hannyń shóberesi Tursynnan týǵan kókjal bóri Baraq pen Kúshik sultandar.

Bunyń aldynda Túrkistandy astana etip, Úlken Orda hany bon Esimniń nemeresi Jáńgirden týǵan Táýke otyrǵan.

Táýke!

Ol kúsheıip kele jatqan Jońǵar handyǵynyń qazaq eline óte qaýipti ekenin birden túsindi. Sondyqtan da Táýke Rossıamen qarym-qatynasyn jaqsartyp, oǵan arqa súıemek bop, birneshe ret áreket etken. Bir myń jeti júz ekinshi jyly-aq Óskemen bekinisterine qazaq elshilerin jiberdi. Biraq olardy jolaı oırattar ustap alyp óltirgen. Sodan on úsh jyl keıin Táýke qarym-qatynasymyzdy jóndeıik dep, orys patshasynyń qaramaǵyndaǵy Ýfa qalasyna Taıqymuryn bıdi bas etip elshilerin qaıtadan attandyrdy. Biraq Ýfadan habar kelgenshe, kóp jyldardan beri syrqat Táýke bir myń jeti júz on besinshi jyldyń aıaǵynda qaıtys boldy.

Táýke basynan talaı aıqasty ótkizdi. Túrkistan Saıramdy alamyn dep qalyń qolmen kelgen Buhara, Qoqan, Hıýa handaryna tótep bere aldy. Ásirese, Táýke Jońǵar noıandarymen kóp alysty. Bul aıqastarynda ol únemi qyrǵyz elimen birge boldy. Qyrǵyz manaby Tıes árqashanda Jońǵarǵa qarsy Táýkemen bir sapta shyqty. Qazaq, qyrǵyz arasynda Táýke han men Tıes manapty bólmeı, eki halyqtyń dostyǵynyń beınesi etip, Táýke — Tıes dep, qosaqtaı atady. Táýke han kezinde qyrǵyzdyń kóp-kóp aýyly qazaq aýyldarymen aralas, Ándıjan mańaıyn, Shý, Sharyn ózenderiniń boıyn jaılady.

Sol kezdegi qazaqtyń alǵyr bıleri — Qarakesek rýynan shyqqan, otyzdardan jańa asqan qaz daýysty Qazybek, Úısin Tóle bıler, áz Táýkeniń ordasyna jıi kelip, hannyń el bıleý isine arnalǵan ataqty erejesi «Jeti jarǵysynyń» jazylýyna kómektesti. Sonaý Baıanaýlany jaılaǵan qalyń Qarjasqa jatatyn Altyntory rýynan aty shýly Qalqamanuly Temirǵalı — Buqar jyraý jıyrma besinde áz Táýkeniń ordasyna kep, saraı aqyny atandy. Táýke han alpystan asa berip dúnıe salǵanda, bar qazaq aza tutyp, ardaqtap ony Qoja Ahmet Iassaýıdyń mazarynyń túbine qoıdy.

Úlken talas-tartyspen, qazaqtyń basty bıleriniń qoldaýymen Orta júz taǵyna Esimhannyń ekinshi balasy, Jáńgirdiń inisi, Syrdaqtyń nemeresi Kereı sultannan týǵan Qaıyp otyrdy. Táýke oqı almaı ketken orys ákimderiniń sálem hatyn bul oqydy. Sol kúni-aq ol Ýfaǵa «Ushpý hatlaryńyzdy alyp qýanyp qaldyq» dep jaýap qaıyrdy. Qaıyp nemere aǵasy Táýkeniń ustaǵan jolyn durys dep tapty. Sol jyly jaz toqsannyń aıaǵynda Tobyl qalasyndaǵy Sibir gýbernatory Gagarınge Ekeshuly Bekbolat bı men Bóriuly Baıdáýlet aqsaqaldy bas etip, elshi jiberdi. Gýbernator aq patsha aǵzamǵa jetkizsin dep arnaýly hat jazyldy. Bul hatta orys eli bizben máńgi-baqı tatý bolsa eken, eki el birligi, Jońǵar qontaıshysyna qarsy shyǵalyq, oǵan biz jıyrma-otyz myń atty ásker berer edik degen qazaq eliniń táýelsizdigine zor mańyzy bar tilektermen birge qazaq saýdagerleriniń Tobyl qalasyna kelip saýda jasaýyna ruqsat surady.

Bekbolat pen Baıdáýlet aqsaqal gýbernatorǵa: «Qazaq jigitteri orys qalalaryna tımeıdi. Al tıer bolsa, olarǵa ólim jazasyna deıin shara qoldanylady. Kerek deseńizder, ondaı adamdardy ustap alyp, Tobyl qalasyna júrgizýge barmyz», — degen hannyń aýyzsha sálemin de jetkizdi.

Mundaı hat Qazan men Ýfaǵa da joldanǵan. Gagarın Qaıyp hannyń hatyn Peterbýrgke jiberdi. Senat qazaq hany men halqynyń ótinishin shyn yqylaspen qarsy aldy. Buǵan Birinshi Petr patsha da qosyldy. Tek birigip Jońǵar qontaıshysymen soǵysalyq degen Qaıyp hannyń tilegin qabyldamady. «Qazaq jurty bizben dos eldermen soǵys ashpaı, tatý-tátti turý kerek», — dedi. Al Qaıyp han qazaq halqynyń táýelsizdigi men jer-sýyn saqtap qalý úshin, kúnshyǵysy men ońtústiginen qysyp kele jatqan jaýlaryna tótep berýdiń joly — Rossıanyń kómegine súıený ekenin esinen shyǵara almady. Ásirese, mundaı sheshimge kelýge bir myń jeti júz on jetinshi jylǵy Aıakóz ózeniniń jaǵasynda ótken urys sebepker boldy. Bul urysqa Qaıyp pen Ábilqaıyr birigip shyqqan. Eki jaqtan otyz myńdaı ásker qatysqan. Qazaq qoly Syban Raptan áskeriniń osy bir bóliginiń ózinen jeńilip qala jazdaǵan. Bul urys Syban Raptannyń qazaq áskeriniń qandaı kúıde ekenin bilýdegi eleýli kúsh jumsaǵan alǵashqy barlaýy edi.

Qazaq eliniń jaǵdaıyn durystap túsiný úshin, Birinshi Petr patshanyń buıryǵy boıynsha, Sibir gýbernatory Gagarın qazaq jerine Borıs Bránsev basqarǵan arnaýly elshiler shyǵardy. Bul elshiler toby 1728 jyly Kókek aıynyń besi kúni Jaıyq jaǵasyndaǵy Kishi júz hany Ábilqaıyrmen, jaz toqsannyń alǵashqy aıynyń jıyrma besi kúni Túrkistandaǵy Orta júz hany Qaıyppen kezdesti.

Qazaq jerine jetken elshiler eń aldymen, bul arada saýda-sattyqty molaıtýdyń san joly bar ekenin uqty. Qazaq dalasy arqyly Azıanyń uly memleketterine, ásirese, ar jaǵynda jatqan Úndistanǵa qol sozýǵa bolatynyn kórdi. Qıal qanatty Birinshi Petr patshanyń da kútkeni osy edi. Ol Azıanyń uly memleketterine jol ashý — Rossıanyń dúnıe júzindegi eń qudiretti patshalyqtarynyń qataryna qosylýy dep uǵynǵan. Ábden kúsheıip alǵan jáne óziniń uly patshasy «aspanǵa shapshytqan» Rossıa bul kezde Anglıa, Fransıalarmen qatar basqa elderin otarlaý básekesine molynan kiriskendi. Biraq qazaq dalasy men Orta Azıaǵa Rossıanyń kelýi — otarshylyq saıasatynyń tolyp jatqan qıanatyna qaramaı shaǵyn elderge qytaı ústemdiginen kóri anaǵurlym jeńil zábir edi. Bul qoǵamdyq áreket tarıh júzinde óziniń mańyzdy ornyn aldy. «Shynynda da shyǵys elderinde Rossıa progresıvtik mindet atqaryp otyr... Rossıanyń bul ústemdigi Qara teńiz ben Kaspıı teńiziniń tusynda, Ortalyq Azıaǵa mádenıet ákeldi» dep jazdy sońynan Engels.

Orys elshileriniń taǵy bir túıgeni — ol qazaq handarynyń qazirgi kúnde Jońǵar qontaıshysyna qarsy tura alatyn kúshiniń joqtyǵy boldy. Bul jóninde Bránsev ekspedısıasy qazaq handyǵyna járdem berý saıasatyn qoldady. Sonda baryp, Birinshi Petr Jońǵar handyǵyna elshi jiberýge bekindi. Biraq jibergen elshisi Ýnkovskıı qaıtyp kelip, Petr patsha tıisti qorytyndy istegenshe, jońǵar men qazaq arasy álem-tapyryq boldy da ketti.

Árıne, mundaı jaǵdaıda qazaq eli Syban Raptan sekildi pyshaqtyń júzindeı qylshyldaǵan, qazirdiń ózinde jetpis myń áskeri bar jaýǵa qarsy tura alar ma? Jáne jaýy jalǵyz Jońǵar handyǵy ǵana ma? Mundaı qıyndyqta tek han ordasynyń mańyndaǵy aǵaıyn, týys, tóleńgit sekildi az ǵana kúshke súıengen handardyń qolynan ne keledi? Ár júzdiń hany, sultanymyn dep otyrǵan Bolat, Ábilqaıyr, Sámeke, Baraq, Kúshikterdiń óz ordalarynyń ishi tolǵan janjal, baqtalastyq, qym-qıǵash tartys.

Al patsha úkimeti, bolǵaly turǵan qandy ýaqıǵalardyń eki jaǵymen de túbi til tabý kerek ekenin esine ustap, Orta Azıa isterine óte saqtyqpen qarady. Qaıyp han ólisimenen: «Arty ne bolar eken?» — degendeı kútý saıasatyna kóshti.

Osynyń bári qazaq halqynyń basyna bir jamandyq ákelgeli turǵandaı edi.

Jońǵar qontaıshysy joryq aldyndaǵy keńesin shaqyrdy. Osy keńeste Qazaq elin shabý tártibi sheshilgen. Renat aqyly boıynsha, ejelden shyǵys jerindegi jaýdy bir tustan shabý dástúri qoldanylmaı, birden qos búıirden ala bastamaq boldy. Jońǵardyń bar áskeriniń qolbasshysy etilip Syban Raptannyń inisi Shuna Dabo bahadýr belgilendi. Bir jaǵy Qarataýdy basyp, Shý men Talas ózeniniń boıyna túıilse, ekinshi jaǵy Shyrshyq qoınaýyna shyqpaq. Sol úshin Shuna Dabo áskerin jetige bóldi. Ár qol endi taý bókterlerine, ne jaý jerine qaraı aǵatyn ózen bastaryna óziniń týyn tigip, áskerin joryqqa daıyndady. Birinshi qol Jetisý Alataýynyń etegine, Balqash kóline quıatyn tórt ózenniń basyna jınaldy. Bul qolǵa Syban Raptannyń balasy Qalden Seren qolbasshy bop belgilendi. Ekinshi qol Altynemel taýlaryna taıaý İle ózeniniń teriskeı jaǵyndaǵy Kóktal men Kókterektiń ortasyna týyn tikti. Buǵan qolbasshylyqqa Syban Raptannyń inisi Qoren batyr bekitildi. Úshinshi qol Kegen ózeniniń soltústik jaǵasyna, Naryn ózeniniń kúnshyǵys jaǵynda jatqan Ketpen taýynyń baýyryna jınaldy. Buǵan qolbasshy Qalden Serenniń on jeti jasar nemeresi Amýrsana boldy. Tórtinshi qol Shelek ózeniniń basyna týyn tikti. Bunyń qolbasshysy etip, on segiz jasar jas batyr Syban Dorjyny (Qalden Serenniń ortanshy balasyn) bekitti. Besinshi qol Túp ózeniniń boıyna, Ystyq kóldiń jaǵalaýlaryna qostaryn tikti. Bul qolǵa qolbasshy bop, Qalden Serenniń úlken balasy Lama Dorjy taǵaıyndaldy. Altynshy qoldy Shýǵa quıatyn Úlken Keben ózeniniń alqabyna jınady. Buǵan qolbasshy etip, Merkıtten shyqqan aqsúıek noıan Seren Dorjyny taǵaıyndady. Jetinshi qol bop, Syban Raptan qontaıshy óz týyn (Jońǵar áskeriniń bas týyn), osy kúngi Qulja qalasyna taıaý Talqy asýynyń ońtústik-batys tusyna tikti.

Osylaı, Alataý bókterin jaılaǵan qalyń eldi qorshaı, Syban Raptan áskeri turdy. Tek qontaıshynyń «Alǵa!» degen ámiri ǵana qalǵan.

Syban Raptan kóktem týysymen shabýylǵa shyqpaq boldy. Bul kóp jylqyly qazaq eliniń taı-jabaǵysy pishtirilgen, jańa aıaqtanǵan qozy-laǵynyń kóshke ere almaıtyn, urysýǵa yńǵaıy joq kezi edi.

Búgin kún búkil Túrkistan ýálıeti men Jetisýdyń kúnshyǵys-soltústigin aınala qorshap turǵan qalyń áskerdiń yzǵary soqqandaı, bir túrli susty edi. Dál jer silkinerdiń aldyndaǵydaı, ózinen-ózi tunshyǵa bezergen dúnıe. Bul qorqynyshty adamnan basqa ózge tiriniń bári de kúni buryn sezedi-mis. Jylan ininen shyǵyp, tyshqan ózen jaǵasynan alys ketýge tyrysady desedi... Dál osyndaı bir aýyr jaǵdaı búgin de kúnniń ashyqtyǵyna qaramaı, adamnyń ıyǵynan basyp, búkil álemdi tunshyqtyryp bara jatty. Jońǵar qaqpasynan soǵatyn salqyn jel, ádettegideı jupar ańqyǵan jasyl shóp ıisiniń ornyna tógilgen adam qanynyń jylymshy ıisin jetkizdi.

Dál osy kúni túnde Túrkistanda taǵy bir oqshaý oqıǵa boldy. Horezm, Hıýa elderin Saıbannyń balasy Temir sultannan taraǵan Jádiger, Hadjim, Aqataı atty handar bılegen — 1696—1697 jyldary Hıýa taǵyna osy handardyń sońǵy urpaqtarynyń biri Ýálı otyrǵan. Biraq óziniń tentek, esersoq jáne sál esýastaý minezimen jurtty basqara almaı, qazaq jerine qýylyp kelgen. Osy kezdegi Orta júzdiń hany Táýke ony Iassyǵa darýǵa etken. Ýálı Túrkistan ámiri bolysymenen úsh aıdan keıin dúnıe salǵan. Táýke ámeńgershilik saltymenen onyń jesiri Nurbıkeni ózi alǵan. Jeti aıdan keıin hanym Abylaı atty ul tapqan... Bul bala, emshekten shyqpaı jatyp, sheshesimen birge naǵashy jurty Altyn han eline ketken. Tórkindep barǵan Nurbıke kenet oılamaǵan keselge dýshar bolyp, sol Altyn han jerinde qaza bolǵan. Jalǵyz qyzynan aırylǵan qaıyn atasy Táýke hanǵa: «Jalǵyzymyzdan aıryldyq — aqqan bulaǵymyz sýaldy, janǵan shyraǵymyz sóndi. Ózi ketse de kózindeı kórip baýyrymyzǵa salyp ósireıik, budan da ózge balalary bar ǵoı, Abylaıjandy at jalyn tartyp mingenshe bizge qısyn. Esin bilgen soń elin ózi de tabar» dep elshi salǵan. Táýke jastary kelip qalǵan qaıyn ata, qaıyn enesiniń kóńilderin qaldyrmaǵan, eki jasar Abylaı solardyń qolynda qala bergen. Sol Abylaı on jetige shyqqanda Táýke han óleriniń aldynda sonaý Altyn han ólkesinen elin izdep, ózi kelgen. Táýke ulan asyr toı jasap, «on besinde otaý ıesi» degen dástúrmen, sol jyly Abylaıdy óziniń úzeńgiles serigi, qyrǵyz eliniń shoń manabynyń biri Tıestiń kishi qyzy — on tórt jasar Zerenge úılendirgen. Aldyna qyrýar mal salyp, aq otaýyn tigip, ońasha aýyl etken. Jyl ótkennen keıin Zeren arýdan egiz ul týǵan. Biriniń atyn Ýálı, ekinshisiniń atyn Balqy qoıǵan. Táýke han eki eldiń qyz-bozbalasyn, batyr-balýanyn, ıgi jaqsylaryn shaqyryp, taǵy ulan-asyr toı jasaǵan, egiz nemereleri bolǵanyna jas baladaı qýanyp, shattyqqa bir kenelgen.

Biraq Táýke Abylaıdy alǵashqy kórgen kúni-aq tań qaldy. Qara sur, at jaqty, úlken sur kózdi. Túsi orasan sýyq. Adamnyń betine qaraǵanda, eki kózi tasyraıyp, eń bolmasa kirpikteriniń ushy da qımyldamaı, óńmenińnen ótip kete jazdaıdy... Onyń ústine, Kúlmes han tárizdi, ezý tartyp kúlimsireýdi bilmeıdi. Táýkeniń ózine de, atasy Esim hanǵa da uqsamaǵan. Álde arǵy babam Shaǵaı hanǵa tartty ma eken, — dep oılaıtyn keıde Táýke, — so kisiniń túsi osyndaı sýyq bolǵan deýshi edi qarıalar. Kóp keshikpeı, Táýke Abylaıdyń taǵy bir jan shoshyrlyq minezin ańǵardy. Ol ózge balalaryndaı emes, mal baýyzdaýǵa qumar bop shyqty. Buny Táýke Shyńǵys tuqymyna tartqan qattylyǵy shyǵar dep oılady alǵashqy kezde, biraq bertin kele bunyń qanqumarlyǵy múlde shekten asyp ketti. Jas jigittiń qandy kórse, jany jaı tabatyny baıqaldy. Jurt oǵan syrttaı «qanisher» degen at taqty.

Táýke endi Abylaıdan ózi shoshyna bastady. «Bul qalaı? — dedi ishinen, — álde Altyn han eli meniń ulymnyń ornyna bóten bireýdiń qanqumar balasyn jiberdi me? Álde meniń keıbireýge istegen qıanatym úshin qudaı maǵan jaza retinde osyndaı balany bergeni me? — Táýke ań-tań. Tek Táýke bir-aq adamdy umytqan: Bul qandy kóz Ýálı sultannyń balasy edi.

Táýke endi Abylaıdy kórgen saıyn, óz balalarynyń basyna bir ajal qylyshy tóngeli turǵandaı, mazasyzdana berdi. Kenet hannyń esine kókek balapanynyń qylyǵy tústi. Dúnıede kókek qustyń júz jıyrma alty túri bar. Solardyń seksen ekisi jumyrtqasyn basqa qustardyń uıasyna tastap ketedi. Ol qusty andyp turyp, jem izdep ketken kezinde, uıasyna ushyp kelip, basyp otyrǵan bir jumyrtqasyn alyp ketedi de, ornyna óz jumyrtqasyn tastaıdy. Qaıta ushyp kelgen qus kókek jumyrtqasyn ózinikinen aıyra almaıdy, balapan bop, aýzyn ashqanda da jem beredi. Bul qustyń jeıtin jemi de óziniń anasynyń jemimen birdeı bolǵandyqtan, kókek balapany da óse beredi. Al osy jumyrtqasyn basqa qustyń uıasyna salatyn kókekterdiń balapany da tasbaýyr keledi. Ol jemqor, ashqaraq bop jaratylady. Qaýyzyn jaryp shyǵysymen-aq jumyrtqadaǵy ózge «baýyrlarynan» tez qutylýǵa tyrysady. Mundaı kókek balapany ózge balapandardan qaýyzyn buryn jarady jáne qaýyzynan shyǵysymen-aq uıadaǵy ózge jumyrtqalardy birtindep uıanyń shetine aparyp, jerge qulatady. Sóıtip jemge ortaq bolatyn ózge balapandardan jumyrtqa kúninde-aq qutylady.

Táýke Abylaıdy óle-ólgenshe, kókektiń balapanyndaı jat sanap ketti. Biraq ákeniń bir zatqa kózi jetpedi. Qanisher Abylaıdyń balasy Ýálıden Ábilmansur degen ul týyp, ol on segiz jasynda «Abylaılap!» jaýǵa shaýyp, qanisher atasynyń atyn álemge jaıatynyn bilmedi. Qazaqtyń «Abylaı» ataǵan áıgili hany osy Ábilmansur edi. Oǵan áıgili Abylaı atalýǵa áli kóp ýaqyt bar. Al ázirge atasy «Qanisher» Abylaı qanqumarly qulqymenen Túrkistan mańyn shoshytýmen boldy.

Táýke ólgennen keıin Abylaıdyń yzǵarynan yqqan ini-aǵalarynyń biri Saıramǵa, ekinshisi Tashkentke qashty. Tek Túrkistanda, kóp nókeriniń qorshaýynda qala hakimi Qudaıberdi bahadúr qaldy. Abylaı nókerlerin ertip tún jamylyp Qudaıberdi saraıyna keldi, biraq janashyr adamdary habar bergendikten ol Saıramǵa qashyp qutyldy.

Qudaıberdi bahadúrdiń qasha almaı qalǵan emshektegi jas balasy men zaıyby Aıymbıkeni óz misetine tıgen úles sanap, qarańǵy labazǵa aparyp tyqty da, tiri janǵa lám-mım dep til qatpaı, tań áletinde tósegine kep jatty.

Tańerteń shaıyn iship bolǵannan keıin, keshegi nókerlerimen Qudaıberdi bahadúrdiń saraıyna kep ornalasty. Hakimniń bólmesindegi qyrmyzy qyzyl kilemniń ústine kep maldasyn quryp otyrdy da:

— Búginnen bastap, Túrkistanǵa men qojamyn! — dedi tunjyrap. Esikke taıaý jaqtaǵy serikteri shýyldap qoıa berdi:

— Iá, taqsyr, endi siz qojasyz, — dedi.

— Sender endi meniń nókerlerimsińder, — dedi jańa hakim.

— Iá, taqsyr, biz sizdiń nókerlerińizbiz.

— Men tur desem — turasyńdar, ól desem — ólesińder.

— Tur deseńiz — turamyz, ól deseńiz — ólemiz!

Bul sodyr, sotqar buzyqtardyń ózderinshe bergen anty edi. Abylaı:

— Árqaısyńa olja taǵaıyndadym. Ony kesh áletinde estısińder. Al búgin meniń Túrkistanǵa ıe bolǵan qurmetime úlken toı jasalsyn! — dedi.

— Qup, taqsyr, toı jasalsyn!

— Toı Qudaıberdi bahadúrdi qoldaıtyn adamdardy baýyzdaýdan bastalsyn!

Biraq bul qan sasyǵan toı bastalmaı qaldy. Kenet qonaq úıdiń esigi tars ashyldy da, qolyna naızasy bar, saýyt kıgen alyp deneli jas jigit kirip keldi. Bul Naıman batyry Qarakereı Qabanbaı edi.

— Jaý kele jatyr, Abylaı sultan!

— Qaıdaǵy jaý? Qansha?

— Jońǵar qontaıshysy Syban Raptan! Jetpis bes myń áskeri bar!

Abylaıdyń beti búlk etken joq.

— Tym kóp eken! — Ol esiginiń aldynda otyrǵan nókerine qarady. — Al meniń bar jaýyngerim jetpis bes-aq qylysh!

— Ózgeleri qaıda? Han ordasy kóshkenmen, el bar ǵoı! Munda buryn eń az degende on myń ásker turatyn.

— Buryn on myń bolsa, qazir on jaýyngeri qalǵan joq. Bári qashyp ketken...

Kenet Qabanbaı qolyndaǵy naızasymen ony otyrǵan jerinde jaıratyp tastaǵysy kelip ketti. Biraq, el basyna kún týǵaly jatqanda tóre tuqymyn óltirip, taǵy ý-shý shyǵarý... Ol tamaǵyna tyǵylǵan ashýyn ázer basyp:

— Barlyq áskerińizden aırylyp qalǵan bolsańyz, qalany endi qalaı qorǵamaqsyz? — dedi.

— Qalany qorǵaıdy dep saǵan kim aıtty? Jetpis bes adammen jetpis bes myń áskerge qalaı qarsy turmaqpyn?

— Sonda ne istemeksiz?

Qandy shelek adam qorqaý qasqyr tárizdi óz basyna shyndap qaýip tónse, sý júrek keledi. Qara sur betiniń qýaryp ketkenine qarap, bunyń qorqyp otyrǵanyn Qabanbaı endi bildi... «El bılegen tórelerdiń bári osyndaı bolsa, jetisken ekenbiz! Joq, tórelerge senýge bolmaıdy. Jaýǵa qarsy halyqty kóterip, qazir dabyl qaǵý kerek. Bolat, Ábilqaıyr, Sámeke qaramaǵyndaǵy rýlarǵa tezirek at shaptyryp habar bereıin», — dedi ishinen Qabanbaı. Sóıtkenshe bolǵan joq, Abylaı ornynan tura berdi.

— Qalańyzdy kimge qaldyrasyz?

— Ýálıge! Sosyn... ózderińe!

Abylaı shyǵyp ketti. Nókeri sońynan tura jóneldi.

Qabanbaı atyna minip, qala halqy jınalatyn, kisi asatyn darǵasy men jurtqa habar jaıatyn jarshysy bar, Qoja Ahmet Iassaýı meshitiniń aldyndaǵy alańǵa qaraı shapty.

Halyq sýyq habardy bunsyz da estigen eken, alań ishi yǵy-jyǵy jurt. Kempir-shal, qatyn-qalash, bala-shaǵa — bári de jetipti. Soıyl ustaýǵa jaraıtyn erkek kindik túgel attaryna mingen: qoldarynda kópten beri sandyq túbinde jatqan qylyshtary, eki júzdi aıbaltalary. Keıbireýleri jaıaý. Bul jınalǵan erkekter jaýǵa shaýyp júrgen jaýyngerler emes, qalanyń turǵyn halqy, kópten beri qarý ustaýdy umytyp ketken usta, dıqan, shákirt, múrıt, qoja, moldalar. Qalaǵa jaý kele jatyr degendi estip, ǵasyrlar boıy boılaryna sińgen ádetterine basyp, bári qoldaryna qarý ustap, qalalaryn qorǵamaq nıetpen alańǵa jınalǵan. Árıne ishterinde qaltyraı qoryqqandary da bar. Meshit mańy yń-jyń, daýryǵa shyqqan daýystar.

— Qala ámirshisi Qudaıberdi bahadúr qaıda?

— Túnde qashyp ketken!

— Jaýdan qorqyp pa?

— Joq, inisi Abylaıdan qorqyp.

— Ol inisi qaıda?

— Jańa úı-ishimen atqa qonǵaly jatqan.

— Sonda bizdi kim basqarady?!

— Tóresiz qolyńa naıza ustaı almaısyń ba? Ózimizdi ózimiz basqaramyz!

— Joq, úlken balasy Ýálıdi qaldyryp ketedi degen!

— Onysy bir bozókpe deıdi ǵoı!

— Nesine ábigerlenesińder? Kele jatqan shúrshit kórinedi ǵoı. Úırenisken jaý alysýǵa jaqsy, sodan qorqamyz ba, sybaǵasyn berermiz!

— Bu joly sybaǵasyn bere alsań jarar edi, ózderi tym kóp desedi.

— Shúrshit emes, jońǵar desedi ǵoı.

— Jońǵar bolsa tipti jaqsy boldy. Ana jyly bizdiń aýyldyń jylqysyn aıdap áketip edi. Ózi kele jatyr eken qolyma!

Qalyń jurttyń arasymen alań ortasyndaǵy jarshy munaraǵa bara jatyp, jańa ǵana Abylaıǵa ózi estirtken sóz halyq qulaǵyna qalaı tez jetkenine Qabanbaı batyr ań-tań. Bir jaǵynan, osynshama jurttyń ip-ilezde alańǵa jınalǵanyna tóbesi kókke tıgendeı qýandy. «Mundaı halyqty jońǵar túgil, qytaı da jeńe almaıdy. Tek basqaratyn er bolsyn!» Ol atynan sekirip túsip, ıin tirese turǵan jurtty qaq jara minbe-munaraǵa shyqty.

— Ýa, halaıyq! Men Qarakereı Qabanbaı batyrmyn! — dedi jýan daýsyn keń kernep, — el-jurtymyzdyń basyna qaterli kún týǵaly tur. Kúnshyǵysyń men ońtústigińnen qaýlap, qalyń Jońǵar kele jatyr. Qala ıesi qanisherleriń shaharlaryńdy tastap qashqaly jatyr. Bastaryńdy qosyp, shepke turǵyzar erkek kindik qaısyń bar?!

— Men, men barmyn! — dedi bir kúndeı kúrkiregen jýan daýys.

— Shyq, myna minbege!

Jurtty qaq jaryp, jolbarys músheli, nar keýdeli, jıyrma bester shamasyndaǵy aqsary jigit alǵa qaraı umtyldy. Bul Shyrshyq ózeni boıynan Túrkistandaǵy naǵashysynyń úıine kelip jatqan Sirgeli rýynyń «bala balýan» el atanǵan Elshibek atty batyr jigiti edi. Ol minbege shyǵysymenen, Qabanbaı batyr:

— Al, halaıyq! Kele jatqan osal jaý emes, — dedi. — Elimizdi, jerimizdi aqtap qalý úshin bizden júrektilik tabylar, tek birlik kerek. Túrkistandy jaýǵa berseńder, qazaq eliniń shańyraǵy qulap jerge túskeni. Jas dep qyryn qaramańdar, erińder myna Elshibek erdiń sońynan! Talaptynyń aldynan nur jaýar. El bastaımyn degen batyrdan qashanda batyldyq tabylady!

— Eremiz Elshibekke!

— Bastasyn bizdi jaýǵa.

Osy kezde minbe jaǵynan taǵy shý shyqty.

— Ýa, jol berińder! Jol berińder!

— Ýálı sultannyń ózi ǵoı!

Jurt qaq jarylyp jol berdi. Minbege qıaq murtty, aqsur kelgen, qundyz bórikti, otyzdar shamasyndaǵy jigit shyqty.

— Halaıyq! — dedi ol qalyń jurtqa qarap, — ákem on tórt jasar balam Ábilmansur ekeýmizdi osy Túrkistanǵa ıe bolyńdar dep tastap ketti. Qabanbaı batyrdyń sózin tegis estidim. Elshibek balýan menen jas bolsa da, joryq kórgen, top kórgen jigit. Osy kúnge deıin qolyma naıza ustaǵan jan emespin... Eger men Elshibekke járdemshi bola alsam, senderdiń degen jerlerińnen shyqqanym dep oılaımyn!

Ýálı sózin unatpaǵan áldekim:

— Ýa, sultan bolǵanyńa bolaıyn! Tóreden shyǵyp, qaraǵa jol bere me eken!

— Qaıtsin beıshara, soǵys kórmegenin aıtyp tur ǵoı! — desip jatyr. — El basyna kún týǵaly turǵanda, qazir tóre-qara deıtin dym da joq, kim jurtty jaýǵa qarsy bastaı alsa, biz sonyń sońynan eremiz!

— Durys aıtasyń, shyraǵym, — dedi sáldeli aqsaqal. — Tilegiń oń bolsyn! Áýmın!

— Áýmın! — Jurt qoldaryn jaıyp, betterin sıpady.

— Jaýǵa shabýǵa jaraıtyn jurt alańda qalyp, ózgeleriń tarandar! — dep daýystady Elshibek.

Jurt tarap, qarý ustaǵan kisiler sapqa tura bastady. Qabanbaı endi Elshibekpen, Ýálımen qoshtasty.

— Endigi isti ózderiń de bilesińder ǵoı, — dedi ol analarǵa, — jan-jaqtaǵy elge at shaptyryńdar. Ábilqaıyr hanǵa tezirek habar jetkizińder. Arqadaǵy elge qazir men ózim attanam! Kele jatqan jaý óte qaýipti. Bar qazaqty kóterý kerek!

— Qup, Qabanbaı batyr! Jolyń bolsyn! — dedi Elshibek pen Ýálı qosarlasa.

Alyp deneli Qabanbaı atyna qaraı aıańdady. Dál osy kezde alandaǵy jalǵyz ashada baılaýly turǵan Qabanbaıdyń aty shýly «Kókdaýyl» atanǵan qara kók atyn jetelep, Qarataýdyń sýsar bórkin kıgen suńǵaq boıly, bota kóz aqquba boıjetken aldynan kóldeneń tarta berdi.

— Batyrdyń joly bolar ma eken, ózim attandyraıynshy, — dedi marjandaı appaq tisin kórsete kúlimsirep, sóıtti de tizgindi qolyna alyp, úzeńgisine aıaǵyn salǵan qas batyrdyń qoltyǵynan ustap, joǵary kótere bastady.

Qabanbaı atyna mingen soń ǵana qyzdyń júzine durystap qarady. Qyz eki kózi jaýdyrap, Qabanbaıdy qımaǵan adamdaı móldirep tur.

— Raqmet, qurbym, — dedi Qabanbaı, júregi kenet dúrsildep, — aıdyn kóldiń aqqýy attandyrdy ǵoı, jolym bolady eken! —

Qyz áli jaýdyraı qarap tur.

— Aıtqanyńyz kelsin!

— Qosh bol, qaryndasym!... — Qabanbaı atynyń basyn tejeı qaldy, — kezdese almaı qalsam, eń bolmasa bilip keteıin, atyń kim, qaryndasym?

— Atym Gáýhar.. Básentın Malaısary batyrdyń qaryndasymyn, — qyz bu joly súırikteı áppaq saýsaqtaryn usyndy. — Alla saý-sálamat kórisýge jazsyn!

— Aıtqanyń kelsin, qaryndasym! Qosh bol!

— Qosh bolyńyz!

Qabanbaı Kókdaýylyn tebinip qap, «Gáýhar... Gáýhar!...» dep kúbirleı soltústikke qaraı jónep berdi. Uzap bara jatyp, artyna burylyp qarady. Qyz áli ornynda tur eken. Ol aq oramalyn alyp, jigitke «saý qaıtyńyz!» dep eki-úsh ret bulǵady.

— Gáýhar dese Gáýhar-aq eken! — dedi Qabanbaı, atynyń borbaıyna qamshyny basyp jiberip.

Bul Túrkistannyń teriskeı betkeıine shyqqanda, alystan qara-buıralanyp kóringen Qarataýdyń bókterine qaraı shubyryp bara jatqan salt atty adamdardy kórdi. «Qanisher Abylaı ǵoı, qashyp barady» dedi ol, sosyn Kókdaýylynyń tizginin sál bosatyp, qolyndaǵy aq naızasyn beline qystyryp, uzaq-sonar cap jeliske salyp, shahardan uzaı berdi.

Syban Raptan qontaıshy bastaǵan jońǵardyń qalyń qolynyń kele jatqanyn eki-úsh kún ótpeı-aq búkil Arqa, Edil, Aq Jaıyq, Ertis, Esil boıyndaǵy elder de tegis estidi. Biraq «Aqsarbas» aıtyp, bas qurap, elin, jerin jaýdan qorǵaýǵa halyqtyń murshasy bolmaı qaldy. Taýdan qulaǵan tasqyndaı, tótennen kelip qalǵan Syban Raptannyń jeti salaly jetpis myń qoly Jetisýdyń ońtústigi men kúnshyǵys jaǵyn bir aıdyń ishinde basyp aldy. Bul apat qazaq aýyldary men qalalaryna kókten túsken jasyldan kem tıgen joq. Erjúrek azamattar Aqsý, Turfan sekildi shaharlaryn qorǵap ta kórdi, biraq qoldarynan kelmedi. Aqyry otyz jylda jer úshin, sý úshin birimen-biri talasyp, barymtalasyp, ábden kónigip qalǵan qazaq jigitteri shoqtanyp jınalǵanmen, áp-sátte sap túzep áskerge aınala almady. Keı jerde qarsylyq etken aýyldar bolsa, jońǵar jaǵy erkekterin qoıdaı baýyzdap, qatyn-qyzyn baılap-matap kúńdikke aıdady. Taý jaılaǵan qyrǵyzdarmen kórshiles otyrǵan keıbir qazaq aýyldary jaý aıaǵy basylmaıtyn quz-qıalarǵa qashyp qana jan saqtady. Qazaq jeri endi jazyqsyz jylaǵan jurttyń kóz jasymen dymqyldandy. Talanǵan mal-múlki, órt alǵan qalalar... On besinshi ǵasyrdyń otyzynshy jyly qazaq elimen urysyn bastap, eki ǵasyr boıy soǵysyp kele jatqan oırat handary endi ǵana degenderine jetti. Sulý qyz-kelinshekterdi shashtarynan matastyra toptap, batyrlary áıeldikke aldy, naıza ustaýǵa jaraıtyn jigitterin qoıdaı baýyzdady, kári-qurtań shal-kempirlerdi aıdalaǵa aıdap tastady. Jas balalardy, «túbi bular da bizge jaý bolady» dep, naızalarynyń basyna ilip alyp, áke-sheshelerine kórsetip qarq-qarq kúldi. Jas qyzdaryn kózinshe qatyn etken jońǵar shapqynshylarynyń qıanatyn kórgen talaı ata-ana qorlanyp shashtaryn julyp, betterin qan-josa etip tyrnap, búkil cap dalany sarnaýǵa, zarly únge toltyrdy. Nebir azamattar aqyl-esterinen adasyp, jyndanyp ketti.

«Qalqaman — Mamyr» jyrynda Shyńǵystaý tóńireginde bolǵan bir urys, bylaı sýretteledi:

Ol kezde jerge talas qazaq, qalmaq,

Atysyp, aýyl shaýyp, jylqyny almaq.

Qalmaqty bir soǵysta qazaq jeńip,

Bári de Tobyqtynyń toıǵa barmaq.

Toı qylǵan Orta júzde Sámeke han,

Jıyldy toı bolǵan soń birtalaı jan.

Baı, báıbishe, úlkender sonda ketip,

Jas jigit, qyz-kelinshek úıde qalǵan»...

«Ánet Babań Arǵynnyń el aǵasy,

Ózi bı, ózi molda, ǵulamasy,

Úlgi aıtqan Orta júzge ǵadyl eken,

Sol kezde toqsan beske kelgen jasy»

dep, Qalqamanǵa qol aldynan atpen shaýyp ótýge bılik etken Ánet Babany tanystyra kelip, oqıǵanyń aıaǵyn aqyn bylaı bitirgen:

«Myń jeti júz jıyrma úshinshi jyl,

Soǵysqan qazaq, qalmaq — muny da bil,

Qalmaqtyń bastaýshysy Syban Raptan

Ózi batyr, soǵysqa tym aılashyl...

Shep quryp urysypty qazaq, qalmaq,

Qorqaqqa ońaı emes shepke barmaq,

Babańnyń bes balasy sadaqqa ushyp,

Bul soǵysta qazaqqa tústi salmaq.

Qazaqty bul soǵysta qalmaq aldy.

Bes shyńnyń bir úsheýin qyryp saldy.

Jeńilgen soń tura almaı Syr boıyna,

Arqaǵa qazaq aýyp ketip qaldy.

Qalqaman sol qalǵannan qaldy izdelmeı,

İzdemeıin degen joq, shama kelmeı,

Ol túgil, Ánet Babań kóshke ere almaı,

Tirideı dóń basynda qalǵan ólmeı», —

dep ata jolyn buzǵan Qalqaman — Mamyrǵa úkim aıtqan Arǵynnyń bıi Ánet babanyń osy qyrǵynda tirideı dóń basynda kóshke ere almaı qalǵanyn jyr etedi. «Qalqaman — Mamyrda» aıtylǵandaı qazaq eliniń besten úsh bóligi qyryldy. Syrtqy jaýynan qazaq eli buryndy-sońdy mundaı apatqa urynǵan emes. Ataqty Joshy hannyń Arqany, Syr boıyn alatyn urystarynyń ózinde de qazaq dalasynda qyrylǵan el úshten bir bóleginen aspaǵan. Joshyǵa qazaq jerinde han bolý úshin el kerek bolsa, Syban Raptanǵa qazaq halqynyń jeri men maly kerek edi.

Keıbir tarıhshylarynyń esebi boıynsha, Jońǵar áskeri atynyń tuıaǵy jetken jerine deıin, sol kezde eki mıllıondaı qazaq halqy turǵan eken. Jońǵar shapqynshylary sonyń besten úshin óltirgen, ıaǵnı eki mıllıon adamnyń bir mıllıon eki júz myńdaıyn joq etken. Jan túrshigerlik apat!

El qonysynan, mal-múlkinen aıryldy. Ata-ana ul-qyzynan aıryldy. Alyp qazaq jeriniń sonaý kúnshyǵysy men ońtústiginen Syr boıyna qaraı jaıaý shubyrǵan jurt jońǵardy qoıyp, ıt pen qusqa jem boldy. Jalǵyz Ánet Babań emes, qazaqtyń talaı aıaýly kempir-shaly kóshke ere almaı, tóbe-tóbeniń basynda qaldy. Neler ǵıbratty áıelder, jas kelinshekter nárestesine emshekten berer súti bolmaı, jaý qolyna ózderi baryp tústi. Keshegi aq maıdy aıaǵymen tepken el endi qulazyǵan qý daladan, jaýjumyr, alǵyr, qozyquıryq sekildi nári bar shóptermen qorektendi. Qaıyń aǵashtyń qabyǵyn sydyryp, betindegi jelimin jep, «qaıyń saýǵan» degen atqa ıe boldy. Osylaı qazaq tarıhynda «Aqtaban shubyryndy, alqa kól sulama» dep atalǵan halyqtyń uly apaty bastaldy.

Sonda baryp shubyrǵan eldiń qandy jasynan týǵan, qaıǵysyna jer júzindegi birde-bir áýen par kelmes ataqty «Elim-aı» áni dúnıege keldi.

«Qara taýdyń basynan kósh keledi,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi,

El-jurtynan aırylǵan jaman eken,

Eki kózden móltildep jas keledi.

Mynaý zaman qaı zaman — qysqan zaman,

Basymyzdan baq qusy ushqan zaman.

Shubyrǵanda izińnen qar boraıdy,

Qańtardaǵy kar jaýǵan qystan jaman.

Mynaý zaman qaı zaman — baǵy zaman,

Baıaǵydaı bolar ma taǵy zaman!

Qaryndas pen qara orman qalǵannan soń,

Kózdiń jasyn kól etip aǵyzamyn.

Qabyrǵama qara jer batty, qudaı,

Munsha qysym qyldyń ǵoı, qatty qudaı!

Jaıaý júrsem — tabanym aýyrady,

Tym bolmasa bermediń atty, qudaı!

Myna zaman qaı zaman — qaı-qaı zaman?

Ul aırylǵan atadan — daı-daı zaman.

Baýyryńnan aırylǵan jaman eken,

Kún bar ma eken kóriser, esen-aman?»

Tuıaq serpip qarsylyq etýge shamasy kelmeı qalǵan qazaq eli, jońǵar quldyǵynda qalýdan qańǵyryp ólýdi artyq kórip, shubyra berdi. Kishi júzdiń kóp eli Saýran shaharyn aınala qashyp, Hıýa, Úrgenishke, Buharaǵa qaraı josydy. Samarqant pen Hodjentke qaraı shubyrǵan Uly júz ben Orta júzdiń keı rýlary Syrdarıa jaǵasynan alty shaqyrym jerdegi Betpaqdalaǵa qaraı ketken Úlken aryqtyń eki aıyrylǵan tusyndaǵy Alakólge kelip qulady. Endi «Aqtaban shubyryndyǵa» «Alqa kól sulama» degen qanatty sóz qosyldy. Tek Arqadaǵy Arǵyn rýynyń deni óz jerinen qozǵalmady; bul rýmen irgeles otyrǵan Qypshaq, Naıman, Kereılerdiń biraz eli soltústikke qaraı yǵysty. Jetisýda qazaq aýyldary shamaly qaldy. Jońǵar hany qazaqqa etken aýyrtpalyǵyn qyrǵyzǵa da kórsetti. Biraq Kúngeı Alataýdy jaılaǵan qyrǵyzdyń keı manaptary Syban Raptanmen til tabýǵa tyrysty. Syban Raptan mundaılardy qazaq eline qarsy qoıyp ta kórdi. Biraq kópten beri qany men jany bir bolyp qalǵan eki eldiń arasynan shoq tastap jóndi órt shyǵara almady.

Syr boıynyń yzǵarly qara sýyǵy bastalmas buryn, Jońǵar shapqynshylary Túrkistan shaharyn qorshady, Elshibek basqarǵan qala halqy nartáýekelge bel býyp qalany qorǵap baqty.

... Syban Raptannyń aıbyndy atty áskeri qala qaqpasyna lapyldap kelip, qardaı jaýǵan sadaq oǵynan san ret keıin qaıtty. Kún ara bıe saýymyndaı ǵana mezgil kóziniń shyrymyn alýǵa murshasy jetken Elshibek, at ústinen túsýge de ýaqyty bolǵan joq. Eger halyq oqqa keýdesin qarsy tossa, ony eshqashan ala almaıtynyn Jońǵar áskeri endi bildi. Sóıtse de doly Shuna Dabo jasaq ústine jasaǵyn tókti. Qala qamalynyń qasynda taý-taý ólikterin qaldyryp, olar taǵy da keıin shegindi.

Urys osylaı qyzyp jatqan kezde, kenet qumdy boran bastaldy. Ysqyra soqqan jelmen birge qala ústine qara túnek qum tóndi. Bul daýyl. jeti kún borady. Búkil qudyq bitkenniń bárin qum basty. Endi turǵyn jurt pen ásker shólden qyrylýǵa aınaldy. Sonda ǵana baryp Elshibek batyr qalany berýge májbúr boldy.

II

«Qazaq halqy mundaı kúıge qalaı jetti? Osydan eki ǵasyr burynǵy aıbary qaıda?» — Bul suraq osynaý surapylda úlken-kishiniń kókiregine úıelegen zapyrannan kem bolǵan joq. Kim buǵan jaýap berer?

Mine, búkil qazaq dalasyna áıgili, bul kúnde jasy qyryqtarǵa kelip qalǵan shoqsha saqaldy, keń mańdaıly Buqar jyraý da osyndaı tolǵanys ústinde edi. Ol esikke taıaý otyrǵan bala jigitke seziktene kóz tastady. Adamǵa tesile qaraıtyn úlken surǵylt kózdi, at jaqty, aqsur jigittiń top jylqynyń ishindegi aqalteke, arǵymaǵyndaı, boıshań kelgen dene bitimine qaraǵanda, ony on tórt — on bes jastarda deý qıyn edi. Tek osy shamada ekenin ustaranyń júzi tımegen bet álpeti ǵana ańǵartady. Otyrǵan otyrysynda, qozǵalys-qımylynda bir pańdyq, tákapparlyq baıqalady. Aqynnyń qyraǵy kózi aldamasa kerek-ti. Bala jigittiń dál qazirgi ózderi otyrǵan qarasha úıde — kedeı sharýanyń úıinde týmaǵany anyq...

Úıde bulardan basqa taǵy eki kisi bar. Biri tórde otyrǵan qara sur júzdi, qıaq murtty, jasy otyzdarǵa jańa jetken Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr. Ekinshisi — bosaǵada teri týlaq ústindegi alpamsadaı qaba saqaldy, qońyr beti kún men jelge kúıip ábden totyǵyp ketken mosqal kisi. Bul — Oraz atty qul.

Túrkistan qalasyn qorǵaý kezinde sultan Ýálıdiń on úsh jasar balasy Ábilmansur jaý qolyna túsken-di. Ony shynjyrlap Hıýa bazaryna quldyqqa satýǵa aparǵan jerinen beri qaraı osy Oraz qul alyp qashyp, qutqaryp edi. Qazir Ábilmansur men Oraz quldyń Uly júz Tóle bıdiń túıesin baǵyp júrgen shaqtary. Ekeýiniń de aty-jónin eshkimge ashpaı, qupıa ustaǵan jaılary bar. Ábilmansur óziniń qazirgi jaǵdaıyna namystanyp, sultan tuqymynan ekenin jasyrsa, qul qojasynyń degeninen asa almaǵan.

Barlaýǵa shyqqan Ábilqaıyr men Buqar jyraý búgin serikterinen kóz jazyp qalyp, bir saıda jeke otyrǵan osy túıeshilerdiń lashyǵyna kep aıaldap edi.

Buqar jyraý Oraz qulmen birge dalaǵa shyǵyp, qazanǵa as salysyp kirdi. Qazir shubat iship, áńgime-dúken quryp, shúıirkelesip otyrǵan kezderi. Ábilmansur Tóle bıdiń túıeshisi ekeninen bóten tis jaryp syr ashpady. Biraq qyraǵy jyraý týysy bólek bul bala jigittiń tipti de qarapaıym túıeshi emes ekenin ishteı sezip otyr. Al bala jigittiń beti búlk etpeıdi, qupıa syryn múldem tereń tyǵyp tastaǵandaı. Kenet ol jyraý oıyn oqyp qoıǵandaı, esik aldynda otyrǵan Oraz quldy ıegimen nusqap:

— Bul kisi maǵan áke ornyna áke, sheshe ornyna sheshe bolǵan adam — dedi.

— San ajaldan qaǵyp kelgen perishtem, Jábireıilim...

Buqar aǵat sózdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin bilmeı qaldy.

— Ol qamqorlyq qasıeti maǵan aıan...

— Qalaısha?!

Ábilmansurdyń ótkir surǵylt kózderi, samaı tamyrǵa qadalǵan almas qandaýyrdyń ushyndaı, Buqar jyraýdyń betine qadala qaldy.

Buqar jyraýdyń boıy shymyrlap ketti.

«Bátshaǵardyń kózi qandaı ótkir edi... Shaǵatyn jylannyń kózindeı selt eter emes qoı...»

Oraz as qamdasyp júrgen adamy dańqy qazaq qaýymyna aıan Buqar jyraý ekenin bilgen soń Ábilmansurdyń ata-tegin tolyq ashpaǵanmen, ózderiniń Hıýadan qalaı qashyp shyqqandaryn aıtqan-dy. Jyraýdyń «Oraz quldyń qamqorlyq qasıeti maǵan aıan» deýi osydan edi.

Bala jigittiń kózqarasynan shoshynyp qalǵan Buqar endi ishteı qobaljı bastady. «Aýyzdan shyqqan sóz — atylǵan oqpen teń, sorlynyń obalyna qalmasam netsin. Shyńǵys urpaǵy ózderine kir keltiretin, qupıany biletin adamdardy aıamaıtyn edi, beısharaǵa zaqym keltirip júrmese jarar edi».

Jyraý Ábilmansurǵa jaltarma jaýap bergenshe, bulardyń sózin Ábilqaıyr bólip jiberdi.

— Sonymen bul kúıge biz qalaı jettik, Buqar aǵa? — dedi buryn bastalǵan áńgimeni qaıta sabaqtap. — Qasym hannan keıin halyqtyń basyn qosyp, bir shańyraqtyń astyna jınaıtyn ul týmaǵany ma?..

Buqar jyraý oılana jaýap berdi.

— Nege týmasyn, talaı ul týdy ǵoı... Biraq el basyn biriktirý ońaı ma... Qasym han kezinde de Aq Ordaǵa Noǵaıly eli, Jetisý boıy tegis kirmegen-di. Syr boıynyń qalalary birese Muhamed-SHaıbanı ordasyna, birese qazaq eline alma-kezek aýysyp, el arasy talan-taraj bolýy bitken be?.. Amal ne, esil erler armanyna jete almaı ketti ǵoı.

— El birligi úshin janyn qurban etip kim shyqty?

— Halyqtyń ózi.

— Halyq qashan da bar ǵoı. Handardan kimdi atar edińiz?

— Haqnazar, Táýekel...

— Haqnazar týraly árkim ár túrli aıtady. Anyǵyn ózińizden bir estıin dep edim, — dedi Ábilqaıyr. — Sol atalarymyz jaıynda sóz qozǵaı otyryńyz.

«Oraz quldyń aıybyn qalaı jeńildetemin» dep otyrǵan Buqar jyraý birden kelise ketti.

— Onda tyńdaı ber. Haqnazardyń túbine jetken baıaǵy alaýyzdyq pen Shaıbanı tuqymy Abdolla bolatyn...

Qarasha úıde otyrǵandardyń kóz aldynda jyraý áńgimesi ǵajaıyp sýretterge aınalyp, tizbektelip óte bastady...

— Jalǵanda ókinishten aýyr qasiret bar ma eken? Kúshiń jetpeı, jaýdan jeńilseń, — bul ólim. Kúshiń jete turyp jaýyńdy bosatyp jiberseń — bul jomarttyq. Al artynan sol jaýyńnan qastyq kórseń — bul ókinish. Ólimnen de aýyr ókinish! — dep bastady jyraý áńgimesin...

On eki qanat aq boz úıdi basyna kótergen qyz-bozbalanyń dý-dý sózderi de, dúrkin-dúrkin kúlkisi de Haqnazar hannyń kóńilin bóler emes. Oń tizesin basa shyntaqtaı otyrǵan kishi baldyzy, aq totydaı sylanǵan erke-shora Aqbalanyń sybyrlaı aıtqan ázili de qulaǵyna kirer emes. Tek bosaǵada turǵan kisi boıyndaı qumyraǵa oqta-tekte kózi túsip ketedi de, ondaǵy kesteli kóne naqyldy oılana oqıdy.

«Bul qumyraǵa altyn quıar bolar,

Bul qumyraǵa kúmis salar bolar.

Bul qumyraǵa sharap quıar bolar,

Bul qumyraǵa kózdiń jasy tolar...»

— Han jezde, — dep Aqbala kenet Haqnazardyń qara sanynan buraı shymshyp aldy. — Tipti ezý tartyp, til qatar emessiz, naǵyz Kúlmes han ózińiz boldyńyz ǵoı.

San eti dý ete tússe de, qyzdyń sózi báribir qulaǵyna kirmedi. Baldyzdyń budan da qıańqy erkelikke haqy bar... Haqnazar sol qolymen jas sulýdyń myqynynan qytyqtaı sál ózine tartty, biraq ózegi órtenip, bar oıy osydan bıe saýymy buryn kelgen shabarman habarynan uzaı almady.

Aqbala taǵy da syńǵyrlaı kúldi.

— Jaýǵa shapqanda jolbarystaı batyl deýshi edi, álde Saraıshyqtyń qyz-qyrqynynan júreksinip otyrsyz ba? Júreksinbeńiz... Kisi jeıtin ádetimiz joq...

Qyz sózin endi ǵana emis-emis estidi. Endi ǵana óziniń qaı jerde otyrǵanyn esine túsirdi.

Álsireı ydyrap qulaǵan Altyn ordanyń ornyna qazir Qazan, Qyrym, Astrahan handyqtary paıda bolǵan. Bir kezde Batyı handyǵynyń kindigi sanalǵan, san memlekettiń saýda joldary túıisken, tas darbazalarynan shyǵys pen batysqa han ómirleri taraǵan Edil ózeniniń boıyndaǵy Saraı qalasy múlde kúırep, onyń ornyna osy Saraıshyq shahary salynǵan. Bir kezde bul da Kaspıı teńizi arqyly ótip kelip, batys pen shyǵys saýdagerleriniń bas qosatyn úlken saýda kindigine aınalyp edi. Al qazir bul — Jaıyq jaǵasyndaǵy Úıshikten jıyrma shaqyrymdaı jerde jatqan shaǵyn ǵana jaı shahar.

Altyn Orda álsirep bitýge aınalǵanda, negizi Mańǵyt rýynan qurylǵan Noǵaıly qaýymy sol Saraıshyqty ózine astana etti. Al qazirgi kezinde Noǵaıly handyǵynyń bir bólegi Astrahanǵa, biri Qazanǵa, biri Ózbek Ordasyna, qalǵandary Aq Ordaǵa aýyp, bet-betimen ydyraýǵa aınalǵan shaǵy. Tek Noǵaıly degen jalpy el aty men áli de bolsa saýda-sattyǵy mol Saraıshyq shahary qalǵan-dy.

Osy Saraıshyq shaharyna eki sana qolmen budan bir apta buryn Aq Orda hany Haqnazar kelgen. Sonaý ıt arqasy qıannan qalyń áskermen sapar shegýge Aq Orda hany májbúr bolǵan.

Ákesi Qasym Ábilqaıyr men Aqsaq Temir urpaqtarynan Seıhún darıanyń tómengi jaǵy men Qaratal, Saıram, Talas, Shý ózenderiniń boıyn ǵana alyp qoıǵan joq, ol qazaq handyǵyna Jetisý, Edil, Aq Jaıyq boıyn da baǵyndyrmaqshy boldy.

Osy saıasatty kózdegen Qasym men Astrahan handyǵyna qaraı beıimdele túsken Noǵaıly eliniń kóp jurtyn óz sheńberinen bosatpaımyn degen oımen, 1523 jyly Saraıshyqqa kelip, sondaǵy bir aıqasta qaza tapqan. Sodan keıin-aq Buhar hany Abdolla men Moǵolstan hany Ábdirashıttiń birigýi arqasynda qazaq jeri talan-tarajǵa tústi. Kóptegen rýlar Arqa jerine qaraı oıysty.

Mine, Haqnazar Aq Ordaǵa osy kezde han boldy. Kóp jerin Buhara, Moǵol handarynyń basyp alǵany az bolǵandaı, dál osynyń aldynda ǵana Jánibektiń kenjesi Jádikten týǵan Shaǵaı sultan Abdollamen til taýyp, Túrkistan ýálıetiniń kúnshyǵys jaǵyn bólip alyp, Buhara handyǵyna qarap ketken.

Haqnazar Aq Ordaǵa ıe bolǵannan beri de on bes jyldaı ýaqyt ótken. Biraq osy on bes jyl Haqnazarǵa ońaıǵa tımedi. Bólshektenip ketken qazaq handyǵyn, ákesi Qasymdaı, qaıta biriktirýge kiristi. Bul istiń sátti bolýyna bir sebep qazaq eliniń negizgi jaýy qytaı boǵdyhandary ózara qyrylysyp, qazaq jerin shabýǵa qoly tımedi. Sony paıdalanyp Haqnazar qyrǵyz ben qaraqalpaq týystardy da óz týynyń astyna jınaı bastady. Neler qan tógis shaıqas, arpalys, qyrǵyndar ótti halyqtyń basynan. Ásirese, Seıhún darıa boıyndaǵy qazaq shaharlaryn qaıtaryp alý, ǵalamat aýyr tartystarǵa aınaldy.

Budan buryn álsirep qalǵan Shaıbanı ordasy, osy urpaqtan shyqqan Abdolla sultan Buhar ámirshisi bolǵannan beri qaıtadan týy kókke órlep, kúsheıe túsken. Biraq, Shaıbanı ordasynyń tym dáýirlep ketýine arasyndaǵy alaýyzdyq kóp qyrsyq etti. Alaýyzdyqtyń negizi — Tashkent ámirshisi Babasultan men Abdolla arasyndaǵy talastan týǵan.

Bul talasqa qazaq handary da jan sala kirisken-di. Abdolla jaǵynda Shaǵaı, Babasultan jaǵynda Haqnazar. Abdolla men Babasultannyń talasy, bir jaǵynan Haqnazardyń qazaq handyǵyn kúsheıtýine múmkindik berse, ekinshi jaǵynan, Shaǵaı sultandy ózine qarsy qoıyp, búkil qazaq elin biriktirýge úlken zıanyn tıgizip keldi.

Bunyń ústine Haqnazar qol astyna engen qyrǵyz, qaraqalpaq elderiniń arasyndaǵy ózara tartys, daýy da Aq Ordanyń kúsheıýine ájeptáýir kedergi boldy. Oń qyrǵyzǵa jatatyn Sarbaǵysh, Solty, Buǵy, Saıaq, Cherin jer yńǵaıyna qaraı qazaq hanyna qosylsa, Sol qyrǵyzǵa kiretin Ádigene, Jádiger, Bazys, Baǵysh, Tunǵatar, Sary tárizdi rýlary birese Shyǵys Túrkistan hany Ábdirashıtke, birese Aqsaq Temir urpaqtarynyń jaǵyna shyǵyp, birigip el bolýǵa kóp bóget etti.

Mundaı jaǵdaıda Haqnazar hanǵa birjolata berilgen senimdi kúsh kerek boldy. Bul kúsh Syrdarıa men Qaratal boılarynan Ulytaý, Arǵynaty óńirinen, Kókshe teńiz, Esil, Ertis, Tobyl, Nura jaǵalarynan tabyldy. Biraq qaıtadan kúsheıip kele jatqan Muhamed-SHaıbanıdyń Ordasyna qarsy turýǵa bul kúsh te azdyq etetin edi. Shaıbanı Ordasyna tótep berer edi-aý, Altaı jaqtan Oırat qoly tóngeli kele jatyr. Ońtústiginen Qytaı dúbiri estiledi. Aq Edildiń ar jaǵynda — búgin bolmasań erteń tuǵyryna qonǵaly turǵan Rossıa...

Joq, tý-talaqaı bolyp árkimniń qolynda ketpes úshin jalǵyz jol — el bolyp birigip, Aq Ordanyń mańyna shoǵyrlaný kerek. Arqa men Jetisý óńirindegi rýlardyń beti beri qarady. Endigi kezek — ákesi Qasym da jóndep kóndire almaı ketken Edil, Jaıyq ózenderiniń arǵy-bergi jaǵyndaǵy kóp eldi Aq Ordaǵa qaratý. Sonda ǵana bul el syrt jaýlarǵa qaımyqpaı qarsy tura alady.

Osyndaı haldegi Aq Ordanyń hany Haqnazar, Abdolla men Babasultan arasyndaǵy shıelenisken tartysty paıdalanyp, ózine az tynys taýyp, Noǵaıly eliniń kindigi — Saraıshyq qalasyna kelip edi.

Noǵaıly eline attaný úshin Haqnazar Saraıshyq shaharynyń túbindegi ákesi Qasymnyń zıratyna baryp quran oqyp, basyna qaıtadan kúmbezdi mazar salýdy syltaý etken. Biraq sybyrlaǵandy qudaı estimeı me degendeı, mundaı qoldyń tekke kele jatpaǵanyn Edil, Jaıyq boıyndaǵy Mańǵyt, Alshyn, Baıuly, Álimuly, Jaǵalbaıly rýlary birden sezgen. Bul elderdiń qazirgi bas kóterer adamynyń biri — ataqty Shalkıiz jyraý, qalyń qolmen Haqnazar kele jatyr degendi estip, soıyl ustap qarsy shyqpaq bolǵan jelókpe jigitterin basyp, handy qurmetpen qarsy alýǵa keńes bergen. Qart jyraýdyń aqylyn aqsaqaldar da maqul kórdi. Aqyry, Haqnazar handy jurt bolyp shyn yqylaspen qarsy alǵan.

Kelesi kúni eki jaq kelissózge kiristi. Shalkıiz jyraý qartaıǵan soń Noǵaılynyń túp qazyq bıi bolǵan Qoısary bı tolǵaýyn bastap ketti.

— Oılaı berseń — oı da kóp, ýaıym da kóp. Oınaı berseń — oı da joq, ýaıym da joq! — dep bastady sózin Alshynnyń aq sańlaǵy. — Bir jaılaýda irgeles, bir kerýende tirkeles el edik, eki sana qol ertip Noǵaılyǵa kelýińde, Haqnazar han, gáp bolar. Áıtkenmen sózdiń basyn suraqtan bastaıyn. Kári qulaq emis sózge de emeksıdi, ákeń Qasym hannyń zıratyna quran oqyp, mazar salǵaly kelgen syńaıyń bar sekildi... Qasym han saǵan áke bolsa, Noǵaılyǵa han edi, mazarynyń basyndaǵy altyn aıyna daq túsirmeı otyrǵanymyzdy keshe kóziń kórdi, — dep Qoısary bı hanǵa áskermen kelýiniń tórkini basqa-aý degen tuspaldy bir ańǵartyp ótti de, — ıá, Qasym aldıar jigittiń syrttany edi, mańdaıymyzǵa syımady, qara jer ony da aldy, — dep az bógelip otyryp, ar jaǵyn taqpaqtap ketti: — Qara jer jalǵyz Qasymdy aldy ma? Ólmese qaıda ketti burynǵynyń kárisi. Jerdiń júzin jutsa da bir toımaıdy, qara jerdiń talysy. Ólim degen — uzaq joldyń alysy.

Qoısary bı taǵy da toqtap, kenet basyn kóterip aldy:

— Iá, ótkenniń ókinishin aıtyp ózegińdi órtegenmen, alǵanyn qudaı qaıtaryp bermes, bar úmit — aldaǵy zamanda... Aldaǵy kúıdi boljap, jol shekkendeı túrleriń bar, saparyń oń bolsyn, aǵaıyn!

Sózdi Haqnazar ordasynyń tóbe bıi — Aqsopy bı aldy.

-- Ný qaraǵaı qulasa, ornynda qalǵan shyrshasy japyraq atyp gúldenip, butaq shyǵyp búrlenip, qıadan ushqan qyran qus qonaqtap ótpes demeńiz. Aıdyn shalqar sýalsa, bulaq bolyp arqyrap, teńiz tolyp jarqyrap, aqqý-qazdar ústine turaqtap ótpes demeńiz. Arǵymaq ólse qulyn bar, ákesi ólse uly bar. Qasym han qaza bolǵanmen, artynda qalǵan Haqnazar, altyn tuǵyrǵa qonǵan aq suńqardaı, áke taǵyna otyrdy. Aq Ordanyń irgesi ydyrap, túndigin daýyl kóterip, el basyna kún týǵan kezeńde, sol Aq Ordanyń shańyraǵyn qulatpaımyn dep, Haqnazar oǵlan atqa qonǵanyna mine on bes jyl! Sol on bes jyldyń ishinde ydyraýǵa aınalǵan Aq Ordanyń irgesin qaıta bekitti, qulaýǵa qalǵan shańyraǵyn qaıta tiredi... Biraq arlan bireý... — qasqyr kóp. Aq Ordanyń kúlin kókke ushyryp, ýyq-keregesin butarlaı bólip alýǵa antalaǵan jaý az ba? Ózgeni qoıyp, osy bes-alty jyldyń ishinde Muhamed-SHaıbanı Ordasynan kóz alartqan Abdolla bahadúrdiń ózi de ókpe tusyna oqtaı qadaldy. Bir Ábilqaıyr urpaǵy emes, Aqsaq Temir áýleti de soǵan erýde. Olar túgil myna ózimen qan-jyny bir Shaǵaı sultan da sonymen tilektes bolyp júr.

Abdolla ońaı jaý emes... Buǵan qarsy túrý úshin oıdaǵy, qyrdaǵy qazaq taıpasynyń bas birligi kerek. Oǵyz jyldan beri shalǵaı qonyp, shet jaılap ketken Noǵaıly sańlaqtary, senderdiń de qaıtadan óz úıirlerińe qosylǵandaryń abzal. Sóıtsek qana biz en jaılap, erkin kóshken eldigimizdi saqtaımyz. Buhar men Hıýanyń qulaq kesti quly bolýdan qutylamyz. Basymyz da, qosymyz da bir bolsyn, eldigimiz ben beldigimizdi bir jerden oılaıyq, bizge qosylyńdar. Syrymyz da syńaıymyz da osy. Qolmen kelsek, qorqytqanymyz emes, jaýǵa qarsy qaırat kórseter kúshimiz senderge de kóz qýanysh bolsyn dep kelip otyrmyz. On san Ormanbettiń Edil-Jaıyq boıynda qalǵan urpaqtary, endigi sóz senderde, — dep Aqsopy bı sózin tamamdady.

Bul baıaǵy Aqjol bıdiń Momyn degen áıelinen týǵan Aqsopy, Qarasopy, Sarysopy, Aryqsopy, Nádirsopy atty bes ulynyń úlkeni. Arǵynnyń aty shýly Qanjyǵaly, Tobyqty rýlarynyń irge atasy. Jasy seksennen asyp ketse de, áli at jalyn ózi tartyp minetin qýatty qart. Onyń ataly sózi men ádiletti toqtamyn eki jaq birdeı yqylaspen tyńdady.

Qoısary, Aqsopy bıler qaıtadan sóıledi. Alýan-alýan oılar, kesek-kesek ushqyr sózder aıtyldy. Bulardan keıin kezek Tóle bı, urymtal, ushymdy bılerge berildi. Olardan basqa dilmar, sózýarlar qyzyl tilderimen san órnek toqydy. El birligin tilge tıek etken neler áshekeıli tolǵaýlar ortaǵa salyndy. Bir mezet Haqnazar Aq Ordanyń basyna tóngeli turǵan qıly-qıly kezeńder bar ekenin baıandaı kelip, Noǵaılynyń Aq Ordaǵa túgel qosylýyn talap etti.

Osylaı úsh kúnge sozylǵan sheshender talqysynan keıin, Aq Orda men Noǵaıly qaýymy el arasyn alystatpaıtyn bitimge keldi. Noǵaıly eli Haqnazarǵa baǵynyp Abdolla hannyń betin qaıtaryp, Syr boıyndaǵy qazaq qalalaryn birjolata Aq Orda qaramaǵyna alyp qalý úshin, osy jazdyń ózinde on myń atty ásker bermek bolǵan tujyrymǵa toqtady.

Mundaıda rý birligi, el bıligi qur sózben ǵana bitpeıtindigi ejelden belgili. Qazaq dástúri boıynsha sóz birligin súıek birligimen nyǵaıtalyq dep, Noǵaıly qaýymy Haqnazar hanǵa qyz bermek boldy. Ejelden Jaǵalbaıly eliniń qyzdary suńǵaq boıly, alma moıyn, oımaq aýyz, kógen kóz, sulý keletin. Ásirese, Qarasaı baıdyń Aqtorǵyn, Aqbala atty qos arýy búkil Noǵaıly eline aty shyqqan áıgili sulý, asqan kórikti jandar edi.

Bıler quran ustap bitimge kelgen Noǵaıly eliniń bekzadalary han kóńilin birjola ózderine qaratýdy oılap, eliniń eń aıaýly sulýynyń biri Aqtorǵyndy qalyńdyqqa uıǵardy.

Haqnazar men Aqtorǵynnyń qosylý toıy búgin tańerteń bastalǵan. Kúnshyǵysyn qalyń ásker qaptap, úreılenip qalǵan Saraıshyq bir túnde túlep shyǵa keldi. Qyz-bozbalalar jańbyr jýǵan qyzǵaldaqtaı qulpyra qalǵan. Kerýen saraılar, qala aýlalary án-kúıli, oıyn-kúlkili dýmanǵa tolyp, eki jaqtyń áskerleri beıbit básekege shyǵyp, ár jerde saıys, kúres, kókpar, jamby atý oıyndaryna kirisken.

Qyryqqa taıap qalǵan Haqnazardyń túrýli shaıy shymyldyqtyń astynda aq dúrıa kóılek, oqaly beshpent kıgen, basynda úkisi bulańdaǵan, asyl tasty jaǵalbaıly shoshaq taqıasy bar qalyńdyǵyn kórgende, júregi shymyr ete qaldy.

Aqtorǵyn dese, aq torǵyndaı-aq eken! Eki beti jańa jaýǵan aqsha qardaı, uzyn kirpikterin kótermeı, tómen qarap otyr. Kúıeý jigitter kirip kelgende, hannyń mysy jeńip, shymyldyqty jabýdy umytyp ketken qyzdyń bir jeńgesi asyǵa qımyldap, shymyldyqty túsire qoıdy.

— Kúıeýjan, kórimdigińdi bermeı jatyp, aqqýyma sonsha suqtanǵanyń ne? — dedi qyz jeńgesi ázildeı kúlip.

Dál osy kezde kútpegen jaǵdaı boldy. Úıge asyp-sasyp ústi-basyn shań-tozań basqan, kıim bolmysy Syr boıynan ekeni aıtpaı-aq tanyrlyq, shoqsha saqaldy bireý kirip keldi. Bet-álpetinen alys joldan aryp-ashyp jetkeni kórinip tur.

— Han ıem, — dedi ol esikten attaı bere tizesin búgip. — Ońasha aıtar jedel habarym bar.

Han shabarmandy endi tanydy:

— Aý, Qıaq batyrsyń ba?

— Iá, taqsyr.

Haqnazar dereý ornynan turyp, syrtqa qaraı bet aldy. Sonaý Qaratalda qalǵan Aq Ordadan shabarman Qıaq qandaı habar ákeldi? Ony hannan basqa eshkim sezgen joq. Kóp keshikpeı, ol úıge qaıta kirdi. Qıaq aq sabyn bolyp kópsip terlegen atyn aýystyryp, kúnshyǵysqa qaraı qaıtadan shaba jóneldi.

Úıge kirgen han, serikteriniń qobaljı qaraǵan suraýly keskinderine jaýap bergendeı, jaıbaraqat:

— Jaı habar. Toı-dýmandy báseńdetpeńder! — dedi.

Áńgimeniń dál osy tusynda Oraz qul syrtqa qazan qaraýǵa shyǵyp ketti. Buqar jyraý oshaqtaǵy tobylǵy shoǵyn sál kósep, úı ishine jaryq berdi de, «ne oılap otyr eken?» degendeı Ábilmansurǵa synaı qarady. Jas túıeshiniń beti búlk eter emes. Bir tuńǵıyq qıalǵa shomyp, ún-túnsiz qatyp qalǵan. Álden ýaqytta baryp ol:

— Haqnazar han shabarmanǵa áskerı tapsyrmadan bóten syr aıtty ma? — dedi ol.

Buqar jyraý sál qozǵaldy.

— Aıtsa she?

— Qojasynyń qupıasyn bilgen qul — qoınyńa salǵan jylanmen teń, bir kúni bolmasa bir kúni shaǵyp alýy haq.

Buqar jyraýdyń boıy taǵy shymyrlap ketti.

«Iapyrmaı, mynaý bir sumdyqty aıtyp otyr ǵoı. Orazǵa bir qaýip tónip-aq tur eken...»

Ábilqaıyr da túıeshige tańdana kóz tastady. Osy kezde qolyna shylapshyny men qumanyn ustap Oraz da kirdi. Úıdegiler qoldaryn jýa bastady. «Jasym kishi jalshymyn ǵoı» dep, Ábilqaıyr han men jyraýǵa oramal usynyp, báıek qaqqan joq, dárejesi teń adamdaı ózi de baryp qumanǵa qolyn tosty. Anaý jasym úlken ǵoı dep shamdanbaı, iltıpatpen sý quıdy. Ábilmansurdyń tegin túıeshi emes ekenine Buqardyń kózi endi ábden jetti. Buqar jyraý: «Osy beıshara ózine tónip turǵan qaýipti sezbeı júr me?» degendeı qulǵa da synaı qarady. Ananyń júzinen abyrjyǵandyq belgi baryn sezdi. Jyraý aıap ketti.

Astan keıin Buqar áńgimesin qaıta bastady. Biraq kóńilinen: «Myna bátshaǵar rasymen-aq qulyn óltirip tastamasa jarar edi» degen kúdik ketpeı-aq qoıdy.

Qıaq kelip ketkennen bastap hannyń qabaǵy ashylmady. Jańa ǵana Aqtorǵyndy kórgende laýlap tutana qalǵan jalyny da lyp etip qaıta sengendeı. Óziniń úılený toıynda otyrǵany da esten shyqqan, kóńili áldeqaıda. Hannyń jabyrqańqy jaǵdaıyn uqqan baldyzy Aqbala qasyna kelip, tizesin shyntaqtaı otyrǵanda da selt etpedi. Aıtylǵan ázilge jaı bir súlesoq kúıde jaýap bere saldy. Hannyń úlken qobaljýda ekenin sezgen serikteri ǵana syr bermegensip, úı ishi tolǵan qyz-bozbalalardyń ázil-kúlkisine belsene aralasyp otyr.

Shaǵaı budan kóp jyl buryn bir joryqtan kele jatyp, Saıram dalasynda bir kezde Ábilqaıyrdyń ataqty jaýyngeri bolǵan Qońyrat Urshy batyr urpaǵynyń aýlyna túsken. Bul aýyl jupyny kıingen kisiniń Shaǵaı sultan ekenin bilmeıdi. Jolaýshylar aýyl aqsaqaly Urshy batyrdyń shóberesi Ábilqasymnyń úıine túneıdi. Túnde Shaǵaı Ábilqasymnyń oń jaqta otyrǵan Kúnsana atty boıjetken qyzyn oıatady. Qyryqqa kelip qalsa da jastyq oty óli sónbegen susty Shaǵaıǵa qyz berilip qalady. Qyzdyń ashylmaǵan gúl, jarylmaǵan búr bolyp shyqqanyna rıza bolǵan Shaǵaı, sol bir aıly túnde Kúnsanany qalyń malyn tólep almaq bolyp ant beredi.

Sultan ýádesinde turady. Eline barǵan soń Ábilqasymnyń qyzyn suratyp kisi jiberedi. Ábilqasym aýly Haqnazar hanǵa qaraıdy jáne Shaǵaı sultannyń Muhamed-SHaıbanı Ordasy jaǵyna shyǵyp, týǵan eline opasyzdyq istegenine rıza emes bolatyn.

Shaǵaıdyń ótinishin qabyldamaǵany bylaı tursyn, ol sultannyń adamdary ketken kúnniń erteńine, Kúnsanany atastyrǵan Sozaq túbindegi Daıyr qojaǵa kisi jiberip: «Bizdiń baqshanyń mıýasy pisip tur. Qyzyqqan jat kóz kóp. Qarǵa-quzǵynǵa shuqyttyrmaı, alyp ketsin», — dep sálem aıtady.

Quda jaǵynyń kútkeni de osy edi. Bir aptaǵa jetkizbeı kelinderin áketken. Shaǵaı barmaǵyn shaınap qala bergen-di. Ábilqasym aýlyn shabýǵa Haqnazardyń qaharynan seskengen jáne Sozaq túbindegi «paıǵambar áýleti» qojalarmen arazdasýdy da jón tappaǵan.

Biraq sonaý aıly túnde tolyqsyǵan sulýdyń ystyq erninen alǵan lázzattyń shyryn dámi Shaǵaıdyń esinen ketpeı qoıǵan. Sýsyny qanyp ishpegen mahabbat shárbaty júregine sarsý bolyp uıyp, ketpes keselge aınalǵan.

Sóıtip júrgende jyl ótti. Shaǵaı barǵan jerinde Kúnsana toǵyz aıǵa jetpeı Táýekel degen ul tapty degendi estidi. Sanaı kelip, ol bala — ózimdiki degen baılamǵa bekidi.

Arada taǵy da bes-alty jyl ótti. Kúnsana mahabbaty da tot basqan asyldaı kóńilden kómeskilene bastady. Dál osyndaı mezgilde bir kúni Shaǵaı Sozaqtan kelgen kerýenshiden Daıyr qojanyń balasy súzekten qaıtys bolyp, jesir qalǵan Kúnsanany «aǵa ólse jeńge mura, ini ólse kelin mura» degen qazaqtyń kóne dástúri boıynsha, qojanyń úlken balasyna bergeli jatyr degen habardy estidi. Júreginde qolamta bolyp sónýge aınalǵan shoq qaıtadan lap ete túsip edi. Kúnsanany bir kezde atastyrǵan erine qıǵanmen, endi ámeńgerlikke qımady. El bılegen dárejesine qaramaı, qasyna senimdi on nókerin ertip ózi jaı adamsha kıinip, atqa qondy.

Tún ishinde qannen-qapersiz jatqan Daıyr qojanyń aýlyna kep, qarýly on jigitimen saý etip túse qaldy. Shyrt uıqydaǵy úı adamdarynyń únin shyǵartpaı, shymyldyq ishinde jatqan Kúnsanany jas Táýekelmen atqa óńgerip, ala jóneldi. Baılaýdaǵy Daıyr qoja tań atqasyn ǵana túndegi bolǵan oqıǵany Sozaq hakimine jetkizdi. Hakim qýǵynshy jibermek bop jatqanda, Sozaqtan áıel alyp qashqan bir top qaraqshy Otyrardan qaıtyp kele jatqan Haqnazar han jasaǵynyń qolyna túsipti degen habar keldi. Jasaq bastyǵy qolǵa túsken Shaǵaıdyń ózi ekenin bilip, tutqyndy janyndaǵy adamdarymen qosa, Syǵanaqtaǵy Haqnazar hannyń Ordasyna alyp bardy.

Aǵaly-inili eki adamnyń balasy qapysyn taýyp birinen biri ósh ala berse, ózge el ne demek? Handar qanypezerlik etip jatqanda, eki udaı qalyń jurtqa ne tosqaýyl? Joq, el súısiner úlgi emes. Er tatýlyǵy — el tatýlyǵy...

— At-kóligińiz aman jettińiz be, Shaǵaı sultan? — deıdi. Sosyn nókerlerine qarap: — Shaǵaı sultannyń qolyn sheshińder, — dep buıyrdy.

Nókerler Shaǵaıdyń qyl shylbyrmen baılanǵan qolyn bosatty. Shaǵaı uıyp qalǵan qoldaryn jazbaq bop sál qımyl istep edi, esik aldynda turǵan kúzetshilerdiń ekeýi jalma-jan jetip kelip qarsy aldynan jalańash aldaspandaryn aıqastyra qoıdy. Onsyz da abyrjyp sasqan tutqyn seskenip qalyp, keıin shegine berdi. Shaǵaıdyń bul qylyǵyna sál qabaq shytqan suńǵaq boıly aqquba jas áıeldi Haqnazar endi ańǵardy. Bul Kúnsana edi. Juqa batsaıydan mol qylyp tikken qos etek kóıleginen bóten kıimi joq. Órimi tarqap ketken uzyn shashy jerge shubatylyp túsip tur. Etegine tyǵyla túsken úlken qara kózdi búldirshindeı balasy bar. Anasynyń da, balasynyń da keıpinde shoshyǵandyq, qoryqqandyq belgi joq. Bolyp jatqan iske tań qalǵandyq qana baıqalady. Shaǵaıdyń qandaı sebeppen qolǵa túskenine qanyq Haqnazar nókerlerine:

— Myna kisini balasymen birge eline aparyp salyńdar, — dedi Kúnsanany kórsetip.

Biraq áıel ornynan qozǵalmady.

— Han nem, men endi qaıyn jurtyma barmaımyn, — dedi Kúnsana Haqnazarǵa jaýtańdaı qarap. — Shaǵaı sultannan aıyra kórmeńiz. Bala soniki, endi onymen máńgi birge bolýǵa barmyn.

Haqnazar da bir syrdy ańǵaryp qalǵandaı.

— Shaǵaı sultanmen máńgi bir bolýǵa barmyn deısiz be? — dedi ol qabaǵyn shytyp. — Eger Shaǵaı sultandy el-jurtymyzdyń birligin buzǵan kúnási úshin ólim jazasyna buıyrsaq, onda da birge ólýge barmysyz?

— Iá, birge ólýge barmyn!

— Myna náresteńizdi qaıtesiz?

— Jazmysh solaı bolsa, qoldan keler ne bar?

Haqnazar oılanyp qaldy. Mynaý kelbetine kóz toıarlyq sulý áıel ne qaıyn jurtynan orasan qorlyq kórgen jan, ne Shaǵaıǵa ólerdeı qumar...

— Sultan, — degen Haqnazar qabaǵyn shytyp, — ne ólesiń, ne bizben birgesiń! Al endi Aq Ordamen bir bolamyn deseń, qazir bosatamyn! Eki sheshim joq, tańdaǵanyńdy al!

— Úkimińe rızamyn, Haqnazar han! Jan saýǵa! Jan saýǵa! — dedi qýanǵanynan kózinen jas aǵyp. — Aıybymdy adal qanymmen jýamyn! Óle-ólgenshe sendermen birmin! Kórmegenim Abdolla bolsyn! Mine antym! Mine quran!

Mundaı kúrt sheshimdi kútpegen Haqnazar hannyń ózi de abyrjyp qaldy. Shaǵaı týraly buryn da: «Qorqaý qasqyr sekildi bir toıý úshin qandaı ólimtikten de bas tartpaıdy; onyń oıy el-jurt emes, qara basynyń qamy», — degendi san ret estigen. Biraq dál mundaı qorqaq dep oılamaıtyn. Álde el-jurtynan bólingeni janyna batyp júrdi me eken? Haqnazar betin Shaǵaıdyń serikterine qaraı burdy: kileń baskeser, uıat-ar degendi bilmeıtin, eńgezerdeı qaraqshy nókerleri de, qojalarynyń myna qylyǵyna uıalaǵandaı, tómen qarap qalypty.

Haqnazar endi júzin Kúnsanaǵa aýdardy. Onyń qup-qý túsinen eshbir syr uǵýǵa bolar emes, betin Shaǵaıdan sál buryp, tas músin tárizdi qatyp qapty. Tek kózinde ǵana áldeneden jıirkengendeı bir qınalys ushqyny bar... Dál osy sátte Haqnazar Shaǵaıdyń qunsyz jaý ekenin uqty.

— Bul joly Jádik sultannyń arýaǵy úshin bosattym, — dedi Haqnazar. — Eger budan bylaı taǵy da babamyz Jánibek hannyń Ordasyna opasyzdyq eter bolsań, bul elge ókpeleme!

Shaǵaı sultan óz ordasyna jetken kúni óziniń Haqnazardan qorqyp, jalǵan ant bergenin kórgen nókerlerin bir túnde basqa jendetterine baýyzdatyp tastady. Jańa ǵana qushaǵynan shyqqan Kúnsanany da óltirýge buıryq berdi. Sultan oıyn sezip qalǵan Kúnsana jendetter aıdap bara jatqanda, han esiginiń aldynan óte berip:

— Tórem, esh jazyǵym joq qoı, qulynym Táýekel úshin myna jendetterińnen alyp qal! — dep jalyndy.

Biraq Shaǵaı Kúnsananyń sózin estise de estimegen bop, tóseginde teris qarap jata berdi. Bul qandy oqıǵany bóten bólmede shyrt uıqyda jatqan jas Táýekel bilmedi.

Erteńinde anasyn izdep zar jylady. Sultan ony er jetkenshe asyra dep, bir bekzadasynyń úıine berip jiberedi. Ózi Abdolladan jedel ásker aldyryp, qaramaǵyndaǵy eldi eriksiz kóshirip, Tashkent ýálıetine ótip ketedi.

Bul oqıǵany bir shabarman dál búgingideı bir toı ústinde hanǵa jetkizgen. Haqnazar onda tek:

— Abdolla hannyń jerine qansha tútin kóshti? — dep suraǵan.

— On bes myńdaı...

— Bul alpys myńdaı jan ǵoı, — degen kúrsinip. — Áıteýir, shamasy kelgenshe qazaqty jyrymdap jatyr-aý bekzadalar...

Sol kúni de dál búgingideı onyń jan sezimin ókinish bılegen. On bes myń úıdi Abdolla hannyń eriksiz aıdap ketkenine, jas Táýekeldi jetim qalmasyn dep, qas jaýyna aıaýshylyq etkenine ókingen. Kóz aldynan «apalap!» shyrqyraǵan jetim balanyń beınesi ketpeı qoıǵan.

Odan beri de talaı ýaqyt ótti. Adamdy aıaǵysh kúırek sezimder qazir qý tomardaı mujylǵan. Qyrǵyn soǵystar azaly janyna qaıaý salyp tasbaýyrlyqqa úıretken. Bul kez Aq Ordanyń da, Haqnazardyń da búkil Dáshti Qypshaq, Maýrennahr Jetisýǵa ábden áıgili bolǵan kezi edi. Sóıtse de shabarman Qıaqtyń búgingi ákelgen habary aýyr tıdi.

Osy ýaqıǵanyń aldynda ǵana Abdolla hannyń qol astynda júrgen Babasultan Tashkent shaharyna qalyń qolmen attanǵan Haqnazardyń qaharynan qorqyp, endi qazaq hanymen odaqtasýǵa ýáde bergen. Haqnazar odan qantógis soǵyssyz, Tashkent ýálıetine jatatyn Iassy, Saýran qalalaryn suraǵan.

Bul kezde qazaqtarǵa qarsy turar bálendeı áskeri joq Babasultan bir amalyn tappaq bolyp: «Sál shydańdar, aqylǵa salaıyn» deıdi. Abdolla hanǵa Dústem bıdi attandyrady: «Uly mártebeli hanǵa bergen antymyzda turamyz, pendeshiligimizdi keshsin. Dáshti Qypshaqtyń hany qaramaǵymyzdaǵy ýálıetten jer suraıdy. Qarsy turar bizde kúsh joq. Ne isteýimiz kerek?» degen saýal aıtady.

Óziniń Abdolla jaǵynda ekenin buldaǵysy kelgendeı, Ándıjan ámirshisi etýdi ótindi. Bul kezde Chardjoý mańaıynda, Jeıhýndarıanyń jaǵasynda anda júrgen Abdolla Babasultannyń bul habaryn estip, bulqan-talqan ashýlanady. Babasultanǵa Ándıjandy bermeıtinin bildiredi. Babasultannan kelgen elshi Dústem bıdi ustap qalyp, onyń ákesi Bóltirik bıdi Tashkenttiń jaǵdaıyn anyqtaýǵa jiberedi.

Bóltirik bı kelip, Abdollanyń: «Qazaqtarǵa jer berýshi bolma» degen buıryǵyn jetkizgenshe, qazaqtyń qalyń áskerinen qoryqqan Babasultan Haqnazarǵa Iassy, Saýran shaharlary men sol mańaıdaǵy jerlerdi soǵyssyz berip, onymen qoımaı Abdollaǵa qarsy soǵysýǵa ýáde baılasady.

Haqnazar qaıyn atasy Jálim sultan men onyń balalaryna qosyp óziniń on bes-on alty jastaǵy eki ulyn Tashkentke jiberedi. Ondaǵy oıy — Haqnazar hannyń Babasultanmen shyn odaqtas ekenin sezdirý edi. Al qaıyn atasy Jálim sultanǵa Babasultannyń taǵy Abdolla jaǵyna shyǵyp ketpeýi tapsyrylady.

Ramazan aıynda Abdollanyń soǵysqa shyqpaıtynyn jáne Abdollamen kúresýge kúshiniń áli de jete qoımaǵanyn bilgen Haqnazar Edil — Jaıyq boıyndaǵy qalyń qazaqtan qol jınamaq bolyp, Saraıshyqqa sapar shekken.

Sóıtip Noǵaıly elimen bitimge kelip, Aqtorǵyn arýmen birge on myń qol almaq bop kóńili hosh otyrǵanda, Qıaq shabarman sýyq habar ákelgen.

— Shabarmannyń aıtýy boıynsha, Haqnazar Saraıshyqqa ketken kezde eldegi jaǵdaı kilt ózgeripti, — dedi jyraý.

Abdolla han ramazan aıy ótpeı Buharaǵa qaıtyp kele jatyp, Babasultannyń qylyǵyn estıdi. Dál osy kezde Balqyda naǵashy jurtyna kelgen Babasultannyń on bes jasar qyzyn Abdollanyń adamdary ustap alyp, hanǵa ákeledi. Jas qyz Abdollany qansha qyzyqtyrsa da, han ózin-ózi ustaıdy. Babasultannyń qyzyn Qońyrat Qosqulaq bımen birge aman-esen Tashkentke qaıtarady jáne ákesine sálemin qosa aıtyp jiberedi: «Eger Babasultan bizben tatý-tátti turam dese, mańaıyna jınalǵan Samarqant sultandaryn qýsyn, qazaqtardan da birjolata at quıryǵyn kessin. Al buny istemese óz obaly ózine!» — deıdi.

Ábden sasqan Babasultan Tashkentke inisi Tahır sultandy bas-kóz etip qaldyrady da, ózi Túrkistanǵa sapar shegedi. Ondaǵy oıy Haqnazardyń áskerimen birigip, Abdolla hanǵa shyǵý edi...

Babasultan ketkennen keıin, Qosqulaq bı Tashkenttiń bıligi qolynda qalǵan Tahır sultandy azǵyrady: «Bar pále Shah-Saıd oǵlanda, ol Samarqant sultandarymen baılanysty, eger sen ony tutqyndap, Abdolla hanǵa jiberseń, han kúnálaryńdy keship, keıin qaıtady», — deıdi. Bul sózge sengen Tahır sultan aǵasy Babasultanǵa kóp jyl eńbek sińirgen, Buhar hanymen kúrestiń bir basynda júrgen Shah-Saıd oǵlandy ustap alyp, qol-aıaǵyn baılap, Qosqulaq bıden berip jiberedi. Abdolla han qas adamdarynyń eń bastysynyń biri op-ońaı qolǵa túskenine qýanady, sózge kelmeı birden basyn aldyryp, Túrkistandaǵy Babasultanǵa joldaıdy.

Qıaq sózin tyńdap turǵan Haqnazardy málimsiz qorqynysh bılep ketti. Babasultanǵa kenet kúdiktene qalǵan han:

— Al, qazir jaý áskeri qaı jerde, — dep surady.

Qıaq múdirmeı jaýap berdi.

— Abdollanyń negizgi áskeri Tashkent túbinde. Keı qoly Iassy, Saıram, Otyrarǵa betteýde.

— Jálim otaǵasy Babasultan saraıynan qaıtyp pa edi?

— Joq. Sizdiń qos hanzadańyz — Hasen men Qusaıyn da Babasultan qosymen birge...

Jálim sultannyń qyzy Aıgerimnen týǵan bul egiz eki balasyn han óte jaqsy kórýshi edi. Ekeýi de on beske bıyl shyqqan, hannyń ózge balalaryndaı emes, momyn, qatygezdik qylyqtary joq.

Sol eki balasynyń basyna bir qaýip tóngenin Haqnazar baıqaǵan sıaqty. Biraq, syr bermeı, Qıaqtan taǵy da mán-jaıdy surastyrdy.

— Abdolla ámirdiń ózi qaıda?

— Jezaqta.

— Al áskerin kim bastap keledi.

— Shaǵaı sultannyń balasy Táýekel bahadúr.

Taǵy Táýekel! Eger kúnderdiń kúninde Táýekel óz eline qarsy qol bastap shyǵaryn bilse, Haqnazar ony sonaý Shaǵaıdy bosatqan kúni basqa elge jibermegen bolar edi-aý. Qaıtse de óz qaramaǵyna alyp qalar edi... Táýekeldiń bulaı keterin baıqasa, Haqnazar sol túndegi aıaýshylyǵyn ister me edi? Jaýyn aıaǵan — jaraly degen osy.

Endi mine, óz qolynan ómir bergen sol ekeýinen qansha qazaqtyń qany tógilmek! Qur ǵana qara qazaqtyń qany ma, óziniń eki balasynyń taǵdyry qyl ústinde turǵan joq pa?

Onyń qulaǵyna taǵy da baldyzy Aqbalanyń sylq-sylq kúlgen daýsy estildi.

— Kúlmes han jezdem, — dedi ol ázildep. — Sizge ne bolǵan, álde Aqtorǵyn apamnyń júzin kórgennen keıin, tilińiz baılanyp qaldy ma?

Qyz qaljyńy taǵy qulaǵyna kirmedi. Babasultan qolyndaǵy qos qozysy myltyq aýzynda turǵandaı júregi syzdap, janyn qoıarǵa jer tappaı otyr Áldenip qalǵan Ordaǵa qan maıdannan taısalyp, Babasultannyń Iassy, Otyrar dıhtaryn óz erkimen bergeni Haqnazardyń kúshtiliginiń aıǵaǵy. Qazir bunyń qaramaǵyna, ákesi Qasym hannyń sońǵy kezindegideı, Sozaq, Saıram, Saýran shaharlary tegis kirgen. Iassyny astana etkennen beri Haqnazardyń abyroıy tipti qaryshtap ketti.

Iá, solaı. Iassy mańaıynda qazaq jerindegi din oshaǵy bolǵan Qarnaq, Sýnaq dıhtary da musylman qaýymyna úlken áser etedi. Sol sebepten de Astrahan handarynyń qaramaǵyna birjola kirýge aınalǵan Saraıshyqtaǵy Noǵaıly qaýymy da Qutlyq Temir áýletiniń tegeýrindi temir shoqparynan jasqanbaı, Haqnazar jaǵyna shyǵyp otyrǵan joq pa? El birligi — jumylǵan judyryq. Sol judyryq qazir shyn ashylmastaı bolyp jumylyp tur ma? Joq. Ras, qyrǵyz-qazaq bir odaqqa birigip, Shaıbanı Ordasynyń tegeýrinine ilinip qalmaý qamynda. Biraq Shaǵaı sekildi búırekten sıraq shyǵaryp Abdolla hanǵa jaǵynyp júrgender az ba? Ejelgi jaý el bolmas, Shaǵaı shirigen bir jumyrtqa... Biraq onyń artynda qasqyrdyń bóltirigindeı bes balasy bar-ay! Ásirese jıyrma jasar Táýekel. Bolǵaly tur, shirkin!

Taǵdyr degen qyzyq, bireýdiń jolyna óziniń jasyl jibek kilemin tóseıdi, al endi basqa bireýdiń barar jeri, basar taýyn qalaqaı men tikenek etedi. Mysaldy alystan izdemeı-aq qoıaıyq. Daıyr qojanyń aq boz úıinde Kúnsanadan Táýekel týǵan kúni, Haqnazar Ordasynyń esiginde júrgen Aıqara qul men Qoısana kúńnen baǵanaǵy shabarman Qıaq týǵan.

Al endi bir kúnde týǵan sol eki balanyń taǵdyry qandaı qym-qıǵash? Táýekel sultan — Abdolla hannyń ásker basshylarynyń biri. Al Qıaq bolsa, erligi de, aqyly da Táýekelden kem bolmasa da, shabarman ǵana. Buǵan kim aıypty? Jazyǵy quldan týǵany ma?

Buqar jyraý áńgimesiniń osy jerine kelgende sál kidirdi.

— Qojasynyń syryn bilgen qul — qoınyńdaǵy jylanmen teń dep men beker aıtqan joqpyn, — dedi taǵy da Ábilmansur. — Qıaq Táýekeldiń kimnen týǵanyn bilse, túbi sultandy bir myqtap shaǵar-aq...

Buqar jyraýdyń júregi taǵy muzdaı bop sýyp ketti. «Bátshaǵar, Oraz qulǵa arnap qandy pyshaǵyn qaırap-aq qoıǵan ekensiń ǵoı, tiri qaldyrmassyń» dedi ishinen, sóıtse de:

— Beker olaı jorısyń, — dedi túıeshige, — Qıaq Táýekeldiń túbi óz úıirine qosylýyna sebepker bolady.

Jas túıeshiniń kózi qara kóleńkede jarq etti.

— Qul aqylymen úıirin tapqan sultan tym uzaq ómir súrmes-ti...

Buqar jyraý basyn kóterip aldy.

— Nege úıdeısiń? Han halqymen ǵana kúshti.

Kúndikke tunjyrap otyrǵan Ábilqaıyr myrs etip kúlip jiberdi.

— Bassyz dene qaıda barady? — dedi ol, sóıdedi de áńgimeni buzǵysy kelmeı, — jyraý, shejireńizdi jalǵaı berińiz! — dep buıyrdy.

Buqar jyraý sózin bastamastan buryn kóz qıyǵyn Oraz qulǵa aýdardy. Sup-sur bop, basy tómen salbyrap ketken eken, «Beıshara, bul da sumdyqty sezip qalǵan eken, endi esebin taýyp qashyp keter» dedi ishteı qýanyp.

Áńgime qaıta bastaldy. Qazaq eliniń ǵajaıyp tarıhy úı ishindegilerdiń kóz aldynan taǵy da tizbektelip óte berdi.

— Orda mańyndaǵy qol bastar batyrlardyń sanatyna iligý úshin, sońyńnan ergen rýyń, eliń bolýy kerek. Al Qıaqtyń kimi bar? Áli de sol kúń qalpyndaǵy kári sheshesi — Qoısana ǵana. Táýekel men Qıaq talaıynyń kereǵar bolýyn taǵdyr ózi kúni buryn sheshkendeı biriniń anasynyń aty Kúnsana, ekinshisiniń sheshesiniń aty Qoısana degizýin qarashy! Munda da jazmyshtyń bir uıǵarǵany bar tárizdi...

Biraq jazmysh degen ne? Qıaq sekildi myńnyń taǵdyry bul kúnde handar qolynda emes pe? Árıne, solaı. Qıaq sekildi ójet jigitti Haqnazar úzeńgiles etip kóterse, kimniń shańyraǵy qulap, jerge túsedi? Joq, óıtýge bolmaıdy. Quldan shyqqan jigittiń basyna baq qusyn qondyramyn dep, búkil sultan, bı, manaptardy narazy qylýdyń qansha keregi bar?

— Erteńine Haqnazar aqsaqaldarmen taǵy uzaq áńgimelesti. Aqyrynda mynadaı tujyrymǵa keldi. Alasapyran jaýgershilik mezgil, bul jaqta Haqnazardyń uzaq, aıaldaýyna bolmaıdy. Ol erteń tań ata, óziniń eki sana áskerimen, Saraıshyq mańyndaǵy Noǵaıly qaýymynyń myńǵa tarta atty áskerin ertip, eline qaıtpaq. Noǵaılynyń qalǵan áskeri bir aptadan keıin Aqtorǵyn sulýdy yrǵaltyp-jyrǵaltyp kóshirip, Iassyǵa sapar shekpek. At tuıaǵy jetpeıtin jer joq, budan bylaı qaraı eki eldiń arasy jıi qatynasyp turmaq. Ázirge osyndaı baılanys arqyly Saraıshyqqa jatatyn el Haqnazar hanǵa baǵynyshty ekenin bekem ustamaq.

Aqsaqaldar áńgimesi bitken kezde, besin namazy da bolyp qalǵan eken. Jurt dáret alýǵa tysqa shyqty. Bir top serikterimen han saraıynyń syrtynda turǵan Haknazar shaharǵa qaraı shaýyp kele jatqan shabarmandy jurttan buryn kórdi. Atqa otyrysynan, han habarshysynyń belgisi — oramaldaı aq jalaýdy naıza ushyna ilgen nyshanysynan bul kele jatqan Qıaqtyń teteles inisi Tuıaq ekenin han birden tanydy. Shabarman shabysynyń syńaıynan qarap, han bir sumdyqtyń bolǵanyn sezdi, kóńili alaburtyp, serikterin keıin tastap, joldyń erneýine qaraı taıady.

Astyndaǵy qulagerin quıqyljyta jetip, Tuıaq jeke turǵan handy kórip, alysyraqta at ústinen asyǵa tústi. Tizginin tastaı saldy da, Haqnazarǵa qarsy júrdi. Sup-sur bop ketken han:

— Jat elde jurt kózine túsetin qımyl jasama. Aýyzsha aıta ber, ne bolyp qaldy, jarqynym? — dedi.

Tuıaq sol tizerlegen qalpynda:

— Qaıǵyly habar, han ıem! — dedi erni kezerip.

— Aıta bar.

— Hasen men Husaıyn... — Tuıaq aıtýǵa aýzy barmaı, kúmiljip qaldy.

Haqnazar burynǵysynan da surlana tústi.

— Kimniń qolynan qaza boldy?

— Babasultannyń.

— Qalaısha?

Jigit ornynan túregelip, bolǵan oqıǵany bastan-aıaq aıtyp berdi. Shah-Saıdtyń basyn ózine jibergen Abdollanyń qaharynan, Babasultan ólerdeı qorqady. Qaıtadan Buhar jaǵyna shyǵýdy oılaıdy. Abdolla qur sózime senbes, dep atasy Jálim men qolyndaǵy Haqnazardyń egiz ulyn óltirmek bolady.

Ózine qurylǵan qaqpannan qannen-qapersiz Jálim Babasultanmen tize qosyp, Abdollaǵa qarsy shyǵýǵa Sharabhana ózeniniń jaǵasynda atqa qonady. Jańa ǵana allaǵa aqsarbas qoı aıtyp, jaýǵa qarsy birge attanbaq bop bátýalasqan Babasultan bir top ásker basy batyr adamdarymen eshbir kúmánsiz turǵan Jálim sultannyń qasyna kelip, atynyń shaýjaıynan ustaı alady. Bir sumdyqty sezgen sultan qynabynan qylyshyn sýyrǵansha, onyń art jaǵynan kelgen Janqula bı aldaspanmen basyn qaǵyp túsiredi. Sol sátte ózge batyrlar, abaısyz turǵan tórt bala jigitti naızalap óltiredi. Al kúni buryn daıyndalǵan Babasultan lashkarlary bir sapta jaýǵa attanǵaly shyqqan ózge qazaq jigitterin de zamatta jan-jaǵynan qorshap alyp, qarsylasýǵa mursha bermeı, qoıdaı qyryp salady. Bul kútpegen aıqastan ilýde bir-ekeýi ǵana qashyp qutylady.

«Sharafnameıı-shahı» shejiresi aıtqandaı, keń dala qyzǵaldaq gúlderimen bezengendeı, qyzyl qanǵa boıalady...

Kóziniń aǵy men qarasyndaı kóretin egiz uly — Hasen men Husaıynnyń qalaı qaza tapqanyn estigen Haqnazar, júregi ý ishkendeı órtenip tursa da syr bermedi. Álden ýaqytta baryp:

— Abdolla han Tashkentti shapty ma? — dep surady.

— Joq, — dedi Tuıaq kenet boıyn jınap alyp.

Shah-Saıd oǵlandy Tahır sultan ustap bergennen keıin, Abdolla han ony óz jaǵyna shyqqan eken dep, hat jazyp, kisi jibergen. Hatynda: «Sizge senimim zor. Bas ıip, aldyma kelińiz, ne bolmasa qalany tastap, óz betterińmen ketińder» degen. Shah-Saıd oǵlandy bosqa ustap bergenine endi ókingen Tahır sultan búl buıryqqa kónbegen. Jedel shara qoldanyp, Tashkent shaharyn bekiniske aınaldyrýǵa kirisken. Osyndaı jaǵdaıda oǵan Babasultannyń qazaq sultandaryn óltirgen habary jetken.

Haqnazar Tuıaq sózin bólip jiberdi.

— Babasultan qazaq jigitterin qyryp jatqanda Buzahur sultan qaıda edi?

— Ony Babasultan kóp áskermen sizdiń jolyńyzdy ańdýǵa jiberipti desedi... Qapelimde sizdi óltirip, áskerińizdi qyryp tastaýǵa buıryq bergen kórinedi.

— Iá, sosyn, qazaq jigitteri qyrylǵanyn estigennen keıin Abdolla han ne istepti? — dedi Haqnazar.

— Babasultanǵa kisi salyp «Qazaq sultandary seniń de, meniń de ortaq jaýymyz edi, jaqsy istepsiń. Al endi bizben odaqtas bop Tashkent ýálıetin óz qaramaǵyńa qaldyrǵyń kelse, ekinshi jaýymyz Buzahur sultandy ustap ber, ne óziń óltir. Eger muny istemeseń, bizdiń tarapymyzdan saǵan keshirim bolmaıdy, qolymyzǵa túsken saǵatyńda basyńdy alamyz», — depti.

Baǵanadan beri tas músindeı myzǵymaı turǵan Haqnazar sál alǵa qaraı umtyla tústi. Kózinde ashý ushqyny jarq etti.

— Al Babasultan qandaı jaýap qaıyrypty?

— Aǵaıyn, dostyǵyn umytyp qoryqqanynan Abdollaǵa Buzahurdy ustap beremin dep ýádesin beripti. Jáne ony ustap ákelýge bir top lashkar men Dústem bıdi jiberipti.

— Al bul kezde Buzahur qaıda edi?

— Budan eki apta buryn Talas boıyndaǵy sizdiń jylqylaryńyzdyń birazyn aıdap áketken. Babasultannyń Abdolla jaǵyna shyqqanyn estigennen keıin Jetisýǵa qashypty degen sybys bar...

— Qan ıisi shyqqanda qarap otyra almaıtyn edi, qorqaý qasqyr Shaǵaı sultan qaıda?..

— Baba men Buzahur arasynyń ne bolaryn kútip, qalyń qolmen Talas mańynda kútip jatyr degen habar bar.

— Báse, ózim de solaı dep oılap edim. Qandaı zulym edi Abdolla! Ózine qas sultandaryn birine-birin aıdap salyp, op-ońaı jeńiske jetpek qoı! Iá, bul onyń negizgi aılasy... Osylaı ol Samarqant sultandaryn da qurtpaq... Aıtpaqshy, Táýekel bahadúr qaıda eken?

— Shaǵaı sultannyń qolymen bir kórinedi.

Haqnazar sál únsiz turdy da, Tuıaqqa buıyra sóıledi:

— Maǵan ákelgen habaryńdy tiri jan estimesin. Qazir arǵy bettegi áskerlerge jet. Jolǵa daıyndalsyn de! Kún bata qozǵalamyz.

— Qup, taqsyr!

Egiz ulynyń ólgenin estirtkende, lám-mım dep til qatpaǵan Haqnazar týraly: «tasta tamyr, handa baýyr joq» degen osy eken ǵoı, dedi ol ishinen.

Haqnazardyń ustamdylyǵyn tas baýyrlyqqa joryǵan ańqaý batyr osydan eki apta ótkennen keıin, hannyń kózge túrtkisiz qarańǵy túnde egiz ulynyń zıratyna kelip, jas qabyrdy qushaqtap, aǵyl-tegil jylaryn qaıdan bilsin!

Haqnazar Tuıaq oıyn bilip turǵandaı:

— Kimniń qas, kimniń jaý ekenin sońynan uǵarsyń, al qazir áskerge jet, buıryqty orynda! — dedi.

Urlyǵynyń ústinen shyqqandaı sasyp qalǵan Tuıaq:

— Qup, taqsyr! — dep, entigi basylǵan qulagerin borbaılaı ózenniń arǵy betine qaraı shaba jóneldi.

Sol kúni túnde, aı týa Haqnazar Noǵaıly eliniń jedel jınaǵan áskerimen birge qalyńdyǵy Aqtorǵyndy alyp, Túrkistan jerine qaraı qaýyrt saparǵa shyqty. Bular joryqtaǵy saltpenen esh jerge uzaq toqtamaı, on úsh táýlikte Iassyǵa jetti. Jolaı Haqnazar aǵaly-inili eki sultannyń kezdesken habaryn aldy. Eki jaqta kóp ásker qyrylyp, Buzahurdyń qolǵa túspeı ketkenin, biraq Abdollanyń aldynda «Buzahurdyń basyn ákep beremin» dep Babanyń ýáde bergenin estidi. Babasultannyń óshpendiligin umytpaǵan Abdolla, Tashkent ámirshisiniń osy bir álsiregen tusyn paıdalanyp, Shaǵaı sultanǵa ony óltirýge kelisim berdi.

Eki ásker endi Talas boıynda kezdesti. Qan taǵy sýdaı aqty. Ómir úshin emes, ólim úshin urysqa shyqqan Babasultan jaralanǵan barystaı jan ashýymen qımyldap, Shaǵaı áskerin jeńdi. Sodan keıin baryp, Buzahurdy ustap bergen kúnde de, Abdollamen bitimge kele almaıtynyna Babasultannyń kózi jetti. Endi ol Saıramǵa qaraı bet burdy. Ondaǵy oıy — ar jaqtaǵy Samarqant áskerimen qosylyp, Abdollaǵa taǵy qarsy shyǵý edi.

Baba, Buzahur, Shaǵaı sultandardyń osy qym-qıǵash urystary, az ýaqyt bolsa da, Abdollaǵa Haqnazar handy umyttyrdy. Al Haqnazar qolymen Iassyǵa aman-esen jetti.

Iassyǵa kelgennen keıin Haqnazar taǵy qalyń oıǵa shomdy. Baba, Buzahur sultandar men ózine qarsy Aqsaq Temir urpaqtary — Samarqant ámirlerin birjola jeńip almaı, Buhar ámirshisi Abdolla qazaq handyǵyna qarsy qazir soǵys ashpaıdy.

Al jaý qaı jaqtan? Jaý Babasultan men Buzahur jaǵynan. Biraq bular da qazir Abdollamen alysyp júrip, qazaq qaýymyna bet burar halde emes. Meıli olar bet burmaǵanmen, Haqnazar bet burady. Altyn basy qara jerge kirgenshe, sonaý Sharabhana jaǵasynda jazyqsyz tógilgen qandy, kúnásiz baýyzdalǵan qos bozdaǵynyń kegin Babasultanǵa keshpeıdi! Ǵazız jandardyń kegin qaıtarady!

Kúnshyǵys Qashqar ámirshisi Ábdirashıttiń ákesi — Aqsý hany Sultan-Saıd qaza bolǵannan keıin, bul taqqa on eki ulynyń úlkeni Ábdi-Latıf sultandy otyrǵyzǵan. Qazaq handary men Ábdirashıt arasyndaǵy Jetisý úshin talas endi Ábdi-Latıfqa kóshken.

Babasultan men Ábdi-Latıf Abdolla men qazaq handaryna qarsy júrgizgen saıasattarynda únemi odaqtas bolyp kelgen. Babasultannyń jeńilýi — Ábdi-Latıftyń jeńilýi. Al Ábdi-Latıftyń kúıreýi — Babasultannyń kúıreýi. Onyń ústine bul kezde qazaq elimen odaqtas qyrǵyz qaýymy da, Jasylkól janyndaǵy jerleri úshin kúresýge qulshynyp otyrǵan.

Haqnazar osy bir qym-qıǵash tartys kezin paıdalanyp, qyrǵyz, qazaq bop birigip, Aqsýdy shappaq boldy.

Haqnazardyń órtengen júregi endi sál tolastady. Biraq ol, bul sheshim túbi óziniń ólimimen tynatynyn bilmedi. Tula boıyn óshpendilik bılegen Haqnazar endi qara túndi jamylyp, qos perzentiniń qabiriniń basyna bardy. Uzaq otyrdy. Ón boıyn dert basqan, jany jara, kóńili nala Haqnazar, bolashaq tartystyń aýyr júgin arqalap, toı saraıyna keldi.

Bul kezde toıǵa jurt ábden jınalǵan eken. Osydan birneshe kún buryn ǵana Sharabhana ózeniniń boıynda qaza tapqan aıaýly uldaryn jerlep, qan jylap, qara jamylǵan jurt az kúnniń ishinde bar qaıǵysyn umyta qoımapty.

Han toıy bolǵan soń amalsyz kelgen tárizdi... Qyz kúlki-nazy tunshyǵyp, jigit ázil-ospaǵy sybyrlap shyǵady. Áıtse de, qaraly hannyń kóńilin kótergisi kelgendeı, Haqnazar úıge kirisimen jurt bir mezet jadyraı túsip, jıyn-dýman sál qyzǵandaı boldy.

Haqnazar Aqtorǵyndy taǵy kórdi. Taǵy júregi alǵashqy kórgendegideı dir ete qaldy. Endi ol ózine-ózi tańdana tústi. Jańa ǵana qos arlanynyń jeke qabirin qushaqtap, ulyǵan ash qasqyrdaı ishin tartyp, óksigin basa almaı, uzaq jylaǵanynda tirshiliktiń quny kók tıynǵa tatymaı qalyp edi. Al qazir... jańadan kún shyqqandaı, dúnıe qaıtadan jarqyrap sala berdi. Bul qandaı qudiret, táńirim-aý. Dál qazir lázzat izdeıtin ýaqyt pa?

Sol kúngi tún ekeýiniń eń sońǵy túni boldy...

Ábdi-Latıf Haqnazar hanmen san mártebe kezdesken. Qazaq áskerin san mártebe jeńgen de. Biraq osy jolǵy Altyn Emel tusyndaǵy kezdesý ózgeshe ótti. Haqnazar basqarǵan qalyń qyrǵyz-qazaq áskeri Ordasynda uıyqtap jatqan Ábdi-Latıfty tún ortasynda shapty. Jar qushaǵyndaǵy handy tóseginen turǵyzbaı, aıbaltamen shapqylap óltirdi. Aqsýdyń mal-múlkin talap, qazaq-qyrǵyz qoly Jasylkólge qaraı kóterildi.

Bul lańdy estigen Ábdi-Latıftyń aǵasy, Qashqar hany Ábdirashıt qasiretten ot basynda túnerip uzaq otyrdy. Aıla-tásili taýsylyp, aqyry qaramaǵyndaǵy eldiń bar jigitin ertip, Jasylkól jaǵasynda Artysh degen jerde bekinip jatqan qazaq-qyrǵyz qolyna kep tıdi. Qarsy jaqtyń bekinisin buzyp, qazaq-qyrǵyz áskerimen tiktese urysqa shyqty. Eki jaqtan qan kól-kósir aqty. Maıdan eki aptaǵa sozyldy. Aqyrynda Ábdirashıt jaǵy jeńdi. Soıqan urysta qazaqtyń basty-basty birneshe batyry men Haqnazar han qaza tapty. Biraq óler aldynda Aq Orda hany, basynda otyrǵan Tuıaq batyrǵa Táýekel sultannyń tarıhyn ashyp ketti.

— Ábilqaıyr myrza, — dedi Buqar jyraý sózin aıaqtap, — siz bul kúıge qalaı jettik deısiz?.. El birligi joq jerde budan da soraqy kúızeliske ushyraý tań emes. Múıizi shańyraqtaı Haqnazardyń da qolynan kelmedi bar qazaqtyń basyn qosý. — Jyraý aýyr kúrsindi. — Biriktire bilseńder, halyq degen qara tastan da berik qoı. Biraq qazir ony iske asyra alatyn kim bar?

Qarasha úıde janǵan tobylǵy shoǵy áldeqashan sóngen. Buqar jyraý áńgimesi de áldeqashan bitken. Uıyqtap ketken adamdardyń pysyldary men úıdi aınala qorshaı shókken túıelerdiń anda-sanda uıqyly-oıaý yńyranǵandary ǵana estiledi. Tek Buqar ǵana oıaý jatyr. Shańyraqtan jybyrlaǵan kóp juldyz kórinedi. Jyraý aýyr oıda: «Qazaq eliniń basynan talaı qıyn-qystaý kezeńder ótip edi, biraq eń qorqynyshty qaýipke endi tap bolmasa ne qylsyn! Shyǵys Túrkistandy jutar-jutpastan, beri qaraı Qytaı aıdahary jyljyp keledi. Al Qytaıdan yǵyp, Altaı taýynan qulaǵan Jońǵar qaýymy bolsa mynaý.

Rossıa da burynǵy bólshektengen Rossıa emes. Álemdi sharlaýǵa shyqqan eki basty samuryq qus tárizdi ábden bekinip alǵan. Qanatynyń serpini sonaý, jaǵasyn balyqshylar jaılaǵan úly Muhıtqa da jetip qaldy. Sonda... qazaq eli qandaı kúıde? Jurttyń basyn biriktirip, jaýyńa qarsy shyǵar kim bar? Bolat, Sámeke, Baraqtar ma elge tirek bolar?... Joq, olarǵa qaraǵanda osy Ábilqaıyrda bir úmit tur ma, qalaı? Áı, bilmeımin. Halyqty sońynan ertý úshin kemeńgerdiń aqyly kerek qoı adamǵa! Álde qara basynyń qamyn oılap, bul da bir búıirge bura tartyp júre me, kim bilsin? Jyraýdyń bezek qaqqan ushqyr oıy — eliniń taǵdyryn qolyna alar jańa qaıratkerin izdep sharq urdy. Nege ekeni belgisiz, onyń qıaly janynda shalqasynan túsip, qannen-qapersiz uıyqtap jatqan Ábilmansurǵa qaıta-qaıta orala berdi.

— Bitisi bólek eken, ul týsa osyndaılardan týar... — dedi ol aqyryn kúbirlep. — Han bolsa nesi bar. Asyl tastan, aqyl jastan. Biraq qaptaǵan Sámeke, Baraq, Ábilqaıyrlar buǵan jol berer me? Kim biledi, alǵyrlyq, erlik keıde ózine-ózi jol salatyn da kezi bolatyn edi.

Jyraý qaljyrap jatyp, tań ata uıyqtap ketti.

Kún shyǵa oıanǵan Buqar úı syrtyndaǵy qybyrlap júrgen adamdardyń Ábilqaıyr nókerleri ekenin bildi. Janynda Ábilmansur sol qalpynda uıyqtap jatyr. Tek kózine Oraz qul túse qoımady. Júrer aldynda qoltyǵynan kóterip atyna mingizgen Ábilmansurdan:

— Úlken túıeshini kóre almadym-aý, ol qaıda? — dep surady.

— Qaıda ekenin men aıtpaıyn, siz suramaı-aq qoıyńyz.

Buqar jyraý aýyr kúrsindi. «Iá, surqıa, sum bul zamanda qul beısharalardyń taǵdyry, mine, osylaı sheshiledi».

— Ol seniń jaýyń emes edi ǵoı...

— Jurttyń bári qazir meniń jaýym.

— Olaı bolsa, seniń órisiń de uzaqqa barmaıdy eken. — Buqar jyraý jas túıeshige túksıe qarady. — Bizdiń qazir eki-aq jaýymyz bar. Biri — syrtqy jaý. Ekinshisi, jurttyń basyn qostyrtpaı, bólshektep bılegeli júrgen bı, sultandar. El qamqory bolam degen adam buny bilse kerek. Qaıratyń tasyp bara jatsa, halyqtyń adal uldarynyń qanyna ortaq bolǵansha, qolyńa qarý alyp, jaýǵa nege shappaısyń?

— Kezegi kelgende jaýǵa da shabamyz. Al Oraz quldy men óltirgenimdi qaıdan bildińiz?

— Kóziń aıtyp tur.

— Endeshe eshkimge tis jarýshy bolmańyz.

— Nege?

Ábilmansur Buqar jyraýdan kózin almaı tesile qarady.

— Túbi Úsh júzdiń hany men bolamyn, Buqar aǵa. Al siz qazaq halqynyń el bolǵanyn tileısiz ǵoı...

Buqar jyraý júrmekshi bop yńǵaılana berdi.

— Búginnen bastap men endi Ábilmansur emespin! — dedi jas túıeshi.

Buqar jyraý oǵan tańdana kóz tastady.

— Kimsiń sonda?

— Abylaımyn!..

— Abylaı?.. Qanisher Abylaı seniń atań edi ǵoı! Qazaq eli bul attan qorqatyn...

— Menen de qoryqsyn!

Túrkistandy jaý qolyna berý — namysqor Elshibekke qazaq Ordasynyń shańyraǵy kúırep, jerge qulaǵandaı kóringen. Barmaǵyn shaınaı-shaınaı bul aýyrtpalyqqa da kónýge májbúr boldy. Kózinde jasy, júreginde ashýy, sonaý eń aqyrǵy surapyl daýyldy qara túnde amaly joq, shahardy tastap, eń senimdi degen bir top jigitimen qazaqtyń kóne astanasynyń biri Saýranǵa bettedi. Jaýynan Túrkistanda ala almaǵan kegin Saýranda almaq. Bul qalany keýdesinen jany shyqqansha qorǵamaq...

Elshibekke ermegen jurttyń birazy Saýrandy aınalyp ótip, Tashkentke qaraı shubyrdy. Birazy Túrkistannan uzamaı, Syrdarıanyń jaǵasyndaǵy qalyń qamysqa baryp tyǵyldy.

Erteńine boran da tyıyldy, bos qalǵan shaharǵa kún shyǵa Shúno-Dabo áskeri de kirdi.

Túrkistanda Syban Raptan qontaıshy keńesin shaqyrdy. Óziniń basty bahadúrleri men noıandarynyń aqyly boıynsha, bular endi Syrdarıa men Amýdarıany jaǵalaı otyryp, Jaıyq, Edil ózenderine deıin ótip, sonaý Aıdarhan (Astrahan) túbindegi qalmaq aımaǵymen ushtaspaq boldy. Bul joldy Renat ta maquldaǵan. Arqa jerinde Betpaqdala, Qaraqum arqyly júrýdiń qaýipti ekenin eske alyp, ol jaqqa kelesi jazda Ertis boıyndaǵy Tóleýit (aq qyrǵyz), Teles, Mundas, Enıseı qyrǵyzy, Quman Chelkan syndy Oırat tuqymdas Batys Sibirde turatyn usaq rýlardy qosa otyryp qazaq jerine Esil, Tobyl ózenderi jaǵynan tıýdi oılady. Sóıtip, sonaý Qytaı shekarasynan soltústiktegi Tobyl, Esil ózenderine deıin, kúnbatysta Edildiń bergi jaǵasynan, kúnshyǵysta Ertistiń arǵy betine deıin jaılaǵan qazaq elin birjolata ózine baǵyndyryp, Syban Raptan atasy Batýrdyń qolynan kelmegen uly Jońǵar handyǵyn qurmaq boldy. Bul bul ma, qazaq jeri taqıasyna tar kelgendeı, ol Rossıa patshalyǵyna jatatyn Túmen, qazirgi Krasnoıarsk, Kýznesk qalalaryn da Birinshi Petr patsha óz erkimen berse — qolynan, bermese — jolynan soǵysyp tartyp alamyz desti.

On bes kez anakonda degen ápjylan ózinen bes ese jýan buqany jutady eken. Osynshama jerdi basyp alǵan qazaq elinen halqy úsh ese az Syban Raptan, ózinen júz ese halqy kóp Qytaımen soǵysamyn dep júrgen Syban Raptan, rasynda da osy anakonda ápjylany tárizdi edi. Qazaq elin dál osy byt-shyt bolyp júrgen kezinde jutyp jiberýi de ǵajap emes-ti. Biraq bul «ógizdi» qaı jaǵynan jutý kerek? Anakondany ustaýǵa shyqqan adamdar ógizdi qarsy jibermeıdi, janynan qashyrady. Qashyp bara jatqan buqany anakonda art jaǵynan jutady, buqanyń alpamsadaı búkil denesin qylǵytyp jibergenmen tamaǵynan shańyraqtaı qos múıizi ótpeıdi. Buqanyń denesin ne qusyp tastaı almaı, ne jutyp jibere almaı, qaqalyp jatqan qomaǵaı anakondany aıdahar ustaýshylar, aýzynan shyǵyp turǵan qos múıizden súırep ákep, temir torǵa bir-aq kirgizedi. Syban Raptan da osynaý qazaq jeri degen alyp «ógizdi» qaı jaǵynan jutqanyn ańǵarmaı qaldy. Alyp dalanyń qos múıizi tárizdes sonaý Rossıamen shektes Edil men Jaıyqqa jetkeninde, ony ári qaraı juta almaı qalatynyn eske alǵan joq. Óıtkeni, osy qos múıizge jetýin ádeıi kútip otyrǵan Rossıa atty alyp kúsh jatqan-dy. Eger Syban Raptan osynaý qalyń qosynyn Jaıyqqa qaraı emes, Úrgenishke burǵanynda, kim biledi onyń qandy semser — kóshpeli handyǵy óz ashqaraqtyǵyna ózi tunshyqpas pa edi, qaıter edi...

Biraq adamdy qudaı adastyrar aldynda eń aldymen aqylynan aıyrady. Kúztoqsannyń eń aqyrǵy aıynda Syban Raptannyń balasy Qalden Serenniń qoly Túrkistannan shyǵyp, Jańaqorǵanǵa bettedi. Bu joly onyń qaramaǵynda qyryq myń atty ásker bar-dy. Ózge áskerin jaýlaǵan jerin ıemdenýge qaldyrǵan. Biraq, Jańaqorǵanǵa taıaǵan kezde, búkil áskerine kilt toqtaýǵa týra keldi. Bir kún buryn alǵa jibergen qyzy Hocha basqarǵan barlaýshy toptan: «Aldymyzda qaptaǵan qazaq áskeri kele jatyr» degen habar jetken. Syban Raptan tań qaldy. Qaıdaǵy ásker? Kim basqaryp keledi? Sonaý Quljadan attanǵaly alty aıdan beri qarsy keler jóndi kúshti kórmeı ábden asqynyp alǵan Syban Raptan qyzyna kisi shaptyrdy... «Qaıdaǵy ásker? Ondaı qalyń ásker shyǵaratyn qazaqtyń kóbi qyrylǵan. Seniń kórgeniń sirá kóp maly bolar. Abaılap qara, eger kórgeniń shynynda mal bolsa, onda aıdap alýǵa qansha adam jibereıin, tez habaryn ber», — dedi. Ózi endi áskerine taǵy alǵa qaraı júrýge buıryq berdi. Biraq Hochadan taǵy habar keldi. «Aldymyzdaǵy bizge qarsy kele jatqan qazaqtyń Kishi júziniń áskeri eken. Basynda Ábilqaıyr han... Az degende otyz myńdaı... Osyndaı qalyń qol oń jaǵymyzdan, Orta júzden de búgin-erteń kelmek kórinedi. Ony Bolat hannyń inisi Sámeke basqarady deıdi qolǵa túsken jigit... Eki jaqtyń áskeri Shıeli tusynda túıispek. Ábilqaıyr áskeri qazir osy Shıeli jaǵasyna qostaryn tikti. Shamasy, Sámekeniń qolyn kútpek... Jaý qarasy ábden shoǵyrlanǵansha, sol jerde aıaldaý kerek. Kele jatqan jaýdy kútpegen jerden shabýyldasaq, jeńis bizdiki bolatynyna daý joq» depti qyzy.

Syban Raptan aldynda jaý bar ekenin endi uqty. Biraq qyzynyń bergen aqylyna qarq-qarq kúldi. «Otyz myń áskerge keletin taǵy otyz myń áskerdi kút deıdi. Sosyn baryp olarǵa oılamaǵan jerden qarsy shyǵa kel deıdi. Aqylyńa bolaıyn! Áıeldiń shashy uzyn, aqyly qysqa degen, mine osy! Eger Ábilqaıyrdyń otyz myń áskeri bolsa, meniń qyryq myń jaýyngerim bar. Jáne qandaı kókjaldar! Kileń sen tur — men ataıyn! Mundaı qyryq myń qolmen qashan da bolsa otyz myńdy jeńýge bolady. Ábilqaıyrdyń otyz myńyna Sámekeniń otyz myńy qosylýyn men nege kútemin? Odan da olar qosylmaı turyp, Ábilqaıyrdyń áskerin nege qyryp tastamaımyn? Meıli, kele bersin, sodan keıin Sámekeniń otyz myńy. Onymen de aıqasýǵa kúshim jetedi». Ol osyny balasy Qalden Seren men Renatqa aıtty.

Renat:

— Eger biz barǵansha, ar jaǵynan Sámekeniń áskeri jetip qalsa qaıtesiz? — dedi.

— Qaıtken kúnde de Ábilqaıyr áskerine Sámekeden buryn jetýimiz kerek! Bar aıla osynda.

— Biz soǵysyp jatqanda Sámeke áskeri jetse qaıtesiz?

— Sámeke áskeri jetpeı turyp Ábilqaıyrdy jeńýimiz kerek.

— Bul bizdiń oıymyz ǵoı. Al Sámeke áskeri bizden buryn jetip, ne bolmasa biz alysyp jatqanda jetti delik?

— Onda biz jeńildik.

Sózge Qalden Seren endi ǵana kiristi.

— Ondaı qaýip týatyn bolsa, osy arada kidire turyp, art jaǵymyzdan taǵy jıyrma myń ásker aldyrǵanymyz aqyl emes pe? Alpys myńǵa alpys myń, jeńis árqashan da bizdiń jaqta bolady.

— Onsyz da biz jeńilemiz.

— Qalaısha?

Syban Raptan qarqyldap kúldi.

— Qansha jer, qansha qala alǵanymyzdy bilesiń be? Sonda alǵan jerińdi alaqanyńmen basyp otyrasyń ba? Bar áskerdi munda aldyrsaq, qoryqqanynan baǵynyp otyrǵan el úndemeı otyra ma? Joq, Qalden noıan, qarsy kelgen on bes jaýyngerden artyńnan andyp myltyq atqan bir adam qaýipti! Jıyrma myń — alǵan jerimizdi basyp qalýǵa kerek. Al ondaǵy áskerimiz qazir jıyrma myńnan sál ǵana asady... Alty aıdyń ishinde on myń qalmaq oqqa ushty. Bes myńdaıy dala qazaǵy, taý qyrǵyzymen aıqasta qaza tapty. Olardyń ornyn osy joryqtan qaıtqan soń, qysty kúni ǵana toltyramyz. Al qazir nartáýekel. Otyzǵa — qyryq! Biz jeńýimiz kerek!

Renat aqyryn jymıdy.

— Onyńyz ras. Sámekeden buryn jetip, jaýdy jeńý — bizge qalǵan jalǵyz jol.

Ol ishteı Syban Raptannyń qolbasshylyq darynyna tań qaldy. Shyǵystan shyqqan uly áskerı qolbasshylar — Átılla, Shyńǵysqan, Batý, Aqsaq Temir — bári de hat tanymaǵan, ózinen buryn ótken elderdiń ásker qurý, soǵysý tásilderin de bilmegen adamdar. Bári de óz joldaryn ózderi salǵan. Olar qashanda bolsa, jaýyn jeńýdi bilgen. Búkil álemge áıgili Shyńǵys hannyń dúnıe júzin bıleımin dep talpynǵanda nebary eki júz myń áskeri bolǵan. Sonymen qansha eldi, qansha jerdi basyp aldy! Oǵan qaraǵanda, Syban Raptannyń isi balanyń oıynshyǵy tárizdi. Jońǵar handyǵy ári ketse júz myń ásker shyǵara biler. Somdaı áskermen, árıne, bir qazaq jerin ózine qaratý — Syban Raptannyń qolynan keledi. Qazirgi oılap turǵany da sol uly senimniń qamy. Tek buny qoldaı bilý kerek.

— Al, bastyq atqa qamshyny, — dedi Syban Raptan endi bóten sózge kelmeı, — qarańǵy túse biz de jaý shebine jetýimiz kerek!

Qatty jeliske salyp, qyryq myń qol shańqaı tústen besinge deıin júrdi.

Kún eńkeıe Syban Raptannyń aldyńǵy shebi Shıeli ózenine jıyrma shaqyrymdaı jerdegi bir qoǵaly kólge kelip jetti.

Osy arada qyzy Hocha basqaryp ketken barlaý tobyna kezdesti. Jońǵar barlaýshylary qalyń qamys arasyndaǵy qostarynan shyǵyp, at ústindegi qontaıshyǵa ıilip tájim etti. Hocha ákesin atynan túsirip, óz shatyryna qoltyqtap alyp kirdi. Azdan keıin Qalden Seren men Renat ta kelip, esik jaqtan bir tizerlep oryn aldy. Qyz ún-túnsiz, bosaǵada turǵan torsyqty pisip-pisip jiberip, shara aıaqpen aldymenen ákesine, sodan keıin aǵasy Qalden Seren men Renatqa qymyz quıyp berdi. Syban Raptan qymyzdy sýsynyn qandyra uzaq jutty da, esik aldynda úımelep turǵan barlaýshylarǵa kóz jiberip:

— Sháńgerek noıan qaıda? — dedi.

Hocha ákesiniń bosaǵan shara aıaǵyna toltyra qaıtadan qymyz quıyp, qolyna ustatty da:

— Sháńgerek noıan qos syrtynda ólip jatyr, — dedi.

Syban Raptan qymyzdan taǵy bir jutty.

— Kim óltirdi?

— Men óltirdim...

Syban Raptan qyzynan «nege óltirdiń!» dep suraǵan joq. Qymyzyn iship boldy da, syrtqa shyqty.

— Qaıda? — dedi ol qyzyna.

Hocha ún-túnsiz ákesiniń aldyna túsip, elý qadamdaı jer júrdi de, qamys qorshaǵan alańda shalqasynan sulap jatqan jigitti kórsetti.

— Mine.

Jigit som deneli, jıyrma bester shamasynda eken. Ústindegi kıimi de, qarý-jaraǵy da bul jigittiń Jońǵardyń beldi rýynan shyqqanyn kórsetedi. Onyń dál júrek tusynan qadalǵan sadaq oǵy sol qadalǵan qalpynda tur. Sýyryp almapty.

— Iá? — dedi Syban Raptan qyzyna qabaǵyn túıe qarap.

— Jazyǵy boldy, ólim jazasyna buıyrdym, — dedi Hocha aıylyn da jımaı.

— Sháńgerek noıandy ólim jazasyna buıyrý úshin tym úlken aıyp kerek. Ne istedi ol?

Jıyrma bes jasar Sháńgerek noıan Syban Raptannyń úzeńgiles serigi, Jońǵar handyǵynyń eń bir baı adamy Merkit rýynyń bahadúri Doda Jordjıdyń jalǵyz balasy bolatyn. Byltyr ákesi Syban Raptanǵa kep quda túsken. Hochany Syban Raptan Sháńgerek noıanǵa bermek bolǵan. Ekeýiniń qosylý toıy qysqa belgilengen. Biraq nege ekeni belgisiz, Hocha Sháńgerekke kúıeýge shyqqysy kelmeıtinin ákesine bildirgen-di. Qyzynyń erligi, ójettigi úshin óte jaqsy kóretin Syban Raptan onyń bul sózine mán bermeı, jaı ásheıin «qulap tústi» demesin dep aıtyp júrgeni shyǵar degen de qoıǵan. Rasynda da, Sháńgerek noıan ata jaǵynan da, baılyǵy, erligi jaǵynan da Hochadan kem emes edi. Hochanyń ony súımeımin deýi kimge bolsa da adam nanǵysyz sóz edi. Rasynda, qyzdy Sháńgerek noıan unata qoıǵan joq. Onyń ómirden kútken jary mundaı emes. Biraq, búkil Jońǵar eli qas-qabaǵyna qarap otyrǵan qontaıshy Syban Raptannyń qaharynan qorqyp, ol Hochany almaımyn deı almady. Árıne, jigittiń ózin mensinbegenin uqqan Hocha qatty qorlanǵan. Ákesine meni unatpaıdy deýge arlanyp, «men oǵan kúıeýge shyqqym kelmeıdi» degen. Ákesi alǵashqy kezde bul sózge mán bermese de, bertin kele «osylardyń arasynda bir pále bar ma?» degen oıǵa kelip edi. Qatar júrip, birin-biri uqsyn, jaýdan birin-biri qorǵaı bilse, erlik arqyly til tabysar dep, Sháńgerek noıanmen birge, Hochany da barlaýǵa jibergen, óz oıynyń aqtalmaǵanyna kózi jetken Syban Raptan boıyn ala bastaǵan ashýdan eki beti túktene túsip:

— Ie?! — dedi qyzyna qarap. — Qandaı aıyby boldy?

— Aıyby myna jigitten bastaldy, — dedi Hocha, sóıtti de aıaǵyn jyldam basyp baryp, Sháńgerektiń ar jaǵyndaǵy top qamystyń arasyn ashty. Syban Raptan, Qalden Seren, Renat úsheýi ústi-basy qan-qan bop ólip jatqan qazaq jigitin kórdi.

— Iá?! — dedi Syban Raptan.

— Keshe tańerteń osy kóldiń tusynan Ábilqaıyr áskerine qaraı shaýyp bara jatqan bir qazaqtyń qyzyn kórip qaldyq. Aty júırik eken, meniń «Qumaı tósim» zorǵa qýyp jetti. Taıaı berip, qyzdyń moınyna arqanymdy laqtyryp ázer ustadym. Qyzdyń qarý-jaraǵy joq... Biraq ózi tym kelbetti eken. Ony bir kórgennen Sháńgerek noıan esinen aırylǵandaı kúıge jetti. — Hocha ashýdan sóıleı almaı, tutyǵyp turyp qaldy.

— Sosyn? — dedi ákesi qabaǵyn qars jaýyp.

— Qyzdyń Ábilqaıyr áskerine bizdiń kele jatqanymyzdy habarlaýǵa bara jatqany sózsiz. Bundaı erlik qazaq qyzynyń kóbinen shyǵady. Men odan jaýap alǵym kelip, birneshe suraq qoıdym. Qyz bir aıtqan sózinen tanbady. «Men senderge eshteńe aıtpaımyn, óltirseńder — óltire berińder». Qaısarlyǵyna yza bolyp, ony ólim jazasyna buıyrdym. Biraq, Sháńgerek ara tústi. «Ázirge óltirtpeńiz, búgin aıtpaǵanmen, syryn erteń aıtady, qazir yzadan kónbeı tur» dep maǵan jalyndy. Men Sháńgerekke qyzdyń óte unap qalǵanyn túsindim. Endi Sháńgerektiń de júregin órtegim keldi: «Qazir dál osy arada qyzdy óltirińder!» — dedim jigitterge. Sháńgerek «óltirmeńder!» — dep buıyrdy. Men: «óltirińder!» dedim. Barlaýshy jigitterdiń kóbi Merkit rýynan bolǵandyqtan ba, álde qyzdy aıady ma, endi bári maǵan jalyndy. «Qaıtesiz qarý-jaraǵy joq bir qyzdyń qanyn tógip, odan da qontaıshyǵa tartýǵa aparaıyq» dedi. Ótinishterin oryndamasam, yzadan ózime zaqym keltirip júrer dep aıtqandaryna kóndim. Bir jaǵynan qyzdy Qalden Serenge alyp berip, Sháńgerektiń júregin birjolata kúıdireıin dedim. Óıtkeni qyz meniń oljam ǵoı, kimge bersem de erkim bar emes pe?

— Iá, sosyn?

— Qyz shyn ádemi edi. Ony óltirýdiń ózi de sulýlyqqa isteletin bir úlken qıanat bop kórindi maǵan. Biraq, Sháńgerekti qyzǵandym. Nege ekenin bilmeımin, qyzdy óltirtpek túgil, onyń qol-aıaǵyna kisen de salǵyzbadym. Endi kúzetin basqa jigitterge buıyryp, Sháńgerekke tek qyzdyń atyna ıe bolýdy tapsyrdym...

— Sosyn?!

— Sosyn... Kóldiń arǵy betindegi barlaýshylarym taǵy bir qazaqtyń jigitin ustap ákeldi... Bu da suraǵyma jaýap bermedi. Men endi jigittiń taqymyna qyl arqan salǵyzyp burattym. Tutqyn qyzdyń sulýlyǵyna kúıindim be, «sen názik sulýsyń ǵoı, baýyryńdy qulyndaı shyńǵyrtyp jatqanda, seniń sulý túriń qandaı bolady eken kóreıin» dep jigitke qyl buraýdy tutqyn qyzdyń kózinshe salǵyzdym. Qyl shylbyrdy bir-eki ret buraǵanda-aq jigittiń qulyndaǵy daýsy quraqqa jetti. Qyzdyń betine qarap edim, sup-sur bop ernin tistep qatyp qalypty. «Bálem, solaı ma eken!» dedim ishimnen. Endi onyń kózinen aqqan jasty kórgim kelip ketti. Jigitterge «taǵy burańdar!» dedim. Sol kezde tutqyn jigit shydaı almady.

— Suraǵandaryńnyń bárin aıtaıyn, — dedi jalynyp.

Qyzdyń betine qarap edim, onyń anaý tutqyn jigitke jerkenishpen, óshige qarap turǵanyn baıqadym.

Men jigitten jaýap ala bastadym.

— Sen kimsiń?

— Ábilqaıyr hannyń barlaýshysymyn, — dedi ol.

— Ábilqaıyr áskeri qaı jerde?

— Shıeli túbinde...

— Qansha qol?

— Otyz sana...

— Beri qaraı qashan attanbaq?

— Orta júz áskeriniń kelýin kútýde...

— Sámeke qansha qolmen kelmek?

— Otyz sanadaı.

— Qashan kelip qosylmaq?

Jigit jaýap qaıtaryp úlgergen joq, janymda turǵan qazaq qyzy bir-aq atylyp tutqynnyń janyna bardy, men onyń joǵary kóterilgen qolynan jarq etken almas kezdikti kórip qaldym. Júgirip janyna jetkenimshe, ol qolyndaǵy kezdikti tutqyn jigitke siltep te úlgirdi. Jigittiń taqymyna qyl buraý salyp turǵan meniń jigitterim ne bolǵanyn baıqap ta úlgirgen joq. Tutqyn jerge sulq qulady. Qyz kezdigin dál júrek tusynan qadapty.

— Sosyn?!

— Sosyn ne bolsyn... Sámeke áskeriniń búl araǵa qashan keletinin biz bile almaı qaldyq. Men endi qyzdy óltirgim kelmedi. Eldiń namysy úshin qandaı qıyndyqqa bolsa da shydaıtyn qaısar sulý eliniń namysynyń qalaı tógilgenin óz kózimenen kórsin dep, ádeıi tiri saqtaǵym keldi. Qol-aıaǵyn kisendep, sender jetkenshe, túnimen kúzetip shyǵýdy nókerlerge buıyrdym.

— Sosyn?! — Bu joly Syban Raptannyń daýsy temir tor ishinde turyp yzalanǵan jolbarystyń gúrilindeı tym qatty shyqty.

— Sosyn... Sosyn Sháńgerek noıan men barlaýǵa ketkende, kúzettegi Merkit jigitterine buıryq berip, qyzdyń qol-aıaǵyndaǵy kisenin aldyryp bosatyp jiberedi... Sháńgerek noıanǵa qyz: «Eger tiri kezdessek, bul jaqsylyǵyńdy óteımin» dep raqmetin aıtyp, atyna minip, Ábilqaıyr hannyń áskerine qaraı bir-aq tartypty.

— Demek, Ábilqaıyr han bizdiń kele jatqanymyzdy biledi eken ǵoı?

— Árıne.

— Qap! Sosyn?!

— Sosyn... men Sháńgerek noıannan qyzdy nege bosattyń dep suradym.

«Qyzdy men bosatpaǵanymda, sen ony báribir óltiretin ediń ǵoı» — dedi ol.

Men: «Óltirsem she?», — dedim. Ol «Odan ózimniń ólgenimdi artyq kórdim», — dedi. Men: «Qyzdy óltirmeı-aq ózimniń aǵa-inilerimniń birine beretin edim ǵoı», — dedim. Ol: «Onda men seni de, ózimdi de óltiretin edim», — dedi. Sonda ǵana baryp men Sháńgerek noıannyń ol qyzǵa shyn ǵashyq bolyp qalǵanyn uqtym. Ózimdi-ózim ustaı almaı, ony ólim jazasyna buıyrdym...

— Beker etkensiń... Ákeń qontaıshynyń sheshimin kútý kerek edi...

Baǵanadan beri sazara sóılep turǵan Hocha:

— Áke, mende de júrek, sezim, namys bar emes pe? — dep, ókirip qoıa berdi.

Tas júrek Syban Raptan qyzynyń Sháńgerek noıandy qanshalyqty jaqsy kórip kelgenin endi ǵana túsindi.

— Óziń emes pe ediń oǵan shyqpaımyn degen? — dedi ol kenet sál bosańsyp. — Já, boldy, ondaı jigit seniń bir tamshy jasyńa turmaıdy! Búkil jońǵar halqynyń tilegin bir qyzdyń sulýlyǵyna satatyn bala ósirgen Doda Jordjıdyń óz obaly ózine!

Qontaıshy kilt burylyp, jýan qamyt aıaqtarynyń ókshesi birine-biri tıip, atyna qaraı júre berdi. Tek qańtaryp qoıǵan er basynan tizginin alyp, aıaǵyn úzeńgige sala berip, balasy Qalden Serenge:

— Hocha qazaq qyzyn óltirińder degende, óltirtpeı tiri alyp qalǵan Merkit jigitteri biri qalmaı osy arada ajal tapsyn! — dedi.

— Qup!

— Qontaıshy alpystan asyp ketkenine qaramaı, bulań quıryq tory aıǵyryna, úzeńgisine aıaǵy tıer-tımesten yrǵyp mindi de, batysqa qaraı jele jortyp júre berdi. Hocha men Renat sońynan erdi. Búginge deıin Jońǵar eliniń jeńisi úshin jan qıyp kelgen jetpis jigitti bir sát qana kóńilshek bolǵandary úshin ólim jazasyna buıyrǵan Syban Raptannyń qatygezdiginen jany túrshikse de, Renat ózinshe tujyrym istedi: «Ózgege ámirin júrgizem degen adam osyndaı tas júrek bolýy kerek. Bundaı bolmaǵan kúnde Shyńǵysqan álemniń teń jartysyn basyp ala almas edi» dep oılady.

Hocha tobyna kezdesip, Sháńgerek noıannyń ólimine sebepker bolǵan — erligimen jurt kózine túse bastaǵan Básentın Malaısarynyń qaryndasy Gáýhar edi. Arǵyn rýynyń bir tarmaǵy Básentın ol kezde Ulytaý tóńiregin jaılaıtyn. Mańaıynda saýda-sattyq etetin úlken shahar bolmaǵandyqtan, Ulytaý, Arǵynaty mańaıyndaǵy qalyń qazaq aýyldary Túrkistan, Tashkent qalalaryna kire tartyp, jún-jurqasyn, teri-tersegin, keıde úıirlep jylqysyn, qotandap qoıyn aıdaı kep, bazarlaryna satyp, dúkenderinen qant-shaıyn, kıim-keshegin, qala berdi, aqyrettik bózine deıin alyp qaıtatyn. Keı jyldary bundaı qala shyqqan kerýender Buhar, Hıýaǵa deıin de baratyn. Bıyl Malaısarynyń aýyly Túrkistan bazaryna kerýen tartqan. Keler jyly Esil boıyndaǵy bir aýqatty adamnyń balasyna bermek bop otyrǵan Gáýhardy áke-sheshesi, qutty jerine qonar aldynda qurbylarymen baryp boı jazyp qaıtsyn jáne óz kóńiline unaǵan jasaýyn alsyn dep, kerýenge ilesip saıahat quryp bara jatqan bir top qyz-bozbalalarǵa qosyp jibergen.

Kerýen Túrkistanǵa jetkennen keıin eki bólingen. Bir bólegi, maldaryn qundylaý etip satqylary kelgen aýqattylaý jaǵy Tashkent baryp qaıtpaq bolǵan. Ekinshi jartysy olardyń qaıta oralýyn kútip, Túrkistanda qalyp qoıǵan. Sol Túrkistanda qalǵan topta Gáýhar da bar edi. Túrkistan tóńiregindegi qazaq ataýly shahardy qorǵaımyz dep jatqanda, Básentın jigitteri kemeden qashqan egeýquıryq tyshqandaı, elge ketip qalýdyń retin taba almady. Túrkistandy qorǵaýshylarǵa qosyldy. Gáýhar da solarmen birge qaldy. Amal joq, Elshibek qalany bergennen keıin Arqa jigitterimen birge Gáýhar da Syrdarıanyń qalyń qamysynyń arasyna tyǵyldy. Dál osy kezde bularǵa Ábilqaıyr áskeriniń kele jatqany, oǵan jaqynda Arkadan Sámeke bastaǵan qalyń qol kelip qosylmaq degen habar jetti. İle-shala «uzyn qulaq» Syban Raptan Ábilqaıyrǵa qarsy qyryq myń jaýyngermen attandy degen sýyq sózdi ákeldi. Buǵan qosa «Ábilqaıyr áskeri Syban Raptannyń shyqqanyn bilmeıdi eken, olar Shıeli boıynda Sámeke áskeriniń kelýin kútip jatqanda, Jońǵar qontaıshysy ańdaýsyzda ústerinen túspek eken» degen taǵy da sýyq sybys estildi. Habarsyz jatqan qazaq áskeriniń, jaýdyń tutqıyl shabýylynan qatty apatqa ushyraıtynyn bilgen názik sezimdi, er júrekti Gáýhar endi shydaı almady. Ábilqaıyr áskerine habar bermek bop atqa qondy. Biz ereıik degen serikterdi ertpedi. Nashar kıingen jalǵyz attyny eshkim ańǵara qoımas degen. Arqa jigitteriniń eń tańdaýly júırigin minip jolǵa shyqty. Syr boıyn qýalaı túni boıy shabystan tanbaǵan Gáýhar, tań qylań berip kele jatqanda, Hochalar qos tikken qoǵaly kóldiń janynan óte berip qolǵa túsken. Jigit dep ustaǵany qyz bolyp shyqqanda Hocha tań qaldy. Qyz bolǵanda qandaı! San aıqastan ótken, sonaý Qytaıdyń shekarasyndaǵy Halqadan Túrkistanǵa deıin adamzattyń neler symbattysyn kezdestirgen qalmaq jaýyngerleri Gáýhardy kórgende, móldir sý túbinde jatqan jarqyraǵan gáýhar tasty kórgendeı esteri shyqty. Sháńgerek noıannyń birden Gáýhardy ólimge qımaı arasha túsýi de osydan edi.

Gáýhar bosanyp shyǵysymen sol kúni sáske kóterilmeı-aq Ábilqaıyr qolyna kep jetti. Hanǵa Syban Raptannyń qyryq myń áskeri kele jatqanyn aıtty. Ábilqaıyr dabyl qaǵyp, áskerin sapqa turǵyzdy. Han keńesin shaqyrdy. Tutqyn jigit Hochalarǵa Ábilqaıyrdyń otyz myń áskeri bar dep bilmegendikten aıtqan. Ábilqaıyrdyń bar áskeri on bes myńǵa da jetpeıtin. Mundaı shaǵyn qolmen qyryq myń jaýyngeri bar Syban Raptanǵa qaıdan qarsy tura alady?

Bulardyń bar sengeni qalyń qazaq jaılaǵan Arqa qoly bolatyn. Sol qolǵa senip joryqqa attanǵan. Sol qoldy kútip, Shıeli boıyna qos tikken. Endi jaýdyń taıap qalǵanyn estigen jóne oǵan tótep bere almaıtynyna kózi jetken Ábilqaıyr bir sebepten keıin sheginýdi de oılady. Biraq Adaı men Tamanyń batyr jigitteri oǵan kónbedi. Olar Alshyn rýynyń altyn ushty naızasyn jońǵar qanyna malmaı keıin qaıtpaımyz dep kesip aıtty. Ábilqaıyr, amal joq, áskeri az bolsa da, Syban Raptanǵa qarsy shyǵýǵa bel býdy. Tek ózderiniń az ekenin aıtyp, «tezirek jetsin» dep, kele jatqan Sámeke hannyń áskeriniń aldynan taǵy at shaptyrdy.

Bolat hannyń Ordasyna Qabanbaı batyr jetkende, han jazǵy jaılaý Nura boıynda bolatyn. Biraq ózi tósek tartqan aýrý eken. Bul el sýyq sózden buryn da habardar bop shyqty. Han Jońǵarǵa qarsy shyǵýdy inisi Sámekege tapsyrdy. Ol búkil Arqa boıyndaǵy Orta júz rýlaryna kisi júrgizdi. «Qazaq jerine jaý shapty, attan!» degen habardy estigen qalyń el lezde dúrlige qaldy. Qazaq degen atqa ıe bolyp, Edil men Ertistiń, Alataý men Esil, Tobyldyń arasyn jaılaǵan elge ejelden soǵys degen sóz jat emes-ti. Ǵasyrlar boıy bul eldiń soǵyssyz ótken birde-bir jyly joq. Sońǵy eki júz jylyn Syrdarıa boıyndaǵy qalalary úshin Ábilqaıyr, Muhamed-SHaıbanı ordalarymen, Samarqant, Buqar ámirlerimen aıqasta ótkizgen. Bunymen qatar on besinshi ǵasyrdyń basynan bastap, kúni búginge deıin Jońǵar, Qytaı handyqtarymen alysyp keledi. Áli aldarynda qansha qyrǵyn apat bar! Osynyń bárine eti ólip kóndikken halyq, bu joly da «jer shetine jaý keldi!» degen sýyq sózdi estigende, eleń ete tústi. Biraq jeriniń shalǵaılyǵymen baılanysty zamatta jınala qoımady. Qyrda jatqan jylqylarynan joryqqa minetin attaryn aldyrtyp, bosaǵada súıeýli turǵan soıyldaryn taqymdaryna basqansha biraz ýaqyt ótip ketti. Tek bir aı mólsherinde otyz myńǵa jýyq jigit jınaldy. Osy jigitterdiń ishinde, búkil qazaq eline attary málim, halqyn jońǵar shapqynynan qutqarýǵa jan salǵan áıgili batyrlary: Arǵynnyń bir tarmaǵy Qanjyǵaly rýynan shyqqan Bógenbaı, Básentın rýynan shyqqan Syrymbet, Malaısary, Taraqty rýynan shyqqan Baıǵozy, Shaqshaq rýynan shyqqan Jánibek, Ulytaý boıyndaǵy Naımannyń bir tarmaǵy — Baǵanaly rýynan Orazymbet Imantaı keldi. Ózderi jas bolǵanmen, keıbireýleri qastaryndaǵy top jigitke basshy bolýǵa jaraǵandaı. Bulardyń ústine Baıanaýyl men Kókshetaý dalasyndaǵy Obaǵan ózenin jaılaǵan Ýaq rýlarynyń jigitterin ertip, buryn da İle boıynda jońǵarlarmen san alysqan, Arqanyń ardageri Batyr Baıannyń ózi de búgin-erteń jetpek. Bular kele bastaǵannan keıin, sonaý Ertis boıyndaǵy Qarakereıden ózine serik jigitterdi jımaq bolyp, Qabanbaı batyr eline qaıtty.

Árqaısysy ár taýdy mekendegen qazaq rýlarynyń áskerleri jınalǵansha, jaz ortasy da bolyp qaldy. Jut jeti aǵaıyndy degendeı, Arqanyń jaýyndy-shashyndy mezgili bıyl jyldaǵysynan erte tústi. Sámeke áskeriniń tegis jınalýyn kútpeı, Batyr Baıan úsh myń salt atty yǵaı men syǵaı er jigitterden qurylǵan jaý júrek qolmen Syr boıyna bettedi. Bular saparǵa shyǵar aldynda ǵana Sámekeniń sálemin alyp, Kishi júzdiń hany Ábilqaıyrǵa shabarman jiberilgen. Eki hannyń ýádesi boıynsha qazaq qoly qarashanyń orta sheninen qalmaı Shıeli men Jańaqorǵan arasyndaǵy Syr boıynda bas qospaq-ty. Osy aradan el bolyp birigip, jońǵarǵa qarsy attanbaq edi. Jeri shalǵaı Arqa jigitteri dál búgin-erteń jınala almaıtyndaryna kózi jetken Batyr Baıan, Ábilqaıyrmen kezdesetin mezgilderi taıap qalǵandyqtan, «Arqanyń áskeriniń aldy kele bastady» dep Kishi júzdiń kóńilin kótere turý úshin, ózi ádeıi burynyraq shyqqan. Bul Kókshe teńizdi jaǵalaı Qarataýdyń teriskeı tusyna jetken kezde, Sámeke de jıyrma bes myńǵa jýyq qolmen Nuradan qozǵalǵan.

Aqylymen, erligimen emes, baılyǵymen er arasyndaǵy tartysta ózin jaqtaıtyn shynjyr balaq shubar tós shonjarlardyń demeýimen kózge túsken Sámeke Bolat han aýyrǵaly ábden lepirip alǵan. Ótken jyly ǵana kenjesi Qudaımendeni Bókeı sultannyń urpaǵyna úılendirip, úsh júzdi shaqyrǵan ulan-asyr toıdyń qyzýy basylmaı, áli kókip júrgen Sámeke yrǵalyp-jyrǵalyp qalyń qolmen joryqqa attanǵansha, qyrdyń borandy-shashyndy, jeli óńmenińnen ótetin qara sýyq kúzi de bastalyp qalǵan-dy. Kókshe teńizge jetip, onyń kúnbatysy men Syr boıyna qaraı bettegen kezinde, búkil qazaq jeriniń Qaraqum, Qyzylqum, Saryqumyn dál osy tusqa ákelip úıgisi kelgendeı, adam aıtqysyz qara daýyl soqty. Aspanǵa kóterilgen qum, topyraq, qıyrshyq tas, túbirimen julynǵan baıalysh, jyńǵyl, qańbaqtan dúnıe júzi kórinbeı ketti. Úıir-úıirlep matastyrǵan jylqynyń keı toby jel ótine shydaı almaı yǵýǵa aınaldy. Tek ómir boıy jylqy baǵyp ósken Arqa jigitteriniń erekshe erlik qımyldarynyń arqasynda ǵana aman qaldy. Bul qara surapyl eki kún degende ázer basylǵan. Azyqqa dep aıdap shyqqan qotan-qotan qoıdyń bári tegis qyryldy. Tek túıelerge artqan bıdaı, tary, qurt, jent, maı aman qaldy. Qol qaıtadan qozǵaldy. Burynǵy taqyr dala endi attyń shashasyna deıin kómilgen kumǵa aınalyp, jaıylysqa úırengen júırikter júdep-jadap, segizinshi kún degende Syrdyń teriskeı tusyna Aqmeshitten bir kúndik jerge kep toqtady. Sámeke osy arada er qajap tastaǵan attardyń jarasyna maı jaǵyp, ábden qajyǵan jigitterin tynyqtyryp alý oıymen sál aıaldady. Osy arada sol Syban Raptannyń áskeri Ábilqaıyr qolymen Jańaqorǵan mańaıynda kezdesip, qatty qyrǵyn soǵys bolǵanyn, Ábilqaıyr qoly jeńilip keıin qaıtqanyn estidi.

Synyqqa syltaý izdep kele jatqan Sámeke endi jalt berdi. «Qys bolsa kelip qaldy. Jońǵar áskeri de urysyn toqtatady. Arqa jaqqa báribir bettemeıdi. Ózimiz baryp tıisýimiz — shyn aqylsyzdyq bolar. Ábilqaıyrdyń qolyn jeńgen Syban Raptan, bizdiń jadap-júdep ázer jetken áskerimizdiń byt-shytyn shyǵarýy daýsyz. Tekke qurımyz. Odan da «esiń barda — elińdi tap» degen, bosqa qyrylmaı turǵanda elimizge qaıtaıyq. Qudaı buıyrsa, jońǵarmen kelesi jazda kezdesermiz. Oǵan deıin qalyń qol jınap, ábden myqtalaıyq» dedi Sámeke. Shynjyr balaq, shubar tós rý basshylary bul keńesti maquldady. Rasynda da Sámeke áskeri, osy kúıinde Syban Raptanǵa qarsy shyǵar bolsa, tekke qanjosa bolatyny aıdan anyq edi. Bir jaǵynan, Ábilqaıyr qolynyń keıin qaıtqany Arqa jigitterin rýhanı álsiretse, ekinshi jaǵynan, alys joldan jadap-júdep kelgen álsiz jurt muzdaı bop daıyndalǵan, ózderinen eki ese kóp Jońǵar áskerine tótep bere almaıtyny da haq. Kúreske túsýge dármeniń jetpese qur júrektilik kimdi muratqa jetkizgen. Arqa jaýyngerleri Syban Raptanmen kezdespeı keıin qaıtty.

Qyryq myń qolmen Syban Raptannyń kele jatqanyn Gáýhardan estigen Ábilqaıyr dabyl qaqtyryp bar áskerin sapqa turǵyzyp, «táýekel!» dep Syban Raptanǵa qarsy júrgen. Bul joly Syban Raptan emes, ony Ábilqaıyr oılamaǵan jerden shapty. Áskeri shubalańqy kele jatqan Jońǵar qontaıshysy kútpegen jerden tıgen jaýdan shúý degende seskenip qap, sál keıin sheginse de, qazaq qolynyń anaǵurlym az ekenin kórip, tez-aq esin jıǵan. Jońǵar áskeriniń sońǵy shepteri de jetip, Kishi júzdiń jigitteri qansha erlik kórsetip qarsylasqanmen de, erikke qoımaı, qazaq áskerin keıin qaraı yǵystyra túsken. Endi bulardy jeńýge aınaldym ǵoı dep, aqyrǵy qımylyna kirisken kezde, kenet «Qabanbaı!», «Qabanbaı!» dep urandasyp, qamys arasynan Qabanbaı batyr bastaǵan Naımannyń eki san qoly Jońǵar shebine dál ókpe tusynan tıgen. Áýelde Arqanyń qalyń áskeri kelip qalǵan eken dep abyrjyǵan Syban Raptan, búıirinen tıgen jaý jańadan jetken shaǵyn jasaq ekenin túsinisimen, tez-aq boıyn jınap alǵan.

Jońǵar qoly qaıtadan shabýylǵa shyqty. Urys shıelenise tústi. Kún ekindige taıap qalǵan kez. Qazaqtyń budan basqa áskeri joq ekenine kózi jetken Syban Raptan, óziniń kóptigin kórip, áskerine «birde-bir qazaq jaýyngeri qutylýshy bolmasyn, jan-jaǵynan qorshap alyńdar!» dep buıryq berdi. Jońǵar áskeri qontaıshysynyń buıryǵyn oryndaǵan. Urysqa qyzý kirisken Ábilqaıyr ózderiniń qorshaýda qalǵanyn kún batyp bara jatqanda bir-aq bildi. Qandaı qaqpanǵa túskenderin ańǵarǵan Kishi júzdiń jigitteri qashyp qutyla almaıtyndaryn túsinisimen-aq, ólimge birjolata bel býǵan. Jastyqtaryn ala ólmek boldy. Qazaq jigitteriniń erligi, qaısarlyǵy burynǵysynan on ese, júz ese arta tústi. Jaýynyń ońaı berilmeıtinine kózi jetken Jońǵar jaýyngerleri de baryn saldy. Eki jaqtan da birdeı batyl qımyl, qan-josa keskilesý bastaldy. Biraq Ábilqaıyr qolynyń jan-jaǵynan temir qorshaý birte-birte tarylyp, qazaq jigitteriniń sheńberden shyǵa almaı qyrylatyny shyndyqqa aınala bastady. Sonda da áıgili Adaı, Tama, Naıman jigitteriniń qorshaýynda, mańyna jan jýytpaı júrgen Ábilqaıyr «jeńildim» dep qol kótermedi. Buǵan yzalanǵan Syban Raptan «qazaqtyń birde-bir jaýyngeri tiri qalmasyn!» dep taǵy jarlyq bergen. Qandy kórgen qasqyrdaı, qazaqty qyrýǵa ábden qunyǵyp alǵan Jońǵar qontaıshysynyń bul buıryǵyn oryndar ma edi — qaıter edi, kenet soltústik jaqtan «Arýaq!», «Arýaq!», «Aqjol!», «Aqjoldaǵan!» aıbarly uran shyqty. Bul kezde kún de batyp bara jatqan-dy. Oılamaǵan jerden aıbarly uran estilgende Syban Raptan shyn sasyp qaldy. Sámekeniń qoly jetken eken dep oılady. Al bul jetken — bar bolǵany úsh myń jaýyngeri bar Batyr Baıan edi. Ol İle boıynda buryn da qalmaqpen san aıqasqan, san jeńgen, jaý jaǵyna burynnan belgili batyr. Aqboz atyn qol aldynda kósildire salyp kele jatqan jigitti kórgende, jońǵarlar «Batyr Baıan!» dep shý ete tústi. Jaý shebiniń bir jaǵy shetineı bastady. Sol shetinegen tustan Ábilqaıyr áskeri qorshaýdan bosanyp shyǵa berdi. Bul kezde qas qaraıýǵa aınalǵan. Zamatta qarańǵy túsip ketti. Endi eki jaq ta urystaryn toqtatyp keıin shegindi. Osylaı Batyr Baıannyń oıda joqta paıda bolýynyń arkasynda bir qyrǵynnan saý qalǵan Ábilqaıyr áskeri, maıdanda teń jartysyn kómýsiz tastap ári shegine berdi. Batyr Baıannyń áskerin qosqannyń ózinde qolynyń sany bar bolǵany on myńǵa jeter-jetpes. Mundaı shaǵyn kúshpen úsh ese kóp jońǵarǵa ne isteısiń?

Sámekeniń alysta jatqanyn bilmegen Syban Raptan Ábilqaıyr qolyn qýmady. Artymnan Sámeke áskeri túre soǵar dep qoryqty. Sodan, eki ásker eki jaqqa qaraı shegindi. Kóp keshikpeı jańbyry joq, qary joq, kúpili adamnyń ókpesinen ótetin, búkil Syr boıynyń jurtyna málim kúzgi qara sýyǵy da bastalady.

Saýran qalasy Otyrar, Syǵanaqpen qatar salynǵan qazaq eliniń kóne bekinisi. Bul qamal jaǵalaı qazylǵan, uzyndyǵy jıyrma bes, tereńdigi on bes kez, tip-tik ormen qorshalǵan. Ordyń túbinen qamaldyń joǵarǵy erneýine deıingi bıiktigi elý gázdaı1. Onyń ústine ár ámir, ár dáýirde bul shahardyń qorǵanyn ózinshe kúsheıte túsken. Sondyqtan da qamaldyń ǵasyrlar boıy kele jatqan qabyrǵalaryn Shyńǵys han shabýyly kezinde de tas atqysh mashınalar buza almaı qoıǵan degen laqap bar. Ańyzǵa qaraǵanda, Saýran shaharyna Shyńǵys han áskeri kire almaǵan. Tek qalany qorǵaýshylardyń biri qalmaı ashtan qyrylǵannan keıin baryp, monǵol basqynshylary ıe bolǵan.

Túrkistandy tastap ketken Elshibek batyr, túnde qamys arasynda tyǵylyp jatyp, kúndiz júrip, úsh kún degende serikterimen osy Saýran bekiniske ázer jetken.

Qala hakimi Tursynbek jońǵarlardan qorqyp Ándıjanǵa qashyp ketip, shahar turǵyndary ábigerde eken. Bul mańaıǵa áıgili Elshibek batyrdyń kelgenine olar qýanyp qaldy. Bir daýystan bári shahardy qorǵaý jumysyn Elshibekke tapsyrdy. Batyr birden jaýǵa toıtarys berý jabdyǵyna kiristi.

Jer betin ádiletsizdik bılegen sonaý qý zamanda, tarıh qıanaty álsin-álsin qaıtalana beretin. Osy surǵylt balshyqty uly bekinis sol qıanatty ár júz elý jyldar arasynda úzbeı kórip otyrǵan. Ol qıanatty Shyńǵysqan kezinde de, Aqsaq Temir, Ábilqaıyr, Abdolla shabýyldarynda da bastarynan ótkizgen. Mine, búgin jońǵar basqynshylary da sol qıanatty taǵy qaıtalamaq. Al qala turǵyndary biri qalmaı qyrylǵandarynsha, shaharlaryn jaýǵa bermeı qorǵap kelgen. Búgin de súıtpek.

Bir kezde osy bekinis ústinde tas músin tárizdi kúzette Oraq batyr turǵan. Sodan júz elý jyl keıin, qul men kúńnen týǵan, jalań tós batyrlar Qıaq pen Tuıaqqa kezek kelgen. Qazir qorǵan ústinde osy qos batyrdyń urpaǵy, alpamsadaı alyp deneli, quryshtaı berik Naýan usta tur.

Naýan ustanyń bar kún kórisi — kórigi men balǵasy. Armany — arǵy babasy Oraq pen Qıaq, Tuıaq salǵan ádilettik pen erlik jolyn adal ustaý. Al halqy úshin jan qıǵan erler jaıyndaǵy el ańyzy onyń ana sútimenen qanyna sińgen.

Ańyz? Joq, Qıaq pen Tuıaq erligi ańyz emes, shyndyq! Ony urpaqtan urpaqqa ertegi etip el aıtady, sol batyrdyń qany tamǵan surǵylt topyraqty jer aıtady. Bastaryna qoıylǵan qulpytas pen erlikterin ótkizgen osynaý berik qamal — bekinis jyr etedi.

Ata-babasynyń erligi umytpastaı bop urpaqtarynyń júrekterinde saqtalyp, moıyndaryna tumar bolyp taǵylǵan.

Kúzette turǵan Naýan ustanyń qasyna Elshibek batyr men Buqar jyraý keldi.

Musylmansha hat tanıtyn Buqar jyraý — qazaq tarıhy qamtylǵan kóne kitaptardy kóp oqyǵan áıgili shejire. Uly armanynyń biri sol halqynyń erligin úlken dastan etý edi. Ol qazaq eliniń basynan ótken kúnderin ǵana emes, búgingi kúresin de, erligin de jyrlamaq. Úsh aıdan beri Saýrannyń jaýǵa berilmeı turǵanyn estip, keshe qara túndi jamylyp, jaý shebinen ótken. Sodan beri qalasyn jaýdan qorǵaǵan, ashtyqqa da, ajalǵa da kóngen qara buqara jurtyn kórip, muqalǵan kóńili bir jasaryp qalǵan. Jyr shýmaǵy birinen soń biri kelip, qıalynda dastan da týa bastap edi.

— Arsyz ba, Buqar-eke! — dedi Naýan usta qos qolyn keýdesine qoıyp.

Buqardyń maıdan basyna kelgeninen habardar jurt lezde jınalyp qaldy.

— Barsyńdar ma, órenderim! — Buqar súısingendeı barlyq jurtty kózimen bir sholyp ótti de, Naýanǵa buryldy. — Arǵy atalaryń Qıaq pen Tuıaq batyrlardyń erligine qanyq edim, óz erligińdi kózimmen kórgeli, shybyn janymdy shúberekke baılap, ádeıi izdep keldim, arysym...

— Halqyńyzdyń hali qyl ústinde turǵanda kelgenińiz — bizge on san qol qosylǵannan kem bolmas! — dedi Naýan usta. — İsimiz oń bolar.

— Aıtqanyń kelsin! — kenet Buqar jyraý tóńiregine buryla qarady. — Bir kezde osy Saýrandy Abdolla ámirshiden seniń besinshi atalaryń Qıaq pen Tuıaq qorǵap edi, qazir, Naýan usta, jońǵardyń jolynda óziń tursyń. Shapqan jaýdyń ekpinine qaraǵanda biz áldeqashan quryp ketýge tıisti edik, el bolyp áli kele jatyrmyz, qudaıdyń bunysyna da shúkirshilik!

— Ýa, jyraý! — dep Naýan usta sál alǵa attady. — Jańa ózińiz aıttyńyz ǵoı, meniń babalarym osy Saýrandy qorǵaǵan dep. Búgin jaý jaǵy tynysh jatyr ǵoı, qajyǵan kóńilge qýat bere me eken, solardyń erligin aıtsańyz qaıter edi?

Jurt shýlap qoıa berdi.

— Iá, jyraý!..

— Babalarymyzdyń erligin úlgi etelik!..

— Nalyǵan kóńilge nár bolsyn!

Halqynyń ótken erligin bir aıtatyn kez osy ekenin uqqan jyraý, kóp kúttirmeı, sózin bastap ta ketti.

— Qazaqtyń basynan qandaı soraqy kúnder ótpegen, — dedi tolǵanyp. — Sonyń biri osydan júz elý jyldaı buryn Táýekel hannyń tusynda bolyp edi.

Buhar ámirshisi Abdolla óz ordasynda otyr. Kenet kózi kúlimsirep, sulý murty tikireıe qaldy. Oıda-joqta birdemege qýanyp ketkendeı. Biraq ámirshisi ashýlansa kenet kózi kúlimsirep, betine qan júgire bastaıtynyn kóp jyldan beri biletin aqylshysy Hasen-qoja taǵy da jazyqsyz bireýdiń qany tógilgeli turǵanyn uqty. Ýázir ámirshisiniń bul qasıetine úırene almaı-aq qoıǵan. Aldynda turǵan kójekti jer aldynda ajdahanyń silekeıi kózinen jas bop aǵady deıdi. Ámirshiniki de sol tárizdi qylyq... Sonda bul joly kimdi jutpaq? Qazir han saraıynda Hasen-qojadan bóten jan joq. Sonda... Munyń qandaı jazyǵy bar? Bar aıyby — Babasultannan Talas boıyndaǵy urysta Shaǵaıdyń jeńilip qalǵanyn estirtkeni me?

Abdolla kenet ornynan turyp, tereze aldyna bardy. Munara bıiktiginen han saraıynyń etegindegi, qalyń baý-baqshaǵa bólengen Buqar shaharynyń qıyr shetine kóz jiberdi. Ár jerde syrtyn san túrli boıaýlarymen órnektegen, erneýleri quran súrelerimen bezengen kúmbezdi meshitter, Kalon, Char, Mıner munaralary, Ulyqbek saldyrǵan saltanatty medreseler kórinedi. Han saraıynyń aýlasy órik, júzim, alma, almurt, injir aǵashtarymen syńsyǵan jasyl baý... Aǵash arasy syldyrap aqqan kúmis qońyraý bulaqtar. Bul ózbek eliniń Samarqanttan keıingi úlken shahary. Bir kezde bul shahardy Samarqantpen birge Abdollanyń babasy Muhamed-SHaıbanı Aqsaq Temir urpaǵynan tartyp alǵan. Muhamed-SHaıbanı qaza tapqannan keıin, Buqar qaıtadan Aqsaq Temir urpaqtaryna kóshken. 1557 jyly, ıaǵnı hadjrı esebi boıynsha 964 jyly, jıyrma tórt jasar Abdolla ekinshi ret jaýlap aldy. Sodan keıin ol Buhardy óziniń astanasy etken. Osylaı Buqar handyǵy týǵan.

— Buhar ámirshisi Abdolla ózbek halqynyń qanyn qandaı sorsa, Syrdarıanyń orta shenindegi qazaq eliniń de qanyn sondaı sormaq boldy. Babalary Ábilqaıyr men Muhamed-SHaıbanıdyń qazaq jerinen shyqqanyn syltaý etip, Syr boıyndaǵy qalalaryn ózime qaratamyn dep talaı ret shapty, — dedi jyraý.

Abdolla tereze aldynan keıin burylyp, jan-jaǵyna oılana qarady. Biraq onyń kirpik qaqpaı tesireıe qalǵan shegir kózine — záýlim saraı edenine tóselgen qyrmyzy qyzyl parsy kilemderi de, áshekeıli órnekti safán oryndyqtar da, qabyrǵada ilýli turǵan bolat aspaptary men altyn zerli qylysh, qanjarlary da, buryshtaǵy dóńgelek arsha ústeliniń ústine shárbat ishýge qoıylǵan farfor keseler de, ımek moıyn kúmis qumyralar da — birde-biri kórinbedi. Onyń shegir kózi han saraıynyń mármár qabyrǵalaryn tesip, áldeqaıdaǵy kókjıekke shanshyla qaraǵandaı.

— Qoja, senen aqyl suraǵym kelip tur, — dedi ol, taǵy kózi kúlimdep. — Dos bolamyn dep ant bergen jaýym, basqa jaýlaryma dostyq kórsetse, men qandaı shara qoldanýym kerek?

— Ondaı aldamshy dostardyń basyn alǵan jón, taqsyr han.

— Solaı de.. Bizdiń jaqqa shyqqan Shaǵaı men onyń balasy Táýekel, qas jaýym Babasultan men Buzahurdyń bastaryn maǵan ákep bergileri kelmedi. Al, olardyń basyn qazaq qalalaryn jaýlap alǵan soń men kesýim kerek...

Babasultannyń opasyzdyǵyn syltaý etken Abdolla bir myń bes júz seksen ekinshi jyly, tamyzdyń segizi kúni Saýran bekinisiniń etegindegi qalyń toǵaıdyń arasyna kep shatyryn tikti.

Tań atyp kele jatqan mezgil. Bir kezdegi ataqty Ábilqaıyr babasynyń lashkerlerindeı, kileń kók temir qursanǵan, tógilgen jal, qulash quıryq júırik mingen elý myń ásker lek-lek bop, bekinisti qorshaı sapqa tura bastady. Shahardyń sol jaǵynda aq boz, qara kók sáıgúlik mingen, bastaryndaǵy bolat dýlyǵalary shyǵyp kele jatqan kúnmen shaǵylysqan Ubaıdýlla sultannyń jaýyngerleri. Teriskeı jaqta kún belgisi bar qara týdy jelbiretip ustaǵan Abdollanyń balasy Ábdi-Mýmın sultannyń lashkerleri. Tústeri sýyq, qaharlary yzǵarly. Kúngeı tusta Ubaıdýllanyń balasy Asfandıar sultannyń, irbiz basynyń sýreti salynǵan alqara kók týynyń astyna Abdolla qaramaǵyndaǵy Keldesh bı, Jandáýlet bı, Tursyn bı, Bıke bı sekildi belgili ámirlerdiń jigitteri tizilgen. Deni qazaq rýlarynan shyqqan ámirler bolǵandyqtan, bulardyń áskerleriniń syrt beınesi Deshti Qypshaq sypaılaryna uqsaıdy. Naızalarynyń basyna tý etip tutam qylshyq baılap alǵan. Taqymdarynyń astynda buzaýbas shoqparlary.

Saýran shaharynyń qubylasyndaǵy toǵaıly alańynda Abdolla ámirshiniń alqyzyl jibek shatyry kórinedi. Bu jaqta da qalyń ásker. Bul áskerler ózgelerdikinen góri saltanatty. Jigitteriniń kıgen saýyttary da erekshe zerlengen. Belderinde kileń qorasan bolatynan soǵylǵan Buhardyń uzyn qısyq qylyshy. Iyqtarynda uzyn moıyn bilteli buqar myltyǵy. Ásker keıpi sándi de, susty da.

Shahar bekinisiniń ústindegi kerege kóz alańdardaǵy qala qorǵanshylary: qala hakimi Ábdi-Sattar, Qıaq, Tuıaq batyrlar... Kenet búkil álemdi basyna kótere baryldaǵan kerneı úni shyqty. Oǵan shıqyldaǵan zurnanyń ashshy daýsy qosyldy. Júzdegen daýylpaz qaǵylyp, zamatta dúnıe bitken álem-tapyryq únge toldy da ketti.

... Endi Buhar ámirshisiniń qyzyl jibek shatyrynyń ar jaǵyndaǵy shaǵyn toǵaıdan bir top salt attylar kórindi. Ústerindegi bolat saýyttary kúnge shaǵylysyp jalt-jult etedi. Jalańash qylyshtaryn bastaryna kótere ustaǵan. Qorasan quryshynyń júzinde kún sáýlesi emes, ajaldyń sýyq yzǵary oınaǵandaı. Eń aldynda ón boıy kúmis shynjyrly saýytpen jabylǵan esik pen tórdeı aq boz aqalteke arǵymaq mingen, qyryqtarǵa jańa jetken, sulý murtty, tulǵaly adam kele jatyr, Ózgelerden bunyń qur ǵana aıbarly pishini, atqa tákappar otyrysy, asyl qarý-jaraǵy ǵana emes, taǵy da bir aıyrmasy bar. Astyndaǵy aqboz tulparynyń toqpaqtaı kekiliniń ústine kóne zaman ǵurpymen «baq qusy» — appaq sútteı turymtaıdy otyrǵyzyp alǵan. Eger turymtaı jaý kórgende qorqyp ushyp ketpese, batyrdyń jolynyń oń bolary haq. Al jaý qarasyn kórgennen turymtaı qasha jónelse, onda batyrǵa bul aıqas qaýipti. Baqsy-balgerler zamanynda jaman yrymnan seskenip batyrlar atynyń basyn keıin burady.

Atty jasaq shetki ásker aldyna jete bergende, qaıta dabyl qaǵylyp, kerneı, zurnalar qaıtadan ishegin tarta baryldap, shıqyldap, búkil álemdi azan-qazan etti.

Qamal basyndaǵy jurt bul top Buhar ámirshisi Abdollanyń toby ekenin, báriniń aldynda aqboz aqaltekesin oınaqtatyp kele jatqan aıbyndy bahadúrdiń ózi ekenin bilip seskene qalǵan.

Ámirshi toby sol qylyshtaryn kótergen qalpynda Abdollanyń sońynan quryq tastam jerde jubyn jazbaı jele shaýyp, qorǵandy qorshaǵan qalyń áskerdiń aldynan toqtalmaı ótip keledi. Jan-jaqtaryna qarar emes. Tek Abdolla toptyń aldynda turǵan sultandaryn, batyrlaryn, bılerin kórgende ǵana solarǵa qaraı moınyn burady. Ámir, sultandar: «Mártebeli bolyńyz, úly bahadúr!» dep bastaryn ıip tájim etedi. Ámirshi atyn oınaqtatqan qalpynda ásker aldynan óte berdi. Sońynan erip kele jatqan toptyń ústinen altyn aı beınesi salynǵan Muhammed paıǵambardyń jasyl týy búkil aspandy japqysy kelgendeı, jelmen oınap jelpildeıdi. Aq boz arǵymaqtyń kekilindegi «baq qusy» baılap qoıǵandaı tyrp eter emes.

— Biz jeńilip, ol jeńedi eken, halaıyq, — deıdi qustyń ushpaǵanyn kórgen bireý.

Endi Abdolla toby Ábdi-Sattar turǵan qabyrǵanyń tusynan ótip bara jatyr. Eki toptyń arasy sadaq oǵy jeter-jetpesteı mólsherde.

— Ol bizdi jeńgenshe...

Qala hakimine taıaý turǵan Qıaq batyr sóziniń aıaǵyn aıtpaı qaıyń sadaǵyna saýyt buzar jebesin salyp jiberip, Abdollaǵa qaraı shirene tarta bastady.

— Atpa! — dedi bir zor daýys.

Qıaq batyr «átteń, átteń!» dep, jebesiniń ushyn jerge qaratty.

— Olaı bolsa! — dedi aǵasynyń sol jaǵynda turǵan Tuıaq batyr sadaǵyn kótere berip, tartyp qaldy.

Quladyn qaýyrsynyna baılaǵan qozy jaýryn jebe zý etti. Kózdi ashyp-jumǵansha, Buhara ámirshisiniń astyndaǵy aq boz sáıgúliktiń kekilinde otyrǵan aq turymtaı jalp etip jerge ushyp tústi.

— Mergen eken! — dedi Abdolla júzinen eshbir qobaljý belgisin kórsetpeı.

— Turymtaı ózi ushqan joq atyp qulatty ǵoı, bul sanaqqa alynbaıdy. Basqasyn otyrǵyzyńdar.

Nóker keıin shaýyp, zamatta qaıta oraldy. Ámirshi atymen qatarlasa jelip, aq boz júıriktiń kekiline basqa bir aq turymtaıdy otyrǵyzdy.

Abdolla erteńine taǵy maıdanǵa shyqty.

Taǵy kún shyǵyp kele jatqan kez. Qamal ústinde baıaǵy adamdar... Taǵy kók temir asynǵan qalyń ásker. Kenet dabyl qaǵylyp, kerneı, zurnalar ishin tartyp baryldap, búkil álemdi azan-qazan etti. Taǵy keshegideı ses kórsetip, jalań qylyshtaryn basynan joǵary kótere, nókerlerin sońynan ertip jasyl týyn jelbirete, qamaldy janaı aq boz aqaltekesin oınatqan Abdolla ámirshi... Biraq bu joly keshegideı emes, alys ketip barady. Sirá, Tuıaq mergenniń jebesinen qoryqqandaı.

Abdollanyń aq boz atynyń kekilindegi aq turymtaı alystan bir ún estigendeı qanatyn qaǵyp jiberdi de kenet joǵary kóterile berdi. Qas qaqqandaı ýaqyt ótkenshe ol qamalǵa taıaı tústi de, kenet kilt burylyp keıin ushty. Shamasy, at kekiline qaıta baryp qonbaq. Biraq ol oınaǵysy kelgendeı, oılamaǵan jerden bir butaǵa baryp qondy.

— Ustap ákelińder, — dep buıyrdy Abdolla.

Bir nókeri shapqan boıy, jerden teńge alǵandaı, buta basyndaǵy turymtaıdy qolymen alyp, qaǵyp keıin qaraı zymyrady.

— Lashkarǵa emes, qusqa obal boldy-aý! — dep ókingen daýys shyqty. Sóıtkenshe bolǵan joq, Tuıaq qolyndaǵy sadaǵyn kózdemeı tartyp qaldy. Abdollaǵa júz qadamdaı qalǵan lashkar qolyndaǵy turymtaımen birge jerge jalp etti. Abdolla qorǵan jaqqa tańdana qarady da, atynyń basyn keıin bura sala, shatyryna qaraı shaba jóneldi.

— Jaý turymtaıynyń denesi bizdiń jerimizde qaldy, jaqsy yrym! — dedi, baǵanadan beri bolyp jatqan oqıǵaǵa ún-túnsiz qarap turǵan Ábdi-Sattar sultan.

— Áıtse de, at kekilinde otyrǵan turymtaı kenet nege bizge qaraı ushty? — Ol Tuıaqqa seziktene qarady.

Tuıaq sál ezý tartty da, qolyn aýzyna aparyp, naǵyz bir bala kúnindegi qus shaqyratyn ádeti esine túskendeı, aqyryn ysqyrdy.

Hakim ezý tartyp kúldi.

— Seniń qupıańdy eshkim bilmeı-aq qoısyn — dedi ol, — qus denesi bizdiń jerde qaldy. Buǵan halyq ta sensin...

— Jaý qandaı aıla qoldanǵanmen, qamaldy ala almady, — dedi Buqar jyraý. — Basqynshylary qara túnde urlanyp kelip, qabyrǵaǵa baspaldaq qoısa, qorǵaýshylar ústerinen maıly ot-dári laqtyrdy. Bekinis astynan jaý or da qazyp kórgen, biraq Saýran bekinisiniń qabyrǵalary on bes kezdeı jer astynan qalanǵandyqtan, odan da eshteńe shyqpady. Tereń jyra ótkizip, Syrdyń sýymen qalany tunshyqtyrýdy da oılady. Qala bıikte turǵandyqtan, sýy joǵary kóterile almaı, erneýinen asyp, Abdollanyń óz shatyryn sý ákete jazdady. Osylaı arpalysta úsh aı ótkende, Saıramnan azyq-túlik kelý toqtatyldy. Abdolla tonaǵan jurt Saıramǵa jınalyp, qala mańynda búlik kóbeıdi. Endi onsyz da tamaqqa jarymaı júrgen Buhara áskeriniń hali tipti qıynǵa aınaldy. Azyq-túlikten ada bola bastaǵan áskerdiń arasynda «osy soǵys kimge kerek?» degen kúńkil de týa bastady. Kóp keshikpeı bar astyq bitti. Ásker asharshylyqqa uryndy. Endi jigitter zerebe ustasyp, utylǵan serikteriniń atyn soıyp jeýdi shyǵardy.

Saýrandy qorshap bolǵan Abdolla qorǵandy alýdyń jańa jolyn oılaı bastady. Eń aldymen ol bir kúni túnde Buhar aımaǵynyń ámiri Kamalıddın Husaındıvanǵa at shaptyrdy. Tezirek Saýranǵa azyq-túlik pen Rýhadı usta quıyp jatqan «Qara býra» tas atqysh qazanyn jetkiz dep buıyrdy.

Jer arasy shalǵaı, járdem tez kele qoımady. Abdolla áskeriniń hali kúnnen-kúnge nasharlaı tústi. Ásker arasynda búlinshilik te shyǵýǵa taıady.

Bul soǵystyń qajeti joq ekenine kózi jetken keı jigitter qazaq dalasyna qashty. Sonaý Buhara men qazaq jeriniń túıisken tusynda, Syrdarıa men Amýdarıanyń qamysty jaǵalarynda ózbek, qazaq, túrkimen, qyrǵyz jigitterinen qurylǵan birneshe alaman jasaǵy paıda boldy. Olar tek qana baı men manaptardyń mal-múlkin talap qoımady, Saýrandy qorshaǵan Abdolla áskerine bara jatqan, azyq-túlik tıelgen kerýenderdi de shapty.

Abdolla áskeriniń hali kúnnen-kúnge qorqynyshty bola bastady.

Bir kúni ámirshi ústine jaman shapan kıip, túsin ózgertip, ásker shebin aralady. Top jigittiń janynan ótip bara jatyp, olardyń ne sóılesip turǵanyn estimek bop toqtaı qaldy.

— Qashan biter eken bul soǵys? — dedi bir jas daýys.

— Saýrandy al, sosyn bitedi, — dep jaýap berdi kári jaýynger.

— Saýrandy alsań, «Saıramdy al!» deıdi. Sonda meniń tabarym ne? Soǵystan olja etip alyp barǵan azǵantaı matań men aqshańdy elge qaıtysymenen, «soǵysqa kerek» dep salyq jınaýshy tartyp áketedi.

— Berme!

— Bermeı kór!

— Bári alladan jáne ózińnen...

— Ózińnen? Top ıtti jolbarys basqarsa, birazdan keıin ıtter jolbarysqa aınalady. Top jolbarysty ıt basqarsa, jolbarystar túbi ıt bop ketedi. Bizden ne shyǵady, ıt bop kettik qoı. Áıtse de Murat balýan óz jolyn ózi taýypty... Alaman bop júrgen kórinedi. Jaqynda han kerýenin tonapty. Endi hannyń ózi kezdesse eken deıtin kórinedi.

— Nege?

— Oǵan saqtap júrgen oǵym bar depti...

— Aqyryn...

Abdolla ári qaraı júre berdi. Bir adamdy jazalaǵanmen ne shyǵady? Bireýiniń basyn kesseń, ony narazy bolady. Onynyń basyn kesseń, júzi búlik shyǵarady. Qazir ásker arasy qýraǵan qýraı sekildi, bolmashy ushqyn tússe bolǵany lap ete qalǵaly tur.

Qıyn jaǵdaıdan ámirshini Buhardan kelgen járdem qutqardy. Ekinshi Jumadil aıynyn ony kúni birneshe «Qara býra» tas atqysh qazandary men toqsan túıege tıelgen azyq-túlik jetti. Abdollanyń jarlyǵy boıynsha, tórt qazan Saýrannyń syrtynda tórt jerge ornatylǵan. Ábden yza bolǵan ámirshi «Qara býra» tas atqyshy daıyndalyp bitisimen-aq radendazanlarǵa (zeńbirekshilerge) «Atyńdar!» dep buıryq berdi. Dabyl qaǵyp, zýrna, kerneıler baryldaı jóneldi. Al «Qara býra» qazandary astynan kóterilgen bý men jalynnan gúrsildeı aqyryp, qoıdaı-qoıdaı tastardy ǵasyrlar boıy myzǵymaǵan qamal qabyrǵalaryna dúńk-dúńk urdy. Kenet aqyrzaman ornaǵandaı dúnıe júzi álemtapyryq bolyp ketken. Endi «Qara býralar» qala ishine atylyp, ár jerde órt shyǵa bastady. Sonda da qala qorǵanshylary «kóndik!» dep qol kótermedi. Qıaq pen Tuıaq basqarǵan eki júz mergen qorǵanǵa taıaý qoıylǵan tas, atqysh janyndaǵy sarbazdarǵa oqty qardaı boratty.

Dúnıe osylaı astan-kesteń bop jatqan kezde Saýranǵa Iassydan hat tasıtyn kógarshyn ushyp kelgen. Kógarshynnyń moınyna baılanǵan qaǵazdan Saýran turǵyndary ózderin qutqaryp alýǵa, Noǵaıly elinen jınalǵan qalyń qolmen Babasultan men Buzahur kele jatyr degen qýanyshty sózdi oqydy. Bul sóz qala qorǵaýshylarynyń rýhyn kóterip tastady. Endi olar «Baýyrlarymyz, sender jetkenshe qalany bermeımiz» dep, búkireıgen shaly men eńbektegen balasyna deıin qaıtadan qamal ústine shyqty. Bulardyń baǵyna qaraı, keıingi kúnderde «Qara býralar» da daýsyn sırek shyǵara bastaǵan. Óıtkeni, qazandardy qyzdyratyn Buhardan alyp kelgen maılary taýsylýǵa aınalyp edi.

— Al, Iassydan kelgen habar jalǵan habar edi, — dedi Buqar jyraý. — Oqıǵa bylaı bolǵan: Babasultan men Buzahur sultan Abdolladan qashyp Muǵajar taýlaryn bókterleı otyryp Saraıshyqqa jetken. Biraq osynyń aldynda ǵana Noǵaıly eli baǵynyp otyrǵan Astrahan handyǵy qulap, Astrahan qalasy bul ýaqytta aıbarly orys patshasy jandaraldarynyń qolyna kóshken. Astrahan handyǵynyń bıleri orys patshasynyń qol astyna engen. Bularǵa kóngisi kelmeıtinderdiń birazy Qyrymǵa, Gereı hannyń jerine qashqan, al keıbireýleri Noǵaıly elin panalaǵan.

Buhar handyǵyna qarsy kúresýge Túrkistan sultandaryna ásker berýge qarsy bolǵan osy Astrahan bıleri edi. Bulardyń sózin Mańǵyt rýynyń bedeldi aqsaqaldary, shonjarlary qoldady.

— Noǵaıly eliniń jigitteri orys patshasynan Astrahandy qaıtaryp alýǵa kerek, — dedi Astrahan bıleri, — Noǵaıly jurtynyń muń-muqtajy osy jerde, kúshi mol Qyrym hanyna jetetin jolda. Biz Qyrym hanymen birigip, Noǵaıly jerin saqtaýymyz kerek. Aıdaladaǵy Abdollamen soǵysyp bizdiń qandaı sharýamyz bar?

Aqyrynda Noǵaıly eline kelip kóp ásker alamyn degen Babasultan, shaǵyn qolmen ǵana úı ishin ertip, óz basyn ólimnen ázer qutqaryp, Túrkistanǵa qaraı bettegen.

Saýran qorǵaýshylaryna jetken «Babasultan kele jatyr» degen osy habar edi. Biraq áldekimniń dýaly aýzymenen ózgerip jetti. Qastyǵy ma, dostyǵy ma, kim bilsin?...

— Babasultannyń kele jatqanyn Abdolla da estidi, — dedi Buqar, antalaǵan jurtqa qarap, — dereý Táýekeldi jumsady.

Ol on kún ótkennen keıin Babasultandy óltirip, qolǵa túsken balasy Latıfty aldyna salyp aıdap Saýranǵa keldi. Jibek shatyrynyń aldynda, han taǵynda otyrǵan Abdolla ámirshiniń aıaǵynyń astyna Babasultan men Jalmuhammed atalyqtyń bastaryn tastaı saldy da, ózi bir tizerlep tájim etti.

Abdolla ámirshi túregelip, aıaǵynyń astynda jatqan jaýlarynyń bastaryna kóz jiberip sál turdy da, ústerinen attap, anandaı jerde tize búgip otyrǵan Táýekeldiń qasyna keldi.

— Eń qas jaýyńdy óltirgen adam eń jaqyn týysqanyńnan da qymbat! — dedi surlana qarap. — Táýekel sultan, sen endi maǵan baýyrym Ubaıdolla men Dústem sultannan kem emessiń. Osy eńbegiń úshin ózimniń týǵan qalam Afrıkentti syıladym.

— Kóp rahmet, mártebeli ámirshim, — dep Táýekel ornynan túregeldi.

Abdolla jıdı bastaǵan bastardy buzylyp ketpes úshin, balǵa toly kúbige saldyrdy. Sol mezgilden bastap, Buhar ámirshisiniń bas jaýynyń quryǵany úshin úlken toı bastaldy. Túni boıy Saýran qorǵanshylary jaý jaǵynyń ý-shýyn, shattana shyrqaǵan án-kúıin estip shyqty. Sharaptan ábden elirip alǵan bir lashkar qamal etegine kep: «Búgingi tún senderdiń aqyrǵy túnderiń! Erteń jan bitkenniń bári joq bolady!» dep aıqaı saldy. Qamal basynda turǵan bir jigit ashý qysyp ketip, oǵan qaraı qolyndaǵy qamystan jasalǵan oq-dárisin laqtyrdy. Mas lashkar ústine túsip, lap etip janǵan oq-dárimen birge lapyldap órtenip shyr-kóbelek aınaldy da qaldy.

Kesheden bergi qandy oqıǵadan habary joq sulý kún ádettegisindeı taǵy da álem betine altyn nuryn tóge shyqty. Dúnıe júzin taǵy da mereıli shattyq bıledi...

«Qara býra» gúrsili sol toqtap, bolmashy tynys alǵan, shoǵyrlanǵan tobylǵy, baıalysh arasyndaǵy qara torǵaılar kóterilip kele jatqan kúndi quttyqtaǵandaı, álemdi tátti bir áýenge bóleı, án shyrqatty.

Jibek shatyrynan Abdolla ámirshi de shyqty. Ol nókerlerine ámir berdi.

Kóp keshikpeı qamalǵa qaraı qara kúbi qoıylǵan at-arba bara jatty. Arbamen qatarlasa qol-aıaǵy kisendeýli Latıf sultandy bir kisige súıretip, bir kisige aıdatyp qamal etegine Qulbaba kókiltash ta jetti. Qamal ústinde Ábdi-Sattar men Saýran bıi Janbolat tóre tur. Qastarynda Saýran aqsaqaldary, Qıaq pen Tuıaq... Aıaq-qoly kisendeýli súıretilip kele jatqan týǵan inisin kórgende, Ábdi-Sattar bir mezet eki qolymen betin basyp turyp qaldy.

— Ýa, aǵaıyn! Asqar taý, sende bir min bar, asýǵa jol bermeısiń. Tasyǵan sý, sende min bar, ótýge ótkel bermeısiń. Saýran shaharynyń jaqsylary, senderde de bir min bar, jeńilgenińdi kórmeısiń! — dep bastady Qulbaba kókiltash, — jeńilgeniń emeı nemene, Noǵaılydan ásker ákeledi dep sengenderiń Babasultan bolsa, aldaryńda tur...

— Babasultan qaıda?

— Denesi qaıda deısińder me? Bárimiz baratyn qara jerde... Al altyn basy myna bal salynǵan qara kúbide...

Ábdi-Sattar inisine qarap:

— Myna qaqpastyń aıtyp turǵany ras pa, Latıf sultan? — dedi dir-dir etip.

— Ras...

— Estidińder me, aǵaıyn? — dedi daýystap Qulbaba kókiltash. — Endi senetin kimderiń qaldy? Odan da taǵdyrdyń degenine kónip, óz erikterińmen berilińder! Sonda ǵana uly mártebeli Abdolla ámirshi kúnálaryńdy keshedi.

— Al berilmesek ne isteısińder? — dedi Janbolat tóre daýystap.

— Eń aldymen oz kózińshe myna turǵan baýyryń Latıf sultandy baýyzdaımyz, Ábdi-Sattar myrza! Sodan keıin baryp zyndanda qurt-qumyrsqa jep jatqan Tahır sultannyń basyn alamyz.

— Ábdi-Sattar sol sazarǵan qalpynan ózgermedi:

— Sosyn?

— Sosyn... Osy qamaldy qorshap alyp, biriń qalmaı ashtan ólgenshe, toı toılap, bı bıleýde bolamyz.

Kenet Latıf sultan shynjyryn súırete alǵa umtyldy da, bar daýsymen aıqaılap jiberdi.

— Biz úshin Saýrandy bermeńder! Abdolla Saýrandy alǵannan keıin senderdi de óltiredi. Bórimizdiń qanymyzdy ishpeı tynbaımyn degen anty bar?

— Áket keıin, myna jolbarysty!

Eki jigit Latıf sultandy ornynan qozǵalta almady. Eńgezerdeı lashkar ony tizesinen taıaqpen uryp qulatty da, bári jabylyp keıin súıreı jóneldi. Ol súıretilip bara jatyp:

— Keshirim etedi degen sózderine senbeńder! — dedi bar daýsymen. — Shydańdar! Berilmeńder! Kóp keshikpeı senderge járdemge Iassy, Saıram, Otyrar, Aqruq...Búkil qazaq dalasy keledi.

Buqar jyraý osy tusqa kelgende, tyńdap turǵan jurt tolqyp ketti:

— Arýaqtaryńnan aınalaıyn babalarym-aı?!

— Óltirip jatsa da shahardy jaýǵa bermepti ǵoı.

— Biz de solardaı bolýymyz kerek! Jyraý sózin qaıta bastap ketti.

Erteńine kún shyǵa taǵy dabyl qaǵylyp, zurna, kerneıler baryldap, ádettegideı, bar álemdi basyna kóterdi.

Abdolla shatyrynan shyqty da, áldekimge qolymen ámir etti. Sol sátte eń úlken «Qara býra» gúrs etip atyldy. Bu joly onyń aýzynan qamalǵa tas ornyna siri qapshyq ushty. Bunda Babasultan, Tahır, Latıf sultandar men Jalmuhammed atalyqtyń bastary bar edi. Qapshyq jarylyp ketpesin dep syrtynan kıgizben qaptaǵan. İshinde Abdollanyń qolynan jazylǵan «úlken-kishilerińe qaramaı bárińniń de bastaryńdy dál osylaı kesermin» degen hat bar eken. Saýran turǵyndary aq kıgizge sap, tórt basty Ábdi-Sattar men Qıaq, Tuıaq batyrlardyń aldyna alyp keldi.

Denesi joq tórt basty qala turǵyndary qadirlep, musylman ǵurpymen jerledi. Babasultan hıkaıasy osylaı bitti.

Ólikterin jerlegennen keıin, Noǵaılydan kúsh kelmeıtinine kózi jetken Ábdi-Sattar keshke qaraı Qıaq pen Tuıaqty shaqyrdy.

— Jigitter! — dedi ol. — Saýrandy kóp bolsa eki aptadaı ǵana qorǵaýǵa kúshimiz jetedi. Asharshylyq jaılaı bastady... Biraq, jaýdyń da hali bizden artyq emes. Kúzdiń qara sýyǵy, jaýyn-shashyn bastalǵaly tur. Ar jaǵynda qys ta taıaý... Abdollanyń áskeriniń deni ystyq jaqtan. Bul aranyń qara sýyǵyna shydaı almaıdy. Jáne kúzgi batpaqty jolmen azyq-túlik jetkizý de olarǵa ońaıǵa túspeıdi. Kúzge deıin shydasaq, Abdolla qorshaýdan eriksiz bosatady.

— Bosatpaı júrse qaıtemiz? — dedi Tuıaq.

— Onda bárimiz de qyrylamyz.

Úsheýi bir sát únsiz qaldy. Qıaq bir oı túbine shomyp ketkendeı, jerden kózin almaı turyp-turyp, álden ýaqytta basyn kóterdi.

— Meniń bir oıym bar.

— Sóıle, batyr.

— Baqanyn alsań, shańyraq jerge qulaıdy...

— Sonda... sen...

— Anada bir yńǵaıy kep qalyp edi...

— Qalaısha?

— Meniń jebem ózgelerdikinen eki ese alysqa ushady. Tek áldekimniń «atpa!» degeninen kidirip qaldym. Beker tyńdaǵan ekem. Soǵan ózim de qatty ókinem... Al qazir Abdolla bizge aspandaǵy juldyzdan da alys... Qolymyz jetpeıdi. Onyń shatyryn jumaqty qorǵaǵandaı qorǵaıdy. Maıdanǵa únemi qalqanmen shyǵady... Meniń oıym Abdolla emes, basqa adam jaıynda. O da Buhar áskeriniń bir tiregi...

— Kimdi aıtyp tursyń, batyr?

— Táýekel sultandy... Haqnazar handy Jasylkól jaǵasynda óz qolymnan qoıdym. Han óler aldynda maǵan Táýekel týraly bir qupıa syr aıtyp edi...

— Onda... óziń bilesiń, batyr... Jastyǵyna qaramaı Táýekel Abdollanyń oń qoly ekeni ras. Jáne Táýekeldiń sońynan ergen qazaqtar da az emes. Qys túskende, Abdollanyń ózge áskeri shydaı almaǵanmen, bular shydaıdy. Men Táýekel jasaqtarynan sol jaǵynan qaýiptenemin.

— Ruqsat etińiz, sultan, onda biz jolǵa shyǵaıyq.

— Ruqsat, joldaryń bolsyn!

— Sol kúni túnde Abdollanyń týǵan aǵasy Ubaıdollany, onyń balasy Asfandıardy, Abdollanyń jalǵyz uly Ábdi-Mýmındy, aqylshysy Hasenqojany, eger aqylǵa kónbese Táýekel sultandy da jansyz baryp óltirýge, Saýrannan jupyny kıingen bes tas júrek jolǵa shyqty. Bular ketisimen, bıe saýymdaı mezgil ótpeı Ábdi-Sattar sultannyń áıeli Aınar Sultan-Bıke úıiniń terezesinen jaý jaǵyna hat tasýshy kógarshyn ushty. Kógarshynnyń qaýyrsynyna baılanǵan qaǵazdan Aınar Sultan-Bıkeniń ákesi Ubaıdolla ózderine jiberilgen bes jigittiń habaryn bildi. Ábdi-Mýmındy, Asfandıardy, Hasenqojany óltirýge kelgen úsh jigit birden qolǵa tústi. Sol saǵatta bastary kesildi. Al Ubaıdollany óltirýge kelgen Tuıaq qaýipti der kezinde sezip qap, ustaýǵa shyqqan lashkarlarmen atysyp, qorshaýdan ázer qutyldy. Óldim-taldym degende tań ata Saýran qamalyna jetti. Eshkimniń qolyna túspeı Táýekeldi ańdyp, Iassy jaǵyna tek Qıaq qana ótip ketti. Biraq bu da aldynan kútip turǵan jasaqtan qutyla almady.

Táýekel bul kúnderde Shaǵaı sultannyń qaramaǵyndaǵy qosynmen Iassy bekinisin shappaq bop jatqan. Qol-aıaǵy baılaýly Qıaqty Táýekeldiń aldyna alyp keldi. Jańa soqqan aldaspanyn synamaq bop, sultan shatyrynyń aldynda bir qushaq jas tobylǵyny shapqylap turǵan. Ol qylyshyn tastamaı tutqynnyń qasyna keldi. Jigittiń qandaı qylmysy barynan burynnan da habardar edi. Endi tutqynnyń symbatty dene bitisine, ótkir kózdi qaısar júzine suqtana qarady. «Ábdi-Sattar sultan meniń basymdy aldyrýǵa kimdi jiberýdi bilgen eken. Jerkene qaraǵan kelbeti qandaı susty? Buǵan men ne jazdym? Násili, sebebin bilgen jón bolar... Bostan-bos meni óltirýge shyqpaǵan shyǵar... Jáne óziniń jasy da menimen teńdes pe, qalaı?»

Táýekel sultan yzalana qaraǵan Qıaqtan kózin almaı biraz turdy da:

— Atyń kim? — dedi.

Qıaq ta kózin taıdyrmaı:

— Atym Qıaq, ákem Jaýbasar batyr! — dedi.

Táýekel myrs etip kúldi.

— «Jaman ıttiń atyn bóribasar qoıady». Jaýbasar degen batyrdy estisem qulaǵym kereń bolsyn. Qaı rýdansyń?

— Arǵynnyń batyr rýy Altaımyn.

Altaıdyń qaı bıiniń balasymyn dediń?

— Jaýbasar degen qulynyń balasymyn.

— O!.. Qanshaǵa keldiń?

— Ákem marqum Shaǵaı sultannyń ógeı balasy Táýekel týǵan kúni sen de týǵansyń deıtin...

«Ógeı balasy» degen sózdi estigende, bireý júregine qanjar salyp alǵandaı, Táýekel surlanyp ketti. Osyndaı janyna batatyn bir sýyq sózdi ol bala kezinde de bir estigeni bar... Biraq, odan beri kóp jyl ótti ǵoı... Naǵashy ákesi Ábilqasymnyń úıinen ákesi Shaǵaıdyń qolyna qaıtyp kelgeli, mundaı janyn kúıdirer lebiz qulaǵyna tıip kórgen joq... Al mynaý quldyń aıtyp turǵany ne sandyraq?

Ol qylyshymen Qıaqtyń qol-aıaǵyn baılaǵan shylbyrdy qıyp jiberdi.

— Otyr! — dedi buıyryp. — Al sóıle bilgenińdi!

— Myna jat kózderiń ketsin...

— Jaqsy, olaı bolsa shatyrǵa kir, — dedi Táýekel Qıaqqa, sosyn kúzetshi jigitterge buryldy. — Sender syrtta qalyńdar.

Sultannyń aıtqanyn oryndap kúzetshi lashkarlar syrtta qaldy. Tek shetki, qabaǵy qatyńqy mosqal lashkar ǵana, qylyshyn qynabynan sýyryp, esik aldyna baryp kúzetke turdy. İshtegi sóz syrtqa tegis jetpegenmen, jan kúıiginen ashyna shyqqan keıbir únder talmaýsyrap kúzetshige estilip jatty.

Táýekel úıge Qıaqty alyp kirgennen keıin, dereý sózge kirisken.

— Al aıtshy, maǵan qastyq oılardaı qaı baýyryńdy óltirdim, qaı qalyńdyǵyńdy qorladym?

— Qazaq balasy degen baýyrymdy óltirdiń, qazaq qyzy degen qalyńdyǵymdy qorladyń! Abdolla ámirshige erip týǵan elińdi qan-josa ettiń. Sol úshin men seni óltirýge tıisti edim.

— Týǵan elimniń qanymen meniń qolym boıalǵan joq. Babasultandy óltirsem, o da seniń ata jaýyń! Sharabhana oqıǵasyn umyttyńdar ma?

— Iá, ol solaı... Biraq Babasultan qazaq eline Túrkistan ýálıetin soǵyssyz qaıtaryp berdi ǵoı, Abdolla ony soǵyspen tartyp almaq. Sol ma seniń janyńnyń ashyǵany? Molda, qoja basynyń saqınasy bar adamdy «qany tasyp ketipti» dep tamyrynan qan aǵyzyp emdeıdi. Qazaqtyń qany tasyp ketti degeniń be, halqyńnyń qanyn sýdaı aǵyzǵanyń? Qolym qandy emes deısiń, Kendirlik, Keńgir boıynyń aýyldaryn shaýyp, aqyrǵy kún kóris malyn Abdolla áskerine ákep bergenińde de qolyń qandy bolmady ma? Babasultanǵa ergen Túrkistan ýálıetiniń qazaq jigitterin Jylanshyq ózeniniń boıynda qan-josa etip qyrǵanyńda, eki qolyń birdeı óz baýyrlaryńnyń qanyna boıalǵan joq pa edi? Iassyny shapqaly otyrsyń, sonda kimdi muqatpaqsyń? Baıaǵy bir sorly qazaq eli emes pe? Osynyń bárin Jaýbasar quldyń balasy Qıaq túsingende, Shaǵaı sultannyń asyrandy uly, Táýekel, sen nege túsinbeısiń?

Qıaq batyrdyń jer-jebirine jete aıtqan sózderi janyna segiz taspaly qamshynyń osýyndaı batyp turǵan Táýekel, «Shaǵaı sultannyń asyrandy uly» degen sózdi estigende júregi taǵy qabynyp ketti. Belindegi qanjaryna qolynyń qalaı barǵanyn bilmeı qaldy. Áıtse de ol ózin-ózi ustap:

— Jaraıdy, eger meniń qolym týǵan elimniń qanymen bylǵansa, jaýynyń qanymen jýyp aǵartýǵa barmyn, — dedi daýsy qyryldaı shyǵyp, — buny sońynan uǵysalyq. Al sen bir emes, eki emes meniń betime «Shaǵaı sultannyń ógeı balasy» degen aýyr sózdi kiná etip bastyń. Bul qaı sóziń? Eger jalǵan aıtyp, jala japsań... — Táýekel sózin aıaqtamaı toqtady.

— Jaqsy, sen suradyń, men aıtaıyn. Jalǵan bolsa halqy Haqnazar dep ataǵan Aqnazar hannyń arýaǵy atsyn. Bul sózdi sol hannyń óz aýzynan estidim. Meniń anam aty kúńge laıyq Qoısana bolsa, seniń anańnyń aty hanshaǵa laıyq Kúnsana eken, — dep bastaǵan Qıaq, óziniń Táýekel jaıynda bilgenin tegis aıtyp berdi. Anasy Kúnsanany ógeı ákesi Shaǵaıdyń qalaı óltirgen jerin estigende, Táýekel qanjaryn sýyryp alyp, aqyryp jiberdi.

— Toqtat! — dedi ol. Táýekel esik aldyndaǵy kúzetshiniń tym taıaý turǵanyn jańa ǵana ańǵardy. — Eger endi bir sóz aıtar bolsań...

Qıaq kilt toqtady. Táýekel de sol jalańash qanjaryn joǵary kótergen qalpynda demin ázer alyp, melshıdi de qaldy. Álden ýaqytta baryp qanjaryn qynabyna saldy.

— Osynshama qupıany bilgeniń úshin, tiri qalmaýǵa tıisti ediń... Áıtse de, bir jolǵa keshtim. Al sen aıtqan syrdy basqanyń aýzynan estir bolsam, maǵan ókpeleme!

Táýekel jedel basyp bardy da, «Sadyq» dep daýystady. Úıge kúzetshilerdiń basshysy uzyn boıly, ashań júzdi lashkar kirdi.

— Sadyq, — dedi Táýekel, — myna jigitti aýqattandyr da, astyna at berip, qas qaraıa barar jaǵyna aparyp sal. Ózińnen bóten tiri jan bilmesin.

— Qup!

Táýekeldiń kózi kenet esik aldyndaǵy kúzetshiniń alystaý baryp turǵanyn shalyp qaldy. Endi ol sybyrlap sóıledi.

— Al mynaý Jarqyn sarbazdy... búgin túnde joq et!

— Qup!

— Sultan sybyry ózi jaıynda ekenin kúzetshi de sezdi. İshi muzdap ketti. Áıtse de, syr bermedi. Qas qaraıa Sadyq tutqyndy shyǵaryp salýǵa ketken kezde, bu da basqa jolmen Saýranǵa qaraı tartty. Sadyqtyń qaıtyp kelip, ózin óltirýin kútken joq. Ol atyn anda-sanda sál tynyqtyryp, túni boıy shaýyp otyryp, tań ata Saýran túbindegi Shaǵaı sultanǵa jetti. Estigen sóziniń bárin aıtyp berdi. Sultan lám-mım demeı, ún-túnsiz tyńdap shyqty. Qashqyn bar bilgenin jetkizip bolyp, mundaıda aıtylatyn alǵysty kútip, basyn tómen ıe bergende dál júrek tusynan kegi almas qanjar qadaldy. Qashqyn sál eńkeıe berdi de, etpetinen qulap týsti. Jalǵyz ret aýnaýǵa ǵana murshasy jetti, kózi sharasynan shyǵa jazdap bir yshqyndy da, sozylyp júre berdi. Shaǵaı eńkeıip Jarqynnyń keýdesine qadalǵan qanjaryn aldy da, janyna júgirip kelgen dáıekshi jigitke:

— Mynanyń ólimtigin shyǵaryp tastańdar! — dedi. — «Bireýge or qazba, óziń túsersiń» degen osy.

Sáske kóterile Shaǵaı Abdollanyń shatyryna kirdi. Hanǵa kári sultannyń ne aıtqany belgisiz. Tek qaharyna mingen Abdolla Táýekelge jendetterin jiberip, ustap ákelýge buıyrǵanynda, sultan óz shatyrynda bolmaı shyqty. Han úsh tún ótkesin baryp, Táýekeldiń Dáshti Qypshaq jerine qashqanyn estidi.

Sóıtkenshe kúzdiń qara sýyǵy da keldi. Saýrandy ala almaıtynyna kózi jetken Abdolla, ákesi Eskendirdiń qatty naýqas ekenin syltaý etip Buharǵa kaıtty.

— Halyq tabandylyǵy degen, mine, osy! — dedi endi Buqar jyraý, — Buhar hanynyń kók temir qursanǵan ataqty áskeri de azǵantaı qala turǵynyna eshteńe isteı almaǵan! Tabandy bolsań jońǵarlar da keıin sheginedi.

Halyq taǵy shýlap qoıa berdi.

— Tabandy bolamyz!

— Birimiz qalǵansha shaharymyzdy bermeımiz!

— Jaýǵa qul bolǵansha, ólgenimiz jaqsy!

Shý basylǵan kezde bir jas jigit:

— Sosyn ne boldy! — dep surady, — Qıaq, Tuıaq batyrlar qaıtadan Abdollaǵa qarsy soǵysqa qatysty ma? Babasultan urpaqtary ne istedi? Jaýynan ákeleriniń kegin qaıtara aldy ma?

— Babasultan urpaqtary emes, halyq óz kegin Abdolladan san ret qaıtardy, dedi Buqar jyraý. — Babasultan hıkaıasy sonymen tynǵan. Qumkentke taıaý, Úshbas pen Qarabas ózenderiniń toǵysqan qoınaýynda osy oqıǵadan jıyrma bes jyl ótkennen keıin, sultannyń kenjesi Ysqaq «ákemniń ólgen jeri» dep, meshiti men medresesi bar «Baba» degen shaǵyn qala saldyrǵan. Óz basynyń qamy úshin halqyn qandy qyrǵynǵa ushyratqan Babasultannyń atyn qazirdiń ózinde eshkim bilmeıdi. Al Qıaq pen Tuıaqtyń aty halqynyń júreginde saqtalyp keledi. Olardyń erligi ásirese sońynan han bolǵan Táýekel tusynda erekshe kózge túsip... — dep kele jatty da Buqar jyraý kilt toqtady.

Óıtkeni osy kezde, qamal ústin gúrsildep jarylǵan zeńbirek ottary qaptap ketti.

— Tezirek tyǵylyńdar? — deýge ǵana Elshibektiń shamasy keldi. Jurt japa-tarmaǵaı bekinistiń zeńbirek oǵy ótpeıtin, qalyń shym qýystaryna júgirdi. Elshibek te bireýine kirip úlgirdi. — Báse, tym typ-tynysh bola qalyp edi, bizderdi aldap urǵylary kelgen eken ǵoı!

Iá, tarıh ádiletsizdigi qaıtalap otyrǵan. Bir kezde Saýran bekinisine Shyńǵysqannyń tas atqysh qarýlary, Abdolla hannyń Rýhadı usta jasaǵan «Qara býra» bý qazany qoıdaı-qoıdaı shoıyn tastaryn laqtyrsa, búgin jońǵar basqynshylarynyń shved ýnter ofıseri Renat pen qytaı sheberleri quıǵan bolat zeńbirekteriniń qorǵasyn oqtary jaýyp tur. Sonaý alys kezeńde osy bekiniske toqpaq jaldy alasa jylqy mingen Joshynyń qanisher jaýyngerleri sur topyraqty kókke kóterip, «gý-gýlep!» atoı salsa, búgin sol jylqynyń tulpar tuıaqty tuqymyn mingen jońǵar jaýyngerleri shabýylǵa shyqty! Báriniń de maqsaty bireý-aq: shahardyń kúlin kókke shyǵaryp, halqyn qyrmaq, ulyn — qul, qyzyn — kúń etpek! Osynshama óshigerdeı bularǵa aıdalada, Túrkistannyń surǵylt dalasynda, ózimen-ózi bolyp, tynysh jatqan osynaý eńbekshi jurt ne istedi eken? Bar jazyǵy eginin egip, baqshasyn sýaryp, óz aldyna ómir súrgisi kelgeni me? Iá, solaı... Bul kúshtiler zańy: adamdy adam jeý kerek. Adamdy adam kúl etýi kerek. Kúshti kúshsizdiń jerin, malyn tartyp alyp, álsizdiń ar-namysyn aıaǵynyń astyna taptaýdy arman etedi. Sol úshin Syban Raptan da joryqqa shyqty, sol úshin arlan qasqyrdyń sońynan ergen ash bóltirikteri de shamasy jetkenshe qazaq elin qoıdaı qyryp, ystyq qanyna toıynýǵa asyǵady.

Zeńbirek oqtary bekinis ústine kep, tynbaı jarylyp jatyr. Syrtqa shyǵarar emes.

Elshibek qamal sańylaýynan qala syrtyndaǵy dalaǵa qarady. Uran salyp, qaptap kele jatqan jaý atty áskerin kórdi. Keıbir toby uzyn-uzyn basqyshtardy kóterip, qatarlasa shaýyp keledi. Elshibek jaý oıyn birden túsindi. Zeńbirek oqtary bas kótertpeı, qala qorǵanshylary qýysta tyǵylyp turǵandarynda, jońǵar jaýyngerleri basqyshtaryn qabyrǵaǵa súıeı, atys basylysymen bekinis ústine shyqpaq. Zeńbirek otyn qalqan etip, shabýylǵa shyǵý jońǵarlarǵa Renat úıretken Evropa ádisi edi.

— Saq bolyńdar! — dedi Elshibek aıqaılap. — Zeńbirek toqtasymen, jaý joǵary órmeleıdi! Aıamańdar! Bekinis ústine birde-bir jońǵar shyqpasyn!

Zeńbirekter kenet tyna qaldy. Qabyrǵaǵa basqyshtaryn súıep úlgirgen jońǵarlar, endi qumyrsqadaı qaptap, joǵary qaraı tyrmysyp, kóterile berdi.

Tarıh jamandyǵyn ǵana emes, jaqsylyǵyn da qaıtalaýǵa tıis.

Shyńǵys han, Muhamed-SHaıbanı, Abdolla kezindegideı Saýran qorǵanshylary taǵy ǵajaıyp erlik kórsetti. Jaýǵa qarsy bilteli myltyq, shoqpar, soıyl, aldaspan, almas qylyshtarymen qatar, qara tas, qazan-oshaq, qolǵa túsken qatty zattyń bári jumsaldy. Birde-birin qamal ústine shyǵarmady. Qorǵanshylar erligine shydaı almaǵan jońǵarlar qamal túbine kóptegen ólikterin qaldyryp, keıin qashty. Sonda ǵana baryp Buqar jyraý, ózine taıaý qamal shetinde, kindik tusyna jaý naızasy qadalǵan Naýan ustany kórdi. Júgirip qasyna bardy. Naızasyn sýyryp alaıyn dep edi, sup-sur bop ketken usta onyń qolyn keıin ıterdi.

— Tımeı-aq qoı, — dedi daýsy ázer shyǵyp, — báribir ólemin. Ókinbeımin... jońǵardyń quryǵanda jıyrmasyn jaırattym bilem. Átteń dúnıe, áńgimeńizdi tegis estı almaı kettim... — Elshibekke qarady. — Ana artymda qalǵan jalǵyzyma aıt: ákeń babalarynyń jolynan taıǵan joq de... — Sony aıtty da, Naýan usta sylq etip qulap tústi.

Jońǵarlar sol kúni de, kelesi kúni de osy tásilmen san ret shabýylǵa shyqty. Biraq bekinisti ala almady. Aqyry kúzdiń qara sýyǵy bastalǵan kezde, Saýrandy tastap, Iassyǵa qaıtýǵa májbúr boldy. Buqar jyraý da osy oqıǵaǵa arnalǵan «Tas qamal» atty dastanyn shyǵaryp eline qaıtty. Átteń ne kerek, asyl murasyn saqtap ádettenbegen kóshpeli el bul asylyn da bizge jetkize almady.

Keler jazdy kútken Batyr Baıan jigitteri de bu joly elderine qaıta almaı, Qazalydaǵy Ábilqaıyr Ordasyna qystap qalǵan.

Qabanbaı batyr men Gáýhar osy Kishi júz jerinde qosyldy. Bular neke qıaryn azynaǵan daýyldy túnde jaý malyn aıdap alýdan bastady.

Qazaqtyń ejelgi ata meken qonysy Jetisý men Syrdarıa boıyndaǵy san qalasyn, cap dalasyn Jońǵar basyp alǵan, beıbit qazaq eli bosyp kóshken ataqty «Aqtaban shubyryndy, alqa kól sulamanyń» aıaǵy aq tútek boran, aq jorǵa borasyn, sary aıaz, qyzyl shunaq úskirik qysqa ulasty. Búkil dúnıe júziniń aıdahary Syr boıyna jınalyp, aýzynan qar boratyp, ysqyrynyp jatqandaı, qatty boran birde-bir tolastamady. Jaý shaýyp sorlaǵan elge sopaq astaý tap boldy. Jyǵylǵan ústine judyryqtyń keri kep, jeti aǵaıyndy jut jetti. Aramnan jınalǵan as bolmaıdy. Halyqty jylatyp tartyp alǵan qazaqtyń qyrýar maly, shóp jetpeı, myń-myńdap qyryldy... Jońǵarlar bar tabysynan aıryldy. Al qazaq eliniń bul jylǵy kórgenin qaǵaz betine túsirý múmkin emes edi. Tek san aıqasty basynan keshken batyr el bul apattan da tegis qyrylmaı, áýpirimdep aman qaldy.

Jońǵar qyrǵynynan qazaq eli tek eki jyl ótken soń baryp esin jıyp, basqynshylarǵa qarsy turýǵa jarady.

Eń alǵashqy jeńisti Kishi júzdiń Taılaq batyry men onyń jıeni — Uly júzdiń Oshaqty rýynan shyqqan Sańyraq batyr ákeldi. Bular Bulanty men Bólenti ózeniniń ortasyndaǵy «Qara sıyr» degen jerde Jońǵardyń qalyń qolyn betpe-bet aıqasta oısyrata jeńdi. Kóp jońǵar osy arada qaza tapty. Jońǵar men qalmaqty bir sanaıtyn qazaq «Qara sıyrdy» endi «Qalmaq qyrylǵan» dep atady. Bul jeńis qazaq eliniń rýhyn kóterdi, qandy kekke shaqyrdy.

Jyl ótkennen keıin, úlken bir aıqasta, aýyl adamdary «Sabalaq» dep at qoıǵan, on segiz jasar túıeshi «Abylaılap!» at qoıyp, jaýyn qashyryp, búkil eline «Abylaı» degen atpen áıgili boldy. Sonda baryp, Ábilqaıyr han bul Abylaı baıaǵy Buqar jyraý ekeýi barlaýda júrgende kezdestirgen Tóle bıdiń túıeshisi Ábilmansur ekenin bildi.

Osy kezden bastap qazaq eli el bop birigip, jońǵarǵa qarsy jappaı atqa qondy.

Úsh júzdiń áskeri jaýymen alǵashqy ret Balqash kóliniń kúngeıindegi Alakóldiń tusyndaǵy Han taýy degen jerde kezdesti. Úlken Orda hany Bolat pen bar qazaq áskerin basqarǵan Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr úlken jeńiske jetti. Shuno-Dabo basqarǵan qalyń jońǵar jeńilip, İle ózeniniń boıymen shyǵysqa qaraı qashty. Bul jeńisti qazaq jurty artynan, jońǵarlar ańyraǵan «Ańyraqaı» jeńisi dep atady. Alakól jaǵasyndaǵy urys bolǵan jerde qyrqa, beles, asýlarǵa «Ábilqaıyr», «Sumqaıtty», sońynan «Suńqaıtty» bolyp ózgergen at qoıdy.

Biraq kazak eli bul jeńisin ulǵaıta almady. Osy urystan keıin Bolat han o dúnıege sapar shegip, Úlken Orda hanyn saılaıtyn jaǵdaı týdy. Túrik-monǵol dástúri boıynsha «Úlken Orda» hany bolýǵa tek báıbisheden týǵan balalardyń ǵana haqy bar. Qazaq eli bul dástúrdi berik ustap kelgen. Al Ábilqaıyr bolsa Jánibek hannyń toqal áıelderinen taraǵan urpaqqa jatady. Osy sebepti jurt Úlken Orda hany etip, Bolattyń shańyraqqa ıe balasy Ábilmámbetti saılady.

Buǵan namysqoı Ábilqaıyr ashýlanyp, bar áskerimen maıdannan keıin shegindi. Óziniń Ordasyn endi ol Qazaly qalasynan kóshirip, Torǵaı boıyndaǵy arǵyn-qypshaqtyń bas batyry, týǵan jezdesi Shaqshaqtan shyqqan Qoshqar uly Jánibektiń jerine irgeles Yrǵyz ózeniniń boıyna ákep tikti.

Bolat qaıtys bolǵannan beri ózin Orta júzdiń hany sanaǵan, jetpis bes myń jylqy bitken Sámeke de qalyń áskerimen Arqa jerine bettedi.

Kermıyq sary dala ólik tárizdi úreıli, moladaı azynaǵan sýyq. Ashýly jel qyrdyń qumdy topyraǵyn betke ákep urady. Ushy-qıyryna kóz jetpes bozǵylt shóldiń shetindegi taqyrda jel qýyp ákelgen adamnyń bas súıekteri jatyr. Atamzamanda qyrylǵandardyń bastary, ezý tustary men keńsirik súıekteri myljalanyp qalǵan. Múmkin, Shyńǵysqan noıandary, elde Ábilqaıyr lashkarlary shapqan sypaılardyń súıekteri shyǵar. Qumda kóship júrgen qazaq aýyldaryn shúrshit jendetteri tutqyndaǵanda kesken bastar bolýy da ǵajap emes. Áıteýir kóne zaman qıapattarynyń qaldyǵy.

Al bul bastardyń qatarynda taǵy bóten bastar kórinedi. Bular áli kúnge kúıip, jańbyrǵa jýynyp úlgirmegen. Kúmáni joq, jońǵar qontaıshylary qyrǵan adamdardiki. Ári ketse aldyńǵy jyly bolǵan qandy oqıǵalardyń kýálary.

Ógeı anadaı túnergen aspanǵa Buqar jyraý túksıe qarady. Ol búgin de saparǵa jalǵyz shyqqan. Keıde osylaı jalǵyz júrý jyraýdyń ádetine aınalǵan, ózimen-ózi syrlasatyn ońasha sátter ótken-ketkenge kóz jiberýge de qolaıly, aldaǵyny boljaýǵa da yńǵaıly. Al cap dalasy bolsa, ústindegi topyraǵyn jel ushyrǵan adam súıekterin aldyna jaıyp tastap, jelmen birge halyqtyń uzaq shejiresin bozdap, jyraý kóńilin tynshytar emes.

Ymyrt úıirile bastady. Buqar aı týǵansha kóziniń shyrymyn ala turmaq bop, atyn tusap tastap, erin jastyq, toqymyn tósek etip, sekseýildiń túbine qısaıa ketti. Biraq gýildeı soqqan kárli jel uıqy bermedi. Jyraý endi shalqasynan túsip, dál ústinen qara qazandaı tóńkerilgen qap-qara aspanǵa qarap jatyp, halqy jaıynda mazasyz oıǵa shomdy.

Kóne zamanda ótken arǵy babalarynyń jazý, syzý tańbalary áldeqashan umytylǵan. Tek el kókeıinde olardyń qaıǵyly armandary ǵana qalǵan. Kim biledi, halyq muny da umytar ma edi, qaıter edi, tek zarjaq jyraýlary umyttyrmaǵan. Sóıtip, el shejiresi urpaqtan urpaqqa jalǵasyp otyrǵan. Halyqtyń jyraýlardy tóbesine kóterip qurmet tutatyn sebebi de, sirá, osydan bolsa kerek. Buqar jyraý da solardyń biri. Saýran qorǵanysy jaıynda jazǵan «Tas qamal» dastany keıin san urpaqqa tarady. Osy dastannan urpaqtardyń taǵy bir bilgeni: jońǵar shabýyly bastalmastan buryn orys saýdagerleriniń ákep satqan mýshketteri men oq-dárileri Saýran bekinisiniń jaýǵa berilmeýine sebepker bolǵany.

Eger sol bir mýshketter men oq-dáriler qazaq eline der kezinde kóbirek satylsa, shúrshit zeńbiregi tynysh jatqan eldiń oıran-asyryn shyǵara almas edi. Átteń ne kerek, ıgilikti istiń kóbi — mezgili ótken soń baryp isteledi.

Jońǵar shapqynshylaryna toıtarys berý úshin, eń aldymen bar halyqtyń basyn qosý kerek. Ol úshin osy eldi bóle-jaryp jeke bılep júrgen, esil-derti han taǵyna jetý bop kelgen qaptaǵan sultan, bı, shynjyr balaq, shubartós myqtylardy birjolata tizgindeý arman. Mundaı qamal buzarlyq qasıet qandaı uldan tabylady? Buqar jyraý kenet basyn kóterip aldy. Onyń kóz aldyna baıaǵy ózi kórgen Tóle bıdiń jas túıeshisi — jyrtyq shekpendi Ábilmansur tura qaldy.

Joq, qazir búl Ábilmansur emes, Abylaı. Jáne bul qazir túıeshi emes, bar qazaq dalasyna áıgili jas sultan. Iá, onyń alǵashqy aıaq alysy da Shyńǵys tuqymyna laıyqty aıaq alys edi. Ózin quldyqtan qutqarǵan Oraz quldy baýyzdap óltirdi. Sodan keıin baryp, qulashyn alysqa sermeıtinin ańǵartqysy kelgendeı, ana jylaǵan balasyn ýatatyn, qanisher atasynyń atyn aldy.

Buqar jyraý taǵy kúrsindi. Osynaý qatal zamanda osy Abylaı tárizdi qatygez adamnyń el tizginin ustaǵany, múmkin, jón de shyǵar?..

Qus ushyp óte almas sheksiz cap dalada halyqtyń qany telegeı-teńiz bop taǵy tógilgeli tur-aý! Qazaq halqynyń aldynda bir ǵana jol bar. Ol — qan maıdanda baıaǵy babalarynsha aıanbaı shaıqasý. Sol shaıqasta jan berý, ne el bolyp, eldigin saqtap qalý. Basqa jol joq.

Ana joly Ábilqaıyr hannyń ótinishimen Buqar jyraý Haqnazar tusyndaǵy Aq Orda shejiresin aıtyp bergen. Sonda bir ańǵarǵany — Kishi júz hany qan maıdandaǵy halyqtyń erliginen kóri, han taǵynyń mańyndaǵy tartysqa kóbirek kóńil bólgen. Al keshe jyraý, Naýan ustanyń tilegi boıynsha, Saýran bekinisin ótken zamanda qalaı qorǵaǵanyn jyr etkende, jurt halyqtan shyqqan Qıaq pen Tuıaq batyrlardyń qımylyn qunyǵa tyńdaǵan. Buqar jyraýdyń bir tujyrǵany: han, sultan, bılerdi qyzyqtyratyn tarıh bar da, halyqty qyzyqtyratyn tarıh bar eken. Ol halyqtyń óz tarıhy, óziniń arasynan shyqqan, eli men jeri úshin kúresken qaharmandarynyń erligi.

EKİNSHİ BÓLİM

I

Qazaq eliniń batys tusynda dál qazir alyp-julyp bara jatqan bálendeı qorqynysh bolmaǵanmen, soltústik jaǵy taǵdyryna eleýli áser eterdeı ýaqıǵalarǵa toly edi. Ushy-qıyry joq susty Sibir ólkesinde ejelden-aq mal sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn, balyqshylyq pen ańshylyqty kásip etetin túrik jáne monǵol tektes kóshpeli halyqtar meken etetin. Biraq bularda baıaǵy Túrik Qaǵanatynan keıin qalyptasqan memleket bolmaı kelgen.

Sol sebepten o jaqqa ózara rý talastarynan taıaq jegen qazaqtyń er-azamattary ǵana emes, óz elinde japa shekken Qazan, Astrahan handyqtarynyń, kóne Edil boıy men bashqurt, tatar tóreleriniń san túrli adamdary qashyp barǵan. So jaqtan pana izdegen qul-tóleńgitter, ultyn aıyryp bilýge bolmaıtyn ne qıly bosqyn tutqyndar, boıarlar men knázdardyń qyspaǵyna shydaı almaǵan orys jigitteri Sibir jerin atam zamannan ábden baýyr basyp alǵan-dy. Bular azdaı, patsha aǵzamnyń qıanatyna shydamaǵan keıbir orys qara shekpenderi aýyl-aımaǵymen Oral taýynan asa, tiri jan basyp kórmegen Sibirdiń mylqaý túkpirlerine qaraı shubyrýdy shyǵarǵan. Sońǵy kezde ásirese bu jaqqa patshanyń ádiletsiz zańy qyr sońyna túsken, patsha jandarmdarynyń taıaǵy etinen ótip, súıegine jetken jábirlengen soqa basty adamdar da kóp qashqan. Bular ár túrli ulttan edi, biraq tez til tabysyp, zamatta uǵysyp ketetin. Bári birigip, ózderine kazak degen at qoıyp, tirshilik etýge kirisken. Bular kóne qazaq eliniń atyn alǵanda, ózderiniń sol jaýynger kóshpeli eldiń eshkimge baǵynbaıtyn erkin saltymen ómir súretinderin ańǵartqan. Olardyń jasaqtaǵy baǵyný tártibi de qazaqtyń kóne kezdegi óz batyrlaryna ǵana bas ıetin ádetterine uqsas edi.

Osyndaı, árqaısysynyń jeke atamandary bar ondaǵan, júzdegen jasaqtar kóshpeli elderdiń alamandary tárizdi kórshileriniń malyn barymtalap, baı saýdagerlerdiń kerýenderin tonap, tipti bolmasa birimen biri aıqasyp, ushy-qıyry joq erkin dalada oılaryna kelgenin istep jatty.

Áıtkenmen, bular ejelgi kóshpeli eldermen aralasyp, birtindep otyryqshy jurtqa aınala bastaǵan. Sóıtip Sibir jeri erte kezden-aq uly Rossıanyń bir bólegine aınaldy. Bertin kele orys patshasy budan túser paıdany birden uqty. Ushy-qıyry joq Sibir jerin tek áskerı kúshpen bıleýdiń qıyndyǵyn túsingen aq patsha, endi osynaý bas keser ójet qazaq jasaqtaryn óz saıasatyna jumsaýdy oılady. Osylar arqyly búkil Sibirdi óz qolyna almaq boldy. Endi olardy shekara kúzetý isine de paıdalanýǵa kiristi.

Osy kezde, búkil Sibir jerinde Strogan degen kisiniń aty jer jardy. Bul Sibir jerin aq patsha qanaýǵa bergen Stroganov saýdagerdiń esimi edi. Ol búkil Sibirdiń shetine saýda qalalaryn, qoımalaryn sala bastady. Sol qoımalardy jáne jan-jaqqa júrgize bastaǵan saýda kerýenderin qorǵaýǵa Stroganov tek kazak-orys jasaqtaryn paıdalanyp qoıǵan joq, kórshiles qazaq aýyldarynyń kóp jigitterin de jaldady. Bul qazaq jigitteri Sibir saýdagerlerine qazaq eliniń jylqysyn, qoıyn, jún-terisin birinshi satýshylary boldy. Árıne, orys shekarasyndaǵy saýdagerler qazaq eliniń óli zatyn tym arzan baǵamen aldy, biraq bul saýda-sattyq dala jurtyna tek Buhar, Hıýa, Úrgenishterge ǵana emes, ózimen shekaralas orys eline de óziniń artyq malyn, shıkizatyn satýǵa múmkindik berdi. Osyndaı saýda joly arqyly, qazaq halqynyń orys elimen alǵashqy qarym-qatynas áreketteri bastalǵan.

Al Jońǵar áskeriniń qazaq jerine enýi tek qazaq halqyna ǵana emes, onymen kórshiles elderge de qıyn tıdi. Sibir qalalarynda sýyq jeldiń lebi sezildi. Qyrǵyzdar taý arasyna qashýǵa májbúr boldy. Qaraqalpaqtar yǵysyp, qazaqtyń bosqyn aýyldaryna qonys berdi. Jońǵarlardy endi Tashkentten beri qaraı attanar dep qaýiptengen ózbekterdiń de berekesi kúni buryn ketti...

Ásirese bul jaǵdaı Edil boıyndaǵy qalmaqtarǵa qıyn tıdi. Edil men Jaıyq boıyndaǵy qazaqtardyń jaıylymyn basyp qalýdy arman etken qalmaqtar, Jońǵar shabýylynyń alǵashqy kezinde qazaqtardyń oırattardan jeńilýin tilegen-aq edi. Biraq bul úmitteri aqtalmady. Jońǵardan shegingen qazaqtar malyna jaıylym izdep, endi Edil men Jaıyq ózeniniń boıyna qaraı betteýge shyqty. Al Rossıa saıasatshylary kúnshyǵys-ońtústik jaǵyndaǵy qazaqtyń uly dalasynda bolyp jatqan ýaqıǵalardy syrttaı baqylaýmen boldy. Rossıanyń bul kezdegi áreketteri ózge kezdegisinen tipti basqasha keldi. Onyń ár qımylynda endi sabyrlylyq, alystyń artyn baǵýshylyq baıqaldy.

Árıne, qazaq eliniń basyna qara túnek týǵan qıly kezeńde, kúnshyǵysynan Jońǵar áskeri, kúnbatysynan — Edil boıyndaǵy qalmaq noıandary, soltústiginen bashqurt bekzadalary, ońtústiginen Orta Azıa handary qazaq dalasyn borsha-borsha etip bólip alsa — Rossıa sekildi uly memleket óziniń qomaqty úlesin, arystan úlesin, ózgelerden áldeqashan tartyp áketken bolar edi. Sóıtýdiń qazir de kezi kelip tur. Sóz joq, Birinshi Petrden burynǵy Rossıa patshalarynyń qaısysy bolsa da dál osylaı ister de edi. Al, Birinshi Petr patshadan bastap Shyǵys isterindegi Rossıa saıasaty basqasha quryla bastaǵan. Bul tereń de jáne alysqa qol sermegen saıasat edi. Onyń kóp sheshimderi sonaý tórt muhıttyń jaǵalaryna birdeı qanat jaıǵan ózge uly memleketterdiń saıasattarymen qat-qabat kelip túıisip jatqan. Sol sebepten Rossıa, Azıanyń júregi — Orta Azıadaǵy áreketterin ázirge dostyq qarym-qatynas pen saýda-sattyqty jóndeýge jumsap, aldaǵy bolashaq ýaqıǵalardyń tabıǵı sheshimderin kútýde edi.

Biraq bul saıasat qazaq elin basyp alýǵa shyqqan jońǵar shabýylyn toqtatqan joq. Qazaq eli batysynan da, shyǵysynan da tikeleı járdem ala almady. Tek óz kúshine senýge týra keldi.

Bógenbaı batyr qatty tolqý ústinde edi. Ol aýyl syrtyna shyǵyp, kóp júrdi. Qazir, mine, tóbe basynda otyr. Oı-qıaly san saqqa júgirip, kóz aldynan Jońǵar shabýyly bastalǵannan bergi talaı shaıqastar elestep ótti, ásirese Shuno-Dabo noıanmen ekeýiniń arasyndaǵy aıqas esinen ketpedi.

... Quz basyna bitken shynardaı, myzǵymas berik Bógenbaı atynyń basyn keıin buryp aldy. Astyndaǵy omyraýy esikteı bıik kúreń aıǵyr, oraǵyta buryldy da, tuıaǵynyń astyndaǵy qumdy oshaqtaı oıyp, qaıtadan shapty.

Nardaı aq boz tekejaýmyt mingen Shuno-Dabo noıan da atynyń basyn buryp úlgirgen eken. O da azynatyp kele jatyr...

Bógenbaı men Shuno-Dabo attary úzeńgilese taqalyp kep qalǵanda, qoldaryndaǵy buzaýbas qara shoqparlaryn birine-biri taǵy siltedi. Bu joly shoqparlardyń shoıyn bastary birine biri dál tıdi, aıamaı urǵan qos batyrdyń alyp kúshine shydaı almaı qyl moıyndarynan short synyp, eki jaqqa ushyp tústi.

Attarynyń basyn qaıta buryp, eki batyr bir-birine qarsy umtylǵanda, bulardyń qoldarynda endi sala qulash kók qurysh aldaspandary jarq-jurq oınady. Úzeńgiles kelip ekeýi aldaspandaryn qatar sermedi. Biraq qylshyldaǵan kók qurysh qansha qan saǵynǵanymen, eki batyrdyń denelerine darymady. Biriniń júzine biri tıip, shaq etip óte berdi. Batyrlar attarynyń basyn buryp alyp qaıta shapty. Bul joly olar aq kóbik atyp, qara terge malynǵan júırikterin bir ornynda shyr kóbelek oınatyp, uzaq ýaqyt qylyshtasty... Aqyrynda aldaspandarynyń júzderi maıyrylyp, ekeýi de bul alys-julystan aınyp shyqty. Eki batyr eń alǵashqy kezdesken betterinde-aq sadaq tartysyp, naıza salysqan. Sadaqtarynyń jebeleri shynjyr saýyttaryn buzyp óte almady. Al naızalarynyń súmbil ushtary bolat qalqandaryna shaq-shuq tıip, tez-aq maıysyp, isten shyǵyp qaldy.

Osyndaı birin-biri jeńe almaǵan teke-tires, bıeniń eki saýymyndaı ýaqytqa sozyldy. Ózderi de ábden álsirep, qara terge malyndy, attary da boldyrýǵa aınaldy.

Endi bular attarynan sozyla túsip, qylshyldaǵan aq semserlerin jalańdata bir-birine qarsy jaıaý umtyldy. Teń kúsh bu joly da birin-biri jibermedi. Qarýly qoldardyń syǵýyna shydaspaı, alaqandary jazylyp, bolat qanjarlar jerge sýsyp túsip, aqyry bular qoıan-qoltyq alysa ketti. Tobyqtan keletin jumsaq qumdy keship júrip, birin-biri jambasqa da aldy, ishten de shaldy, kóterip ap jerge de urdy. Biraq budan da eshteńe shyqpady. Para-par kelgen alyp kúsh birin-birine jeńdirmegen. Kún shyǵa alysqan qos arlan sáske aýǵan ýaqytta ǵana baryp, ábden dymdary quryp, ekeýi eki tóbeshik qumnyń ústine álsireı qulady. Birine-biri aldyrmaıtynyn sezgen qos batyr maıdanǵa qaıta shyqpady. Oryndarynan táltirekteı túregelip, anadaı jerde turǵan attaryna ketip bara jatyp, ýádeleskendeı ekeýi de birdeı kilt toqtap, arttaryna qarady.

— Bógenbaı batyr, — dedi Shuno-Dabo, — jekpe-jek alysyp kórdik, ekeýmizdiń de arymyz taza. Endigi jerde kimde-kim jolyn tabady, sol óltiredi. Abaısyz júrip, qapy qalma!

— Jarar. Sen de armanda kettim deme!

Osydan keıin ekeýi attaryna minip, biri kúnshyǵysqa, ekinshisi soltústikke qaraı jele jortyp kete barǵan.

Bul ekeýiniń arasyndaǵy óshpendilik, jas Shuno-Dabonyń qazaq jerine eń alǵashqy shabýylǵa shyqqan kezinen bastalǵan. Sodan beri bular san aıqasta betpe-bet kezdesti. Biraq birin-biri jeńe almaı-aq qoıdy. Boıǵa bitken alyp qýat pen yzaly kek aqyry ákep jekpe-jekke shyǵardy. Biraq bu da ereges básin sheshpedi.

Áıtkenmen qastasqan qos batyr bes jyldan keıin qaıta kezdesti. Arys pen Badam ózeniniń arasyndaǵy adyrly, buıratty oıly-qyrly keń dala Úsh júzdiń atty áskerine lyq tolǵan. Badam ózeninen bes shaqyrym jerdegi «Orda basy» degen bıiktiń ústinde qazaq jasaqtarynyń qolbasshysy — aq boz atty Ábilqaıyr tur. Aldy da, arty da, kóz jetken jerge deıin, alaqandaǵydaı aıqyn kórinedi. Kúngeı jaǵynda qara bulttaı tutasqan jońǵar áskeri. Bóriniń aldynda Shuno-Dabo noıannyń ózi. Taý eteginde esik pen tórdeı qara kók sáıgúlik mingen Bógenbaı. Eki kózi áskeriniń aldynda júrgen Shuno-Daboda. Sáske kóterile dabyl uryldy. Eki jaq birdeı lap qoıdy.

Bu joly urysqa otyz myńdaı jaýynger qatysty. Soǵys besinge deıin sozyldy. Adam qany taǵy da sýdaı aqty. Taǵy san ana balasyz, san bala ákesiz qaldy. Bul Ańyraqaıdan keıingi eń úlken aıqas edi. Qazaqtar bu joly da jońǵar áskerin ońdyrmaı jeńdi. Kún uıasyna qona jońǵar áskeri Badam ózeniniń arǵy betine qaraı qashty. Mine, osy arada Bógenbaı men Shuno-Dabo taǵy kezdesti. Bulardyń bu jolǵy kezdesýi uzaqqa sozylmady. Ádisin tapqan Bógenbaı, jońǵar noıanynyń dál qoltyǵynyń astynan kók súmbili naızasyn myqtap qadady. Qoltyq astynyń saýyty juqalaý edi, ushy bizdeı kók qurysh Shuno-Dabonyń óńmenine bir-aq jetti. Noıan at jalyn qushyp qaldy. Jerge qulap ta túsetin edi, ıesiniń tizginin bosatyp jibergeninen bir sumdyqtyń bolǵanyn sezgen qara aıǵyr mol sýly, kóbik atqan Badamǵa kúmp berdi.

Qoltyǵynan shapshyǵan qyzyl qany at jalyn boıaǵan Shuno-Dabo kenet esin jıdy. Arǵy betke taıap qalǵan eken. Bunyń kelýin kútip jaǵada turǵan nemere inisi Qalden Serendi kórdi. Qolynda shoıyn basty shoqpary. Shuno-Dabo jantalasyp atynyń basyn keıin burǵysy keldi. Biraq sol sátte esinen qaıta tanyp ketti. Astyndaǵy aıǵyry qos aıaǵyn jar erneýine zorǵa ilindirip, arǵy betke shyǵa berdi. Sol sátte Qalden Seren de shoıyn shoqparymen Shuno-Dabonyń dál mańdaıynan qos qoldap kep urdy. Mıy burqyrap, basy kúl-talqan bop ushyp ketken noıannyń denesi at ústinen syrǵyp, surǵylt tolqynǵa kúmp etti. Kóbik atyp burqyraǵan asaý aǵys tirisinde qoly jetpegen qazaq jerine endi onyń óligin alyp ketti.

— Bar! Bar! — dedi Qalden Seren, surǵylt sýdy qyzyl qanǵa boıap aǵyp bara jatqan óliktiń syrtynan shoqparyn bilep, — kór endi altyn taqtan dámetip!

Sóıtti de kúnshyǵysqa qaraı shaba jóneldi. Ózen jaǵasynan uzaı bere, oǵan basqa bir noıan qarsy kezdesti.

— Shuno-Dabo bahadúrdi kórmedińiz be? — dedi ol. — Aty ásker sońynan shaýyp barady... Jaý qolynan qaza tappasa ıgi edi.

— Qaza tapsa estiler edi ǵoı, — dedi Qalden Seren. — Aty bos ketip bara jatsa, ózi qazaq arasynda qalǵan bolar...

Qalden Seren artyna burylyp qaramastan, atyn tebinip júrip ketti.

«Shuno-Dabo qazaq jerinde qalyp qoıypty» degen ańyz, mine, osylaı týǵan.

Bógenbaı batyr halqyn qan-josa etken qasynan, Qalden Seren óziniń Jońǵar taǵyna básekeles týysynan osylaı qutylǵan.

Tóbe basynda otyrǵan Bógenbaıdyń esine endi Buqar jyraý aıtqan bir áńgime oraldy. «Osy bizdiń Buqar shynynda áýlıe ǵoı!» dep oılady ishinen. Ol sonaý «Aqtaban shubyryndy» keziniń ózinde-aq: «Biz jońǵarlardy túbinde jeńemiz» dep edi. Sol aıtqany dál keldi.

Shuno-Dabo ólgen urys shynynda da, Jońǵar basqynshylarynyń qazaq qoldarynan myqtap toıtarys alýynyń basy edi.

Táýke handy óz kózimen kórgen Buqar jyraý birde joryqtan kele jatyp, buǵan:

— Esińde bolsyn, qurtamyn dep qylyshyn súıretip kelgen jaý, árqashan da ózine sol jerden ajal tabady. Halqy qoshtamaǵan ádiletsiz soǵys, túbi, Jońǵar qontaıshysynyń kúıreýimen bitýge tıis.

— Syban Raptannyń bul shabýylyn halqy qoldamaı otyr ma?

— Qoldasa, soǵystan olja tabam dep, bala-shaǵasyn shubyrtyp, bar jońǵar osy mańǵa kóshpes pe edi?.. Qazaq jerine qontaıshylarynyń dúmpýimen tek áskeri ǵana keldi... Biraq basqynshy ásker, qansha aıbarly bolǵanmenen, jat jerde uzaq ornyǵyp otyra almaıdy. Halqy jaqtamaǵan soǵys qashan da shapqynshylardyń kúıreýimen bitken. Bul — tarıh qaǵıdasy. Átteń ne kerek, el basqarýshy kúshtiler sol tarıhı sabaqty esterinen shyǵaryp alady. Basqany bylaı qoıyp, qazaq handarynyń keıbireýi bótenniń jerin basyp alam dep júrip, sol jat jerde qaza tapqan.

— Siz kimdi aıtyp otyrsyz? Sonaý kóne zamanda bolmasa, ózim es bilgeli qazaq áskeri bóten eldi shapty degendi estigem joq.

— Estimeseń men aıtaıyn, tyńda.

Bógenbaı qorjynyn shyntaǵynyń astyna sap, yńǵaılanyp jatty. Bul áńgime Jońǵar qolyn ańdyǵan bir úlken joryqta bolǵan. Jyraý Haqnazar han ólgennen keıingi hıkaıany bastap ta ketti.

— Er azbaı, el azsa — aıdyn kóldiń sýalǵany. El azbaı, er azsa — zor báıterektiń qulaǵany, — dep bastady Buqar jyraý qazaq eliniń uly shejiresiniń bir tarmaǵyn. — Báıteregiń qulasa — aǵash ornyna aǵash ósedi. Aıdyn kóliń sýalsa nemen tolar esesi? Er buzylsa da el buzylmasyn. Buzylǵandy túzetedi. Túzelmesin jer etedi.

— Táýekel sultan Abdolla hannan qashqan betimen, — dedi ol sózin jalǵap, — Talas ózeniniń boıyndaǵy Dýlat eline kelgen. Munda Esim sultannyń sheshesi, Shaǵaıdyń ózine ermeı qalǵan báıbishesi Balǵaıym Bıkeniń aýly bar edi. Sodan keıin Táýekel qaıyn jurty Qaraspandaǵy Qypshaqqa bardy. Odan Saraıshyqqa sapar shekti. Munda ámeńgerlik dástúrimen, Haqnazardan aırylsa da, áli de bolsa tolyqsyp otyrǵan Aqtorǵyndy toqaldyqqa aldy. Aqyry, adýyndy Balǵaıym Bıkeniń yqpaly júretin Jetisýdyń teriskeı óńirindegi Uly júzdiń rýlary men Noǵaıly, Qypshaq, Qońyrat bıleriniń qoldaýy arqyly arada úsh jyl ótkende Úlken Orda taǵyna han bop kóterildi.

— Qazaq eli Táýekeldiń ótken kúnásin keshirip, Úlken Orda tóńiregine shoǵyrlana bastady, — dedi Buqar jyraý. — Óıtkeni oǵan basyn qosar er kerek edi. Oıpatty tasqyn basqanda, ne ormandy órt alǵanda qasqyr men qoıan, buǵy men jolbarys apattan qutylmaq bop birge qashady. Qazaq eli ol kezde osyndaı jaǵdaıda edi. Jan-jaǵynan qaptaǵan jaýdan qutylýdyń joly — taǵy da tek bas birligi. Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, bir erdiń sońynan erý qajet bolatyn. Ondaı adam Abdolla jaǵyndaǵy ákesi Shaǵaıdan bólingen baq-dáýletke qaramaǵan er azamat Táýekel. Osylaı dep bekzadalar halyqty uǵyndyrǵan. Osylaı dep búkil týǵan-týysy, aǵa-inileri de dáripteıdi. Jalǵyz qaýip Shaǵaı bolsa, o da jaqynda dúnıe salǵan.

Bul kezde, árıne, Buhar hany Abdolla da tekke qarap jatpady.

Buharǵa qarsy kóterilgen eńbekshi jurtty qanǵa boıap, basty. Handyǵynyń ońtústigindegi Badahshandy, batysyndaǵy Qorasan, Gılán, Horezmdi ózine birjolata baǵyndyryp aldy. Shyǵys Túrkistanǵa attanyp, Qashqar men Jarkentti aıamaı shaýyp, kóp mal-múlikterin oljalandy. Endi aldynda Syrdyń orta jáne aıaq shenindegi qalalardy baǵyndyrý ǵana qaldy.

Osy eki arada Abdolla han men onyń balasy Ábdi-Mýmın arasynda bir handyqty ekige bólgen arazdyq qaýlap ketti. Abdolla han bolǵan kúnnen bastap, Ábdi-Mýmın búkil Balhyny meńgerip kelgen. Oǵan endi bul bılik az kórindi, búkil handyqty bılegisi keldi.

Sóıtip Buhara handyǵynyń kúshi ekige bólindi.

Osy jaǵdaı endi qazaq handyǵynyń kúsheıýine, Túrkistan saıasatyna tikeleı qatynasýyna kóp kómek berdi.

Sóıtkenmen de qazaq dalasynyń hali qıyndaı bastady. Qytaı boǵdyhany aıdap salǵan Jońǵar áskeri qazaq aýyldaryn shabýdy údetti. San túrli jaýyzdyq ádis qoldanyp, qytaı saıasatkerleri kóshpeli halyqtardyń arasyna ot jaǵyp, birine-birin aıdap salyp, olardyń shuraıly jerlerin ózine ala berdi. Ózara aıqaspen qaljyraýǵa aınalǵan bul halyqtar qytaıdyń tártipke qoıylǵan áskerlerine uzaq qarsylyq bildire almady. Qytaı aıdahary sozyla jyljyp, qazaq jerine tústi.

Al qubylasy men teriskeı jaǵynan dál qazir tónip turǵan qaýipti Táýekel han kórmedi. Túbi qytaı boǵdyhanymen, Jońǵar qontaıshysymen alysa qalar kún týsa, bul jaqtaǵy aıbarly kórshisi Rossıanyń keregi bolar dep oılady ol. Tipti Abdollamen soǵysqan kezde de orys patshasynyń tynysh jatqany qajet-aq. Osy jaǵdaılardy esepke ap, ol Túmenge óziniń nemere aǵasy Orazmuhammed batyrdy elshilikke jiberdi. Biraq Orazmuhammed Túmen qalasyna barǵan soń, osy qaladaǵy Máskeýge qarsy áreket jasap júrgen Noǵaıly bıleriniń tobyna qosylyp ketip, qolǵa túsken. Orys patshasy tutqyndardy aıdap Máskeýge alyp kelip, Noǵaıly eliniń bılerin ólim jazasyna buıyryp, «Djamshı ál-tarıhıdy» jazǵan Jalaıyr Qadir Álbı men Orazmuhammedti tiri qaldyrady. Orazmuhammedtiń ákesi Borıs Godýnovtyń qaramaǵynda biraz jyl qyzmet istep, patshaǵa eńbegi sińgen adam edi. Sol sebepten onyń balasyna tımegen. Al Táýekel han nemere aǵasy Orazmuhammedti bosatyp alamyn dep kóp árekettendi. Máskeý patshalyǵymen kelisim sóz de júrgizdi. Elshilik te jiberdi. Biraq patsha Orazmuhammedti bosatpady da jáne óltirmedi de. Aqyrynda orys jerine qýylyp baryp, qyzmetimen unaǵan Toqtamys hannyń nemeresi Qasym sultannyń aty berilgen Kasımovka (Karmek-SHahar) qalasyna Orazmuhammedti ámirshi etti. Endi Táýekel han tynysh jatqan jolbarystyń quıryǵyn basqysy kelmeı, Máskeý patshasy Borıs Godýnovpen til tabýǵa tyrysty. Buǵan Orazmuhammed te az járdem bergen joq. Qubylasy tynyshtalǵan Táýekel, ákesi men balasynyń arasyndaǵy óshpendikti paıdalanyp, Abdollaǵa qarsy soǵys ashpaq boldy. Árıne, soǵys ashýǵa handarǵa qashan da bolsa sebep tabylady, túbi Syr boıyndaǵy qazaq shaharlaryna týatyn qaýip osy han jaǵynan týady dep sengen Táýekel. Sodan keıin baryp, qazaq jerine kózin tikken Qytaı, Oırat handyqtarymen alyspaq boldy.

— Iassy shahary búl kezde Túrkistan shahary dep atalǵan. Táýekel hannyń astanasy da osy Túrkistan. Han saraıy Qoja Ahmet Iassaýı meshitiniń kúnshyǵys jaǵynda, qalyń baý-baqshanyń arasyna salynǵan. Kúıgen kirpishke san túrli boıaýmen áshekeılep jazylǵan quran súreleri, syrly ádemi órnekter. Ońtústiktiń ańyzaq ystyq jeli esh áser ete almas, qalyń qabyrǵaly keń bólmeler. Túrkistan han saraıy Samarqant pen Buhar patsha saraılaryndaı altyn kúmbezdi, aıbarly bolmaǵanmen, birkelki sypaıy, saltanatty.

Al qazir, jasyl tókken maıdyń sáýletine qaramaı, soǵysqa daıyndalǵan qala ádettegisinen bir túrli sýyq, yzǵarly. Jasaq jalǵyz Túrkistan ishinde ǵana emes, sonaý Qarnaq pen Sýkentten bastap, Túrkistan mańyndaǵy dıh, qyshlaqtardyń bárine de lyqyldap tolǵan. Aq Jaıyq, Esil, Nuradan kelgen jýan qonysh batyrlar, Jarkent, Aqsýdan da kelgen qytaıy qylysh bezengen jaýyngerler.

Keshe han keńesi bolǵan. Bul keńeste Táýekeldiń qaramaǵyndaǵy qalyń ásker úsh sapqa bólinip, Abdollaǵa kúsh jınaýǵa múmkindik bere aldymen Tashkentke, onan keıin Samarqantqa attanylsyn dep sheshilgen. Bul qalalardy alǵannan keıin baryp Buhar hanymen kelisim sóz júrgizilsin delingen.

Túrkistannan shyǵatyn áskerdiń basshylary árıne han tuqymynan bolmaq: oń qolyn Táýekeldiń inisi batyr Qudjek, sol qolyn qazir jıyrmaǵa jetken, jurt: «Eńseli boıly er Esim» dep ataı bastaǵan Esim sultan basqarmaq. Áskerdiń ortadaǵy kindik qolynyń týyn Táýekel han óz shatyryna tikpek. Osylaı úsh tisti ótkir aıyrdaı qalyń qol Tashkentti qorshamaq. Bundaı jaǵdaıda qandaı úlken shahar bolmasyn, tek óz kúshimen ǵana qarsylasa alady. Olarǵa syrttan járdem kelmeıdi. Al Abdolla áskeriniń deni jaldama ásker. San túrli ulttyń qanqumar, buzyq, tentekterinen qurylǵan. Bundaı jaldama áskerdiń ózinen kúshti kolǵa qarsy janqıarlyq kórsete qoıýy ekitalaı. Onyń ústine qala turǵyndary Buhar handyǵynyń aýyr alym-salyǵynan ábden jadap-júdegen. Buǵan shydaı almaǵan sharýalar qatyn, balasyn shubyrtyp qazaq dalasyna qaraı qashatyn. Abdollaǵa bir kezde qyzmet istep, Buhar jurtshylyǵynyń qandaı aýyr kúıde ekenimen jaqsy tanys Táýekel, Tashkent, Samarqant jataqtaryna: eger shaharlary buǵan kóshetindeı kún týsa, alym-salyqtan múldem bosatamyn dep ýáde berdi. Bu da qala turǵyndarynyń birigýine irtki saldy.

Jeńis óz jaǵynda bolatynyna kózi jetken Táýekel ǵıbadat bólmesine kirip, Aqtorǵynnyń tóseginde uıqysy qanyp shyqqan.

Biraq tańerteńgi asqa otyrar aldynda oǵan taǵy bir jaman habar jetti. Ol ózine serik adamdardyń birde-birin shaqyrtpaı, han saraıyna Jıembet jyraýdy alǵyzdy.

Tańerteńgi namazyn oqyp, shaıyn iship han saraıyna kelse, Jıembet jyraý esik aldyndaǵy baýda kútip otyr eken.

Táýekel ýázirine:

— Jyraý kirsin, — dedi.

Bul baıaǵy ustaı qalsań shoqtaı kúıip turǵan Jıembet emes. Túri solǵyn, otyzdan jańa asyp bara jatsa da qoıý qara saqalyna aq túse bastaǵan. Basyndaǵy bórki de jas kezindegideı qyp-qyzyl qyr túlkisiniń terisinen kómkerilmegen, surǵylt júndi Qarataý qarsaǵynyń pushpaǵynan jasalǵam. Ústindegi shekpeniniń de jaǵasy men jeńderi qyrqylǵan. Tek úkili dombyrasy ǵana jap-jańa. Sirá, han ordasyna Qazyqurttan jol shegerinde dombyrasyn ádeıi jańartqandaı...

Jıembet saraı jyraýy bolǵysy kelmegen. Ol İndir mańynan Qarataý tusyna kóship kelgenmen, han ordasyna anda-sanda ǵana qatynap turatyn. Kelgen saıyn Táýekel oǵan at mingizip, shapan japtyratyn. «Kelinniń betin kim ashsa, sol ystyq» degendeı, Táýekeldiń ózi qashqyn bolyp júrgen kezinde jas Jıembet onyń sońyna erdi. Noǵaıly jerinde Táýekeldi alǵashqy madaqtaǵan da osy Jıembet. Jyraýdyń odan basqa da Táýekelge kerek jeri bar.

Jıembet jyraý qyzyq adam. Ol Táýekel han bolǵan kúnniń erteńine joq bolyp ketti. Sońynan han jibergen qýǵynshylar, jyraýdy ári-beri izdep taba almaı qaıtqan. Sol Jıembetti eki jyl ótkennen keıin áldekimder qol-aıaǵyn qyl shylbyrmen matap, Táýekeldiń aldyna alyp keldi. Teksergen ýaqytta oqıǵa bylaı bolyp shyqty. Eline qaıtqan Jıembet Baıuly rýynyń ataqty bir shonjarynyń on jeti jasar Esenbıke atty qyzymen kóńil qosady. Astyndaǵy jalǵyz aty, qolyndaǵy eki shekti dombyrasynan bóten qalyń mal tóler qaıraty joq Jıembet İndir taýyna qyzdy alyp qashady.

Qansha ot aýyzdy, oraq tisti bolǵanmenen, jyraýdy ózine teń kórmeı baı jigitterin jiberip, qyzy men Jıembetti ustap ákeldiredi. Biraq jyraýdyń Táýekel hanǵa jaqyndyǵy baryn estigen qyz ákesi ata ǵurpyn buzǵan aqynyn ózi jazalasyn dep, qol-aıaǵyn baılap han aldyna alyp kelgen.

— Iá, sóıle jyraý! — degen, Táýekel kúrsinip Jıembetti kórisimen.

— Qol-aıaǵy baılaýly jyraý qalaı sóıleıdi? — dedi Jıembet hanǵa tesile qarap.

Táýekel jigitterine «bosat» degen ısharat bildirdi.

Bosanǵan Jıembet keregege súıeýli turǵan han dombyrasyn alyp, shyrqaı jónelgen:

«Úsh aı toqsan kezinde

Qaq kóktemniń kezinde

Qoshqar menen býra mas,

Aıǵyr menen buqa mas.

Jas boljamy jetkende

Qyzdar menen jigit mas —

Sol mastyqtyń jónimen

Aldyńa kelgen men bir jas, —

Kesseńiz, hanym, mine bas!»

Sonda Táýekel ezý tartyp:

— Qyz ben jigit ekeýi de aıypty eken, ekeýi de jastyqqa mas bolǵan eken, degen qyz ákesine qarap, — eki balańdy birdeı dúrelep, baıeke, elge jaqsy at ala almassyz, bolǵan is bolyp qalǵan eken, bulardy aıyrǵanmen, synǵan tobataı qaıta bútindelmes. Bir jolǵa kúnásin keshirińiz.

Jazadan qutylǵanmen baıdyń ashýynan seskengen Jıembet súıgen jary Esenbıkemen İndir jaǵyna barmaı, Qazyqurt mańyndaǵy el arasynda qalyp qoıǵan. Ol toı-dýmanda tek jarlynyń joǵyn joqtap, halyqtyń súıikti jyraýyna aınalǵan. Keshe han keńesi kezinde Ústirt jaǵynan Táýekelge kómekke kelgen Kishi júzdiń shaǵyn qolynyń ishinde Jıembet jyraý da bar degendi Táýekel estip qalǵan. El aralaǵan aqyn, jyraýdan qaramaǵyndaǵy jurttyń ózine degen oıyn, alǵysyn, qarǵysyn bilip turý handardyń qashannan bergi ádeti. Osy dástúr boıynsha «halyq qulaǵy, kózi» dep sanalatyn jyraýdy ózine shaqyryp, joryq aldynda jurt ańysyn bilgisi keldi.

Amandasyp bolǵannan keıin Táýekel:

— Sóıle, jyraý! Bizdiń joryǵymyz jaıynda el-jurtyń ne dep jatyr? — dedi.

— Qýanyshty el-jurtty kórmedim...

— Aıta ber, jyraý.

— Bizge bóten eldiń jeri kerek emes dep jatyr jurtyń. Buhar, Samarqantty alamyz dep — halyqtyń qanyn tógý qıanat, han men sultandardyń bul ádiletsiz joryǵyn qostamaýymyz kerek. Alda-jalda Tashkent, Samarqanttaǵy han saraılary kerek bolsa, sultandardyń ózi baryp soǵyssyn deıdi halqyń. Rasynda da, Táýekel han, sen jaqsylyqqa bastap otyrǵan joqsyń. Sońyńnan jurt erse, óz elin, óz jerin qorǵaımyn dep erdi. Al sen... Bul búlinshiliktiń aıaǵy nege baryp soǵatynyn bilesiń be? Endi ózbek qalalary ǵana órtenip qoımaıdy, qazaq dalasyn da órt alady!

Han sup-sur bop ketti, biraq syr bergen joq.

— Aıtaryń bolsa taǵy aıt!

— Qys uzaqqa sozylsa mal qyrylady, han ıem. Dalada ıin-tiresken shópti shabýdyń ornyna, er azamattaryń soǵysqa attanǵaly jatyr. Budan jurtyńa qandaı paıda bar?

— Aıt, aıta tús, jyraý!

Jıembet kilt toqtady.

— Joq, men boldym, — dedi. — Sen buıyrsań da han ıem, bul sózdi aıtyp júrgen adamdardyń atyn men saǵan estirtpeımin.

— Estirtip qajeti joq, — dedi Táýekel ezý tartyp, qazir olardy óz kózińmen kóresiń... Sózderin óz qulaǵyńmen estısiń...

— Sosyn!?

— Olardyń kúmándanýy durys pa, tóreligin óziń aıtasyń...

Táýekel esik aldyndaǵy kúzetshilerge ısharat etti. Sol sátte esiktiń ar jaǵynan shynjyrdyń shyldyrlaǵan úni estildi.

Azdan keıin on shaqty kúzetshi qorshaǵan eki batyr úıge kirdi. Aıaq, qoldary kisendeýli. Jıembet jyraýdyń júregi oınaı jóneldi. Bul ataqty egiz jigit Qıaq pen Tuıaq edi. Jaqynda ǵana han ekeýin myń basy etken. Táýekel Aq Ordanyń qaldyǵyn jınap, qazaq handyǵyn qaıta qurǵanǵa deıin, ekeýi de oǵan aıanbaı qyzmet etip kelgen. Táýekel Qıaq batyrǵa ómir boıy boryshty da edi. Sóıtken qos batyr, mine, endi han aldynda aıypty bop, kisendeýli tur.

Joryq aldynda halyq arasynda senimsizdik týǵyzyp, álgi sózdi aıtyp júrgen erleriń, mine, mynalar, — dedi Táýekel, — «Qum jıylyp tas bolmas, qul jıylyp bas bolmas» degen de, mine osy! Qan maıdanda qan tógilse tek quldardyń ǵana qany tógile me? Aıqasta ajal qarasyń ba, tóresiń be, tańdap jatpaıdy. Qan tógilmeı handyq qurýǵa bolady degendi kim aıtqan?!

Jıembet bar syrdy birden uqty. Eńgezerdeı kúzetshilerdiń ortasynda shoqtyǵy anaǵurlym bıik qos batyr tapjylmaı tur. Qol-aıaqtary kisendeýli. Sonda da tákappar bastaryn tómen ıer emes. Osyndaı uly joryqtyń aldynda Qıaq pen Tuıaq sekildi halyqtyń súıikti batyrlaryn birjolata qurtyp jiberýge Táýekeldiń de kóńili daýalamaǵan.

Han ısharat etti. Kúzetshiler úıden shyǵyp ketti. Sonda ǵana Táýekel:

— Eger senderdi burynnan bilmesem, sózderińnen Abdollanyń altyn aqshasynyń syldyry estiledi der edim... — dedi qos batyrǵa renjı qarap.

— Bizdiń myna aqylsyz bastarymyzdy birden aldyryp tastamaǵanyńyzǵa raqmet, taqsyr han, — dedi Qıaq batyr. Onyń daýsynan mysqyl bilindi.

— Basymyz alynbaı qalady dep qoryqpańdar! — dedi Táýekel kekesin sózge kekesin jaýap qaıtaryp. — Áıtse de, Abdollaǵa nege sonsha jandaryń ashı qaldy. Qıaq? Sony aıtshy?

— Biz qazaqpyz, han nem.

— Iá?

— Qazaq bolǵanda jaı qazaqpyz. Bizge basqanyń jeriniń múlde keregi joq.

— Al Abdollaǵa she?

— Kelip kórsin. Bizdiń shaharlarymyzdy alamyn dep eki ret keldi emes pe, odan ne shyqty? Ony óziń de bilesiń. Al bizge basqa eldiń qalasynyń keregi joq. Muny jalǵyz biz emes, qaramaǵyńdaǵy barlyq jurt aıtady.

— Dáshti Qypshaq eliniń joryqtaryn umyttyń ba, Qıaq batyr? Elimizdiń erligi kóne jyrlardyń berinde de aıtylǵan. Ata-babamyzdyń atyn estigende, sonaý Stambýl, Rým dirildegen!

— Ol handardyń jyry, han ıem.

— Al ataǵy she?

— Ol handardyń ataǵy, han nem!

— Bárin bizge bergende, ózińe ne qaldy?

— Ata meken jerim qalady! Oǵan qosa sonaý meniń qarasha úıimniń janynda jaıylyp júrgen elý qoı, tórt túıe, jaýǵa shabar bir júırigim qalady! So da jetedi maǵan. Al eger jut kelip, sol kún kórisimnen aırylsam, meniń úı ishimdi esh hannyń ataǵy ashtyqtan alyp qala almaıdy. Tipti qos múıizdi Eskendir Zulharnaıynnyń ataǵy da!

— Al Tuıaq batyr, sen ne deısiń?

— Bizdiń bárimizdiń tilegimiz bir. Ózbektiń de, qazaqtyń da, qyrǵyzdyń da. Tashkentte jaqyny joq Túrkistan turǵyndaryn kezdestire almaısyń. Óz kúnin ózi ázer kórip júrgen Buhar ustasyn jalǵyz atty Tuıaq baryp shapqanda ne tabady?

— Tek Buhar ustasyn ǵana shabamysyń? Qolyńdy qyshytyp júrgen han saraıyn da tonaısyń ǵoı.

— Odan maǵan ne tıedi? Han saraıynyń múlki — handardyń úlesi...

Hannyń jarylyp kete jazdap ashýlanǵanyn Jıembet jyraý kórip tur.

Táýekeldiń betinen qany qashyp, otty kózi ushqyn atady.

— Soǵys bola ma, bolmaı ma, ony sender emes, han sheshedi, — dedi. — Tek mynaǵan ǵana jaýap berińdershi. Tashkentte de týysymyz bar dedińder ǵoı jańa. Al sol Tashkentten qazaq jerine júzdegen adam nege qashady?

— Ol jaqta bir kedeıdiń terisin eki ret sypyrady, al munda...

— Toqtama, aıaǵyna deıin aıt!

— Al munda bir jarym ret qana! — dedi Qıaq batyr, hannyń betine tike qarap.

— Umytpaspyn bul sózińdi, batyr, — dedi Táýekel yzadan tunshyǵa, — jaraıdy, bul jaıynda taǵy da sóılesermiz. Tek sender maǵan mynany aıtyńdarshy... Tashkent joryǵyna barmaı-aq qoıyndar. Sonda Buhar ámirshisiniń quldyǵynan qutylamyz dep bizdi kútip otyrǵan aǵaıyn-týystaryńnyń úmitin satqandaryń ba, qalaı bolǵany?..

Mundaı suraqty kútpegen qos batyr birden jaýap taba almaı qysylyp qaldy.

— Árıne, biz olarǵa járdem berýge tıistimiz... — dedi Qıaq kúmiljı.

— Báse, solaı shyǵar! Tashkentti alsaq, Abdolla hannyń shaharlarymyzǵa shabýyl salatyn qalasy qalmaıdy. Kórdińder me, bul joryqtyń ne úshin kerek ekenin? Já, boldy endi, batyrlar... Baryńdar... Tezirek Tashkent joryǵyna daıyndalyńdar.

Táýekel kúzetshilerdi shaqyryp alyp, eki batyrdyń aıaq-qoldaryndaǵy kisenderdi alýdy buıyrdy. Qıaq pen Tuıaq hanǵa lám-mım dep til qatpaı, qur bastaryp ıip tájim etti de, úıden shyǵyp ketti.

— «Qıly-qıly zaman bolar» degen mine, osy — dedi Táýekel Jıembet jyraýǵa burylyp. — Burynǵydaı emes, han qaramaǵyndaǵy adamdaryna: «Joryqqa birge júrińder» dep ótinetin kúıge jetti...

— Áıtse de, álgi ekeýin durys bosattyń, han ıem.

— Tashkent joryǵyna olar attanady, — kenet, onyń júzi taǵy surlanyp ketti, — sodan keıin jolyma bóget bolyp kórsin! Abdollanyń maǵan oılaǵan qastyǵyn ómir-baqı umytpaspyn. Samarqantyn da, Buharyn da alamyn! Balqy men Hıýaǵa da baramyn! Abdollany úrim-butaǵymen birge, tabanymnyń astyna salamyn. Moınyna arqan baılap Buhardyń o sheti men bu shetine súıretip ótem. Aqsaq Temirdiń týy jelbiregen Samarqant pen Buharda Aq Ordanyń aq týyn jelbiretem! Bar álemge ataǵymdy shyǵaram!

Eki ıyǵyn kere, ornynan qalaı turyp ketkenin Táýekel ózi de sezbeı qaldy. Kózi sál jumylyp ketken. Ne aıtyp, ne qoıǵanyn biler emes. Aýzy aq kóbiktenip, bir qolyn joǵary kóterip, tunshyǵa sóılep tur! Álden ýaqytta ózine tiksine qaraǵan jyraýdyń kózine kózi túsip ketip kilt toqtady.

Aq Orda hany sozyla baryp ornyna otyrdy.

— Kókeıkesti armandarymnyń aýzymnan shyqqany shoshytqan joq pa seni, jyraý?

Jıembet basyn shaıqady.

— Joq. Tek bul keseldi saǵan dál osylaı tym erte keledi dep oılaǵan joq edim.

— Qandaı kesel?

— Han keseli... Tym erte keldi. Sońyra-aq kelse tógiletin qan da az bolar edi, han ıem...

Eki jaq Tashkent shaharynyń kúnbatys tusynda kezdesti. Abdolla han alpystan asqanyna qaramaı aq boz atyn oınaqtatyp, qan maıdanǵa ózi shyqty. Bul aıqasta Ábdi-Mýmın qatysqan joq. Ol óziniń áskerin Balqy shetinde ustap qaldy. Qazaq qolynan eki ese kem Abdolla lashkarlary barynsha erlik kórsetti. Bul kezdegi olardyń eń senimdi qarýlary Tashkent shaharlarynyń eń bıik qamalynyń ústine ornatqan «Qara býra» zeńbiregi, byqyǵan qazaq qolyna ajal tasyn jaýdyra bastady. Qazaq áskeri shydaı almaı keıin shegindi. Dál osy mezgilde Tashkent shaharyndaǵy burynǵy Babasultan jaǵyndaǵy kóp turǵyndar qalanyń túkpirindegi temir qaqpany ashty. Osy qaqpadan kirgen Qıaq pen Tuıaqtyń eki myń áskeri shahar ishindegi Abdolla qolyn kúl-talqan etip, eski qamal ústindegi katar turǵan tórt «Qara býra» zeńbiregin qıratty. Keıin sheginýge aınalǵan Táýekel han áskeri qaıtadan shabýylǵa shyqty. Esim men Qudjek sultannyń eki búıirin ala, qıalap shapqan jaýyngerlerinen qorshaýǵa túsip qalady ekenbiz dep seskengen Abdolla áskerine keıin sheginýge buıyrdy. Sol-aq eken, «jaý qashty» dep soıyl, shoqpar ustaǵan qalyń qazaq lap qoıdy. Budan buryn betine jan qaratpaǵan, qorasan quryshyna bólengen Buhardyń ataqty lashkarlary, búkil Orta Azıaǵa áıgili Ubaıdolla, Asfandıar, Ábdi-Latıf, Hodja-Kýlı-qushbegi, Qudaıberdi jasaýyl, Qulbaba-kúkiltash sekildi ásker qolbasshylarynan aırylyp, tym-tyraqaı shegine bastady.

Áli de bolsa lashkarlaryn toqtatam dep áýre bolyp, jasaqtarynyń orta sheninde júrgen Abdolla hanǵa kenet áldekim saýyt buzar jebesin jiberdi.

Aralary sadaq oǵy jeterdeı jerde emes, alys edi. Sóıtse de ysqyra ushqan jebe «jettim be saǵan da» degendeı, eki qabat tor saýyttan ótip Abdolla hannyń qaq búıirinen kep qadaldy. At ústinen qulap bara jatqan handy kúzetshi jigitteri qaǵyp alyp, jaý qolyna túsirmeı áketti. Endi Abdolla áskeriniń áli de bolsa jaýyna tótep berip júrgen toptary qarsylasýyn qoıyp, attarynyń basyn Buharǵa qaraı burdy.

— Maǵan oq atqan sol jigit. Tek sonyń ǵana oǵy meniń saýytymdy buzyp óte alady, — dedi qansyrap jatqan Abdolla.

Iá, dál Abdollaǵa arnap kók qurysh saýyt buzar oǵyn Saıram aıqasynan beri saqtap kelgen Qıaq batyr edi. Bu da uzaq kútken armanyna jetti.

Qazaq áskerleri osy qarqynymen, tasyǵan ózendeı, joldarynda kezdesken bógetterdiń byt-shytyn shyǵaryp, Aqsaq Temirdiń ordasy Samarqantty aldy. Budan eki júz jyl buryn búkil álemdi titiretken Aqsaq Temir kóregen Altyn Orda astanasy Saraıǵa qandaı aıbarmen kirgen bolsa, endi sol Altyn Orda handarynyń urpaǵy Táýekel han, sary altynmen qaqtaǵan er-turmandy súlikteı qara arǵymaǵyn oınatyp, sondaı aıbarmen Samarqantqa kirdi. Qoja Ahmet Iassaýı, Qoja Nahshbandı meshitterin saldyrǵan álem ámirshisi Aqsaq Temir gúldeı jaınaǵan Saraı shaharyn, bir kezde Batyı men Berke turǵan Gúlstan saraılaryn jermen-jeksen etip qıratsa, kóshpeli elderdiń áskerin basqarǵan Táýekel han Samarqant shaharynyń birde-bir kirpishi búlinbesin dep jarlyq berdi. Bunysy Táýekeldiń bolashaq urpaqtyń qarǵysynan qoryqqany emes-ti. Buhar handyǵyna qarsy shyqsa da, qazaq eli Samarqant, Buhara, Hıýa, Horezm shaharlaryn pir tutatyn. Onyń saltanatty saraılaryn kórgende, kórikterine tań qalyp, jas baladaı qýanatyn. Táýekel han sońynan ergen osy halyqtyń rýhanı sezimine qarsy shyǵyp, ony ózine óshiktirgisi kelmedi. Sol sebepten Samarqanttyń altyn kúmbezdi saraılary aman qaldy.

Álemdi titirentken Aqsaq Temir ámirshi zıraty «Gór ámirdiń» qasynda, ózimen birge alyp júrgen syrly han taǵynda qazaq dalasynyń ámirshisi Táýekel otyr. Kúnshyǵys jaǵyndaǵy Ulyqbek munarasynyń ústinde jylqy quıryǵynyń qos ýys qyly baılanǵan Aq Ordanyń aq týy jelbireıdi. Han janyna Esim, Qudjek, taǵy solar sekildi sultan, bı, batyr, aqsaqaldar birinen soń biri kelip, tájim etip jatty. Han kózi áldekimderdi izdep, aqyry qalyń top myrzalardan shetteý turǵan Qıaq pen Tuıaqty taýyp aldy.

— Jaýdy jeńýge tetik bolǵan, mine mynaý qos bóri, — dep Táýekel Qıaq pen Tuıaqty kórsetti. — Jaýǵa bular ash búrkitteı shúıildi, kókjal qasqyrdaı shapty! Buhar maralynyń tósin qanjardaı tyrnaǵymen jyrtqan qandy kóz barystaı, jaý shebin kúl-talqan etti!

Han ısharatymen bul ekeýine ýázirleri oljaǵa túsken qazynadan Buhardyń eki asyl qanjaryn ákep berdi. Saptary som altynnan, betine eń qymbat gayhap tastar ornatqan. Ústerine jaǵasy bulǵyn, altyn zerli Buhar shapandaryn japty. Aldaryna baqtrı tuqymdas eki aq boz arǵymaq tartty.

— Aq Orda — senderden budan da zor erlik kútedi! — dedi Táýekel. — Qandaı tilekteriń bar, aıtyńdar? Bárin de beremin!

Sózge jaqyndaý Qıaq batyr sál alǵa shyǵyp tizesin búkti.

— Bizdiń qaramaǵymyzdaǵy eki myń jigittiń kópshiligi malshy-eginshi... İshterinde temir ustasy, aǵash sheberleri de bar. Solarǵa elge qaıtyp, óz sharýalaryna kirisýge ruqsat etińiz, taqsyr han.

Qaradan týsa da Qıaq batyrdyń daýsy tegeýrindi shyqty, qulaqqa urǵan tanadaı tyna qalǵan tynyshtyqta, jurt yzalana qalǵan han tisiniń shyqyr ete túskenin ap-anyq estidi.

Buhar hany Abdolla búl kúnderi oq tıip jaralanǵan jolbarysqa uqsaıtyn edi. Han Buhar, Hıýa, Balqy, Qorasan túgil, ózine baǵynyshty jerdiń bárinen ásker jınaýdy buıyrǵan. Bir aı ótpeı san jetpes qalyń ásker Samarqant pen Buhardyń ortasyndaǵy Zeravshan jaǵasyna shatyrlaryn tikti. Bir kúni, jarasy áli jazylmaǵan Abdollaǵa búlik shyǵaryp júrgen balasy Ábdi-Mýmın keldi. Shatyrǵa kire tize búgip otyra qaldy.

— Seniń júregińe jara salǵan meniń bir bilmestigimdi keshir, áke, — dedi. — Búginnen bastap eń adal ulyń bolamyn. Mine nan, mine quran, budan bylaı qaraı seniń aıtqanyńdy eki etpeımin!

Abdolla han shyn qartaıǵan bolýy kerek, kózine jas aldy.

— Qartaıǵanymda jalǵyzymdy kórsetip, qatesin keshirýge múmkindik berdiń, alla taǵala, munyńa da shúkirshilik, — dedi ol shyn júrekten. — Murager jalǵyzym qasymda, bar tilegim oryndaldy, qazir ólip ketsem de armanym joq!

Buhar sekildi qasıetti handyqty basqarýda qandaı joldar, qandaı syrlar baryn kári han ulyna uzaq jyr etti. Qupıa syrlar da az emes eken. Sodan keıin baryp sharshap ketken han ulynan anandaı jerde turǵan qumyradaǵy júzim shyrynyn quıyp berýdi surady. Uly ákesiniń ótinishin oryndady. Sál buryla turyp, júzim shyrynyn kesege quıyp ákep berdi. Alla taǵala onyń jańa ǵana «qazir ólip ketsem armanym joq» degen tilegin oryndaǵysy kelgen bolýy kerek, balasy bergen shyryndy ishisimen, Abdolla han qyryldaı berip jastyqqa shalqasynan tústi. Ábdi-Mýmın ákesiniń betine tesile qarap, uzyn, jińishke saýsaqtarymen kózin japty. Sodan keıin keseniń túbinde qalǵan shyryndy shatyrdyń bir buryshyna quıyp, ornyna aparyp qoıdy. Dalaǵa shyqqan soń «uıyqtap ketken handy oıatpańdar» dep buıryq berdi de, áskerine qaraı aıańdady.

Tek kesh taıanǵanda ǵana kúzet bastyǵy han shatyryna kirdi. Jastyq ústinde shalqasynan jatqan Abdollanyń betine kózi túsip ketisimen ón-boıy dir ete qaldy. Búkil álemge aıan sál ezý tartyp kúlimsireıtin ısharaty ezýinde. Taǵy da bireýge ólim jazasyn aıtyp jatqandaı.

O dúnıege sapar shekken ákesiniń janyna Ábdi-Mýmın birinshi bop keldi. Saqalynan jasy sorǵalap otyryp, uzyn saýsaqtarymen ákesiniń ezýindegi kúlkisin ýqalap ketirdi. Ámirdiń neden ólgenin bilýge shaqyrǵan Buhardyń ǵalym dárigerleri «Patshanyń patshasy Abdolla júreginiń kenet toqtaýynan qaıtys bolǵan» degen qorytyndy shyǵardy. Sóıtkenmen, qalyń buqara arasynda «balasynyń aýrý ákesine bergen júzim shyryny» jaıyndaǵy qaýeset sózder de tarap jatty.

Páýeskege jegilgen segiz qara at Abdollanyń pyraǵyn Buharǵa alyp keldi. Qasıetti dinı Buhardyń myńdaǵan meshitiniń qasyndaǵy mınaretterden myńdaǵan ıshan, moldalar alla taǵaladan Abdollanyń kúnálaryn keshirýin surap, shahardy azan-qazan etip basyna kóterip azan shaqyrdy. Eki kúnnen keıin Abdollanyń tabyty Qoja Nahshbandıdyń ataqty mazarynyń tas edenine qoıyldy. Bul hrıstıan esebi boıynsha 1598 jyly, al hadjırı esebi boıynsha 1006 jyly boldy. Erteńine Buhar taǵyna Muhammed dininiń jańa qorǵanshysy, mártebeli Ábdi-Mýmın ámir kelip otyrdy...

Samarqantty alǵan Táýekel qaraly Buhardy shabýdan qudaıdan qorqyp bas tartqan joq. Mundaı syltaýdy sol kezdegi tarıhshylar oılap tapqan-dy. Hannyń Buharǵa attanbaýyna sebep bolǵan Qıaq pen Tuıaq batyrlardyń jóne solardyń sońynan ergen jurttyń qylyǵy edi. Samarqant shaharyn alý toıy bitisimen, qos batyr ózderiniń jigitterin ertip keıin qaıtqan. Ózge qazaq batyrlary basqarǵan áskerdiń kóbi bulardyń sońynan erdi. Jaýyngerler jat elge baryp qala tonaǵannan góri, elderine qaıtyp, qatyn-balalaryn asyraǵanyn jón tapqan. Yrqyna kónbegen jandardy jazalaýǵa Táýekeldiń batyly barmady. Óıtkeni sheginýshiler tym kóp edi. Kópke topyraq shasha ala ma, aqyry Samarqanttan ketýge buıryq berdi.

Tashkentte de qazaq atty áskeri kóp kidirgen joq. Bulardyń kópshiligi kóshpeli rýlardan bolǵandyqtan qys qystaýǵa, jaz jaılaýǵa shyǵý kerek ekenin jadylaryna ustap, aýyldaryna jetkenshe asyqty. Táýekel hanǵa shahardyń qaqpasyn ashqan Tashkent turǵyndarynyń arasynda da kúńkil kóbeıe bastady. Han ýádesin buzyp, jeńilgen qalaǵa salǵan salyǵy buqaraǵa aýyr tıgen.

Al salyqsyz soǵysty júrgize almaıtynyn bilgen Táýekel osylaı isteýge májbúr bolǵan. Táýekeldiń búl áreketine qarsy topty basqarýǵa Abdollanyń jaqyn týysy Hazretsultan múftı kirisken. Ábdi-Mýmın de tyńshylary arqyly Tashkent turǵyndaryna alym-salyqtan múlde bosatamyn dep ótirik ýáde berip, jańa byqsyp jańa bastaǵan halyq narazylyǵyn úrleı túsken. Táýekel ári oılap, beri oılap Túrkistanǵa qaıtýdy jón kórdi. Óz ordasyna kelgennen keıin Tashkent ýálıetinde ne bolyp jatqanyn tek alystan baqylap qana otyrdy. Keı jaǵdaılarda bolmasa, Tashkent isine kóp kirispedi.

Alty aı ótpeı, tóseginde uıyqtap jatqan Ábdi-Mýmındi buharlyqtar baltamen shapqylap óltirdi. Ábdi-Mýmın Shaıbanı urpaǵynan shyqqan eń aqyrǵy Buhar hany edi. Osymen Buhardaǵy Shaıbanı úrim-butaǵynyń handyq joly aıaqtaldy. Endi Buhar hanynyń altyn taǵyna Astrahannan qashqan handardyń biriniń tuqymy Jarmuhammed otyrdy...

Iá, ákesin óltirgen handardy jazmysh ońdyrǵan emes. Jánibekti óltirgen Berdibekpen Batyı urpaǵynyń Altyn Ordadaǵy handyq dáýiri bitken. Ulyqbekti óltirgen Latıf pen Aqsaq Temir urpaǵynyń Samarqanttaǵy handyǵy aıaqtaldy. Mine, endi sondaı jaǵdaı Buhardaǵy Shaıbanı urpaǵyna da týdy...

Táýekel hannyń da kútkeni osy kezeń edi. Oǵan Jıembet jyraý «han keseline» ushyraǵan ekensiń dep durys aıtqan. Biraq Táýekel mundaı soǵysta halyqqa senýdiń qıyn ekenin túsingen-di. Halyq óz jerin qorǵaǵanda tabandy da, kúshti de. Al basqa eldiń jerin tartyp alý úshin soǵysyp kórshi, eń erjúrek degen batyrdyń ózi tireginen aırylǵandaı, bosańsı qalady. Onyn ornyna jaýyń on ese kúsheıe túsedi. Osyndaı jaǵdaı Samarqanttan tabylǵan bir kóne kitapta da aıtylǵan. Óz jeri — ásker kúshiniń móldir bulaǵy.

Osyny bile tursa da Táýekel han taǵy joryqqa daıyndaldy. Onyń qolyndaǵy áskerine qyrǵyzdan shyqqan baı-manaptardyń jasaqtary men ońtústik Qashqardyń hany Ábdirashıttyń jaýyngerleri qosyldy. Barlyǵy júz myń ásker, Samarqant pen Buharǵa attandy. Biraq endi bularǵa eshkim shahar qaqpasyn ashqan joq. Turǵyn el kele jatqan áskerden azyq-túlikti, miner atqa degen shóbin jasyrdy. Barlyǵyn kúshpen alýǵa týra keldi. Mundaı jaǵdaı áskerdiń tártibin buzady, álsiretedi.

Áıtse de qumyrsqadaı qaptaǵan qalyń qol alǵashqy qarqynymen Tashkentti, Samarqantty aldy. Endi Buhardyń ózin qorshady. Betpe-bet ashyq maıdanǵa shyǵýǵa kúshi jetpeıtinin sezgen Jarmuhammed han Buhar shaharynyń eski bekinisine kirip alyp, qarsylyq kórsetti.

Osyndaı birin-biri ańdyǵan urys jıyrma kúnge sozyldy. Sóıtkenshe shildeniń sarsha tamyz ystyǵy keldi. Sol jylǵy jaz, Maýrennahr jerinde óte ystyq boldy. Tóbeden kúıdirgen kún men kúngeı jaqtan ańyrap soqqan ańyzaq jelden, onsyz da shóbi shamaly Buhardyń jeri kúıgen quıqadaı taqyrǵa aınaldy. Kúnniń ystyǵynan qara jerdiń ózi shatynap jaryla bastady. Tebinge úırengen qazaqy jylqy qabyrǵalary yrsıyp, ázer júretin halge jetti. Aqyrǵy eki júz jyldyń ishinde jat jerde soǵysyp, basqa eldiń qamalyn alyp úırenbegen, qazaq, qyrǵyz, uıǵyr sypaılary, bul soǵystyń ózderine tipti kerek emes ekenin endi túsinip, kúńkildeı bastady. Onyń ústine kúnniń ystyqtyǵynan ásker arasynda ish aýrý paıda boldy. Endi qazaq sypaılary Buhardy alýdan góri, ózderiniń eli qalǵan teriskeı jaqqa telmire qaraýdy shyǵardy. Baıaǵy Qıaq aıtqan kúıge jetti. Táýekel han Buhar mańyndaǵy eldi únemi talap, osynshama áskerdi qorektendirýdiń qısyny bolmaıtynyn uǵyp, amal joq keıin sheginýge buıryq berdi. Qazaq áskeri Samarqantqa kelip bekindi. Bul kezde Hıýadan qalyń áskermen Jarmuhammed hannyń inisi Baqımuhammed sultan kelip, Buhar áskerine qosyldy. Endi eki jaqtyń kúshi teńdesip qaldy. Birde buharlyqtar, birde túrkistandyqtar jeńip, Samarqant túbindegi aıqas bir aıǵa sozyldy. Osyndaı bir túngi urysta Táýekel han qatty jaralandy. Kúni kúıip turǵan Maýrennahr jerinde jaz boıy soǵysyp ábden júdegen qazaq áskeri amalsyz Samarqantty tastap, Tashkentke kelip bekindi. Bul arada da urys saıabyrlaǵan joq.

Táýekel hannyń hali qıyndaı tústi. Jarynyń aýyr jaraly ekenin estisimen, bir top nókerimen Aqtorǵyn hanym da jetti.

Kúshti kezinde serik bolǵan odaqtastary endi muny jalǵyz tastap ketti. «Jalǵan dos kóleńke tárizdi, kún ashyqta janyńnan qalmaıdy, aspandy bult torlasa qasynda bolmaıdy» degenniń ne ekenin Táýekel endi túsindi. Sonda ǵana baryp ol ózine ermeı qalǵan qazaq batyrlaryn esine aldy. Degenderine kónbegenine ókindi. Bul kezde Buhar áskeri Tashkentti tastaı etip qorshap bolǵan. Túrkistanǵa baratyn eń sońǵy jol da úzilgen. Al Táýekel hannyń janynda eń senimdi dostary men Aqtorǵyn ǵana qaldy. İsik ýyty búkil denesine jaıylyp bara jatqan Táýekel, kenet jastyqtan basyn kóterdi.

— Bul ne shý? — dedi ol elegzı.

— Jaý áskeri biz turǵan bekiniske atoı salyp jatyr.

Buhardyń qalyń áskeri qalany alyp bolyp, Táýekel han men onyń serikteri bekingen eń aqyrǵy qorǵandy shabýǵa shyqqan-dy. Qorǵannyń taqa bıik emes qabyrǵalaryna baspaldaqtar qoıyp, ústine kóterilýge tyrysyp jatqan. Jaý keı jeriniń qabyrǵalaryn buza bastaǵan. At ústindegi urysqa úırengen qazaq jaýyngerleri endi jaıaý soǵysýǵa májbúr boldy. Bul olarǵa jeńil tımedi. Jeńýge aınalǵan jaý áskeri han jatqan saraıǵa jaqyndaı berdi. Syrttaǵy shý údeı tústi.

— Ne boldy? Ne bop qaldy? — dedi esi bir kirip, bir shyǵyp jatqan Táýekel han.

Dál osy sátte esik sart etip shalqasynan ashyldy da, úıge eńgezerdeı bir batyr kirip keldi. Ústi shań basqan qan-qan.

— Biz seni áketkeli keldik, — dedi kirgen kisi.

Sóıdedi de batyr jigit jerge sylq etip qulap ketti.

Ornynan súıretile turyp, Táýekel jigittiń betindegi shynjyr tordy ashty. Qıaq batyr eken.

— Seni alyp ketýge keldik, — dedi ol kezerip ketken ernin ázer qımyldatyp, — jat jerden tezirek ketýiń kerek...

— Basqa elge tıme, óz basyńa óziń jetesiń dep ediń, Qıaq batyr, aıtqanyń keldi, — dedi Táýekel. Sosyn ol da Qıaq batyrdyń ústine qulap tústi. Dál osy sátte Qıaq batyr da aqyrǵy ret yshqynyp, demin bir aldy da, o dúnıege júre berdi.

Sóıtip bir kúni, bir mezette týǵan eki batyr bir kúnde, bir mezette o dúnıege sapar shekti. Sultan tuqymynan shyqqan Táýekel artyna alty áıeli men segiz balasyn qaldyrdy. Iran, túrik, orys ádebıetterinde Táýekel han degen aıbarly atyn qaldyrdy. Al sol hanmen birge ómir súrgen, quldan shyqqan Qıaq batyr, eli-jeri úshin únemi joryqta júrip, elýden asqansha bul dúnıeniń rahatyn kóre almaı ketti.

Osyndaı myńdaǵan belgisiz batyrlardyń arqasynda qazaq eli san jantalasta jeńip shyǵyp, ǵasyrlar boıy ózin aman saqtap keldi...

Qazaq jerinen Tuıaq batyr men Kishi júzden shyqqan Jolymbet batyr basqaryp kelgen qalyń qol jetisimen, Buhar áskeri sál keıin shegindi. Endi urys burynǵysynan da qyza tústi. Esim sultan qalanyń kúngeı jaǵyna, Qudjek sultan — teriskeı tusyna shapty. Qubyla jaǵyndaǵy Qańly, Shanyshqyly sekildi rýlardyń áskerin Tursynmuhammed ámir basqardy. Bekinistiń eń qaýipti jaǵy kúnshyǵysy edi. Bul tusty Jolymbet batyr qorǵady. Shabarman endi bul batyrdyń da jaralanǵan habaryn ákeldi. Osy sebepten qalanyń kúnshyǵysyna Tuıaq batyrǵa shabýǵa týra keldi. Han ordasy kúnshyǵys jaqtaǵy maıdanda bolatyn. Kimde-kim osy maıdandy basqarsa, sol jalpy áskerdiń qolbasshysy sanalýǵa tıisti edi.

Qazaqtyń irgeli rýlarynan shyqqan batyrlar men Shyńǵys urpaǵynan taraǵan sultandar Táýekel hannyń Qıaq pen Tuıaqty myń basy etkenine ishteı narazy edi. Árıne, dál qazir bular Tuıaqtyń aıtqanyna baǵyna qoımaýlary da múmkin. Buny túsingen Aqtorǵyn, eriniń saýytyn kıe bastady.

Atyna qonǵaly jatqan Tuıaq úıden bir jas batyrdyń júgire shyǵyp, Táýekeldiń Teńbilkógine asyǵa mingenine tań qaldy.

— Tuıaq batyr, men de sizben birge baramyn, — dedi álgi jas batyr.

«Bul kim? Qaıdan paıda boldy bul batyr?» Jón surasar ýaqyt emes, qatarlasa shaba jóneldi. Sonda ǵana Tuıaq janynda kele jatqan — Táýekel hannyń kishi báıbishesi Aqtorǵyn ekenin bildi. Tuıaq oǵan: «Qaıt keıin!» deı almady. Qazaqtyń batyr qyzdarynyń jaýǵa qarsy shabýy jańalyq emes. Aqtorǵynnyń janynda bolýy, han atynan Tuıaqqa «qazir sen ásker qolbasshysysyń» degendi eskertkendeı edi.

Bular kúnshyǵys qaqpaǵa jetkende, eń aldymen kórgenderi: qamaldy qorshap ne isterin bilmeı úrpıise qalǵan qazaqtyń qalyń áskeri men osy qamalǵa ar jaǵynan tutasqan qara bulttaı, jubyn jazbaı tónip kele jatqan jaý lashkarlary boldy. Táýekel hannyń qaza tapqany eki jaqqa birdeı jetken eken. Aıbarly qolbasshysynan aırylǵan qazaq áskeri qandaı abyrjysa, jaý jaǵy sondaı qatýlana túsken. Kúnshyǵys tusty qazir basqara qoıatyn batyry joq ekenin sezgen Jarmuhammed pen Baqımuhammed sultandar áskerleriniń kópshiligin de, bilektisin de osy óńirge tókken.

Mine, olar qara bulttaı qaptap kele jatyr... Jańadan kúsh qosylǵanyna qaramaı qazaq jaýyngerleriniń quty qashqan. Ár jerdeı «Sap túzeńder!», «Qashýshy bolmańdar!» dep aıqaılaǵan myń basylarynyń jarlyǵyn eshkim tyńdar emes, soǵys kezinde han ólýi jaman yrym! Múmkin sodan da bol ar, keshegi aıbyndy qazaq jigitteri, qazir qasqyr shapqaly turǵan qoıdaı úrpıise qalǵan.

Qorǵan men jaý arasy bir shaqyrymdaı. Jaý qazir lap qoıady. Sonda bári de bitedi. Qashqanǵa qatyn da batyr, qazaq áskerin mynaý kele jatqan alyp kúsh kóshe-kósheni qýalaı júrip qyryp salady. Qala ishindegi urysqa úırenbegen qazaq jigitteri eń bolmasa óz bastaryn da arashalaı almaıdy. Jaýmen ne bolsa da jazyq dalada kezdesý kerek.

Kenet qorǵan qaqpasynan jaýǵa qaraı bir salt atty shaba jóneldi. Astynda Táýekeldiń Teńbilkógi, ústinde Táýekeldiń saýyty, basynda dýlyǵasy... Abyrjyǵan qol zamatta tyna qaldy. «Bul kim? Búgin ǵana ózderi qara jerge qoıǵan Táýekel tirilip kelgeni me? Iapyrmaý, hanmen qatarlasa shaýyp bara jatqan Qıaq batyrdyń ózi me? Ony da búgin hanmen birge jerlegen joq pa edik?»

Sóıtkenshe bolǵan joq, bulardyń qulaǵyna Aqtorǵyn men Tuıaq batyrdyń:

— Arýaq! Arýaq — dep aıqaı salǵan urany estildi.

Sol-aq eken, jańa ǵana úrpıisip turǵan qazaq jigitteri, attaryna qamshyny basyp-basyp jiberip, alǵa qaraı qalaı lap qoıǵandaryn ózderi de bilmeı qaldy.

— Aqjol! Aqjol!

— Úısin! Dýlat! Shaqabaı!

— Qaraqoja! Qabanbaı!

— Beket! Qańly! Bóribaı!

Qashan da bolsa birinshi bop atoı salǵan jaý qorqynyshty. Qolbasshylarynan aırylǵan áskerden mundaı qımyldy kútpegen Buhar lashkarlary dúrligip qaldy. Keıbireýleri attarynyń basyn keıin buryp ta aldy. Táýekel hannyń ózderine aıan Teńbilkógi men altyn jalatqan dýlyǵasyn kórgen Buhar áskeri han ólmegen eken dep oılady. Ózderine taıap kele jatqan qaharly kúshke qarsy tura almady. Tirilip kelgen Táýekel men Qıaqtyń susy jeńdi me, keıin qaraı qasha jónelgen lashkarlar kórindi. Tek keıbir toptary ǵana naızalaryn yńǵaılap qarsy shapty. Kóptikten góri erlik jeńetin zaman, qazaq áskerleri sol qaharly betterinen taımaǵan qalpynda, alystan kep bar pármenimen jaǵany urǵan doly tolqyndaı, jubyn jazbaı, Buhar shebiniń dál ortasyna kep kirdi. Qarqyndary sonshalyq ekpindi boldy, tynyq sýdy qaq jarǵan súıir tumsyq qaıyqtaı, jaý shebin qaq bólip óte shyqty. Áne-mine degenshe kók naızalar qaǵysyp, qurysh aldaspandar qulashtaı sermelip, qoıan-qoltyq urys bastalyp ta ketti. Qabaq qaqqansha talaı júırikter shylbyrlaryn súıretip bosap shyǵa berdi, san erler «áttegen-aı» dep qara jerdi qaba qulady. Tuıaq óziniń ejelgi serigi alty jigitimen qaptaǵan jaýdan Aqtorǵyndy qorǵaýmen boldy.

Urys qyza tústi. Jaýlarynyń az ekenin bilgen Buhar lashkarlary qazaq jigitterin tyqsyra bastady. Osy kezde «Esim! Esim batyr jetti!» degen aıqaı shyqty.

Sol sátte bir búıirden astyndaǵy Aqtankerin kósildire salǵan eńsegeı boıly Esim kórindi. Sońynan shubyra shapqan qalyń qol. Bul qalanyń kúngeı jaǵyndaǵy Buhar áskerin jeńip endi kúnshyǵys tusyndaǵy maıdanǵa kele jatqan Esim jasaqtary edi. Qazaq áskerine jańa kúsh qosylǵanyn kórgen Buhar qoly endi keıin shegine bastady.

Áńgimesin aıtyp bolyp Buqar jyraý Bógenbaıǵa qaraǵan:

— Mine, kórdiń be? Qaramaǵyndaǵy jurttyń tilin almaǵan Táýekel ne tapty? Qanshama halyqtyń qanyn tógip, aqyrynda ózi de jaý qolynan dúnıe saldy. Tarıh ádilettiligi osylaı...

— Iá, han handyǵyna tartpaı tura ma? Qara halyqtyń qamyn qaısysy oılap júr deısiń? — dedi Bógenbaı. — Meni qajytqan jońǵarlar emes, Ábilmámbet pen Ábilqaıyrdyń altybaq alaýyzdyǵy.

— Sen osy Ábilmámbetpen áli tabysa almaı júrsiń be?

— Sirá, túsinispeı-aq ótetin shyǵarmyz.

Jońǵar áskeri Túrkistandy alǵannan keıin, Orta júzdiń hany Ábilmámbet ordasy Úsh júzdiń túıisken jeri — Telikóldiń tusyna kóshken. Baıanaýly jaǵynan kelgen Bógenbaı men Buqar jyraý Arqanyń biraz jigitimen osy arada, han ordasynyń janynda bolatyn. Bul kez jońǵarlarmen úlken urysqa barmaı, ýaq joryqtarda ıtjyǵys túsip, eki jaqtyń arasy bir mezet qarý kúshinen kóri, til qýatyna kóshken shaq. Túrli-túrli kelisim sózder, ádiletti, ádiletsiz bitimder júrip jatqan. Dál osy kúnderi Ábilmámbet ordasyna kenet bir sýyq habar jetken. Qalden Serenniń qanqumar inisi Lolo-Dorjı, Qalden Serenniń kelisiminsiz, óziniń bes myń qolymen Syrdyń tómengi etegindegi Ábilqaıyr hanǵa qaraıtyn qaraqalpaq pen Tama, Tabyn rýlarynyń biraz aýlyn aıamaı shaýypty. Soǵystyń alǵashqy kezindegideı, álgi aýyldardyń kúlin kókke ushyryp, bar malym aıdap áketipti. Kóp adamyn qyryp, iske tatıtyn qyz, bozbala, sulý áıel, qarýly jigitterin Hıýadaǵy kúń men qul satatyn bazarǵa áketip bara jatyr degen habar jetti. Ábilmámbet shaptyrǵan barlaýshylar bárin rastap qaıtqan. Jáne olar «Jońǵardyń qoly eki bólinipti. Úsh myńy qyrýar maldy aıdap, ózderiniń ordasy turǵan İlege qaraı qaıtypty. Al Lolo-Dorjıdyń ózi eki myń sypaıymen san jetpeıtin tutqyndy matap Hıýaǵa bettepti. Tutqyndardyń ishinde Tama eline serýenge kelip jatqan Ábilqaıyrdyń týǵan qaryndasy Saqypjamal bıke de bar eken» degen habar ákeldi.

Orda mańyndaǵy batyrlar, jaýyngerler dúrlige qalǵan. Aldaspandaryn qaırap, naızalaryn ushtap, Hıýa bazaryna aıdalyp bara jatqan qaraqalpaq, qazaq baýyrlaryn qutqaryp qalmaq bop, joryqqa daıyndala bastaǵan. Sol dúrlikkenniń biri Arqadan bes júz sarbazben kelgen Bógenbaı batyr edi. Biraq Ábilqaıyrdyń Úlken Ordadan bólinip ketkenine rıza emes Ábilmámbet Kishi júz hanynyń qaryndasy Saqypjamaldyń da kúńdikke satylýǵa aıdalyp bara jatqanyn estigende, ishinen «shoq-shoq» aıtyp, qolyn bir-aq sermedi: «Shabylǵan jurt Ábilqaıyrdiki. Kúshti bolsa adamdaryn ózi alyp qalsyn» degen. Daýryqqan jaýyngerler sý sepkendeı tez basyldy.

Ábilqaıyrdyń bul kezde sonaý Jaıyq boıynda joryqta júrgeninen habardar Bógenbaı ǵana qyzýyn basa almaǵan, «Ábilqaıyr úlgire almaıdy, Hıýa jolyna biz jaqynbyz!» dep Bógenbaı hanǵa kelip, joryqqa shyǵýyn ótingen. Biraq Ábilqaıyrǵa ókpeli han kónbegen. Ashýǵa mingen Bógenbaı óziniń bes júz jigitine atqa qonýǵa buıyrǵan.

Sonymen Bógenbaı qolyndaǵy az áskermen, bir tóbeniń baýyrynda, ózinen áldeqaıda kóp jaýynyń jolyn tosyp jatty. Kóp keshikpeı-aq alystan talmaýsyrap bir qaıǵyly ún estildi. Jaýyngerler tyna qaldy. Kóp daýys qosylyp bir zarly án aıtyp keledi.

«Qara taýdyń basynan kósh keledi,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi.

Án joqtaý tárizdi. Sherli júrekten shyqqan ashshy zapyrandaı. Búkil halyqtyń qaıǵysy osy bir óksı aıtylatyn óleńge syıyp ketkendeı, adamnyń júregin tyrnap áketip barady. Bul ándi kózinen jasy parlaǵan, elinen, jerinen aırylǵan kóp áıel qosylyp aıtqanda janyńdy qoıarǵa jer tappaısyń. Jar tasalap jatqan jigitterdiń ústin aýyr zil basyp, jaryq dúnıe qaraýytyp ketkendeı boldy. Jigitter tistenip, qarýlarynyń sabyn qysa tústi.

Bular jatqan jer tereń shatqaldy, uzynnan-uzaq sozylǵan taý arasy edi. Ireleńdegen qosh joly osy taý arasynan ótip, aldyndaǵy jazyq alańǵa shyǵady. Odan ármen qaraı qumaıt, taqyr dala bastalady.

Kóp keshikpeı bir qoınaýdan salt atty kórindi de, birtindep kóbeıe bastady. Endi saı ishin qaptaǵan adam, kúńirengen ún jaýyp ketti. Qap sasyǵan talaı urysty basynan ótkizgen Bógenbaı da kóz aldyndaǵy myna kórinisten jany túrshigip, barmaǵyn tisteı berdi.

Toptyń aldynda kúmis er-toqymdy nardaı qara aıǵyr mingen, basynda qazandaı qara dýlyǵasy, ústinde kók temir saýyty bar, qara murtyn qulaǵyna aparyp orap qoıǵan, Lolo-Dorjıdyń ózi kele jatyr. Syrt beınesiniń ózi-aq bul noıannyń qanshalyq qanqumar ekenin kórsetkendeı. Onyń sońynan joldyń eki erneýin ala, kileń kók naızaly, shoıyn shoqparly, at ústine oba tastaı bop shókken jońǵar basqynshylary. Ortada uzynnan-uzaq sozylǵan tutqyndar. Shashtary tulymdalynyp julynǵan qyzdar, jalan, aıaq, jalań bas áıelder, keıbireýi jas náreste bópesin arqalap alǵan, al qaısybireýi aıaǵyn jańa ǵana apyl-tapyl basqan balasyn jetektep ázer keledi. Bulardyń dál ortasynda uzyn qyl arqanmen matalǵan keshegi jaısań, jaqsy jigitter. Kıimderi jyrtylǵan, deneleri jaraqattanyp isingen, ústeri qan-qan. Shyqqan kóz, julynǵan qulaq... Osy sumdyq kóriniske qosyla nan surap jylaǵan jas balanyń ashshy daýsy, «qoı-qoılap» jalynǵan anasynyń kúbir-sybyry, júre almaı qınalǵan aýrý, jaraly jandardyń yńqyl-syńqyly, olardy boqtaǵan, balaǵattaǵan, zirk-zirk etken jońǵar noıandarynyń qaharly aıqaılary tumandaı tutasa kelip, taý arasyn bir sumdyq úreıli únge toltyryp jiberdi.

... Qaryndastan aırylǵan jaman eken,

Qara kózden móltildep jas keledi».

Jylaý-syqtaý arasynan aspanǵa ázer qalyqtap kóterilgen jaraly qustaı, ókinish-qaıǵyǵa toly kúıikti án talyp jetedi.

— Sorly halqym-aı! — dep bir jas jaýynger eńkildep jylap jiberdi.

— Sabyr et, jigitim! — dedi Bógenbaı burylmastan tistene. — Qazir olar sybaǵalaryn alady.

Bógenbaı bul arany ózi tańdaǵan. Jońǵar áskeri sonaý alańǵa shyǵa bere tıispek.

Shubyrǵan top óte bergende, bir jastaý áıel jol shetine shyǵyp, emshektegi balasyn qundaqtaı bastady. Buny kórgen eńgezerdeı qara noıan jarǵa qonǵaly kele jatqan qara qustaı áıelge taıaı berdi. Kenet kók naızasyn jarq etkizip jerde jatqan náresteni naızasynyń ushymenen ilip alyp, joldyń shetine qaraı laqtyrdy. Áıeldiń jan daýsy shyǵyp shar ete qaldy. Náreste laqtyrǵan tymaqtaı, aspanǵa dalbańdaı kóterilip, qalyń butanyń ara syna baryp tústi.

Noıan óziniń isine máz bolyp, qarqyldap kúldi. Onyń balany sonshalyq alysqa laqtyrǵanyna qoshamet kórsete, ózge noıandar da kúle bastady. Taý arasy beıne bir bos kúbideı kúńgirlegen, sasyq kúzendeı shaqyldaǵan, sumpaıy kúlkilerge tolyp ketti.

Balasynan aırylǵanyn jańa túsingen áıel, jan ushyryp jaraly barystaı, álgi noıanǵa tap berdi. Buny kórgen tutqyndar da shydaı almaı, jońǵarlarǵa qarsy umtyldy. Biraq baılaýly, mataýly top ne isteı alady, qarýly jońǵarlar endi olardy qamshynyń astyna alady. Jarqyldaı túsken jońǵardyń qısyq qylyshy, bar kúshimen sermelgen shoıyn shoqparlar. Talaı jas náresteler naıza ushyna ilinip, kókke ushty, qos qoldap urǵan shoqpardyń salmaǵynan ta laı qyrshyn jastyń moıny úzilip jerge tústi. Taý arasy ip-ilezde qan-josa boldy.

Sabalyp jatqan top ishinen bir sát qolań shashy jerge tógilgen, ústindegi maqpal qara peshpentiniń óńiri dal-dal bolǵan bir jas qyz júgirip Lolo-Dorjıdyń aldyna bardy. «Myna qyrǵyndy toqtat» degen bolýy kerek, noıanǵa birdeme aıtyp jatyr. Noıan jaýap qaıyrar emes, kenet úzeńgisine jabysqan qyzǵa qarady da, sól eńkeıip, qyzdyń shashyn ustap, taqymynyń astyna basty. Sodan keıin qyzdyń bajyldap, baqyrǵanyna búlk etpeı, qandy qyrǵynǵa qarap, melshıip qatty da qaldy.

Dál osy sátte:

— Aǵataı-aý, budan da ólgenimiz jaqsy edi ǵoı! — dedi Bógenbaıdyń qasynda ashýǵa býlyqqan álgi jas daýys.

Bógenbaı jalt buryldy. Qarsy aldynda úrip aýyzǵa salǵandaı bir jas jigit tur. Onyń kózinde tunǵan móldir jasty kórdi de:

— Attaryńa minińder! — dedi.

Bul jas jigit Naýan ustanyń jalǵyz balasy, sońynan erligimen búkil qazaq eline aıan bolǵan Kereı edi. Ol serikterine júgire jóneldi.

Azdan keıin:

- Attan! — degen Bógenbaıdyń kúshti daýsy shyqty.

Taý arasy uranǵa tolyp ketti.

— Akjol! Aqjol!

Bógenbaı! Bógenbaı!

Kertóbelimen oıqastap shyqqan Bógenbaı, at qarqynyn toqtatpastan kelip, qara shoqparymen qos qoldaı soǵyp, á degende Lolo-Dorjıdy urdy. Ol dúnıeniń ne bolyp ketkenin bilmeı at jalyn qushaqtap shaba jóneldi. Jońǵarlar esin jıǵansha qazaq, jigitteri birazyn jaıratyp saldy.

Jońǵardyń qatygezdiginen jandary túrshigip, ábden yzalanǵan jigitterdiń árbireýi on kisiniń qımylyn istedi. Qolbasshylary jaralanǵan, ári kútpegen jerden tıgen soqqydan abyrjyp qalǵan jońǵarlar qasha jóneldi. Biraq taý arasyndaǵy tar shatqaldan jol taýyp qutyla almaı, kóbi soıylǵa jyǵyldy. Tek eki júzge jeter-jetpesi ǵana qashyp qutyldy.

Úshinshi «qalmaq qyrylǵan» urysy osylaı aıaqtalyp edi. Baǵanaǵy Lolo-Dorjıǵa baryp, ótinish aıtqan qyz Ábilqaıyrdyń qaryndasy Saqypjamal bıkeniń ózi ekeni.

Urys bitkennen keıin, Bógenbaı jigitterimen Kishi júz eline qonaqqa barǵan, Bógenbaıdyń batyrlyǵyna rıza bolǵan Ábilqaıyr jóne bul sekildi batyrdy óz jaǵynda ustaýdy jón kórip, Saqypjamaldy Bógenbaıǵa qosty.

Bógenbaı sol betimen osy jaqta qalyp qoıǵan. Sodan beri ol Uly júz ben Kishi júzdiń túıisken jerinen qonys alyp, osy arada bes jyldaı otyrdy. Ábilmámbetke ókpeli Bógenbaı áli de osy jaqta qala berer me edi qaıter edi, jaqynda Abylaı sultannan kisi kelgen. «Qazaq eliniń aldynda áli talaı asý bar, batyr elge qaıtsa jón bolar edi» depti Abylaı. Oǵan Buqar jyraý da ótinishin qosa joldapty. Bul arada da Bógenbaı abyroısyz bolǵan joq. San urysqa qatynasty. Halqynyń alǵysyn aldy. Áıtse de, kindik kesip, kir jýǵan jerin ózi de saǵynyp júr edi. Ári oılap, beri oılap, aqyry elge qaıtýǵa kelisim berdi. Osylaı, áne-mine kelemin dep júrgeninde, keshe Ábilqaıyr hannan da shabarman jetip, «Ordaǵa kelsin! degen habar ákeldi.

Bógenbaıdyń búgingi tolqýy osydan edi. «Han nege shaqyrdy eken? Meniń kóshkeli jatqanymdy bireý jetkizgen ǵoı shamasy. Endi ashyq aıtýǵa týra keledi...»

Ol ne de bolsa han ordasyna baryp qaıtpaq boldy.

II

Orta júz hany Sámeke Saryarqanyń túkpiri Nura ózeniniń arǵy betine qaraı yǵysqanda, Kúshi júzdiń hany Ábilqaıyr ordasyn Yrǵyz ózeniniń jaǵasyna ákep tikken.

Bul kezde qazaq eli jońǵarlarmen taıtalas túsip, keıde jeńip te júrgen. Osyndaı jeńistiń biri Ábilqaıyr han men Taıman batyrdyń basqarýymen Sarysýǵa quıatyn Bulanty ózeniniń jaǵasynda, al ekinshisi taǵy osy Ábilqaıyr men Bógenbaı batyrdyń basqarýymen Qoshqarata men Boraldy ózenderiniń joǵarǵy saǵasynda bolǵan. Sol aıqastardan keıin Ábilqaıyr han tikeleı jońǵar áskerimen soǵysýdy qoıǵan. Onyń kóńili endi basqa bir kúresterge aýǵan.

Al biraq Ábilqaıyr kóship ketkenmen, qazaq eli Jońǵar shapqynshylaryna qarsy shyǵýyn toqtatpady. Kúres kúnnen-kúnge údeı tústi. Ásirese İle men Qaratal ózenderiniń boıynda Qabanbaı men Baıan batyrlar bastaǵan halyq jasaqtary jońǵarlardy san ret jeńdi, áıtse de bunyń bári, negizi myqty qurylǵan jońǵar áskerin kúıretetindeı kúshke aınala almady. Tek basqynshylardy toıtarýǵa bolatynyn kórsetetin, halyqtyń rýhyn kóterer aıqastar óresinen aspady.

Jońǵardy jeńgen kúnde, ar jaǵynda odan da kúshti, ózine kóz tikken qytaı boǵdyhandary bar ekenin eske almaǵan jurt osylaı, óz taǵdyry úshin jan aıamaı kúrese berdi.

Sóıtse de, el basyna týǵan kúnniń tym qaterli, qazaq jerine qyzyqqan kórshileriniń qaýipti ekenin oılaǵandar da tabyldy. Sonyń biri Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr boldy. Ol endi batys jaqqa úmittene qarady. Biraq hannyń Yrǵyzǵa kóship kelisimen qazaq pen qaraqalpaq eliniń atynan «qaramaǵyńyzǵa alyńyz» dep jazǵan haty Peterbýrgke jetkende, orys ákimderi tań qalmady. Jońǵarmen kúresip jatqan qazaq eliniń túbi ózine osylaı kelip pana suraıtynyn olar burynnan da biletin. Sol sebepten aptyqpaı, qazaq eliniń shyn jaǵdaıyn túsiný úshin, Rossıa patshalyǵy arnaýly elshi jiberýdi uıǵardy. Rossıa ákimderi shyǵys kórshilerine óz qaramaǵyndaǵy mádenıeti, dástúri, tili jaqyn kisilerden elshi jiberýdi ádet etip kelgen. Bu joly da so daǵdysyna salyp, tatar moldasy Maqsut Iýnýs oǵlyn attandyrdy.

Kishi júzdiń hany bul moldamen bir myń jeti júz jıyrma altynshy jyly qaraqalpaq jerinde kezdesti. Osy kezdesýden keıin Ábilqaıyr: «Edil qalmaqtary tárizdi bizdi de qaramaǵyńyzǵa alyńyz» dep aq patshaǵa hat jazyp, Qoıbaǵar Kóbek ulyn bas etip taǵy elshiler attandyrdy. Bul elshilerge: «Qaıtseńder de patsha aǵzamnan bashqurt jeri men Jaıyq ózeniniń ortasynda kóship júrýge jáne Rossıa qalalaryna baryp saýda-sattyq isteýge ruqsat alýǵa tyrysyńdar», — dep tapsyrǵan. Biraq shyǵys jaǵynda áli ábden bekinip bolmaǵan Rossıa patshalyǵy, qazaq elin qaramaǵyna alsa, Jońǵar qontaıshysymen burynǵy qarym-qatynasyn buzýy múmkin ekenin eske ustap, toq eter jaýabyn túrli syltaýmen soza berdi. Rossıa patshalyǵynyń qoltyǵyna kirgen Edil qalmaqtary men bashqurt eliniń «murtyn balta kespeı otyrǵanyn» kórgen Ábilqaıyr Rossıa patshalyǵyna «qaramaqtaryńa al» dep, álsin-álsin hat jazyp, elshiler jiberýdi qoımady. Aqyrynda qazaq eliniń ózine baǵynyshty bolýynan tek paıda túsetinin uqqan, Birinshi Petr patshadan keıin taqqa otyrǵan Anna Ioannovna Ábilqaıyr hannyń bir myń jeti júz otyzynshy jyly naýryzdyń segizi kúni «qorǵandyq» isteýin ótingen qaǵazyna jaýap retinde, qyrǵyz-qaısaq jurtyn qaramaǵyna alǵandyǵyn bildirip, bir myń jeti júz otyz birinshi jyly fevraldyń on toǵyzynshy kúni ýkaz shyǵardy. Bul ýkazdy bir myń jeti júz otyz birinshi jyly oktábrdiń besi kúni Yrǵyzdaǵy Ábilqaıyr Ordasyna Syrtqy İster kollegıasynyń til mashyǵy — aýdarýshysy Murza Tevkelev ákep tapsyrdy. Rossıa patshasy Kishi júzdi óz qol astyna alǵanyn estip, Uly júzdiń atynan Qodar bı, Tóle bı, Sataı batyr, Bulaq batyr qol qoıǵan, «bizdi de qol astyńyzǵa alyńyz» dep Anna Ioannovnaǵa jazylǵan ótinishti Peterbýrgqa Qangeldi batyr alyp kelgen. Sóıtip, qazaq eli men Rossıa jurtshylyǵynyń arasyndaǵy jańa dáýir bastaldy.

Áıtse de Ábilqaıyrǵa berilgen ýkazdan keıin de qazaq eliniń Rossıa patshalyǵymen qarym-qatynasy birden jóndelip kete almady. Bashqurt pen Edil qalmaqtarynyń shabýyly da tyıylmady. Hannyń Rossıaǵa arqa súıemek bolǵanyna rıza emes qazaqtyń ózge sultandary, ásirese, Ábilqaıyrdyń baq kúndes qastary onyń saıasatyna kedergi jasap, kijine tústi. Osyndaı qamshysyn bilegenniń biri Baraq sultan edi.

Joǵarǵydaı jaǵdaı týǵan kezde, patshanyń ózi «mıllıon somǵa deıin shyǵyn shyǵarsań da, qazaq jerin Rossıaǵa zańdy túrde baǵyndyrýdyń jolyn tap» dep buıryq bergen Tevkelev qaıtadan Ábilqaıyr ordasyna attandy. Bul habardy «uzynqulaq» Kishi júz hanynyń Ordasyna tez-aq jetkizdi. Sol kúni-aq Ábilqaıyr Tevkelevpen kezdesý qamyna kiristi. Eń aldymen úzeńgiles batyrlary men ózine qarsy jaqtyń oılaryn bilgisi kep, Baraqqa, Bógenbaıǵa, Taımanǵa, bir taıpanyń aqsaqaly — bıi Bógenbaıǵa at shaptyrdy. Bógenbaıdan ózgesi habar alǵannan keıin, kóp keshikpeı han ordasyna jetti. Bógenbaı men Taıman jaıshylyqtaǵy óz serikterimen kelse, Baraq sultan ájeptáýir qarýly qolmen han ordasyna kep tústi. Jáne nege ekeni belgisiz, óziniń ejelgi qasy, qan maıdanda san atysqan Qalden Serenniń elshisi Seren-Dorjıdy erte kelipti.

Bul bir myń jeti júz otyz tórtinshi jyly edi. Ábilqaıyr Ordasy búgingi qonysy İrǵyz ózeniniń jaǵasynda. Qazir han ordasynda birneshe adam otyr: Qanjyǵaly Bógenbaı, onyń qarsy aldynda Shekti rýynyń aty-shýly batyry Taıman. Bulardan joǵaryraq, Ábilqaıyrdyń oń jaǵynda Naımannyń sultany Baraq... Jurt ony qaısarlyǵy, erjúrektigi úshin Kókjal Baraq ataǵan. Hannyń sol jaq búıirinde, Bógenbaıdan joǵaryraq, Jońǵar hany Qalden Serenniń elshisi, qara túndeı túnergen Seren-Dorjı...

Bógenbaıdyń kózi áldeqalaı Taımanǵa túsip ketip edi, ótken bir jaılar esine keldi.

Onda bul ekeýi de qylshyldaǵan jas jigit edi.

Sol jyldary Qanjyǵaly rýy Qaraótkel men Kerekýdiń túıisken tusyndaǵy Ereımentaý, Qorjynkól, Aqkól, Qoıandy-Qoıtas, Shaqsha degen jerlerdi jaılaıtyn-dy. Al Shekti rýy Aq Jaıyqqa quıatyn Jem ózeniniń boıynda kóship júretin. Jazy ańyzaq, ystyq kelip, qysy qatty bolar jyly eki el birdeı Syrdyń qamysty jaǵasyna qaraı jylysatyn. Osyndaı Qanjyǵaly, Shekti rýlary darıa jaǵasynda bastary qosylǵan jyly ulan-asyr bir úlken toı bolǵan. Qońyrat rýynan shyqqan ataqty baı saýdager Qısan jalǵyz ulyn súndetke otyrǵyzǵan. Osy toıda Arqadan kelgen Bógenbaı men Shektiniń jas jolbarysy Taıman qatty kerisip qalǵan. Sodan beri eki aqıyqtyń betpe-bet ushyrasyp otyrǵany osy. El basyna kún týǵanda jeke bastyń kıkiljińi esterinen shyǵyp ketken-di.

Kúnniń ańyzaq ystyǵyna qaramaı, tirkestire tigilgen han ordasy — aq boz úıdiń esikteri túgel jabyq. Jaıshylyqta jel soqsyn dep túrip qoıatyn irgeleri de túsirilip qoıylǵan. On eki qanat aq boz úıde osy beseýinen basqa esik aldynda jalańash qylyshtaryn keýdelerine taıaı ustaǵan, eńgezerdeı qos kúzetshi men syrly tegenedegi sary qymyzdy sapyryp otyrǵan, hannyń on segiz jasar kenje uly Eralydan basqa eshkim joq. Han, sirá, kenjesi men esik aldyndaǵy kúzetshilerine senetin bolar, qonaqtarymen syr jasyrmaı erkin sóılesip otyr.

— Iá, Ábilqaıyr han! — dep eńgezerdeı qara sur Baraq sultan, ushy qulaǵyna deıin jetip turǵan, bileýdeı qara murtyn saýsaǵymen sylap qoıdy. — Alysqa at shaptyryp, bizdi nege shaqyryp otyrǵanyńdy ishim sezedi. Qatyn patsha bizdiń elge Teýipkeldi qaıta jiberse, budan úsh jyl burynǵy «qaramaǵyńa kirdim» degen seniń sóziń jetkiliksiz bolǵany ǵoı... — Ol Ábilqaıyrǵa mysqyldaı qarady. Qazaq jerinde — Tevkelevti «Teýipkel» dep atap ketkendikten, onyń kim týraly sóılep otyrǵanyn bári de túsindi.

— Boljaýyń dóp tárizdi... Myrzany qaıta jiberýine qaraǵanda bir meniń ýádem áıel patsha aǵzamǵa jetkiliksiz bolǵany haq... Biraq, — Ábilqaıyr sol jaǵynda otyrǵan Seren-Dorjıǵa kóziniń qıyǵyn aýdardy da tyna qaldy.

— Iá, aıta ber, ne «biraǵy» bar?

Ábilqaıyrdyń júzi qýqyl tartyp úndemedi.

— Aıtamyn degen sózińe, isteımin degen isińe irkilmeıtin Ábilqaıyr han, nege úndemeı qaldyń? Álde aramyzdaǵy jat adamnan qysylyp otyrsyń ba? Aıta ber, Seren-Dorjı Qalden Serenniń elshisi bolǵanmen, meniń jaqynym...

Ábilqaıyr ezý tartty.

— Qalden Serenniń elshisi jaqynyń bolýyna qaraǵanda, Jońǵar qontaıshysynyń ózi de dosyń bop shyqpasyna kim kepil...

— Keketpe, Ábilqaıyr! Seren-Dorjı jaı ǵana jaqynym, emes, senimdi serigim...

Han onyń sózin maquldaǵandaı basyn ızedi.

Iá, qontaıshy Ordasynda da alaýyzdyq bar ekenin ol biletin. Birin-biri aıamaýda bular arǵy babasy Shyńǵysqannyń shyn muragerleri edi.

Jońǵar taǵynyń bolashaq qontaıshysy, óziniń ákesiniń týǵan inisi Shuno-Dabony Qalden Serenniń qalaı joıǵany jurt arasyna myqtap taraı bastaǵan. Jel bolmasa shóptiń basy qımyldamaıtyny belgili. Ásirese, osy úıde otyrǵan Bógenbaı batyrǵa Shuno-Dabonyń ólimi Qalden Serennen bolǵany aıdan anyq edi.

Dúnıede qupıa qalar eshteńe joq. Bári de estiledi. Ásirese jaý ordasynda bolyp jatqan oqıǵa, dushpanyna tez jetedi. Oǵan sebep: han taǵynyń bir qulaǵy bar. Ol — altyny.

Jońǵar ordasynyń myqtylary ekige bólingenin Ábilqaıyr buryn da estigen. Aldyn boljaı biletin tájirıbeli Syban Raptan men onyń balasy Qalden Seren bar áskerin jeti sala etip, eń aldymen qazaq jerin jaýlap alý kerek ekenin jón kórse, al jońǵar noıandarynyń bir toby áskerdiń betin Ertistiń tómengi salasyna buryp, Sibirdi alýdy maquldaǵan. Bul top — osy Jońǵar handyǵynyń negizin salǵan Choras rýynan shyqqan Daıan hannyń urpaqtary — jas noıandar edi. Sonyń ishinde baǵanadan beri bir aýyz sóz aıtpaı túnerip otyrǵan Syban Raptannyń ortanshy uly Seren-Dorjı da bar. Bulardyń jatsa-tursa kóretini sonaý Sibirde qalǵan ata-babalarynyń molalary. Solardyń arýaqtary «seniń ata mekeniń osy ara — biz jatqan jer» dep shaqyryp jatqandaı kórinetin olarǵa.

Sibirdi jaýlap alýdyń kerektigin jas noıandardyń qulaǵyna kimderdiń quıatynyn Ábilqaıyr Qalden Serennen kem bilmeıdi. Bul kezde orys áskeriniń aldyńǵy shebi Manchjýrıanyń shekarasyna jetken-di. Ol az bolǵandaı, sonaý Tynyq muhıtta da orys kemeleri júze bastaǵan. Mine, sondyqtan da qytaı ámirshileri jońǵar jolbarysynyń tumsyǵyn Sibir jaǵyna qaraı burǵysy kelgen. Osy jolbarys óziniń bolattaı ótkir tisterimen Tynyq muhıtqa sozylǵan qatyn patsha qolynyń kúre tamyryn oryp túsýin arman etetin.

«Qytaı — jer kindigi bolǵanda, jer sharynyń shetteri de Qytaıǵa jatýǵa tıisti!» — boǵdyhandar. Olar Sibir óńirin de qosyp alyp, qala salmaq boldy. «Ázirge bul arany jońǵar jolbarysy mekendeı tursyn, al ýaqyty jetken shaqta ony ári qaraı, kúnbatys jaqqa qýyp jiberip, bar taıgany ózimiz jaılaımyz», — dep oılaǵan.

Al Qalden Seren, kómeıi qansha keń bolǵanmen, orys jeriniń tamaǵynan ótpeıtinin túsinetin. Sibirdi jutamyn dep qaqalyp jatqannan góri, basy birikpeı júrgen qazaq eliniń keń baıtaq dalasyn birtindep qaramaǵyna alyp, Uly Jońǵar memleketin qurýdy tıimdi sanaǵan. Ondaı memleket qurý úshin qazaq eliniń teń jartysyn qyryp tastap, qalǵan jartysyn basqa elderdi jaýlap alýǵa paıdalanbaq bolǵan. «Búkil álemdi silkindirgen» jıren saqaldy uly babasy da dál osylaı istegen...

Biraq Qalden Serenniń bul oıyna Choras rýynan shyqqan jas noıandar kóngisi kelmedi. Olar endi ózderine serik izdeı bastady. Bundaı biren-saran serikter qazaq sultandarynyń arasynan tabyla ketti. Sonyń biri Baraq edi. Ol jaqynda óziniń kishi qyzyn osy Seren-Dorjıǵa bergen. Buny da Ábilqaıyr biletin. Jáne ol búlikshil Seren-Dorjıdy qazaq jerine aıdaýǵa attandyrǵandaı, Qalden Serenniń ádeıi jibergendiginen de habardar edi. Qazaq dalasynda uzaq ýaqyt júrgendigin paıdalanyp Seren-Dorjı Orta júzdiń keı sultandaryn ózimen odaqtas etip te úlgirgen. Al jońǵar noıandaryna erip, qazaq sultandarynyń Sibir qalalaryn shabýǵa shyǵýy qazaq eline ajalmen teń túsetin apat ekenin uqqan Ábilqaıyr endi ekeýinen de syryn jasyrmaýǵa bel býdy. Óıtkeni Baraq pen Seren-Dorjıdyń odaǵy — qazaq eliniń Rossıa qol astyna kirýine qarsy uıymdastyrylǵan qaýipti odaq edi.

— Jaqsy, — dedi, qıaq murtynyń ushyn bir shıratyp qoıyp Ábilqaıyr, qazaqta maqal bar ǵoı «Syryńdy aıtpa dosyńa, dosyńnyń da óz dosy bar» degen. Báribir men aıtqan syrdy Baraq sultan óziniń dosy Seren-Dorjı myrzaǵa aıtpaı qoımas, ashyq sóıleseıik.

Baraq sultan ezý tartty. Kenet ol «qashannan beri meni ózińe dos sanaıtyn bola qaldyń?» dep Ábilqaıyrdan suramaq boldy da, sabyr saqtap, ózin-ózi basa qoıdy.

— Jaraıdy, — dedi sosyn túksıgen qabaǵyn sál jadyratyp. — Teýipkeldiń kele jatqanyn estidik. Ol nege kele jatyr eken? Qaısymyzdy teýip ketpek? Meni me, Abylaı sultandy ma, Ábilmámbet handy ma, qaı qasyńdy? Álde Or qalasyn salǵaly kele jatyr ma?..

— Múmkin...

— Qaıdam, sen saldyrmaq Or qalasy, bórimizge birdeı qazylǵan orǵa aınalmasa netsin...

Ábilqaıyr hannyń Rossıa patshalyǵynyń qol astyna kirýmen qatar, patsha úkimeti aldyna qoıǵan eki negizgi máselesi bolatyn. Biri — Kishi júz eline Edil men Jaıyq ózenderiniń aralyǵynan jaıylym berý. Ekinshisi Or ózeniniń Jaıyqqa quıatyn saǵasynan Or qalasyn salý, Ábilqaıyrdyń ondaǵy oıy — qol astyndaǵy orys bekinisi arqyly óziniń bıligin kúsheıtý, bekinistegi áskerdi baq kúndes sultandarǵa qarsy paıdalanyp, ústemdigin arttyra túsý; búkil qazaq elin óz degenine kóndirý. Biraq bul eki tileginiń ekeýi de ázir oryndalmaı tur. Bar másele ázirge eki jaqtan birdeı qaǵaz jazylýmen ǵana aıaqtala bergen. Tek bir myń jeti júz otyz tórtinshi jyly qazaq jeriniń batys jaǵyn basqaratyn Orynbor ekspedısıasy qurylǵannan beri Or ózeniniń tómengi saǵasyna qala salýdyń máselesi qaıta qozǵalǵan. Baraq sultannyń «Álde Or qalasyn salýǵa kele jatqan shyǵar?» deýi osydan edi. Han jaýabyna shamdanyp qalǵan sultan kekesin suraǵyn jalǵaı tústi.

— Árıne, Teýipkeldi ana jylǵydaı qurmettep, syrnaı-kerneıletip qarsy alatyn shyǵarsyń?

— Álbette. Rossıa sekildi dos eldiń elshisi túgil, qas elimizdiń de elshisin qoshamettep, tórimizge shyǵaryp otyrmyz ǵoı... — Han Seren-Dorjıǵa qarap qoıdy.

— Biraq saǵan kele jatqan qonaq ata-babasynyń dinin umytqan shoqyndy ǵoı?

— Seniń de qonaǵyń jetisip turǵan joq-aý, — dedi Ábilqaıyr Seren-Dorjıdyń shúrshit dininiń adamy ekenin eskertip, — keıin jıenińdi súndetke otyrǵyzaryńda, bizdi de toıǵa shaqyratyn shyǵarsyń, Baraq sultan?

Baraq sup-sur bop ketti. Endi ol ishtegi ashýyn syrtqa shyǵardy.

— Qatyn patshanyń Teýipkel arqyly saǵan jibergen syılyǵy da, Teýipkelge seniń kórsetken saltanat qurmetiń de tańǵajaıyp bolyp edi ǵoı. Biraq odan ne shyqty? Qazaq jerinde túnergen baıaǵy qara bult — sol qara bult... Tórt jaǵyńnan soqqan yzǵarly surapyl — sol surapyl... Rossıa qaramaǵyna aldy dep, Edil boıyn jaılaǵan qalmaq myqtylary malyńa jaıylym berip otyr ma? Burynǵydan da óshigip aldy. Olarǵa tyıym salǵan qatyn patsha joq. Al Or bekinisi saǵan tek bizben kúresý úshin ǵana kerek.

— Árıne, sol úshin kerek!

Baraq ne derin bilmeı toqtap qaldy.

Sultannyń aıtyp otyrǵany shyndyq edi. Qazaq eliniń Rossıa patshalyǵynyń qaramaǵynda bolýyna kúrdeli eńbek istep júrgen Tevkelev osydan bir jyl buryn ǵana Syrtqy ister kollegıasyna joldaǵan hatynda: «Qyrǵyz-qaısaq jurty tárizdi qalmaq pen bashqurt halyqtarynyń da sana-sezimi tómen. Bári de taǵy jáne tereń oılamaıtyn elder... Egerde áldeqalaı bireýi Rossıa patshalyǵyna qarsy bas kóterer bolsa, qalǵan ekeýin oǵan qarsy paıdalaný kerek. Mundaı jaǵdaıda biz aıypty emespiz, bizdiń uıat-arymyz qashan da bolsa taza qalady» degen.

Rossıa patshalyǵy bul elderge qarsy óziniń otarlaý saıasatynyń bar ádisin paıdalana bildi. Sonyń ishinde atam zamannan kele jatqan kóne ádisi «bir ultty bir ultqa aıdap salyp, bólip alyp bıleýdi de» molynan qoldanǵan. Demek, otarshylyq saıasatynyń osyndaı bir qatal ádisterine qaramaı, bul ulttardyń bolashaǵy tek Rossıaǵa qosylýda ǵana qalǵan edi. Ózge joldyń bári, ásirese Jońǵar handyǵymen odaqtasý tárizdi dalbasa joldar, qazaq elin múldem kúıreýge aparatyn...

— Óz bıligiń óz qolyńnan ketken soń, bizdi orys basqara ma, jońǵar basqara ma, báribir emes pe? — dedi Baraq sultan qaıtadan surlanyp.

— Qontaıshy basyp alǵan jeriniń adamdaryn tegis qyryp-joıyp, tek áli jandardy ǵana basqarǵysy keledi.

— Orystar she?

— Búginge deıin orys saýdagerleri bizdiń jerimizge tek kerýenderimen ǵana kelip jatyr.

— Sońynan soldattary kelgende ne bolmaq?..

— Ony ýaqytynda kórermiz — Ábilqaıyr taǵy Seren-Dorjıǵa qarady. — «Qorqaý qasqyrdan góri arystanǵa jem bolǵan jaqsy» degen mátel bar.

— Endeshe, ol arystanyń bizdi nege qorǵamaıdy?

— İstep otyrǵan qastyǵymyz az ba?

— Qandaı qastyǵymyzdy aıtasyń?

— Qazaq jerinen Tashkent, Hıýa, Buharǵa qaraı attanǵan orystyń bir kerýenin tonamaı, saý ótkizdik pe? Sóıtip otyryp, orys patshasyna qalaı qorǵan bol deı alamyz?..

Ábilqaıyr hannyń bul aıtyp otyrǵany da shyndyq edi. Bir myń jeti júz otyz ekinshi jyly, polkovnık Garber basqarǵan júzge taıaý jaýynger qorǵaýshysy bar, orystyń Hıýa men Buharǵa bara jatqan saýda kerýeni Astrahan atyrabynda tonalǵan-dy. Orys saýdagerlerinen tek Garberdiń ózi men birneshe soldaty ǵana aman-esen qutylǵan. Ótken jyly, maıor Mıller basqarǵan, Orynbordan Tashkentke bara jatqan dál osyndaı orys kerýeni taǵy tonaldy. Mundaı jaǵdaılar Ertis, Esil boılarynda da jıi kezdese bastaǵan.

Ábilqaıyr osylardy Baraqtyń betine ádeıi salyq etip otyr.

— Orys kerýenderin ótkizseń, elimizge beıbitshilik pen qýanysh ornaıdy deısiń ǵoı, Ábilqaıyr han. — Baraq sózi endi tutyǵa shyqty. — Bunyń beker. Aıtaıyn degenim kóp edi, biraq orda seniki...

— Aıt! Aıt! — dedi Ábilqaıyr mysqyldaı. — Aıtaryńdy aıtyp júrsiń ǵoı, bóten jer me, meniń ordam ba, saǵan báribir emes pe?

— Onda tyńda! — dedi kúreńdenip ketken Baraq. — Ábilqaıyr han, sen elimizge tynyshtyq emes, búlinshilik ákelgeli otyrsyń!

— Men búlinshilik ákelmeı turyp-aq, qazaq jeri Jońǵar qontaıshysy qyrǵan jurttyń súıegine tolǵan joq pa?

Baraqtyń kenet erni kezerip, kózi ushqyn ata qaldy.

— Ábilqaıyr han, sen ózińniń qamyń emes, halqyńnyń qamyn oılaıdy ekensiń ǵoı! — Baraq Ábilqaıyrdyń tamaǵynan ala túskisi kelgendeı shart júginip otyra qaldy. Seren-Dorjı da taıpy taban etiginiń qonyshyndaǵy pyshaǵyna qolyn sozdy. — Káne aıt, aıtshy shynyńdy?!

Baraq sultannyń oqys qımylynan Ábilqaıyr hannyń beti búlk etken de joq. Sol sazarǵan qalpynda selt etpeı otyra berdi. Tek esik aldynda tas músin sekildi qozǵalmaı turǵan qos kúzetshige kóziniń qıyǵyn aýdaryp edi, ekeýi birdeı qoldaryndaǵy sadaqtaryn Baraq pen Seren-Dorjıǵa kezenip tura qaldy.

— Joq, Ábilqaıyr han, — dedi Baraq sultan, ashýdan kúreńdenip ketken betiniń yzǵary taramaı, — sen Or bekinisin orys patshasyna bárimizdi matap berip, tek óz basyńdy joǵarylatý úshin salyp otyrsyń!

— Meniń ornymda óziń bolsań qaıter ediń, Baraq sultan?

Jylan men mysyq arbasýyndaı, Aq Orda ishin bir sýyq yzǵar bıledi. Ashýly Baraq taǵy sóılemek bolyp kele jatyr edi, baǵanadan beri jumǵan aýzyn ashpaı otyrǵan Bógenbaı batyr jartas ústine qonǵan búrkitteı qomdanyp, sańq ete qaldy.

— Áı, Ábilqaıyr han! Áı, Baraq sultan! — dedi sol qolyn joǵary kóterip, — han men sultan ózara qyrqysyp jatyrsyńdar. Sonda qara halyq bizdi nege shaqyrdyńdar? Solaryńdy aıtyńdarshy!

— Iá, sony estilik, — dedi Taıman batyr da surlanyp.

— Iá, ıá, sóıle! Sóıle! — dedi Ábilqaıyr óz aıybyn moınyna alǵandaı, Bógenbaıdyń halyq arasynda qandaı qadyry bar ekeni esine endi túsken bolýy kerek, ol batyr sózin bar yqylasymen tyńdamaq syńaı kórsetti.

Bógenbaı at arqasyna erte qonǵan batyr edi. Osydan on bes jyl buryn ózi Úrgenish jaqta joryqta júrgende, jońǵardyń bir alaman jasaǵy aýlyn shaýyp, qatyn-balasyn naızalap óltirip ketken. Sodan beri Bógenbaı er ústinen túsken emes. Eliniń jat jaýlarymenen san aıqasty. Jáne únemi jeńip júrdi. Bul kúnde ataǵy alty alashqa aıan bolyp, dańqynyń kóterilgeni sonshalyq, tipti bul istemegen erlikti de qazaq buǵan tańdy. Bógenbaı ańyzǵa aınaldy. Halqynyń osynshama qurmeti men óziniń jeke basynyń batyrlyǵy arqasynda, ol jońǵar shapqynshylyǵy kezinde qazaq eliniń jaýyna qarsy jalaý etip kótergen kósemderiniń biri boldy. Qandaı han bolsyn, sultan bolsyn, Bógenbaımen aqyldaspaı maıdanǵa shyqpaıtyn kúıge jetken.

— Iá, sóıle, Bógenbaı batyr! — dedi Baraq sultan da.

— Sóıle deseńder, sóılelik, — dedi Bógenbaı ishke tunǵan yzasy men ýaıymyn ázer basyp, — biz han emespiz halyqty bıleıtin. Al halyqtyń qany tógiletin jerde jalǵyz ǵana handar sóılep qoımasa kerek-ti. Maǵan salsańdar, orys bekinisteriniń mańynda jurtqa qaýipsizdeý ekeni ras. Sol sebepten de Jońǵar soıylynan pana izdegen kóp aýyl, orys shekarasyna taıaý kóship bardy emes pe? Árıne, ol arada qara halyqtyń basyna bálendeı jaqsylyq ornap jatqan joq. Sóıtse de halyq degen Seıhún darıadaǵy balyq tárizdi qaýpi azdaý tereńdikti izdeıdi. Orys shekarasyna da sol úshin taıaý qonyp jatyr. — Ol endi Baraqqa qarady. — El myna seniń jaqyndaryńnan alystaý jerde tútinin tútetip, malyn baǵyp, asyn tynysh ishkisi keledi.

Dál osy sátte Aq Ordanyń esigi ashylyp, úıge búkil Kishi júzge aty shyqqan áıgili sulý, Ábilqaıyrdyń kishi toqaly Nurbıke kerbez kirdi. Suńǵaq boıly, tobylǵy kúreń, móldiregen qaraqat kózderinde adamnyń júregin shóldeter ashymyq bir ushqyn bar. Basyna kıgen altyn zerli sáýkelesi, ústindegi beli qynalǵan altyn oqaly maýyty qamzoly kóleńkede janǵan shoq tárizdi. Yrǵala basqan ár adymynda, jumyrlanyp, tola bastaǵan symbatty dene bitiminde bir erekshe sıqyr uıalaǵandaı, úıdegi erkekterdiń kózin birden ózine aýdaryp áketti. Ashýly sózder yzǵarymen kúńgirt tartqan aq boz úıdiń ishi kenet kún sáýlesi túskendeı jadyrap sala berdi.

— Myrzalar, qonaq úıge júrip dám tatyńyzdar, — dedi ol, quralaı kózinen sáýle tóge, qońyr daýsyn sándene sozyp.

Nurbıkeniń kógen kózderindegi qyzyǵy mol bir qupıa syr jarq etip Baraqtyń betine tógile tústi de kenet bireý úrlep jibergen shamdaı sóne qaldy. Endi ol kózin tómenirek otyrǵan qos batyrǵa aýdarǵan. Bógenbaı men Taıman batyrdyń júzderi de tobylǵynyń qyp-qyzyl shoǵyna tosylǵandaı áldenege balbyrap, qyzaryp ketti. Nurbıke sulý túnde kórgen tátti túsi esine túskendeı aqyryn jymyń etti. Endi ol jaýdyraǵan qaraqat kózderinen mahabbat kún shýaǵyndaı ásem bir jylylyq tógip, sulý toqaldyń kirgenine mán bermeı otyrǵan Baraqqa qaıta buryldy.

— Sultan qaınym, dám tatyńyzdar dep turmyn ǵoı, — dedi erkelene ún qatyp.

— Buıyrǵan dám bolsa tatarmyz, — dedi Baraq, jasy otyz beske kelip qalsa da áli de jas qyzdaı sylańdaǵan toqaldyń ajaryna nemquraıdy kóz tastap. — Aldymenen myna han taǵyndaǵy jubaıyńyzdyń aqylyna qanyp alýǵa mursat berińiz.

Búkil alty alashty suqtandyrǵan kórkine Baraqtyń nazar salmaǵanyna Nurbıke hanym shamdanyp qaldy:

— Aqylǵa shóldep kelseńiz, onda sýsynyńyzdy ábden qandyryp alyńyz, — dep mysqylmen kúlimsiredi de burala basyp shyǵyp ketti. Erke toqalynyń aıtqanyn eki etip kórmegen Ábilqaıyr:

— Astan úlken emespiz ǵoı, — dedi, — júrińizder, dám tatyp shyǵalyq.

— Iá, sóıtelik, — dedi batyrlar da qostap.

Ábilqaıyr ornynan túregeldi. Baraq sultan da amalsyz qonaq úıge qaraı bettedi. «Hanǵa ámirin júrgizgen bul qatynnyń qandaı qudireti bar eken? Baıqap kóretin eken» dedi ishinen.

Nurbıke hanymnyń qur ǵana sulýlyǵy emes, han qadirler qylyǵy da mol edi.

Bul «Aqtaban shubyryndynyń» aldyndaǵy bir toıda Bógenbaı men Taıman batyrlardyń qatty óshtesýine de osy Nurbıke sebepker bolǵan. Ol toı ıesi Qoısan baıdyń erke-shora qyzy edi. Toıǵa kelgen eki batyr jigit on jeti jasar Nurbıkege kórgen jerden ǵashyq boldy. O kezde básekeles eki batyr sulý qyzdy birinen biri qyzǵanyp, óz kóńilderin qatar bildirgen.

Erke-shora baı qyzy bir jaǵy qaljyńbastyq, erkelikpen, ekinshi jaǵynan jigitterdiń namystaryna tıip, mazaq etpek oımen:

— Ekeýińdi de birdeı unatam, — dep edi, — tek kimniń óneri assa — sol meniń qalaýym...

Qyz sheshimin estigen qyzba qandy qos batyr endi ashyq básekege tústi. Biraq saıysta da, jamby atýda da, kúreste de, jerden teńge alýda da jeńise almady.

Birinen biri oza almaǵan batyrlar qaıtadan qyzǵa keldi. Nurbıke ekeýin ajýalap, taǵy kúldi.

— Birińe biriń qımaǵan óz obaldaryń ózderińe! Endi kesh qaldyńdar, — dedi kúlkisin tyıyp. Sosyn ózine keshe ǵana Kishi júzdiń hany Ábilqaıyr quda túskenin estirtti.

Talasyp júrip, qyzdan aırylyp qalǵandaryna ókingen eki batyrdyń ishteri ýdaı ashydy. Ekeýiniń arasyndaǵy jigittik talas endi arazdyqqa aınalǵan. Sóıtip júrgenderinde Jońǵar shabýyly bastaldy. El basyna týǵan apat eki batyrdyń arasyndaǵy arazdyqty umyttyrdy. Jaýlaryna bir maıdanda katar turyp qarsy shyqpaǵanmen, ekeýi erlikteri úshin birin-biri syrttaı syılaıtyn. Halyq qurmetine bólengen qos batyr aqyry Ábilqaıyr hannyń oń qoly men sol qolyna aınalǵan.

Al Nurbıke sulýdy alǵan Ábilqaıyr dúnıedegi bar armanyna jetkendeı boldy. Tek janyndaı jaqsy kórgen súıikti toqalynan perzent kórmedi. Biraq han oǵan opyq jegen joq. Kerbez toqal óziniń názik qylyqtarymen hannyń kóńilin kónshitip, babyn taba bildi. Ábilqaıyr báıbisheleriniń úıinde túnep shyqqanda, qymyz ornyna jylymshy aıran ishkendeı, Nurbıkeni ańsap turatyn kúıge jetti. Eriniń jas toqalynan sýymaıtynyna kózderi jete bastaǵan hannyń ózge áıelderi, Nurbıkeni qaralaı, ósek te aıtyp kórdi. Biraq han sonda da toqalynyń ózine degen mahabbatyna shek keltirmedi.

Nurbıke jaıynda ósek-aıań kóbeıip júrgen bir jyly Ábilqaıyr áldeqalaı jas toqalyn ertip Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iassaýı meshitine barǵan. Záýlim, áshekeıli meshittiń saltanatty saraılaryn aralap júrip, bir jabyq esiktiń tusyna kelgende, olar ar jaǵynan bir súıkimsiz qarqyldaǵan ún estidi. Qoja Ahmet Iassaýı meshitinde buryn da talaı ret bolǵan Ábilqaıyrǵa bul esik buzyla bastaǵan záýlim saraıdyń esigi ekeni, ar jaǵyndaǵy jeksuryn daýystar saraı qabyrǵasynyń qulaǵan kirpishteriniń ornyna uıa salǵan qara qarǵanyń qarqyly ekeni málim bolatyn.

Biraq áýlıe meshitiniń ishinde qobaljyp kele jatqan Nurbıke álgi dybystan sekem alyp, qasyndaǵy erinen:

— Bul neniń daýsy? — dep suraǵan.

Kenet Ábilqaıyrǵa bir oınaqy oı kele qaldy.

— Bul dozaq qustarynyń shýy, — dedi ol shimirikpesten. — Eger mynaý saraıǵa kirgen áıel ómirinde eriniń kózine neshe ret shóp salsa, sonsha qus ushyp kelip, basy-kózin shoqı bastaıdy... — Han áıeline synaı qaraǵan. — Kiresiń be?

Nurbıke sup-sur bop ketti de, boıyn tez jınap aldy. «Eger aspandaǵy allataǵalam jerdegi meniń istegen kúnámdi sanap júrgen bolsa, qalaı jazalaımyn dese de óz qolynda ǵoı. Táýekel, kireıin» dep oılady ishinen. Sosyn kúıeýiniń betine nazdana qarap.

— Meniń kúnásiz ekenimdi bilmeıtin be edińiz, han ıem? Onda ashyńyz esikti. Bárin kózińizben kórip, kóńilińiz ornyqsyn...

Qýanyp ketken Ábilqaıyr esikti ashtyrmaǵan. «Kúnáli bolsa, kirýge qorqar edi, adal eken» degen ol. Jas toqalyn óte jaqsy kóretin han ózin-ózi aldap, áıeliniń kúnásiz ekenine sengisi kelgen. Biraq búgingi Nurbıkeniń Baraqqa aýdarǵan kózqarasynan han bir sumdyqty ańǵaryp qalǵandaı edi, áıtse de syr bermedi.

Qyz bolyp kózge túskeli ózin elemegen erkekti birinshi ret kórip, Nurbıke aq boz úıde yzalanyp turǵanda, han qonaqtaryn bastap ishke kirdi. Nurbıke jaınap sala berdi. Bular jas qulynnyń balbyrap pisken, ýyzdaı dámdi etin jep, baldan tátti sary qymyzdy raqattana simirip, ıt júgirtip, qus salý jaıyn áńgime etip, bıe saýymyndaı mezgil otyrdy. Sodan keıin qaıtadan han saraıyna keldi. Tek han Ordasynyń esigin asha bergende, Baraq sultan qonaq úıde shaqshasynyń umyt qalǵany esine túsip keıin qaıtty da kóp uzamaı qaıta oraldy. Basqa adam budan eshteńe ańǵarmaǵanmen, Ábilqaıyr qas jaýy Baraqtyń ezýindegi bolmashy ǵana kúlkiden onyń oljasy tek «umyt qalǵan» shaqsha emes ekenin uqty.

Han tórdegi ornyna otyrǵannan keıin, baısaldy únmen sózin bastap ketti.

— Rossıa qaramaǵyna kiremiz degennen beri meniń qasym kóbeıýde, — dedi ol. — Qaı halyqqa bolsa da basqa jurtqa baǵynyshty bolý óte qıyn. Biraq bizdiń jaǵdaıymyzda basqa jol joq. Jońǵardy jeńseń, ar jaǵynda Qytaı bar. Qytaı boǵdyhanyna baǵyný — tilińnen de, dinińnen de birdeı aırylý degen sóz. Al Rossıa oǵan qaraǵanda ádil de, adal da jurt. Jerimiz de, taǵdyrymyz da bir. — Kenet ol daýsyn kótere sóıledi. — Joq, ne deseńizder de Rossıaǵa qosylý — bizge qalǵan jalǵyz jol!

Kúndikke úndemeı otyrǵan Seren-Dorjı kenet shińk ete qaldy. Alpamsadaı denesi men tunjyraǵan túrine qaramaı, úni qanden ıttiń daýsyndaı jińishke, ashshy eken. Aýzynan kóbik ata, sóılep qoıa berdi.

— Taqsyr han, qazaq eline Rossıaǵa qosylýdan bóten jol joq degeniń beker, — dedi ol astyndaǵy atlas kórpe jambasyna batyp otyrǵandaı, qozǵalaqtap. — Batyr adamnyń bárin ózimizge qosyp alamyz. Seni de! Seni de! Qatyn patshasyn at quıryǵyna baılap óltiremiz! Sosyn orys jerinen de asyp, ári qaraı baramyz! Arǵy babalarymyz jetken jerge biz de jetemiz! Odan da ári ketemiz! Jolymyzdaǵy qala bitkenniń bárin qıratyp jońǵar men qazaq malyna jaıylym etemiz. Adam bitkenniń bárin qoıdaı kógendeımiz! Saǵan budan artyq qandaı jol kerek?

Bógenbaı batyrdyń Seren-Dorjıǵa jerkene qaraǵanyn kóziniń qıyǵymen shalyp qalǵan Ábilqaıyr:

— Sonda qazaq jerin qaıtesińder, qurmetti noıan? — dedi ananyń bar oıyn bilgisi kelip, — qazirdiń ózinde jerimizdiń teń jartysynan aıryldyq... Ol jerdi bizge kim qaıtaryp beredi?

— Shyn batyrlardy ózimizge qosyp alamyz dedim ǵoı, — dedi Seren-Dorjı qaıtadan shińkildep, — olarǵa jer beremiz. Al qara halyqqa jer nege kerek? Ólsin! Qyrylsyn!

— Jaraıdy, seniń aıtqanyńdaı-aq bolsyn, — dedi Ábilqaıyr. — Biraq óziń orys zeńbirekteriniń qalaı atylatynyn kórdiń be?

— Kórgem joq. Kórgim de kelmeıdi.

— Jerin tartyp almaqshy bolyp jatqanyńda, orystar seniń «kórgim kelmeıdi» degenińe kóner me eken?

— Men odan qoryqpaımyn, — dedi Seren-Dorjı, — maǵan boǵdyhan ondaı zeńbirektiń myńyn beredi.

Qyzba qandy Jońǵar noıany, ashý ústinde bul sózdi qalaı aıtyp qalǵanyn ózi de bilmedi.

Seren-Dorjıǵa endi Baraq ta tunjyraı qarady. Naıman taıpasy jońǵarlarmen kórshiles otyrǵandyqtan, bul eki eldiń arasynda urys-keris ǵasyrlar boıy tynbaı kelgen. Jońǵardyń jeńil-jelpi shabýyldaryna Naımannyń batyr uldary árqashan da toıtarys bere alǵan. Sóıtse de, kóp jyldan beri qatar kóshisip júrgendikten, bul eki jurt keıde qyz berip, qyz alysyp ta jatatyn. Ásirese, mundaıda jońǵarlyqtar qazaqtyń tóre tuqymynan shyqqan adamdarmen jaqyndasýǵa qumar keletin. Biraq Naımandar qazaq eline jońǵarlar tıisse bolǵany, qudalyǵyn da, kórshiligin de umytyp, qolyna naızasyn alyp shyǵa keletin. Naımannyń búkil qazaq eline áıgili osyndaı batyrynyń biri Qarakereı Qabanbaı edi. Baraq qyzyn Seren-Dorjıǵa bergenine Qabanbaı batyr qatty ashýly degendi de sultan estigen-di. Sol sebep boldy ma, álde qytaı boǵdyhandarynyń máńgi qastyǵy esine tústi me, ol Seren-Dorjıǵa:

— Maǵan shúrshittiń járdemin aıtpa, — dedi keıip, — shúrshittiń zeńbirekterinen góri bizge orys zeńbiregi jeńildeý tıer... — sosyn ol Ábilqaıyrǵa buryldy. — Sonda ne isteımiz? Jerimizge orystardyń qala salýyna kónip otyra beremiz be?

— Rossıaǵa baǵyný — qala saldyrý ǵana emes. Bul úlken saıasat, — dedi Ábilqaıyr, — jaqynda ǵana maǵan Aral baı men Orazkeldi aqsaqaldar kelip: «Qatyn patshaǵa ótinip, Uly júzdi de Rossıa qol astyna aldyr» dep ketti. Al, Jaıyq pen Op ózeniniń túıisken jerine qala salýdy suraǵan menmin. Bul qala jeke maǵan ǵana emes, bárimizge kerek... Túbi, qazaq eli tolyp jatqan aqymaqtardyń qolynda bólshektenip júrgenshe, bir aqyldynyń qolynda tutas otyrǵany jón emes pe... Munymdy kim teris deıdi?..

— Mundaı qamqorlyq Úlken Orda hany Ábilmámbettiń isi emes pe? — dedi Baraq tunjyrap.

Ábilqaıyr týra jaýap berýden jaltardy...

— Men Úsh júzdiń basyn biriktirgim keledi. Sonda ǵana ózge jurt bizben sanasady, — dedi sózin sabaqtap. — Jańa Bógenbaı batyrdyń sózin estidińder ǵoı. Jurttyń kóbi osylaı oılaıdy.

Jerge qarap otyrǵan Seren-Dorjı basyn kóterip aldy.

— «Kirpiksheshen inine kirgenshe ǵana dos» degen bizdiń jońǵarda maqal bar,— dedi ol, — inine kirip alǵannan keıin ınelerin suǵa bastaıdy. Túbinde, qalap alǵan dosyńnan qashyp qutyla almaı júrme.

— Jońǵar kirpikshesheni jóninde aıtyp otyrǵan joqsyń ba, noıan? — dedi Taıman batyr.

— Iá, Seren-Dorjı, orys patshasy bizge nendeı syı ákeledi, ázirge beımálim — dedi Ábilqaıyr. — Biraq jońǵardyń buǵaýymen tanyspyz. Al shúrshittiń zulymdyǵyn ózderiń de bizden kem bilmeısińder...

— Jaraıdy, Ábilqaıyr han, seniń bul sheshimińdi men uly qontaıshyǵa kúni erteń-aq jetkizemin, — dedi Seren-Dorjı handy qorqytpaq bop, — Jońǵardyń bar túmeni Yrǵyz túbine jetkende sóılesermiz.

Meıli, Qalden Serenniń qandy qolyn jańa kórip júr deısiń be? Jiberse, kútip alýǵa barmyn!

— Onda keshikpeı Qalden Serendi de kórip qalarsyń.

Jońǵar noıany ornynan túregeldi. Hanǵa ádet boıynsha, sál basyn ıip tájim etti de, asyǵa basyp shyǵyp ketti. Onyń sońynan Baraq sultan da tura bergen...

— Otyra túr, Baraq sultan, — dedi Ábilqaıyr qolymen ıshara jasap. Baraq ún-túnsiz qaıta otyrdy. — Tevkelevtiń kele jatqanyn jańa aıttym ǵoı. Árıne bosqa kele jatqan joq. Bul joly qazaq eliniń aq patshaǵa birjola baǵynýyn talap etýi haq. Oǵan qandaı jaýap qaıtaramyz?

— Óziń qandaı jaýap qaıtarmaq oıdasyń?

— Men jaýabymdy osydan bes jyl buryn bergem.

— Men de jaýabymdy sonda bergem. Sirá, ekeýmizdiń jaýabymyz bir jerden shyǵa qoımas.

— Sonda at quıryǵyn kesken jerimiz osy bolǵany ma?

Ábilqaıyr men Baraq arasyndaǵy arazdyq óz aldyna. Qazir bulardyń sheshetini tym jaýapty másele edi. Biraq amal ne, halyq taǵdyry bas arazdyqtyń qanjyǵasynda kete bardy. Naıman taıpasy Jońǵar handyǵymen qatar turǵandyqtan, Baraqqa da Ábilqaıyrdyń aıtqanyna kóne qoıý qıyn edi, sondyqtan da ol:

— At quıryǵyn kestim deseń óziń bil, Ábilqaıyr han! — dedi de ordadan shyǵyp ketti.

Kúzetshiler sol tas músin qalpynda turyp qaldy. Úı ishin taǵy da tymyrsyq tynyshtyq basty.

— Han ıem, — dedi Taıman batyr tynyshtyqty buzyp, — halaıyq qaıda bolsa, han sonda bolady dep senemiz. Sońyńnan erdik, ázirge úmitimizdi aqtap kelesiń. Biraq búgin bir túsinbeı qalǵan jaıym bar.

— Sóıle, Taıman batyr?

— Bizge Jońǵarlardyń istemegeni bar ma? Elimizdi qan-josa etti, shalymyzdy kári dep aıaǵan joq, balamyzdy jas dep músirkemedi. Qys qystaý eter, jaz jaılaý eter búkil jyly óńirimizdi basyp aldy. Al sondaı ata jaýymyzdyń jańaǵy Seren-Dorjı tárizdi qandyshelek batyry qolymyzǵa ózi túsip otyrǵanda, aman-esen qoıa beremiz. Ol az bolǵandaı, onyń kózinshe ashpaıtyn qupıamyzdy aqtaramyz. Bizdiń bar oıymyzdy ol erteń-aq Qalden Serenine jetkizbeı me? Bilmeımin, jarqynym, nege bulaı bunyń bári...

— Qupıamyzdy aıtsaq, ol qupıany Seren-Dorjı eshkimge jetkize almaıtynyn bilgen soń aıttyq.

— Qalaısha?

— Seren-Dorjı qasyndaǵy jigitterimen búgin túnde Qandy jartas tusynda ajal tabýlary kerek!

— Kim oryndaıdy ol úkimdi?

— Batyr Taıman men onyń saıypqyran jas bórileri.

Taıman abyrjyp qaldy.

— Áı, qalaı bolar eken?! Meniń jigitterim Kókjal Baraqqa tatymaıdy ǵoı. Oǵan qarsy urys ashýǵa kimniń batyly barady...

— Seren-Dorjıdy qasynda Baraq joq kezde óltiredi.

— «Baraq joq kezdeńiz» qalaı? Bári birge attanady ǵoı.

— Baraq sultan ymyrt úıirile, osy bizdiń aýyldyń tusyna qaraı keıin qaıtady.

— Nege?

Ábilqaıyr júdeý ǵana ezý tartty.

— Iá, Baraq keıin qaıtqan soń, sender Qandy jartas túbinde andyp turyp Seren-Dorjıdyń tobyn basýlaryń kerek. Birde-birin tiri jibermeńder. Bizdiń ordadan aman ketkeni búkil jurtqa aıan. Sonan keıin elshisiniń qanynan Baraq sultannyń ózi aqtalyp kórsin.

Áńgimeniń ar jaǵy kúbir-sybyrǵa aınalyp ketti. Bul keńes bitkennen keıin, sút pisirimdeı mezgil óter-ótpeste, qasynda qarý-jaraqty elý jigiti bar Taıman batyr han aýylynan kúnshyǵys jaqqa qaraı qıalap shyǵa berdi.

Ábilqaıyr úıde ońasha qaldy. Beıýaqta berilgen ámirinen bóten eshkimniń habardar emestigine sengen han endi taǵyna súıeýli turǵan úkili dombyrasyn alyp, bir asaý kúıdi bezildetip oınaı jóneldi. Osynyń aldynda ǵana ashý, yza, ádis, qýlyq sekildi neshe alýan sezimdi basynan ótkizgen hannyń dombyrany osynshama qushyrlana qaǵýy — júregin órtegen bar azapty umytyp, bir mezet kóńil qobaljýyn basýy edi...

Al Baraq sultan bolsa, Ábilqaıyr aıtqandaı, han ordasynan ájepteýir uzap baryp, ymyrt úıirile Seren-Dorjı tobynan óziniń senimdi eki jigitin bólip alyp, keıin kaıtqan. Qas qaraıa han aýylynyń tusyndaǵy tereń saıǵa kelip, atyn jigitine berip, ózi bergi jaǵaǵa shyqty da, kózin han aýlynan almaı etpetinen jatty da qoıdy.

Qara shapan jamylǵan Nurbıke tek aýyl uıqyǵa qatty ketken kezde ǵana, ýádelesken jerine jetti. Shydamy taýsylǵan Baraq sultan ornynan atyp turdy.

Balasyz áıel qansha sulý, erine qansha ystyq bolmasyn, ol tek jas kezinde ǵana jaryna qymbat! Bul qazaqtyń eski dástúri. Ásirese bul zańdy qartaıǵansha jas ıis qumar tóre tuqymy myqty ustaǵan. Osyny biletin jeńgeleri «Eger han kúıeýiń sýyp ketpesin deseń, oǵan kúlge aýnasań da bir perzent tap» degen aqyldaryn júregine moınyndaǵy tumardaı saqtaǵan erke toqal qara maqpal shapany bozań ústine qalaı jaıylǵanyn ekeýi de túsindegideı ǵana sezindi... Bıe saýymyndaı ótken kezde, ornynan sozyla túregelgen Nurbıke Baraqqa eriniń Seren-Dorjıdy óltir dep ámir bergenin aıtty.

Baraq atyna qaraı júgirdi. Áne-mine degenshe tynysh túndi úrkite oıatyp, jazyq dalany dúbirlete kúnshyǵysqa qaraı shaba jóneldi. Ashý qysqany sonsha, at dúbirinen aýyl oıanyp, Nurbıkeniń qylmysy ashylyp qalar dep oılaǵan da joq.

Biraq bul qylmysty Ábilqaıyr onsyz da biledi. Saı jaǵasyndaǵy qalyń taldy japadan-jalǵyz baǵanadan beri aralap júrgen kóleńke — bul Ábilqaıyr han edi. Átteń, dúnıe-aı, Baraqty ol tek atyna mingen kezde ǵana kórip qaldy.

Sol kúni ol kórer tańdy kózimen atqyzyp shyqty. Tek tańerteń ǵana nókerlerine eń jaqsy kóretin toqaly Nurbıkeni bar jasaýymen Syr boıyndaǵy ákesi Qoısan baıdyń aýlyna aparyp salýdy buıyrdy. Nókerleri de, Nurbıke de «nege?» dep suraǵan joq.

Sáskeden aýa, Nurbıkeniń kóshi uzap, jańa kóterilgen saǵymmen aralasa, kókjıekte buldyr tartyp ketken kezde ǵana ol úıden shyqty. Ketip bara jatqan kóshtiń syrtynan uzaq qarap turdy. Álden ýaqytta baryp, júreginiń bir názik qyly úzilip ketkendeı, qınala kúrsindi. «Asyqpa, Baraq sultan, kúnim týsa seni óz qolymnan baýyzdarmyn» dedi tistene kúbirlep.

Osy mezette kúnshyǵys jaqtan quıyndata shapqan salt attylar kórindi. Bular Taıman batyrdyń jigitteri edi. Kóp uzamaı olar attaryn aýyl syrtyndaǵy kermege baılap, beri qaraı júrdi.

Taıman batyr ózgelerden bólinip kep, Ábilqaıyrǵa sálem berdi.

— Jolyń boldy ma, batyrym? — dedi han.

Taıman batyr tómen qarady.

— Sáti túspedi, han ıem.

— Qalaısha?

Biz Seren-Dorjıdyń tobyna jetken kezde, Baraq sultan siz aıtqandaı, olardyń arasynda joq eken. Attyly jaýmen beles arasynda kezdesýdi qaýip kórip, qara kórsetpeı Qandy jartasqa deıin erip otyrdyq. Qandy jartasqa jetken kezde olar attarynan tústi. Kólikterin otqa qoıyp, bastaryna qorjyndaryn jastanyp, kózderi uıqyǵa ketti-aý degen kezde, biz de tıdik. Uıqyly-oıaý sasqalaqtaǵan jigitterin birden soıylǵa jyqtyq. Biraq Seren-Dorjı atyna minip úlgirip qaldy. Talaǵy túskir ábden urysqa úırengen be, bizdiń dúbirimiz shyǵysymenen arqyraı kisinep ıesine jetip keldi. At ústidegi Seren-Dorjı osal jaý bolmaı shyqty. Mańyna taıaǵan eki-úsh jigitimdi aıbaltasymen uryp qulatty. Tún qarańǵy bop, ózim oǵan dál kezdese almadym. Endi qolyma tústiń be dep, bes-alty jigitimmen qorshaı bergenimde, Baraqtyń «Arýaq! Arýaq!» degen aıbarly daýsy estildi. Jigitterim tym-tyraqaı qasha jóneldi.

— Óziń she?

— Ózim de sheginýge májbúr boldym. Baraqtan qoryqpaǵanmen de, tóre tuqymy ǵoı, qarsy soıyl kóterýdi jón tappadym. Ózge qaýym qalaı kóredi, ol áli ashyq jaý bolyp shyqqan joq qoı?

— Durys etkensiń: qardyń basyn qar alar, hannyń basyn han alar, qarashanyń tóre tuqymyna soıyl soǵýy laıyqty emes.

— Ózim de solaı boljadym.

Ábilqaıyr budan ári qazbalamady.

— Óńgergen ólikterińdi kórmedim. Soıylǵa jyǵylǵandaryń qaıda?

— Kórshi aýylda.

— Jón etkensiń. Orda mańaıy onsyz da qara túnek.

Ábilqaıyr teris burylyp, aýyl syrtyndaǵy beleske qaraı júre berdi. Sońynan nókerleri emes, qasqyr alatyn, han jalǵyz júrgende janyna kisi jolatpaıtyn, kúshiginen asyraǵan qasqyr qandas qara. qylshyq, taıshadaı arlan tábeti erdi.

Basqa sóz aıtpaı, zerli shapanyn ıyǵyna bos salyp jalǵyz ketip bara jatqan Ábilqaıyrdyń sońynan Taıman túnere qarap turdy da, janyna kelgen serikterine:

— Qaza bolǵan jigitterdiń úılerine habar berińder, — dep buıyrdy da, Bógenbaı batyrǵa arnap tigilgen úıge qaraı bettedi.

Ańyzaq jelge mańdaıyn súıgize Ábilqaıyr han japadan-jalǵyz kele jatyr. Kózi alystaǵy kókjıekte. Jan dúnıesi astan-kesten bolyp, qara tory júzine yza teýip, surlanyp ketken. Seren-Dorjıdy óltirip, ony Baraqqa jaba almaǵany janyna qatty batyp keledi. Burynǵydaı emes, Baraqpen ekeýiniń arasyndaǵy bolmashy kópir birjolata qulaǵan. Qalden Seren de buǵan degen aqyrǵy senimmen endi máńgi qoshtasady. Jońǵar qontaıshysy Ábilqaıyr handy qurtpaı, Kishi júz jerine shabýylyn toqtatpaıdy. Bunyń bárin Ábilqaıyr ap-anyq sezindi. Aqyl-oıyn jaılaǵan surapyl ashý, óshpendilik tula boıyn órtteı kúıdirip áketip barady. Ásirese, Nurbıkege yzaly. Keshe Baraqtar ketkennen keıin, keńes quryp otyrǵanda aýyzǵy bólmede sholpynyń syldyry shyqqandaı bolyp edi. Endi mine... sol aýyz úıde júrgen Nurbıke eken. Onyń ne aıtqanyn óz qulaǵymen estimese de, Baraqtyń asyǵa júrip ketýinen bári de belgili boldy. Nurbıke sultanǵa qushaǵyn ǵana jaıyp qoımaǵan, jubaıynyń qupıasyn da ashqan. Qandaı opasyz!

Endi ony bir sát ókinish bıledi. Túnde ashý qysyp turǵan shaqta han ábes qulyqty toqalyn jendetterine óltirtpek te bolǵan, biraq qandy joldan bas tartyp edi. On jyl boıy baldan tátti lázzat syılaǵan qylyqty áıelin óz qolynan óltirýge qımaǵan. Opasyzdyǵy úshin máńgi talaq etip, eline qaıtýǵa buıryq bergen. Sol kóńilshektiginiń zardabynan endi, mine «Qap!» «Qap!» dep tistene ah urady.

Joq, Ábilqaıyr kóńilshek jan emes. Kishi júzdiń taǵyna otyrǵan jıyrma jyldyń ishinde dosyna da, qasyna da kóńilshektik istep kórgen joq. Munyń tamyrynda da uly babasy Shyńǵys hannyń qany bar-dy. Ras, Ábilqaıyr Jánibek urpaǵynyń kishi tarmaǵyna jatady.

Jánibektiń toǵyz balasynyń ishinde bir anadan Usnaq pen Jádik týǵan. Jádiktiń balalary jeti atasynan han bolyp kelgen. Al Usnaqtan taraǵan Bulaqaı Quıannan onyń balasy Aıshýaq, Aıshýaqtan týǵan Nyrysh, Nyryshtyń balasy óz ákesi Adjaǵa (Abdollaǵa) deıin, birde-bir han bolyp kórgen joq. Baq pen daryn jeti atadan keıin bir qonady degen qazaqta qaýeset bar, múmkin sodan bolar, Jánibektiń jetinshi býyny ózi han boldy. Onda da tek Kishi júzge ǵana. Ras, Úlken Ordadan bu da dámetken. Átteń ne kerek, baq kúndes týystary maqsatyna jetkizbedi. Al Kishi júz jeke otaý tigip, Ábilqaıyrdy ózine han saılasa, o da sonaý úsh júzdiń qara shańyraǵy — Úlken Orda handyǵy boljypap nasharlap ketkenniń nátıjesi! Al el basyna kún týyp, Jońǵardyń qalyń áskeri qaptaǵanda, qazaq jurtyn biriktirip jaýyna qarsy turýdy basqarsa, onysy óziniń erliginiń, kóregendiginiń arqasy. Ábilqaıyrdyń bul qasıetteri jurt aldynda abyroıyn asyrdy, keıde ısi qazaq eliniń kósemi dárejesine deıin kóterdi. Orta júzdiń keıbir rý basshysy, Jánibek sekildi batyry bunyń sońynan erdi, qaryndasyn alyp, jekjat boldy. Solardyń demeýimen Ábilqaıyr ózin keıde bar qazaqtyń joqtaýshysy retinde sezindi. Árıne, kópshiliktiń kókeıkesti armany — tynyshtyq. Ábilqaıyr halyqtyń sol tilegin paıdalana bildi. Uly Rossıaǵa bizdi qaramaǵyńyzǵa alyńyz dep eń birinshi bop hat jazdy. Ózge handardan góri Ábilqaıyr Qytaı, Jońǵar boǵdyhandarynyń qazaq elin múldem qurtýǵa bel baılaǵanyn jaqsy túsindi. Ábilqaıyrdyń qylyǵy úlgi bop, Sámeke han da orys patshalyǵynyń qol astyna kirýdi talap etti.

Al jońǵar daýylynyń qarqyny sál basylyp, qazaq eli keı jerde olarǵa tótep berip, kári Sámekeniń ornyna Orta júzde Ábilmámbet, Abylaı, Baraq, Qazybek sekildi el basqara alatyn adamdar shyǵa bastap edi, el bılep otyrǵan «ıgi jaqsylar» eki bólinýge aınaldy. Rossıa patshalyǵynyń qoltyǵyna kirip alyp, Ábilqaıyr bárimizge ústem bolmaqshy dep qoryqqandar da tabyldy. Olar endi Ábilqaıyrdyń saıasatyn teris kórip, keshegi jaýy jońǵarlyqtarmen kelisimge kelýge de bar ekenin jasyrmady. Sonyń biri Baraq sultan, Al Ábilmámbet pen Abylaı...

Ábilqaıyr beti aýǵan jaqqa júrip keledi. Tek qulaǵyn qaıshylap qara qylshyq kári tóbeti ǵana sońynan qalmaıdy. Rasymen Ábilmámbet, Abylaı, Baraq jońǵarlardyń jalǵan dálelderine senip, keshegi tógilgen aǵaıyn-týystyń qanyn keshpek pe? Jońǵarlardyń aıtýy boıynsha, qazaqtardyń jerin, malyn tartyp alý úshin talamaǵan kórinedi. Qytaı boǵdyhandary apatqa ushyratyp jatqan kezinde, Jońǵar elin qazaq batyrlary únemi shaýyp, ábden zyǵyrdandaryna jetken-mys. «Aqtaban shubyryndyda» Jońǵarlardyń qazaq eline istegen qıanaty, kári-jasyna qaramaı qyryp, en dalasyn qanǵa boıaǵany sonyń yzasy-mys. Aıypty qazaq elinen alǵan kegi-mys. Rasynda solaı ma edi? Joq, beker sóz! Ol kezderde Qytaı men Jońǵar arasy qandaı bolsa, qazaq pen jońǵar, qytaı men qazaq arasy da sondaı edi ǵoı. Byqyǵan, ósip kele jatqan malyna jaıylym izdegen jońǵarlar bos jatpaǵan-dy. Ertisten beri qaraı, taýdan qulaǵan qorym talaı ret jóńkı qaptaǵan. Búkil tarıhynda qazaq jaýyngerleri Jońǵardyń jerin tartyp alamyn dep, Ertisten asyp soǵys ashqan emes. Ras, ózi kelgen jaýmen san aıqasqan, árqashan da jeńip, keıin shegindirip otyrǵan. Osynyń bárin Ábilmámbet, Abylaı, Baraqtar bilmeı me? Bilse kerek-ti. Onda jońǵarlyqtarmen qalaı bitimge kelip, qoltyqtasa qalmaq? Álde aıla ma? Meniń orys patshalyǵynyń qol astyna kirip kúsheıip ketkenimnen qaýiptenip, biz Jońǵar jaǵyndamyz dep, maǵan halyqty qarsy qoımaq pa? Olaı bolsa ózderi de orys patshalyǵyna baǵynýǵa barmyz dep, menimen jarysyp nege birneshe ret ýáde berdi? Bul qandaı oıyn? Árıne, Baraqtyń ustaǵan joly ejelden basqa. Al sonda Orta júzdiń hany men basqa sultandaryniki ne? Jońǵar men orysty ótirik birin apa, birin jezde etken bop, ózderine durys qaratyp, qazaq eline tek óz bastarynyń ústemdigin júrgizbek pe? Árıne, sodan baryp jurt Orta júz sultandary bizdiń joǵymyzdy joqtaıdy eken dep ári qaraı aýyp bara jatqany haq. Al Baraq sekildi sultandary meni tipti orys patshalyǵyna el-jurtyn satqan adam ǵyp kórsetpek. Túbi elimizdiń de, keleshek urpaqtardyń da kózi jeter, búgingi áreketimdi aqtar; bizge qalǵan jalǵyz jol — ol Rossıanyń qol astyna ený. Búgin kúshti bolyp kóringenmen, bar tirligi qur mal ósirý, ózinen álsiz eldi shabý bolǵan Jońǵar taıpasy da kúni erteń ne Qytaıǵa, ne Rossıaǵa baǵynady. Kúni erteń bizge týǵan kún olarǵa da týady. Óıtkeni, uly memleketke laıyq qaınar bulaǵy, kózi taıyz. Óneri, bilimi, shyǵaryp jatqan qorǵasyny, temiri, egip jatqan egini, ósip jatqan baý-baqshasy, salynyp jatqan qalasy, bekinisi joq el uzaq ómir súrgen emes. Bir qatty boranda bar malynan aırylyp qalatyn, eliniń shetine jaý kelse qur soıyly men otty júregin ala shabatyn biz sekildi el jan-jaǵyńnan qalyń jaý qaptap turǵanda, óz aldyna jeke jurt bolyp turý qaıda?! Tura almaıdy. Osyny nege túsinbeıdi olar? Joq, biz qaıtsek te Rossıa memleketiniń qoltyǵynyń astyna kirýimiz kerek. Bul qazaq eline birden-bir keleshegi bar jol.

Ábilqaıyr sál kidirip turyp qaldy. Onyń surǵylt kózi tunjyrap ketti. «Meni Or qalasyn saldyrmaqsyń» dep aıyptaıdy. Or qalasyn saldyrsam, qazaq elin Rossıaǵa baǵyndyrý úshin saldyram. Ony jasyryp otyrmyn ba? Eger sózime kónbese, aıtqanymdy kúshpen istetem. Kúshpen baǵyndyram! Óz halqyma ózim osylaı zorlyq kórsetýim, bile bilse sol halyqtyń ózi úshin emes pe? Búgingi isime, erteń bolashaq urpaq alǵys aıtady! Al osy armanym úshin, jolymda kim qarsy tursa aıaǵymnyń astyna sap taptaımyn! Sol úshin maǵan qazaq jerine salynar Or bekinisi kerek! Ol bekiniste muzdaı qarý-jaraqty, aýzy túkti kóp soldat bolýǵa tıisti! Árıne, qastarym «osynyń bárin Ábilqaıyr óz basy úshin isteıdi, orys patshasynyń kúshimen bórimizge han bolǵysy keledi!» deıdi. Sózderinde shyndyq bar, ras men orys patshasyna súıengen han bolǵym keledi. Kúshti han bolǵym keledi. Bir jaǵynan, nadan el-jurtym, seniń qamyńdy oılaıtyn han bolǵym keledi. Halqym, saǵan adal ekenimdi keshegi qyrǵyn urystarda kórgen joqsyń ba? Óz basymnyń qamyn oılap qaı jerde buǵyp qalǵanym bar? Aldaǵy ýaqyttarda da buǵyp qalmaspyn! Oǵan ar-uıatym kýá!

Ábilqaıyr kilt toqtady. Kópten beri júrek túbinde jatqan bir aýyr oı keýdesine kenet shanshýdaı qadala qaldy. «Al eger meniń úmitim aqtalmasa she? Sonaý salynǵaly jatqan Or qalasy, Baraq sultan aıtqandaı, ózimiz qulaıtyn orǵa aınalsa, el-jurtqa ne deımin? Joq, olaı bolýy múmkin emes, eger aq patsha meni tek halqymnyń múńkir-náńkiri etip paıdalanbaq bolsa, onda... Onda... Men de alysyp ólem! Osylaı etýdi qur óz basym ǵana emes, myna árqaısysy ár taıpa eldi basqarýǵa jarap qalǵan ul-qyzdaryma da ósıet etip tapsyryp ketem!

... Ábilqaıyr handy baǵalaı bilmegen keıbir orys pen qazaq tarıhshylary ony qara basynyń qamy úshin jurtyn satqan, baq kúndes jaýlaryn tabanynyń astyna salamyn dep qazaq elin Rossıa patshalyǵyna baǵyndyrý saıasatyn qoldaǵan deıdi. Sol bir qıly kezeńde Ábilqaıyrdyń túpki oıy solaı-aq delik... Biraq bolashaq tarıh, ustaǵan jolynyń durys ekenin aıqyndady. Qazaq eliniń Rossıaǵa baǵynýynyń qajettigi Ábilqaıyrdyń óz basynyń qamynan kóri, áleýmettik qasıetin joǵary satyǵa qoıdy. Ábilqaıyr ustaǵan saıasaty úshin esh ýaqytta kúresten buǵyp qalǵan emes. Oǵan kýá qan maıdanda únemi alǵy shepte bolýy, qaýip-qaterdi kezeńderde óz basyn qorǵap tyǵylyp qalmaýy. Ustaǵan joly úshin óz basy túgil, týǵan balalarynyń eshqaısysyn aıamaı kezek-kezek amanat retinde patsha qol astyna berýi. Demek, bunyń bári Rossıanyń qol astyna kirý kerek ekenine onyń shyn júregimen berilgendigin kórsetedi.

Ábilqaıyr qansha qatygez bolǵanmen balalarynyń orys qalasyna amanat bop baryp, tálim-tárbıe, óner-bilim alýyn qýattaǵan. Árıne orys tóreleriniń arasynda ol ózine degen qastarynyń da kóp ekenin bildi. Olar áıel patshaǵa buny eki júzdi dep hat ta jazdy. Keleshek úlken maqsaty úshin bul oǵan da shydap baqqan.

Ábilqaıyrdyń tórt zańdy, úsh zańsyz áıelinen on besten astam ul, qyzy bolǵan. Hannyń kózi tirisinde báıbishesi Bopaıdan týǵan Nuraly, Eraly, Ádil, Aıshýaq, Qojahmet jáne qalmaq áıelinen týǵan Shyńǵys, Qarataı sultandar ózimenen úzeńgiles jaýǵa shaýyp, Orda isine kirisken. Ábilqaıyr bularyn orys bekinisterine amanat etip qaldyrý bylaı tursyn, olardy eń qaýipti joryqtarǵa, tartys-talastarǵa jiberip otyrǵan. Hannyń saıdyń tasyndaı, kileń «sen tur, men ataıyn» osy jeti uly kóp jaǵdaıda ózine súıenish, serik bolǵan...

Ábilqaıyr uzaq júrdi. Ol aýyldan ájeptáýir alystap ketkenin ańǵarǵan joq. Onyń oıy endi bastaǵan isteriniń qanshalyqty qıyndyqqa túsetinine aýdy.

Hannyń Rossıa patshasy Anna Ioannovnaǵa jazǵan haty boıynsha Tevkelev bir myń jeti júz otyz birinshi jyly Kishi júz Ordasyna kelgen shaǵynda qandaı qıyndyqqa ushyramady? Jyl ótkende eline ázer qaıtqan joq pa? Ábilqaıyrdyń Rossıa patshasyna basshylarymen tegis aqyldaspaı, búkil halyq atynan hat jazǵanyn sońynan bilgen Kishi júz ben Orta júzdiń shonjarlary ne istemedi! Tevkelevti eline qaıtartpaı qandaı qorlyq kórsetpedi! «Bul qazaq jerine tyńshylyqpen kelgen, bizdiń kúshimizdi bilip alyp kelesi jyly soǵys ashpaq» dep, ony óltirmek te bolǵan. Dál osy kezde bashqurt batyrlary Torǵaı boıyndaǵy qazaq aýyldarynyń malyn shaýyp, áli Rossıaǵa baǵynýdyń baıybyna jete túsinbegen halyqtyń narazylyǵyn burynǵysynan da órshite tústi. Árıne, Buǵybaı batyr men onyń kúıeý balasy Eset batyr kirispegende, o joly Tevkelev te, oǵan erip kelgen adamdardyń birde-biri tiri qaıtpaǵan bolar edi. Ras, osy joly Rossıamen jaqyndasý jóninde kóp is isteldi. Buhara men Hıýa handaryna ýákilder jiberildi. Qaraqalpaq eliniń hany Qaıyppen sóz júrgizilip, onyń Rossıa qol astyna kirgisi keletini anyqtaldy. Ábilqaıyr menimen aqyldaspaı qatyn patshaǵa hat jazdy dep ókpelep qalǵan Orta júzdiń hany Sámeke de hat joldap, Tevkelevpen kezdespek boldy. Biraq Arqa jerine qaraı osy kezde Jońǵar qontaıshysy áskeriniń bet alǵan qaýpimen baılanysty bul kezdesý bolmaı qaldy. Demek, óz basyna tóngen ajalǵa qaramaı Tevkelev bul joly da qazaq eli men Rossıany jaqyndastyrý jolynda kóp sharýa istep ketti. Ol Ábilqaıyr, Ábilmámbet, Sámeke, Abylaı, Uly júzdiń hany Jolbarys pen Qaraqalpaq bıleýshisi Qaıyptyń Rossıa qol astyna kirýge bar ekenin bilip qaıtty.

Al qazir qalaı bolmaq? Tevkelev qandaı qaýip, qandaı jaqsylyq, qandaı jamandyq ákele jatyr? Myrza ne tilemek? Tilegin men oryndaı alamyn ba?

Kenet ol selk ete qaldy. Han ordasyna taıaý tigilgen qarasha tóleńgit aýlynan «oı, baýyrymdap!» beri qaraı shapqan eri, áıeli aralas bir top adamdy kórdi. Shubalańqy top dál han turǵan belesti betke alyp keledi. Bul soıylǵa jyǵylǵan Taıman jigitteriniń týystary ekenin Ábilqaıyr jańa ǵana uqty. Sóıtkenshe bolǵan joq «oı, baýyrymdaǵan!» qaraly top han janynan óte berdi. Tek beles ústindegi Ábilqaıyrdy kórip eki-úsheýi beri buryldy. Aldyńǵysy kárteń áıel eken, astyndaǵy ushqyr bıesiniń tizginin bos qoıa berip, eki qolymen shashyn julyp, betin tyrnap, oıbaılap keledi.

Áıel Ábilqaıyrdyń tusyna taıaı berip, qos qolymen bıesiniń tizginine jabysty. Bıe toqtamaǵanmen, shabysyn sál báseńdetti.

— Jalǵyzymnan aıryldym, qarashyǵymnan aıryldym, — dedi ol qý dalany basyna kótere qarlyqqan sumdyq bir qaıǵyly aıǵaımen. — Altyn kúnim batty, qara jylanyń shaqty! Jalǵyzymdy ajalǵa aıdaǵan sensiń, Ábilqaıyr han! Qudaı seni de jylatsyn! Bala-shaǵańnyń qyzyǵyn kórme! Kórińde ókir, kórińde ókirgir tas baýyr han!

Ashý qysqan han qalsh-qalsh etti. Balasy ólse — el basyna týǵan kúızeliste kimniń balasy ólmeı jatyr! Búgin bunyń jalǵyzy ólse, erteń meniń on ulym birdeı qandy aıqasta qaza tappasyna kim kepil!

Ábilqaıyr jalǵyzynan aırylǵan sorly anany toqtatar jyly sóz taba almady.

— Tart tilindi, eı sorly! — dedi ol aqyryp. — Balań ólse jalǵyz seniń balań ólip pe!..

— Tartpaımyn tilimdi! — dedi qaıǵydan nalyǵan beıbaq ana. — Qanisher, qara júz! Adyra qal! Sen! Sen óltirdiń meniń balamdy! Qaıtaryp ber oıbaı, qaıtaryp ber, atańa nálet, qanisher!

Týǵaly mundaı sóz estimegen han ashýdan burynǵysynan da beter jarylyp kete jazdady. Ol dál osy sátte jalǵyz balasynan aırylǵan mynaý sorly ananyń aqylynan adasyp ketkenin de ańǵarmaı qaldy. Eki qulaǵyn qasqyrsha tigip, sholaq quıryǵyn bulańdatyp, ıesinen buıryq kútip turǵan qara qylshyq arlanyna:

— Aıt! — deýge ǵana shamasy keldi.

Qandy kóz aıbarly qara tóbet alqymynan ala túspek bop, eki orǵyp janyna jetti de, kelip qalǵan salt atty áıelge qarsy atyldy. Sol mezette áıeldiń sońynan tepeńdep jetken kúreń baıtaldy qapsaǵaı qara jigit qolyndaǵy quryǵyn ıtke qaraı qos qoldap siltedi. Qaıyń quryq shekesinen tıgen jolbarys deneli ıt bir-aq ret qyńsylaı shańq etti de, kisi boıyndaı kóterilgen qalpynan qara jerge gúrs etip qulap tústi.

— Sorly, sorly-aı, handa ne sharýań bar edi! — dedi ol, áıeldiń shylbyryna jabysyp, — seniń balań óldi ne, seniń óziń óldiń ne, oǵan bári bir emes pe!

Áıeldiń kózi sharasynan shyǵa, aýzynan kóbik atyp, bajyldaǵanyna qaramaı, bıeniń tizginine qoly tıisimen-aq ólikter jatqan aýylǵa qaraı tepeńdep shaba jóneldi.

«Oı, baýyrymdaǵan!» jurttyń qarasy óshken kezde, Ábilqaıyr jerde sulyq jatqan ıtiniń qasyna keldi. Qos qoldap urǵan qaıyń quryq arlannyń bas súıegin opyryp jiberipti. Qyp-qyzyl qan men mıy burqyrap jerde shashylyp jatyr. Búıiri ázer ǵana búlk-búlk soǵyp, kózi tasyraıyp, keshegi top qasqyrǵa jalǵyz shabatyn qylshyq júndisi endi talmaýsyrap ólip bara jatty. Kúshiginen asyraǵan, san qaýipti saparlarda ózine serik bolǵan ıtin qımaı Ábilqaıyr uzaq turdy. Aqyrǵy ret tynysyn tartyp, tórt aıaǵyn birdeı jazyp, tyna qalǵanda ǵana, teris burylyp ketti.

Ábilqaıyr uzaq júrdi. Baǵanaǵydaı emes, boıynan ashýy tarap, endi bolǵan isti basynan aıaǵyna deıin kóz aldyna elestete bastady.

Aqyrǵy on jyl ómiriniń ishinde únemi qan josyǵan sumdyqtardyń arasynda júrip eti úırenip ketkendikten be, boıyn tez-aq jınap aldy. Kenet balasynan aırylǵan jańaǵy qart áıeldiń «qanisher!» degen sózi qulaǵyna qaıta keldi. Sonda baryp bul áıeldiń, ıtin uryp óltirgen jigittiń kim ekenin esine túsirdi. Osy áıeldi baıaǵyda qaraqalpaq elinen oljalap ákelip, óziniń tóleńgitine qosqany oıyna keldi. Kúıeýi ólip, jalǵyz uly er jetip, Taıman jasaǵynda júretin. Endi búgin o da mert boldy. Iá, áıeldiń Ábilqaıyrdy «qanisher» deýge shyn haqysy bar eken. Endi ıtin óltirgen jigittiń de kinásin keshken tárizdi. Jigit óziniń qarýly jylqyshysy, jańaǵy áıeldiń qaınysy Husaıyn degen. Qatty súzek bop aýyryp, tósekten turǵanyna bir aıdaı bolǵan. Búgin-erteń jylqyǵa shyqpaqshy edi.

Bul adamdardyń ózderi de, taǵdyrlary da tanys bolǵandyqtan ba, han endi álgi oqıǵa jaıyn esten shyǵarýǵa tyrysty. Biraq onyń oıynan bir nárse ketpeı-aq qoıdy.

Urysta er jigit qaza tapty dep eshkim de handy sókpese kerek edi. Bul el saltynda joq. Al búgin nege bulaı boldy? Handy balaǵattar, aıaýly ıtin óltirter bularǵa mundaı jelik qaıdan bitti? Munda qandaı sebep bar? Jalǵyz qara halyq emes, batyr, sultandar da Ábilqaıyrǵa qarsy sóıleýdi jıiletip júr. Osylardyń báriniń túbiri nede? Jaraıdy, jurt urystan, soǵystan qajydy delik. Mezi bolǵan jurttyń tili de shyǵa bastaýy múmkin. Bul bir aqıqaty bolar. Ekinshisi nede? Ekinshisi... Ábilqaıyr moıyndaǵysy kelmegenmen moıyndaýǵa májbúr boldy. Ekinshisi — «Aqtaban shubyryndynyń» alǵashqy jyldaryndaǵydaı emes, halyq aldynda qadiriniń túse bastaǵanynda edi.

... Tún ortasy aýa han óziniń aýyr oılarynan sergigendeı sezindi. Qarsy aldyndaǵy oshaqtyń qyzyl shoǵy sónýge aınalǵan. Tynyq túnde jas qı tútininiń bolmashy kúlimsi ısi keledi. Arǵy betten ógizshaǵalanyń qulaqqa jaǵymsyz aıqaıy estiledi.

Ábilqaıyr otyrǵan dıirmen tasynan túregeldi. Kenet ón boıy dirildep ketti. Qarsy aldynda búgin ǵana jyǵylǵan aq otaýdyń japyrylǵan orny jatyr eken. Iá, bul bir kezde hannyń janyndaı jaqsy kórgen toqaly Nurbıkeniń qymbat aq otaýynyń orny edi...

III

Qazaq dalasynyń Rossıa qol astyna kirýin bir kýálik qaǵazben, ne bir ýkaz kúnimen ataý múmkin emes. Bul ondaǵan jylǵa sozylǵan uzaq, qaıshylyǵy men qıyndyǵy mol aýyr qalyptasý kezi edi. Jáne qazaq eliniń Rossıaǵa qosylýyn bir hannyń, qala berdi birneshe qaıratkerdiń esimderimen ǵana baılanystyrý — o da durystyqqa jatpaıdy. Bul zańdy sheshimi bar, saıası, ekonomıkalyq, áskerı faktiler sekildi kóptegen sebeptermen shıelenisken dáýiriniń tilegine qaraı tarıhtyń ózi jaratqan perzenti. Rossıaǵa qosylý — rýlar arasyndaǵy talas-tartys, sol rýlardyń jaǵrafıalyq jaǵdaıy — tolyp jatqan qasyn da, dosyn da týdyrdy. Bir jaǵynan, ushy-qıyryna qus jetpes keń dalasynda qazaq qaýymynyń qalyptasqan turaqty ekonomıkasynyń joqtyǵy jáne negizgi kásibi qubylmaly, kóshpeli, turmyspen baılanysty bolǵandyǵy, ekinshi jaǵynan, Jońǵar shapqynshylyǵynyń dúmpýi áser etip, rý basshylary ózderiniń Rossıaǵa baǵyný saıasatyn árdaıym ózgertip otyrdy. Mundaı jaǵdaıda Rossıa qol astyna kirýdiń keshegi qoldaýshylary búgin oǵan qarsy shyǵyp, al keshegi qarsylarynyń búgin ony jaqtaýy — tańqalarlyq is emes-ti.

Biraq keleshekke kereksiz, bolashaǵy joqtyń bárin ózinen ári ıterip, tarıh dońǵalaǵy alǵa qaraı aınala berdi. Osylaı qazaq dalasyna aıaýdy bilmes, orasan qatty jańa tarıhtyń daýyldy kóktemi keldi.

Sondaı-aq Ábilqaıyr hannyń Anna Ioannovnaǵa 1730 jyly jazǵan hatyndaǵy «qorǵanyńyzǵa alýyńyzdy tileımiz» degen sózdi sońynan shyqqan resmı qaǵazda «Rossıa qol astyna alýyńyzdy ótinemiz» dep ózgertýi jaıyndaǵy ǵalymdardyń talastarynyń da keregi shamaly. Árıne, tarıhı kýálik qaǵazdardyń durys aýdarylǵany jaqsy-aq, biraq búgingi kúni «qorǵanyńyzǵa alyńyz», ne bolmasa «qaramaǵyńyzǵa alyńyz» degen sózderdiń qandaı aıyrmasy bar?

Tarıhı derekterge qaraǵanda, Rossıa patshasy Anna Ioannovna Ábilqaıyr hanǵa bergen gramotasynda: «... ózderińniń ótinishteriń boıynsha joǵarǵy kórsetilgen taraýlardyń negizinde, qyrǵyz-qaısaq hany Ábilqaıyr, seni jáne bar qyrǵyz-qaısaq áskerin qol astymyzǵa aldyq... Sondyqtan han men onyń bar áskeri bizdiń ımperatorlyq mártebemiz ben onyń muragerlerine máńgi-baqı adaldyǵyn saqtaýy kerek» delingen. Bul gramotada: «Adal jáne ádiletti» patshaǵa qyzmet isteý, soǵys kezinde Rossıa áskerı basshylarynyń qaramaǵyna qarý-jaraqty qol bolyp kelýi, Jaıyq qazaq-orystary, bashqurt, qalmaq sekildi Rossıaǵa baǵynyshty ulttardy shappaýy, qazaq jeri arqyly ótetin orys-saýda kerýenderin tonamaý, buryn-sońdy qolǵa túsken orys, tutqyndaryn qaıtarý sekildi qazaq handarynyń mindetteri kórsetilgen. Sonda ǵana Rossıa patshalyǵy qazaq elin óz qorǵanyna almaq bolǵan.

Ábilqaıyr han da, odan keıin «Rossıa qol astyna kirip adal qyzmet isteýge» ant bergen Orta júzdiń hany Ábilmámbet pen Abylaı sultan da, sol jyly Buǵybaı mem Eset batyr bastaǵan Kishi júzdiń úsh júz toqsan toǵyz «ıgi jaqsylary» da Rossıaǵa baǵyný degen uǵymdy qorǵan bolý degen maǵynada túsingen.

Ne degenmen de bul kezeńniń basty mańyzy — qazaq eli osy shaqtan bastap Rossıaǵa arqa súıeı otyryp, óziniń sharýashylyǵyn, saıasatyn, endi sol Rossıanyń kózqarasymen baılanystyra júrgizýinde boldy. Bul tarıhı kerek jaǵdaı edi. Jáne bul jaǵdaı osy kezden bastap, aldyndaǵy bógetterdiń báriniń kúl-talqanyn shyǵaryp, ári qaraı damı tústi.

Árıne, mundaı tarıhı aýyr kúres-qımyldarda baǵynyshty qazaq eli men patshalyq Rossıa sekildi otarshylyq saıasatty ustaǵan eki jurttyń arasynda qaıshylyq, tolyp jatqan qıyndyqtardyń týatyny da málim. Biraq sonyń bárine qaramaı, endi qazaq jerine Jońǵar shabýyly toqtaldy. Jońǵar qontaıshysy tek ózi basyp alǵan qazaq dalasynyń ońtústik óńirine ǵana ıe bop qaldy.

Osyndaı «qol astyna» kirgen qazaq elin Rossıa patshalyǵy bir myń segiz júz qyrqynshy jyldary Úrgenish, Hıýa tusynan tóngen Iran patshasy Nadır shahtyń shabýylynan da saqtaı aldy.

Or qalasynan keıin Rossıa, Jaıyq, Elek, Jem ózenderiniń boıyna áskerı bekinister sala bastady. Orys patshalary búkil Rossıa shekaralaryna turǵyzylyp jatqan bekinister men áskerı qorǵandardy birimen birin baılanystyryp, soldattarmen tolyqtyrdy. Áskermen birge qazaq dalasyna Rossıanyń alys túkpirlerinen qara shekpender keldi. Bular úı salyp, egin egip, menshigine bergen jerdi ıelenýge kiristi. Mundaı jaǵdaıda kelimsek jurt pen jergilikti eldiń arasynda qyrǵı qabaqtyq, janjal, soıyl ala júgirý tárizdi kelisimsiz isterdiń de týýy sózsiz edi. Buqara halyqty birine-birin aıdap salyp eldi basqarý — ejelgi saıasaty bolǵan orys generaldary da, qazaq baı-manaptary da bul alaýyzdyq, janjaldarǵa astyrtyn dem berip, órshite tústi. Ult narazylyǵyn týdyrýda bul ekeýi de únemi bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp otyrdy. Halyqtar dostyǵynyń nege aparyp soǵatynyn ásirese Pýgachev kóterilisinen keıin bular óte jaqsy túsingen-di... Qazaq eli Rossıaǵa qosylýynyń arqasynda feodaldyq uıqysynan oıanyp, mádenıetke qol soza bastady. Rossıa ony tarıhtyń alys-julysyna ózimen birge alyp kirdi, qoǵamdyq jáne saıası jaǵynan kúsheıýine múmkindik berdi. Otyryqshylyq pen egin salýǵa, saýda-sattyqtyń jańa úlgileri men ónerkásiptiń óndiristik túrlerine úıretti.

Biraq bul órbý-órkendeý óziniń qoǵamdyq satysynda shúý degennen-aq eki baǵytta damydy. Bir jaǵynan osy eki ulttyń eń aldymenen zábir kórgen kedeı toptary birimen-biri belsene jaqyndaı tústi: qazaq aýlynyń kedeıi men malshylary, óz jerine kóship kelgen qara shekpendermen til tabysty, sodan keıin patsha aǵzamnyń túz keptiretin, ken shyǵaratyn kásiporyndarynda qazaq pen orys beınetqorlary dostasty, aqyrynda baryp, saýda kapıtalızmniń órkendeýiniń arqasynda kúrdeli óndiristerde eki ulttyń proletarıattary birikti. Bul baǵytta revolúsıalyq sana-sezimi joǵary orys proletarıatynyń sońyna qazaq eliniń sezimi oıana bastaǵan aldyńǵy qatarly ul-qyzy erdi. Osy dostasý kún saıyn tereńdeı, damı berdi. Qazaq jurtynyń aldyńǵy qatarly adamdarynyń revolúsıalyq sana-seziminiń oıanýyna aıdaýdan kelgen dekabrıster men olardyń jolyn qýýshy orys ıntellıgensıasynyń járdemi kóp tıdi. Buǵan qazaq jerindegi orys jumysshylary qosyldy. Osylaı taǵdyry, keleshegi bir eki halyq kúnnen-kúnge dostasa túsip, ózderiniń aldaǵy baqytty bolashaǵyna qol sozdy.

Ekinshi jaǵynan, qaramaǵyndaǵy eldi jeke bılep-tósteýdegi feodaldyq yqpalyn azaıtqany úshin, aq patshany qansha jek kórgenimen, qazaqtyń keı hany, sultany ózderi sol patshanyń ókilderi general-gýbernatorlarymen aýyz jalasyp, solardyń qazaq dalasyndaǵy shoqparyna aınaldy. Bul olarǵa kúnnen-kúnge aıtqandaryna kónbeı bara jatqan buqarany aýyzdyqtap ustap otyrý joly bolyp tabyldy. Rossıa patshasynyń otarshylyq saıasaty mundaı adamdardyń degeninen shyqty, tikeleı járdem berdi. Ras, orys generaldarynyń ishinde ádilettilikti súıetinderi de, aqyldylary da boldy. Olar bılep otyrǵan ólkelerinde qazaq balalaryna arnap mektep, aýrýhana ashty. Alym-salyq jınaıtyn sheneýnikteri men pochta qyzmetkerlerinen jergilikti halyqtyń tilin bilýdi talap etti. Keıbireýleri Peterbýrgke baryp qazaq sekildi buratana ulttarǵa azdaǵan teńdik te surady.

Biraq mundaı gýbernator, generaldar tym az edi. Al qazaq jerine kelgen shyn tarıh :— otarshylyq tarıhy aıaýdy bilmes, qan sheńgeldi, qatal tarıh bolatyn.

Patshaly Rossıa birte-birte «halyqtar túrmesine» aınaldy. Dekabrısterdi óz qolymen darǵa asyp, uly orys halqyn tabanynyń astynda shiritýdi oılaǵan Birinshi Nıkolaı patshadan qazaq sekildi basqa ulttar qandaı jaqsylyq kúte alatyn edi? Bundaı jaqsylyqty Ekinshi Nıkolaı patshadan da, onyń generaldarynan da dámelenýdiń orny joq-ty. Egerde Rossıa jeriniń ózinde qıanat, qaznany urlaý, para sekildi jeksuryn qylmystar orasan óristenip jatqanda, qazaq dalasy sekildi otarshylyq saıasaty qaýlaǵan ólkelerden ne kútersiń! Ondaı soraqylyq bul jaqta eki ese, úsh ese arta túsýde edi! Eger Peterbýrgte sot ádiletsizdik istese, Qaratal ne İle boıynda ondaı ádiletsizdik temir shynjyrly, qandy apatqa aınalǵan. Eger Peterbýrgte ádiletsiz sot bir kisiniń basyn alýǵa buıyrsa, bul arada «kári qylysh» jasaǵy sotsyz júz kisiniń basyn birdeı domalatqan.

1737 jyly Sámeke dúnıe saldy. Orta júzdiń bıligi endi birjolata Úlken Orda hany Bolat hannyń balasy Ábilmámbetke kóshti. Biraq ol alystaǵy Orynbor ákimshilerinen kóri, qasyndaǵy Jońǵar qontaıshysyna jaltaqtap qaraı bastady. Eger Qalden Seren oǵan ata meken Túrkistan shaharyn qaıtaryp berýge kónse, Jońǵar handyǵyna baǵynyshty bop, amanatqa bir balasyn jibermek oıǵa da kelgen. Áıtsede qontaıshymen birjolata qoltyqtasyp ketýine el narazylyǵy kóldeneń túsken. Halyq oıyn Buqar jyraý:

Ejelgi dos jaý bolmas,

Shirkeýishte haty bar.

Ejelgi jaý el bolmas,

Kóńilinde kirdiń taty bar

dep hanǵa tikeleı aıtqan. Jurt jyraý sózin maquldaǵan. Jáne Ábilmámbettiń oıyn sezgen Orynbor ákimi Neplúev te bosqa jata almaǵan. Orta júz Jońǵarǵa aýyp kete me dep qaýiptenip, onymen til tabýdy durys kórgen.

Bundaı jaǵdaı Orǵa qala saldyryp, orys patshalyǵyna arqa súıeı, búkil qazaq elin qolyma alam degen Ábilqaıyrdyń jigerin qum etti. Endi ol Ábilmámbet pen Abylaı, Baraqtardan orys patshalyǵyn qyzǵandy. Kishi júz hanynyń búıtip zyǵyrdany qaınaýyna taǵy bir sebep bar edi. Ábilqaıyr: «Orys patshasynyń qol astyna kirsem, Jaıyq pen Edil ózenderiniń eki ortasyndaǵy jaıylymdarǵa malymyzdy jaıýǵa ruqsat beredi» dep úmittengen. Al Orynbor ákimderi, patsha aǵzamnyń nusqaýy boıynsha, jaıylym bermek túgil, Kishi júzdiń rýlaryna Jaıyqtyń ar jaǵyna ótýge tyıym saldy. Ol ol ma, arǵy betke ótpes úshin, kúz kele Jaıyqtyń bergi betiniń on shaqyrymdaı jerin órtep tap-taqyr etýdi buıyrdy. Kúzgi jaıylym, shuraıly jerinen aırylǵan Kishi júzdiń asaý rýlary «Orysqa baǵynsaq bizdi jarylqaımyn degeniń qaıda» dep, endi handy ashyq keleke ete bastady. Al Ordan jetpis-seksen shaqyrym beri turatyn, Torǵaı ózeniniń boıyn jaılaǵan Ábilqaıyrdyń qol astyndaǵy Arǵyn men Qypshaq rýlarynyń keı aýyldary endi Kishi júz hanynyń qaramaǵynan shyǵýdy oılady. Óıtkeni, eginge qolaıly Torǵaı ózeniniń keń alqabynyń ózine orys otarshylary kóz tige túsken edi. Ásirese, Orynbor bekinisinen eki júz elý shaqyrym joǵary jatqan Torǵaı ózeniniń boıyndaǵy Qaraqoǵa, Doǵal sekildi malǵa jaıly oıpattardy egiske yńǵaılaı bastaǵan. Jáne osy kezde sonaý Jaıyq, Mıas ózenderiniń boıymen sozylǵan bekinister Qorǵan, Omby qalalarymen shektes kelip, Ertis ózeniniń boıymen joǵary kóterilgen. Odan ári Bıısk qalasynyń soltústigin ala, Altaı taýlarynyń eteginen shyǵyp, qazaq dalasyn qorshaýǵa aınalǵan. Búgin bolmasa erteń endi qazaq jeriniń ishine de aq patshanyń aýyz salatyny belgili bolyp qalǵan.

Bul otarlaý saıasatynyń yzǵarly lebin eń aldymen ázer kún kórip otyrǵan buqara halyq sezindi. Jaıylym jerinen aırylǵaly turǵan jurt endi orys patshalyǵyna ǵana emes, ózderin sol patshalyqtyń qol astyna súıregen Ábilqaıyr, Sámeke sekildi handaryna úrke qaraı tústi. Onyń ústine alym-salyq aýyrlap jurttyń eńsesin basa berdi. Qaramaǵyna kirgen Orta júz ben Kishi júzdiń elderine Anna Ioannovnanyń ýkazy boıynsha salynǵan salyq joqtyń qasy edi. Bar bolǵany osy eki Júzdiń jylyna tóleıtini bir myńnan úsh myńǵa deıin túlki men qarsaqtyń terisi ǵana bolatyn. Bul bolmashy salyqtyń ózin de el alǵashqy on jyl boıy, keıde berip, keıde bermeı kelgen. Al aqyrǵy kezde qazaq jeriniń shekarasyna bekinister salýmen baılanysty, jergilikti orys ákimderi, bul salyqtardy mańyndaǵy aýyldarǵa azyq-túlik, mal basyna qaraı aınaldyrǵan. Mundaı salyqtyń salmaǵy kóbine Orynbor gýbernatorynyń qaraýyna jatatyn Kishi júzdiń elderine túsken. Buryn janynan eriksiz bireýge birdeme berip kórmegen jáne «mal ashýy — jan ashýy» dep qaraıtyn qazaq eli, tólep jatqan mal bastary bálendeı bolmaǵanmen: «Qalalary salynbaı jatyp istep otyrǵany mynaý, erteń bekingen kezinde nemiz qalady», — dep kúni buryn sary ýaıymǵa tústi.

Osyndaı jaǵdaılarmen el aldynda qadiri kete bastaǵan Ábilqaıyr, bir jaǵynan patsha úkimetinen kútkeni aqtalmaı, ne isterin bilmeı, ishteı ábigerlenýde edi. Ol aqyry «úsh júzdiń qamy» túgil, óz handyǵynyń ne bolaryn bilmeı, ábden sasty... Eki urty sýalyp, sopaq beti burynǵysynan da sozyla túskendeı, aq sur júzinen qany qashyp, súzekten turǵandaı bozaryp ketken. Surǵylt kózderi de burynǵydaı emes, nury sónip, qantalap, qyzara qalǵan. Mezgil, zamannyń aǵysy, taǵdyr, basqa qonǵan baq kóterip, uly tilekterge qol sozǵan adamnyń sol zamannyń ózi týdyrǵan daǵdarysynan, qıyndyǵynan kúıreýi tabıǵı is edi.

Ol qazir aýyl syrtyndaǵy tóbede otyr. Qasynda jaqynda ǵana Aral mańyndaǵy qazaq pen qaraqalpaqtyń hany bolyp saılanǵan úlken balasy Nuraly. Bozańdy tóbeniń basyna tóselgen tekemettiń ústinde aq jastyqqa shyntaqtaı jatyp, ákeli-balanyń ońasha áńgimeleskenine bıe saýymynan artyq mezgil ótti. Qabaqtary jabyńqy, tústeri solǵyn. Ákeli-balaly adamdardaı emes — arbasa qaraıdy. Bul arbasý «Han balasy týǵan ákesin, ózi han bolýdy oılaǵansha ǵana áke sanaıdy» degen kóne qaǵıdadan týǵan tárizdi.

— Sóıtip sen, Neplúevten irgeńdi alys salma deısiń ǵoı? — dedi Ábilqaıyr Nuralyǵa kóziniń qıyǵyn aýdara.

— İrgeńdi alys salatyn mezgilden ótip kettiń, kóke, shamań kelse til tabýǵa tyrys.. Seniń sóziń búkil Kishi júzdiń sózi...

— Al eger onyń ózi til tapqysy kelmese she?

— Sol til tapqysy kelgeni úshin shaqyryp otyrǵan bolar.

— Jalǵyz meni ǵana shaqyryp pa? Neplúev Ábilmámbet han men Abylaı sultandy da shaqyryp otyrǵan joq pa?.. Anna Ioannovna maǵan bergen gramotasynda meni búkil qyrǵyz-qaısaq hany dep bekitken joq pa edi? Qaramaǵymdaǵy eldi de: Orta júz ben Kishi júz dep ataǵan... Neplúev eger til tapqysy kelse, meniń mártebemdi osy turǵydan nege qaramaıdy?

— Kóke, odan beri de on eki jyl ótken joq pa? Seniń ondaǵy aıbaryń men qazirgi aıbaryń bir emes qoı... Orta júz qazir Sámeke hannyń kezindegideı emes, qaı jaýyńa bolsa da tótep bere alatynyn ańǵartyp otyr... Aq patsha gýbernatorlary olarmen sanaspasqa amaly joq. Al alda-jalda Ábilmámbet pen Abylaıǵa Neplúevty qarsy qoıǵyń kelse, onyń jolyn tabý kerek.

— Qandaı jol bar? Sirá, tapqandaısyń ǵoı...

— Kóke, meniń aqylymmen báribir júrmeısiń ǵoı.

— Sen meniń aqylymmen júrgeli tursyń ba?

— Tisi shyqqan balaǵa shaınap bergen as bolmas...

— Solaı de...

Ákesi men balasy talaıǵa deıin ún-túnsiz otyryp qaldy. Bul ekeýiniń búgingi syrlasýy Or qalasynda bolatyn keńeske daıyndalýdan týǵan. Orynbor gýbernatory Neplúev qazaq jerine patsha ústemdigin júrgizý isi kúnnen-kúnge qıynǵa túse bastaǵanyna kózi jetkennen keıin, Orta júz, Kishi júz jóne Orynbor gýbernatoryna birdeı jer ortalyǵy dep sanalatyn Or qalasyndaǵy keńeske Ábilmámbet han men Abylaı sultandy jáne Ábilqaıyr handy shaqyrǵan-dy. Ózi de sol Orǵa kelmek. Gýbernator sońǵy bes jyldyń ishinde Kishi júz ben Orta júzdiń arasynda paıda bolǵan qaıshylyqtarmen jaqsy tanys. Qazaq handarynyń Rossıa patshalyǵyna adal qyzmet isteýin talap etýmen birge, osy joly eki hannyń arasyndaǵy narazylyqty da soz etpek bolǵan.

Ábilqaıyr balasy Nuraly ekeýiniń arasy salqyndap bara jatqanyn burynnan da sezetin. Biraq Aral mańyndaǵy eldi Rossıa patshalyǵy Nuralyǵa berip han sanap ýkaz shyǵarmaǵanyna, bul jurt áli óz qaramaǵynda ekenine táýbe etip, balasymen bálendeı ashyq sózge barmaıtyn. Ábilqaıyrdyń uqqany Nuralynyń orys patshasy jaǵynda ekeni. Túbi qandaı jolǵa túseri belgisiz, al ázirge taǵdyryn da, bolashaǵyn da orys patshasynyń degenine beıimdegen. Balasynyń ózinen de ótken orysshyl bolýyna, ony es bilgeli osylaı tárbıelegen Ábilqaıyrdyń ózi sebepker edi. Endi ol Rossıa patshalyǵyna degen óziniń ókpesin, kúdigin budan ári Nuralyǵa ashpady.

— Solaı de... — dedi Ábilqaıyr qaıtadan.

— Solaı...

Ábilqaıyrdy kenet ashý qysa qaldy. Ózimen ishteı arbasyp otyrǵan balasy Nuralynyń bir taıpa eldiń hany ekenin umytyp ketip, janynda jatqan han asasynyń astyna alyp, soıyp salmaqshy da boldy. Asasyna qolynyń tez baryp qalǵanyn ózi de sezgen joq, biraq odan artyq qımyl etpedi. Óıtkeni, Nuralynyń da uzyn taramys saýsaqtary belindegi Hıýa qanjarynyń sabyn qysa túskenin kózi shalyp qalǵan.

— Solaı de!..

— Solaı!

Dál osy kezde aýyl jaqtan úlken báıbishesinen týǵan qyzy Janat kórindi. Janynda qalmaq toqaly tapqan segiz jasar uly Shyńǵys bar. Ekeýi urysqan adamdaı tymyraıysyp otyrǵan ákesi men úlken aǵalaryna ádeppen sálem berdi. Janat suńǵaq boıly, ákesine tartqan sursha qyz. Túr-kelbetinde sulýlyqtan góri tákapparlyq, qaısarlyq basym. Kıgen kıimi de aýyldyń qos etekti, kámshat bórikti, altyn syrǵa, kúmis sholpyly boıjetkenderine uqsamaıdy. Kıimderi jaýynger kóshpeli eldiń at ústinde ósken qyzdaryna laıyq yqsham. Belinde kúmis sapty qanjar taqqan jalpaq belbeý, ústinde belin qynaǵan qysqa jeńdi maýyty peshpent, balaǵyn oıýlaǵan kesteli shalbar. Aıaǵynda bıik óksheli shońqaıma etik. Basynda qundyzben ádiptegen shoshaq bórik. Uzyn shashyn bóget bolmaýy úshin shashbaýymen qosyp belbeýine qystyryp qoıǵan. Nyqtap basqan aıaǵynyń yrǵaǵyna qaraı, qypsha beli bolmashy burań tartqanmen, jazy ótip, kúzge qaraı soıaýlana bastaǵan balqýraıdaı, dene bitisinde býyny ábden qatqan egdelik baıqalady. Janyndaǵy qalmaq óńdes jalpaq bet, tobylǵy kúreń bala jigittiń tutas bitken tórtbaq dene qurylysy alyp kúshtiń ıesi bolaryn kórsetip tur. Bunyń kıgeni de han balasyna taqa laıyq kıimder emes. Belinde qanjarly qalyń qaıys belbeý. Ústinde yqsham, jaǵasyn qara barqytpen kómkergen qyzǵylt shapan. Aıaǵynda keń qonysh bylǵary etik, basynda eltiri bórik.

Balalarynyń sálemin alyp, Ábilqaıyr:

— Jaı júrsińder me, Janatjan? — dedi.

— Jaı emes. Búgin tańerteń Qaraqyz jeńesheme «Shyńǵys qalaǵa júredi, jolǵa daıynda» depsiz. Qashan jáne qansha ýaqytqa barady? Uzaqqa ma, álde az kúnge me? Sony suraǵaly keldim.

Janattyń «Qaraqyz jeńeshe» dep turǵany — ákesiniń qalmaqtan alǵan toqaly. Qalmaq esimin durys aıta almaǵannan keıin, aýyl áıelderi qara kúreń túsine qaraı Qaraqyz hanym dep atap ketken. Búgin túnde Ábilqaıyr ortanshy báıbishesi Úkilimaıdyń úıine qonyp shyqqan. Bul Jaǵalbaıly rýynyń bir ataqty baıynyń qyzy bolatyn. Baqytsyz Nurbıkeden keıingi eń sulý áıeli. Ábilqaıyrǵa azdaǵan yqpaly da bar. Túnde hannyń kóńiliniń keńigen bir shaǵyn taýyp, bir jaǵy ókpe, bir jaǵy nazy etip: «Han ıem, Qojahmet ulyńdy qashanǵy orys bekinisinde ustaısyń, saǵyndym ǵoı, qaıtatyn ýaqyty jetken joq pa? Ornyna toqaldyń balasyn jiberseıshi, o da soıtaldaı jigit bolyp qaldy ǵoı», — degen.

Ábilqaıyr ortanshy uly Qojahmetti ózi de jaqsy kóretin. Amanat retinde Orynborda turyp jatqanyna jeti jyldan asyp ketti. Onyń ústine Or ózeniniń boıyn jaılaǵan Jaǵalbaıly rýy Or bekinisi salynǵannan beri ózge rýlardan góri ózderiniń kúıeý balasy — Kishi júz hanyna anaǵurlym ala kóz. Ábilqaıyr ózi de bıyl Qojahmetti Orynbordan alyp kelip, Jaǵalbaıly jurtyna — naǵashy eline jibermek edi. Jıenderin kórip, múmkin Jaǵalbaıly da jibir, aǵaıynnyń arazdyǵy basylar degen úmiti de bar.

Osyndaı oıǵa bekigen han Qaraqyz toqalyna tańerteń «Shyńǵysty daıynda, qalaǵa júredi» dep buıyrǵan. Hanym: «Ne úshin, qansha ýaqytqa júredi?» dep suraýǵa bata almaǵan. Hannyń syry áıelderine málim, óz erkimen birdeme demese, surap odan eshteńe de bile almaısyń. Sondaı minezine qanyq Qaraqyz bıke úndemeı qala bergen. Tek úıine Janat kelgende ǵana «Balamdy qaıda aparmaq? Qansha ýaqytqa? Nege aparmaq? Bilip ber» dep jalynǵan. Al Ábilqaıyr bolsa, ózge balalaryna qatal bolǵanymen, Janatqa kelgende jany bólek, onyń aıtqanyn eki etpeıdi.

— Shyńǵys uzaq ýaqytqa barady. Múmkin birer jyl aýylǵa qaıta qoımas, durystap daıyndasyn, — dedi.

Shyńǵys sup-sur bop ketti. Balasynyń kenet ózgergen túrin kórip, Ábilqaıyr sál jibidi.

— Jigit bolyp qaldyń, saǵan da shet jurtty kórgen jón. Tálim-tárbıe, óner úırenýiń kerek, — dedi.

Han janynda turǵandar bala jigitti amanatqa apara jatqanyna shek keltirmedi.

— Jaqsy, — dedi Shyńǵys basyn ıip.

Ábilqaıyr ornynan túregeldi. Ol baǵanadan beri kúnshyǵys jaqqa álsin-álsin kóz jiberip alańdap otyrǵan. Sol tustan kenet úsh salt atty kórindi.

— Qudabaılar ǵoı, — dedi Ábilqaıyr, — sender ordaǵa qaıta berińder.

Janat kele jatqan salt attylardan kózin aıyrmaı sál turdy. Qaıtqysy kelmep edi, biraq ákesi men aǵa-inisinen uıaldy ma, burylyp ketti. Nuraly, Shyńǵys úsheýi aýylǵa qaraı bettedi. Kele jatqan úsh salt attynyń biri Qudabaı — ákesiniń hatshysy ári tilmashy. Orynbor mańyndaǵy qazaq aýyldarynan. Kelbetti jáne tepse temir úzetin jas jigit. Osy jigitpen byltyrdan beri Janat kóńildes. Kórmese saǵynyp qalady. «Osyǵan baram» deýge ákesinen jasqanady. Qaradan shyqqanǵa tóre tuqymy qyz bermeıdi. Erkin ósken han qyzy sol sebepten de úı ishine bildirmeı, búginge deıin jigitpen qupıa kezdesip kelgen. Jaqynda Qazaly qalasynyń mańyndaǵy datqa qudalary kelmek. Kúıeý keletin mezgil taıaǵan saıyn Janat Qudabaıǵa elte túsýde. Hannyń tapsyrmasymen ketken jigitti alty kún kórmeı qalyp edi, janyn qoıarǵa jer tappady...

Ábilqaıyr syrǵa óte berik jan. Al alda-jalda kóńiliniń bir kúmánin ashqysy kelse ony tek Janatqa ǵana aıtatyn. Óıtkeni áke balaǵa synshy, Janat zaty áıel bolǵanymenen, ózine tartqan qatygez, syrǵa berik tuńǵıyq ekenin biletin. Ábilqaıyr Neplúevten: Or qalasyna kelsin, onda Ábilmámbet han men Abylaı sultan bolady degen habardy alysymen Orynborǵa janyna on bes jigit nóker ertip osy Janatty jibergen. Qyzy arqyly Neplúevke: «Ábilmámbet Jońǵar qontaıshysy Qalden Serenmen jaqyndasqaly júr. Qalden Seren oǵan Túrkistan shaharyn qaıtarsa, Jońǵarlarmen qaıtadan tatýlaspaq, dostyqtyń belgisi etip amanatqa bir balasyn jibermek. Eger Ábilmámbet Or qalasyna kele qalsa, odan Jońǵar jaǵyna shyqpaımyn jáne aq patshaǵa adal qyzmet isteımin degen antyn alý kerek. Jáne Ábilmámbet sózinde turýy úshin bir balasyn amanatqa tapsyrsyn. Al amanat balasyn ákelip bergenshe, ózin jibermeı, tutqyn ete tursyn» degen. Janat Neplúevke bul sálemdi buljytpaı jetkizdi. Biraq ákesi bul syrdy eshkimge aıtpa degenine qaramaı, áldeqalaı Qudabaıǵa aıtyp qoıdy.

Osy Qudabaıdy Ábilqaıyr Or qalasyna kele jatqan Ábilmámbettiń aldynan shyǵarǵan. Kúshiginen asyraǵan ıtindeı hatshysyna eki-úsh kún Ábilmámbettiń qasynda bolyp, bar syryn bilip kelýdi tapsyrǵan.

Ábilqaıyr kesheden sol Qudabaıdy typyrshı kútýde edi. Belesten salt attylar kórinisimen, sabyry qalmaı, ári-beri júre bastady.

Qudabaı atynan túsip, hannyń qasyna jaıaýlap keldi.

— Armysyz, han ıem?

— Barsyń ba, jarqynym? Qandaı habar ákeldiń?

Kenet hannyń kózi Qudabaıdyń belindegi jarqyraǵan kúmis belbeýge tústi. Kisesi de, kishkentaı qanjarly qynaby da som kúmisten soǵylǵan. Átteń ne kerek, bul kúmis belbeý neniń tóleýi bolǵanyn biler me edi. Hannyń ózine seziktene qaraǵanyn birden uqqan hatshy, tıtteı de abyrjymaı beıqam túr.

Han kúdigi tez tarady. Janatqa tapsyrylǵan qupıadan hatshym habardar bolyp qalǵan joq pa eken degen suraý onyń oıyna kirmegen. «Hatshyma mynadaı bir qaralyq belbeý tartqany, — Ábilmámbet hannyń menimen til tabysqysy kelgeni ǵoı» dep jaqsylyqqa jorydy.

— Aıta ber, ne estip, ne kórdiń?

— Estigenim de, kórgenim de az. Tek bar túsingenim, orys patshasymen arazdasar Ábilmámbet te, Abylaı da joq... Al Jońǵar qontaıshysymen kelissóz júrgizýleri jaı qýlyq tárizdi..

Qudabaı kórgen-bilgenin túgel aıtty. Kenet Ábilqaıyr áldeneni oılana qaldy.

— Qastarynda aqylgóıi Buqar jyraý bar ma eken?

— Joq... Kórgem joq.

— Sonda qalaı bolǵany?... Buqar jyraý el kózi ǵoı. Kelmeýine qaraǵanda jurty handarynyń oıyn unatpaǵany ma?

— Bilmedim. Gýbernator jyraýdy shaqyrmaǵan shyǵar...

Endi olar Ordaǵa qaraı aıańdady.

Úsh kún ótken soń Ábilqaıyr qasyna Kishi júzdiń qyryqtan asa aqsaqaldary men batyr, bılerin ertip Or qalasyna júrip ketti.

... Bir myń jeti júz qyryq ekinshi jyly jıyrmasynshy avgýst kúni Neplúev Or bekinisine taıaý Tasótkel degen jerde qazaq handarymen kezdesýge shatyrlaryn tikkizdi. Budan úsh kún buryn jetken Ábilqaıyr Orynbor gýbernatory keńeske tek qana Ábilmámbet pen Abylaı, Baraqtardy shaqyryp qoımaǵanyn bildi. Jońǵar elshileri Koshka men Býrýn, olardyń serikteri — qaraqalpaq batyrlary Momor men Qushaqtyń da gýbernator shaqyrýymen kelgenin estidi. Eki kúnnen keıin Neplúevtiń buıryǵy boıynsha, Ábilqaıyrdyń eki uly Eraly men Nuraly da ózderine arnap tigilgen úıge kelip tústi.

Shaqyrylǵan qonaqtardyń sanyna qaraǵanda bul keńeske orys ákimderi úlken mańyz beretini anyqtaldy. Oǵan Kishi júz hanynyń kózi kóp keshikpeı jetti de.

Neplúev jupar ańqyǵan janargúl, qazoty aralas qalyń shópti Tasótkeldiń taldy oıpatyna elýge taıaý aq boz úı tikkizgen. Ózimen birge kelgen eki eskadron atty, bir batalón jaıaý áskerine arnap jıyrma shaqty shatyr turǵyzǵan. Attarynyń er-toqymdary da, soldattarynyń kıgen kıimderi de sýdaı jańa. Bári muzdaı bop kók temirli qarý-jaraq asynǵan. Qylyshtarynyń sary jez saptary men myltyqtarynyń jalańash ushtary kún sáýlesimen jarq-jurq oınaıdy. Qonaqtaryna Rossıa patshasynyń aıbarly kúshin kórsetkisi kelgen bolý kerek, Neplúev lager syrtyna alty zeńbirek qoıǵyzdy.

Qonaqtardyń bári jınalǵanmen, jıyrmasynda kelýge tıis Orta júzdiń hany men sultandary avgýstyń jıyrma ekisine deıin kelmedi. «Bular nege keshigip jatyr?» dep aldarynan jibergen kisisi: «Tasótkelge jarty kúndik jerdegi Qıaqty saıyna osydan úsh kún buryn Ábilmámbet han qosyn tikken eken, túnde keńes quryp, tańerteń keıin qaıtyp ketipti» degen habar ákeldi. «Qandaı sebeppen qaıtty eken? Eshkim eshteńe demeı me?» dep suraǵan Neplúevke, jibergen kisisi: «Joq sebebin aıtpapty. Sol aranyń bir baıynan surap kórip edim, ol: Orta júz hanynyń aldynan Ábilqaıyrdyń tilmashy shyqqanyn, sol tilmash eline ketken kúniniń erteńine Ábilmámbettiń de keıin shegingenin aıtty. Sirá, sol tilmashtan sizdiń Jońǵar elshisin de shaqyrǵanyńyzdy estigen bolýy kerek. Ábilmámbet ózi Jońǵar qontaıshysymen kelisim sóz júrgizip júrgendikten, sizben ol el elshileriniń kózinshe sóıleskisi kelmegen shyǵar» degen joramal aıtty. Neplúev jıren murtyn sıpap, túksıgen túkti qabaǵyn qars jaýyp sál oılanyp qaldy, «Bul sózdiń qısyny bar. Jońǵar elshisiniń kelgenin estise, Ábilmámbet atynyń basyn keıin burýy ǵajap emes. Jońǵar áskeri buǵan jaqyn tur ǵoı. Biraq ony qalaı estıdi? Osyndaı jaǵdaı bolmas úshin Jońǵar elshisiniń keletinin men Ábilqaıyrǵa da bildirgen joq edim ǵoı... Joq, munda basqa gáp bar».

Dereý ol Qudabaıdy shaqyrtty. Kishi júz hanynyń hatshysy, Neplúevtiń odyrań-odyrań attaýynan, jıren murtynyń edireıip, kók kóziniń shynydaı bop myzǵymaı qalýynan gýbernatordyń ashýly ekenin aıtpaı túsindi.

— Saý-salamatsyz ba, marqabatly gýbernator myrza, — dedi Qudabaı tili sál kúrmelip. — Siz shaqyryp jatyr degen soń...

Gýbernator hatshynyń amandasýyna jaýap ta qaıyrǵan joq.

— Ábilmámbettiń aldynan Ábilqaıyr seni nege jiberdi? — dep surady yzǵarly únmen.

Ákki tilmash áńgime Orta júz hanynyń keńeske kele jatyp keıin qaıtqany jaıynda ekenin seze qoıdy. Ábilmámbet búgin bolmasa erteń kele qalsa, óziniń ne úshin keıin qaıtqanyn túsindiredi. Sonda han aldynda da, gýbernator aldynda da tilmashtyń qara bet isi áshkerelenedi. Ábilqaıyrdan góri, oǵan óziniń shyn qojasy Neplúevtiń ashýlanbaǵany kerek.

— Ábilqaıyr han meni Ábilmámbettiń aldynan jibergeni ras, — dedi ol basyn ıip. — Sizge jetkizýge yńǵaıly jaǵdaı bola qoımady.

— Qandaı tapsyrmamen?

— Ábilmámbettiń Jońǵar qontaıshysymen kelisim sóz júrgizip júrgenin Orynbor gýbernatory biledi. Eger bul joly Rossıa jaǵynda ekenin dáleldeý úshin bir balasyn amanatqa qaldyrmasa, sol balasyn Orynborǵa ákelgenshe Orta júzdiń hanyn eline qaıtarmaıdy dedi. Sony Ábilmámbetke jetkizýge jiberdi.

Neplúev Qudabaıdyń sózine sendi. Ol jerge bir túkirip, úıdiń ishin kezip júr. «Maǵan Rossıa jaǵynda Orta júzdiń bolýy úshin, Ábilmámbettiń bir balasyn amanatqa ala turyńyz dep aqyl úıretken Ábilqaıyrdyń ózi emes pe edi. Kishi júz hanynyń bul qupıany Ábilmámbetke jetkizýiniń qandaı sebebi bar? Álde báleni maǵan japqany — Ábilmámbetten qoryqqany ma? Joq, bul arada basqa syr bar... Ábilmámbet pen meniń arama ot salǵysy keledi. Orta júz hanynyń maǵan qarsy ekenin sezdirip, ózi meniń aldymda da jaqsy kórinbek. Rossıa patshalyǵy tek ózin ǵana qoldasyn deıdi-aý shamasy. Bu da aıla. Biraq Orta júz ben Rossıanyń arasynyń alshaqtaı bergeninen oǵan qandaı paıda túsedi? Álde Orta júzdi de ózi arqyly baǵyndyrsyn deı me? Solaı tárizdi. Demek, Ábilqaıyrdyń bir syry ashyldy ǵoı... Bul oıyny nemen biter eken? Bilmegen adam bop júre turaıyn».

— Qudabaı myrza, — dedi bir zamatta. — Sizdiń aq patshaǵa adal eńbek etkińiz keletinin men jaqsy bilemin. Biraq siz áli biz rıza bolarlyq qyzmet kórsetken joqsyz...

— Gýbernator myrza, men estigenimniń bárin jetkizip júrmin ǵoı.

Neplúev qabaǵyn sál túıdi.

— Oılańyz, aıtylmaǵany da bar shyǵar.

Qudabaı kidirmesten jaýap berdi.

— Bilerim sol, aldyńyzda quran ustap ant berýge barmyn...

— Quran ustap ant berýdiń quny qansha ekenin siz ekeýmiz de bilemiz ǵoı, — dedi keketip kúlgen gýbernator. — Al Ábilqaıyrdyń qalmaqqa bermek qaryndasy jaıynda ne estidiń?

— Túsine almadym, taqsyr.

— Kishi júzdiń hany bir qaryndasyn Qalden Serenge bermek kórinedi ǵoı.

— Estimegen áńgimem.

Qudabaı shynyn aıtqan. Ábilqaıyr Orynbor gýbernatoryna Jaıyqtyń arǵy betinen jaıylym bermedi dep renjigeninde, Hıýaǵa júrgeli turǵan Nuralyǵa «Hıýa hany arqyly Qalden Seren jaǵyna qarmaq salyp kór. Ábilmámbetten góri bizge jón qaraıtyn múmkinshilik týmas pa eken... Mundaı jaǵdaı týa qalsa qaryndasym Qarashashty berýge barmyn... Árıne, orys patshasy ruqsat etse...» degen. Nuraly bul áńgimeni aıaqtaı almaǵan... Nadır shahtyń Hıýa handyǵyn basqaryp otyrǵan adamyna bul ótinishti jetkizýdiń ornyna, Nuraly qastasyp qaıtqan. Biraq onyń esesine Neplúevke jetkizgen. Orynbor gýbernatorynyń ospaqtap surap otyrǵany osy jáıt. Qudabaıdyń bul habardan ada ekenine sengen Neplúev:

— Ábilqaıyrdyń Jońǵar qontaıshysyna qaryndasy Qarashashty bersem be degen oıy bar ma, joq pa, sony bil, — dep tapsyrdy da qoıa berdi.

Neplúev shatyrynda bolǵanyn bilgen soń Qudabaıdy endi Ábilqaıyr shaqyrdy:

— Ne surady? — dedi ol hatshysynan.

Qudabaı bolǵan áńgimeni jasyrǵan joq, bárin aıtyp saldy.

—Jońǵar hanymen sizdi jaqyndaspaqshy. Qalden Serenge qaryndasy Qarashashty bermek oıy bar kórinedi deıdi... Sonyń anyǵyn bilýdi buıyrdy.

Ábilqaıyr tunjyraı qaldy. Qudabaıdyń Orynbor gýbernatorynyń tyńshysy ekenin han biletin. Biraq ol Ábilqaıyrǵa Neplúev ne surasa da aıtyp beremin dep ýádesin bergen. Oǵan qansha sengenmen de keıbir qupıa syryn jasyryp qalýǵa tyrysatyn. Odan tipti qorqatyn da. Hatshysyn birjolata qýyp jiberýge, Neplúevtiń ózine qandaı qaqpan quryp júrgenin Qudabaısyz taǵy bile almaıdy. Biraq Neplúev Ábilqaıyrdyń syryn kim arqyly bildi? Bul qupıa oıyn tek balasy Nuralyǵa ǵana aıtqan joq pa edi? Sonda qalaı bolǵany? Neplúev, árıne, han syryn Nuralydan estidi. Álde Nuraly basqa bireýge aıtyp, gýbernator sodan estýi de múmkin ǵoı... Iapyrmaı, solaı bolǵaı da!

Ábilqaıyr oılana tústi. Ol birde kóńildenip otyryp báıbishesi, aqyldy Bapaıdan: «Men ólsem, qaı ulym han bolýǵa laıyq» dep suraǵany bar. Sonda Bapaı turyp: «Aıshýaqty qoısań — at ústinen turyp sıersiń; Eralyny qoısań — jaýyńa kúnde tıersiń, Nuralyny qoısań — maýyty shapan kıersiń», dep jaýap bergen. Rasynda, osy Bapaıdyń sózi durys-aý... Biraq Nuraly sol taqty ákeden ózi tartyp almaq pa, qalaı?»

Kishi júzdiń hany bop otyrý úshin qazir erlikten góri eptilik, aqyldan góri aıla kerek. Buny Ábilqaıyr jaqsy biledi. Sondyqtan ol Nuralyny kinálaýdyń ornyna óziniń aılakerligin kórsetpek boldy. Neplúevke Qalden Seren týraly oıyn ózi aıtady. Al Neplúevtiń bul syrdy Nuraly arqyly bilip qalǵanyn sezdirmes úshin, Orynbor gýbernatoryna burynǵy ótinishi ózi ólgennen keıin Kishi júz taǵyna Nuralyny otyrǵyz deıdi. Sodan keıin Neplúev ózi sheshsin, kimniń aq patshaǵa adal ekenin.

Sóıtip Qudabaıǵa Orynbor gýbernatory Kishi júz ben Orta júzdiń arasyndaǵy qupıa syrdyń bári aıqyn boldy. Úsheýi de Qudabaıdan seziktense de, bári de oǵan óz qupıasyn ashty.

«Sense — jarylqaıdy, seziktense — qorqady» kópten beri qyzyǵyp júrgen, qyzyl etin syrtqa teýip, oqtaýdaı bop jaraǵan kók jorǵany Ábilqaıyr oǵan syıǵa tartty.

— Astyndaǵy atyńnyń aıaǵyna qan túsken eken, erteńnen bastap ana kók jorǵany min, — dedi han.

Kóńili kóterilip, qulpyryp ketken Qudabaı «búl syılyq ne úshin?» dep suraǵan joq. «Baǵana Neplúev shatyrynyń aldynda sýdaı jańa qyzyl safán bylǵary er-toqym jatyr edi. Shirkin-aı, kókjorǵaǵa qandaı jarasar edi!» dedi ishinen.

Orta júz hany men sultandarynyń kelmeı ketkenine ishteı qatty renjise de, Neplúev syr bermeı, erteńine ıaǵnı avgýstyń jıyrma úshi kúni Ábilqaıyrǵa arnalǵan úlken qonaqasy berdi. Buǵan Tasótkel qoınaýyna jınalǵan qonaqtardyń bári shaqyryldy.

Neplúev aıdalaǵa uzyn-uzyn stoldar qoıǵyzyp dastarqanyn sonyń ústine jaıdy. Rossıa baılyǵyn kórsetkisi kelgendeı, stoldardy qazaqtyń tabaq-tabaq semiz etteri men ýyljyǵan sary qymyzyna, orystyń san túrli taǵamyna lyq toltyrdy. Bunda shoshqa etinen basqanyń bóri bar: qus eti, balyq eti, jemis, tuzdaǵan kapýsta, pomıdor, qıar, eń aıaǵy qabyǵymen birge pisirilgen kartop ta qoıyldy. Moıyndary uzyndy-qysqaly bótelkelerge quıylǵan orystyń aq araǵy, benedıktın, lıker, taǵy basqa sheteldiń túrli sharaptary samsap tur.

Qonaqtary asqa otyrmastan buryn Neplúev taǵy bir keremet kórsetti. Bir batalón soldatyn ortadaǵy alańǵa shyǵartyp, jaıaý ásker soǵysynyń neshe alýan tásilin oınatty. Shabýyl, sheginý, qolma-qol urys, myltyqtyń súıir ushymen jaýyn túıreý. Odan keıin eki eskadron salt atty dragýndar qonaqtardy atty ásker urysynyń qyran-qyrly túrlerimen tanystyrdy. Orys áskeriniń neshe alýan at oınatý, tal shabý, ordan sekirtý tárizdi ónerlerin buryn jaqyn jerden kórmegen qazaqtyń aqsaqal, bı, sultan, batyrlarynyń esteri shyqty. «Oı, pále!», «Jigitim-aq eken!», «Pa, shirkin, myna kertóbel qalaı oıqastaıdy!» degen qoshemet daýystar búkil ózen boıyn alyp ketti. Kórip otyrǵandary ásker oıynynan góri soǵysqa uqsańqyrap, «Orynbor gýbernatory osy araǵa bizdi nege jınap aldy eken» dep, Neplúevqa kúdikpen qarap otyrǵan keıbir ańqaý baılar oıyn bitkenshe, «Eı, alla taǵala, óziń saqta!», «Qudaı-aı, beker-aq kelgen ekenmin!» — dep, ishinen ımanyn aıtyp, qudaıyna jalbarynýmen boldy.

Bul oıyndar bitkennen keıin «bálem, zárelerińdi birjolata alaıyn!» degendeı, óziniń soldattarynyń ónerine rıza bolǵan Neplúev qonaqtaryn lager syrtyndaǵy tóbege qoıǵan alty zeńbirektiń qasyna alyp bardy. Zeńbirektiń qalaı atylatynyn kórsetpek bop, art jaǵynda úreılene topyrlap turǵan qalyń topqa bir qarap qoıdy da, «ot berińder!» dep buıyrdy.

Osydan eki jyl buryn Orynbor qalasynda «orys patshasynyń qol astyna kirmek» bop kelgen Ábilmámbet pen Abylaıǵa Orynbor komısıasynyń bastyǵy bir zeńbirekten bir mınýt ishinde on ret oq atqyzyp jurtty tań qaldyrǵan. Bu joly Neplúev alty zeńbirekten birdeı eki mınýt oq jaýdyrtty. Alty zeńbirek eki mınýttyń ishinde aýzynan jalyn tógip, júz jıyrma ret gúrs-gúrs etti. Aspan aýdarylyp jerge túskendeı boldy. Búkil cap dalany titiretken bir qorqynyshty gúril bılep ketti. Naǵyz aqyrzaman týǵandaı, buryn mundaıdy estimegen qazaq jylqylary kisineı shyńǵyryp, shylbyrlaryn úzip, er-toqymyn baýyryna ala, aıdalaǵa shaba jóneledi.

Mundaı gúrildiń qan bazaryn buryn-sońdy kórmegen qazaqtyń «ıgi jaqsylarynyń» kóbi-aq «astapyralla, astapyralla!» dep jaǵalaryn ustap, ımandaryn úıirýmen boldy. Atys bitisimen ózenge qaraı júgirgenderi de bar...

Zeńbirek únimen jurttyń záresin alǵanǵa máz bolǵan Neplúev «qazaqtyń jaýyngeri Hıýanyń bilteli myltyǵyn bir atyp qaıta tutatqansha, bul zeńbirek on ret oq shyǵara alady. Osy zeńbirektiń atqan oǵynan bes mınýttyń ishinde bir aýyl joq bolady, al bir saǵattyń ishinde on eki aýyldy qurtyp jibere alady» dedi.

Zeńbirekterdiń jalyn atqan álemdi titiretken gúrilin estigen jurt bul sózge kúmán keltirmedi. Bul alty zeńbirek túriktermen soǵysyp jatqan Rossıanyń qazaq jerin otarlaýǵa ázer bólgen bar qarýy ekenin bilgen joq. Neplúevtiń de qazaq handary men Jońǵar, Qaraqalpaq ýákilderin Or bekinisiniń ishinde emes, syrtynda qabyldaýynyń da bir sebebi osynda edi. Áli qarý-jaraǵy shamaly Or bekinisin qonaqtaryna kórsetkisi kelmedi. İshi tolǵan pále eken dep, qur syrtqy susynan shoshı bersin dep oılaǵan.

Osylaı kúni buryn eńsesin basyp alǵan qonaqtaryn ertip, general endi daıyndalǵan stol basyna keldi. Neplúevtiń oń jaǵynda Ábilqaıyr men onyń kúıeý balasy, Orta júzdiń batyry Shaqshaq rýynan shyqqan Jánibek, sol jaǵynda Jońǵar elshileri men Qaraqalpaq batyrlary otyrdy.

Ózge úsh júzge taıaý qazaqtyń ıgi jaqsylary men Neplúevke erip kelgen orys ofıserleri, jańa ǵana «soǵys oıynyna» qatysqan dragýnder, grenaderler, mýshketerler bastyqtary ózderiniń shen-shekpenderine qaraı stol bastaryna ornalasty.

General Neplúev osynsha jurttyń dostyq, bitim úshin jınalǵanyn, Rossıa eliniń eń uly maqsaty kórshiles eldermen tatý-tátti turý ekenin aıta kelip, shynyǵa quıylǵan sharapty eń aldymen uly Rossıanyń mártebeli áıel patshasy Elızaveta Petrovnanyń qurmetine kóterýdi usyndy.

— Kimde-kim óziniń aldyndaǵy shynysyna quıylǵan zámzám sýyn ishpese, — dedi kúlip, — ol bizdiń mártebeli aq patshamyzdyń qasy.

Bul sózge nanyp qalǵan qazaqtyń keı ańqaý batyr, aqsaqaldary «táýekel!» dep aldynda turǵan kishkentaı shyny ydystarǵa amalsyz qol sozdy.

Biraq buny ishsek kápir bolyp ketemiz dep sazaryp otyryp qalǵandar da bar. Osy kezde Neplúevtiń ózimen birge erip kelgen Orynbor musylmandarynyń mýftıi, ahýn Násipolla molda ornynan túregelip:

Patsha úshin bul sharafni ıshpaǵanlar kúnáǵa batady! — dep jarıalady. Sóıtti de ózi jurt kózinshe qolyndaǵy araq quıylǵan shynyny aýzyna aparyp, kómeıine tóńkere saldy.

Budan keıin eshkim «ishpeımin» deı almady. Barlyǵy da shynylaryn qoldaryna aldy. Bireýleri birden juta saldy, bireýleri qaqala-shashala ishti. Keıbireýleri aýzyna aparǵan bop, bildirmeı jerge tókti.

İship bolǵandar jamyrasa sóılep, kúlip jatty.

— Ýdaı ǵoı!

— Óńeshimdi órtep jiberdi ǵoı ıtiń!

— Qoı, pálesinen aýlaq.

— Molla-ekeń ózi ruqsat etken soń ǵana ishtim.

— Óle-ólgenshe kórgenim osy ǵana bolsyn!

— Qatyn patsha da, gýbernator da rıza shyǵar...

Jamyrasqan beısharalar ózderi aýyzdantqan osy araq-sharapqa bir eki júz jyldan astam ýaqyt ótken kezde, úrim-butaqtarynyń ábden qanyǵyp alatynyn qaıdan bilsin! Qaıran ańqaý sorlylar! Endi olar asqa kiristi. Buǵan kelgende qazekeń aq patshanyń atyn atatqan joq. Eki bilekti sybanyp jiberip, súbeniń maıly etin asaǵanda qarap turǵan adamnyń aıyzy qanǵandaı edi. On eki múshesi túgel astaýǵa salynǵan qunannyń semiz eti, qabyrǵasy qabyrǵa, tósi tós, jiligi jilik kúıinde zamatta joq bolyp jatyr. Astaýlar men tabaqtar áne-mine degenshe dymy qalmaı qaıtyp jatyr. «Ana bir domalaǵyna qol jalǵap jibershi», «álgi bottashyq degeni osy bolar», «tamaq emes qoı myna jaryqtyǵyń», «myna bir shóp japyraǵynyń ashysy-aı», «bul orystar ne bolsa sony tamaq etedi eken-aý», «pále, balyq bolsań osyndaı bol, ár qabyrǵasynyń ózi tebendeı ǵoı!» degen daýystar da shyǵyp qaldy. İshilgen qymyz, tógilgen sharap.

Bir kezde Neplúev ornynan taǵy kóterildi. Ol rúmkesin joǵary ustap:

— Al, qurmetti qonaqtar, myna sharapty Rossıa eliniń shyn dosy, Kishi júzdiń hany, uly Ábilqaıyr úshin alyp qoıalyq, — dedi.

Stoldyń bir jaǵynda otyrǵan bir top «Ýra!» dep shý ete qaldy. Bul dragýn, grenaderler toby edi.

Bul joly molla úgit júrgizgen joq. Bireýler ishti, bireýler shynyǵa qolyn da tıgizgen joq. Tek ár jerden estiler-estilmes kúńkil únder shyǵady.

— Mártebeń óse bersin, Ábilqaıyr!..

— Ábilqaıyr úshin sharap ishkenshe, ý ishkenim jaqsy emes pe...

— Baǵy joǵarylaı bersin han ıemizdiń.

— Shańyraǵy kúırep ortasyna tússin.

— Kórińde ókir, kórińde ókirgir Ábilqaıyr, seniń álegińnen kúnákár bop kápirdiń qolynan dám tattyq qoı...

— Baıqap sóıleńiz, qarıa bireý-mireý estip qalar?

— Estip qalardaı ne aıttym? Aıybym kórmegenimdi kórsetti degenim be?.. Shyraǵym, pále jappaı otyr... Paıǵambar jasyna kelgende maǵan Ábilqaıyr hannan bóten kim mundaı qurmet kórsetken. Budan da abyroıyń asa bersin, Ábilqaıyr han.

— Osy qurmettiń bári Ábilqaıyr úshin ǵoı.

— Shirkinniń qadiri qalaı kúshti edi.

— Kúshti bolmaı, bar qazaqty bir toqtydaı kórmeı arzanǵa satyp otyrsa...

— Tek, jaıyńa otyr! Jón-terisin bilmeı...

Ár jerden osyndaı kúńkilder estilip jatty. Biraq kimniń aýzynan ne shyqqanyn adam ańǵarar emes, gý-gý áńgime. Áldekim qolyna dombyra ap patshany, gýbernatordy, Ábilqaıyrdy maqtamaq bop shyrqaı jóneldi. Biraq ta onyń úni qyzyp alǵan ofıserlerdiń «Uzaq ómir bersin» dep qosyla salǵan ániniń astynda qaldy. Bul ánge mas bola bastaǵan baı men bıler de qosyldy. Arasynda múftıdiń jińishke ashshy daýsy da estildi.

Qonaqtary osylaı ózdi-ózi bolýǵa aınalǵanda, Neplúev Ábilqaıyrdy stol basynan turǵyzyp ap, qoltyqtap, saı jaǵalaı kydyryp ketti. Buryn da mundaı qonaq asynda eki-úsh ret bolǵan, sharapty da qansha ishýdi biletin han ózin jaqsy ustap keledi.

Neplúev sál qyzýlaý, kóńildegi sózin aıtyp, hanmen ashyq sóıleskisi bardaı. Biraq gýbernatordyń bunysy qýlyq ekenin Ábilqaıyr jaqsy biledi, sol sebepten de ol artyq birdeme aıtyp qalmaıyn dep saqtana tústi.

— Ábilqaıyr han, — dedi Neplúev jurt shýynan alystaǵan kezde, — erteń keńesimiz bastalmaq. Sizge Jońǵar men Qaraqalpaq elshileriniń kózinshe tilekterińizdi ashyq aıtý qıyn da bolar...

— Ásirese, ol tilekterimiz ótpeı qalyp júrse...

— Iá, ondaı da jaǵdaı bolýy múmkin... Sondyqtan men sizben ońasha sóıleskim kelip edi.

— Meniń de.

— Onda tipti jaqsy. Qandaı ótinishterińiz bar? Aıtyńyz.

— Ótinishim úsheý. Aldymenen ekeýin aıtaıyn. Ol ekeýi qabyldana qalsa, úshinshisiniń qajeti de bolmas.

— Jaqsy. Birinshi ótinishińiz?

— Birden bul ótinishimniń neden týǵanyn baıandap ótýge ruqsat etińiz... Jasyratyn túgi joq, sońǵy kezde meniń qadirim Kishi júz eliniń aldynda tómendep barady. Buǵan sebep Orta júz hany Ábilmámbettiń áreketi...

— Qalaısha?

— Ábilmámbet han: «Ábilqaıyrǵa orys patshasynyń járdemi joq» deıdi. Sóıtip meniń jurtym aldynda abyroıymdy túsirýde. Al ózi Baraqpen, basqa da sultandarmen birigip, Jońǵar qontaıshysynyń jaǵyna shyqpaq. Amanat ta bermek. Tek menen qaýiptenip mundaı iske barmaı júr. Bile bilseńiz, Ábilmámbet han, Abylaı, Baraq sultandar Rossıa patshalyǵyna qarsy.

— Olar sizdiń de qasyńyz ǵoı?

— Kimde-kim Rossıa patshasyna qarsy bolsa, ol meniń de jaýym.

— Solaı delik. Biraq bul boljaýǵa sený qıyn. Óıtkeni Ábilmámbet te, Abylaı da, Baraq sultan da osydan eki jyl buryn Ýrýsov generaldyń aldynda bastaryna quran kóterip «Rossıa patshasynyń qol astyna kirdik» dep ýáde bergen joq pa edi?

Bir myń jeti júz qyrqynshy jyly avgýstyń jıyrma segizi kúni kóp kelisim sózderden keıin, Orynbor komısıasynyń bastyǵy general-leıtenant Vasılıı Alekseevıch Ýrýsovtyń aldynda «Rossıa qol astyna kirdik» dep Orta júzdiń hany Ábilmámbet pen Abylaı sultan musylman dástúrimen bastaryna quran kóterip ant bergen. General-leıtenant so joly árqaısysyna kúmis qynapty qylysh tartqan. Sondaı qylysh. Kishi júzdiń batyry Buǵybaı men Esetke de tapsyrylǵan. Sol kúni «Rossıa patshalyǵynyń qol astyna kirdik» dep Orta júzdiń júz jıyrma segiz starshynasy, al kelesi kúni, Kishi júzdiń júz alpys bes starshynasy qoldaryna quran ustap kelisimge kelgen.

Orta júzdiń hany men sultandarynyń Rossıa patshalyǵynyń qaramaǵyna kirýine kóp eńbek etken Ýrýsov so joly Peterbýrgke bóten qyzmetke shaqyrylyp, kelesi jyly onyń ornyna Neplúev kelgen. Qazir Orynbor gýbernatorynyń aıtyp turǵany osy jaǵdaı.

— Biz kóshpeli elmiz ǵoı. Antty qur bos ýáde dep qaraıdy qazaqtyń kóp adamy.

— Siz olaı qaramaısyz ǵoı!

— Meniń jolym bólek.

— Ábilmámbet han da antyn buzǵan joq qoı...

Buzbasa endi buzady.

— Oǵan qandaı dálelińiz bar?

— Dálelim... Ábilmámbet han sizdiń májilisińizge nege kelmeı qaldy?..

— Báse, nege kelmeı qaldy?

Jońǵar ýákilin shaqyrǵanyńyzdy bilip, kelmeı qaldy. Ózi Jońǵar jaǵyna shyqqaly júrgendikten ol eldiń elshileriniń aldynda sizge jolyqqysy kelmedi... Bunym dálel emes pe?..

— Jaraıdy, Ábilmámbet Rossıa patshalyǵyna qarsy delik, — dedi general salqyn únmen, — sonda sizdiń birinshi tilegińiz nede bolmaq?

— Rossıa patshasynyń jaýy — meniń jaýym. Ábilmámbet sekildi jaýdy qurtyp, Rossıa patshasynyń aıaǵynyń astyna salý úshin, birinshi ótinishim — maǵan qarýly úsh myń soldat berińiz. Myńy orys, qalǵan eki myńy qalmaq pen bashqurt jaýyngerlerinen.

Neplúev buǵan tipti qýanyp qaldy. Ábilqaıyr men Ábilmámbet hannyń arasynyń shyn jaman ekenine kózi anyq jetti. Bul Rossıa patshasynyń bir eldi bir elge, bir handy bir hanǵa aıdap sap, ortasynan paıda kózdeıtin ejelgi saıasatyna dál keletin jáıt edi. Rossıa ákimderi bir hannyń upaıynan ekinshi handy kúsheıtýdi durys kórmeıtin. Birin-biri jeńe almaı, ıt jyǵys bop alysyp-julysyp júrgenderi olarǵa tıimdi edi. Onyń ústine Ábilqaıyrǵa úsh myń ásker beretin Orynbor gýbernatorynyń hali de joq. Orys patshalyǵy ózi úlken soǵys júrgizip jatqanda, qazaqtyń handyq talasyna úsh myń ásker qaıdan bersin. Biraq ol shý degennen «bermeımin» demedi.

— Al ekinshi tilegińiz ne? — dedi Neplúev, — ne bolsa da ekeýin de estıik...

— Ekinshi tilegim: ortanshy ulym Qojahmet sizderdiń qolyńyzda amanat bolyp turǵaly jeti jyldan asyp barady. Sheshesi saǵyndym dep ábden mazamdy alyp júr. Endi Qojahmetti bosatyp, onyń ornyna kishi ulym Shyńǵysty amanatqa alsańyzdar.

— Shyńǵys qaı áıelińizden týyp edi?

— Qaraqyz hanymnan.

— E... e...

Ábilqaıyrdyń ortanshy báıbishesinen týǵan Qojahmetti jaqsy kóretinin, ony ózine qyrǵı qabaq bola bastaǵan Jaǵalbaıly rýyna qarsy paıdalanǵysy keletinin buryn Nuralydan estigen-di. Bálendeı baýryna tartyp ózine jaqyn ustap kórmegen, toqaldan týǵan Shyńǵysty amanatqa bergeninen — bermegeniniń ózi jaqsy emes pe?

Ábilqaıyrdyń túpki oılaryn túsingen Neplúev endi onyń ótinishterine tikeleı jaýap berýge kiristi.

— Ábilqaıyr han, — dedi ol jyly sóılegen bop, — Sizdiń Rossıa patshasynyń aldynda eńbegińiz kóp. Siz birinshi bop qazaq elin Rossıaǵa baǵyndyram dep birtalaı áreket istedińiz. Sol eńbekterińiz úshin, jaı ýaqytta bolsa, eki tilegińizdiń ekeýin de oryndar edik. Al qazir bul ótinishterińdi oryndaıtyn múmkindigimiz joq...

— Qalaısha?

— Qazir Rossıa úlken soǵys ústinde. Ár soldat esepte. Mundaı jaǵdaıda qazaqtyń eki hany birin-biri muqatý úshin Elızaveta Petrovna úsh myń soldat bere almaıdy. Árıne, qazaq dalasynda Rossıaǵa jamandyq keltirerdeı shyn qıyn jaǵdaı týyp tursa, onda bir sári... Úsh myńnan da kóp soldat tabýǵa bolady...

Neplúev aqyrǵy sózimen Ábilqaıyrdyń qomaqtap aıtqan sebepterin joqqa shyǵardy. Buny uqqan Ábilqaıyr:

— Bári túsinikti, — dedi qabaǵyn sól shytyp, — al Qojahmet jaıynda ne aıtasyz?

— Bul oılanatyn másele. Túbi mártebeli Rossıa patshasy Elızaveta Petrovnaǵa hat jazý qajet shyǵar. Amanatty aýystyrý úshin patsha aǵzamnyń ýkazy kerek...

— Solaı deńiz.

— Al endi úshinshi tilegińizdi aıtyńyz.

Ábilqaıyr qanshama ózin-ózi ustaǵysy kelgenmen de, tamaǵyna tyǵyla qalǵan ashýyn basa almady.

— Úshinshi tilegim. Kópten beri Qalden Seren meniń qaryndasym Qarashashty surap júr edi, — dedi daýsy sál qyryldap shyǵyp. — Bizdiń oıymyz Qalden Serendi óshiktire bermeý... Artymda bálendeı súıener tiregim bolmaǵandyqtan, Jońǵar qontaıshysymen únemi jaýlasa berýden paıda shyqpas deımin. Mártebeli Elızaveta Petrovna buǵan qarsy bolmas.

«Áhe, — dedi ishinen Neplúev, — tyrnaǵyńdy sen de kórsete bastadyń ba? Bunyń: sender meni qoldaǵylaryń kelmese, men bylaı shyǵam, — degen qoqan-loqyń ǵoı... Qaraıyq budan ne tabar ekensiń?».

— Jońǵar taıpasymen Birinshi Petr patshanyń kezinen dostyq bitimimiz bar. Bizben dos elmen dostasamyn degeniń teris emes, — Ábilqaıyr Neplúevtiń keketip, ne shynyn aıtyp turǵanyn túsinbeıdi. Jaıbaraqat pishinmen generaldyń betine qarap edi, qatyp qalǵan tas músin tárizdi, shıkil sary betiniń bir tamyry búlk etken joq. Neplúev sózin jalǵaı tústi, — áıtkenmen sál qoıa turalyq, arǵy kúngi kelis sózden ne shyǵar eken, sony kútińiz. Qyz bolsa kúıeý tabylar...

Ábilqaıyr búl ótinishimen de eshteńe utpaǵanyn sezdi. Ókpeleımin dep bir syryn ashyp alǵanyna ózi de ókindi. Sóıtse de bul oıyn Neplúev Nuraly arqyly burynnan da biletini esine túsip, «oqasy joq, eń bolmasa meniń bulardan jasyryn isimniń joq ekenin uqty ǵoı, buǵan da shúkir» dep dalbasalady.

Nuraly týraly sózdi endi Neplúevtiń ózi qozǵady.

— Ózge balalaryńyzǵa qaraǵanda, Nuraly qazirgi jaǵdaıdy anaǵurlym jaqsy túsinedi, — dedi general. — Siz ol týraly burynǵy pikirińizdemisiz?

Ábilqaıyrdyń zyǵyrdany qaınady. Nuraly týraly ákesinen buryn Neplúevtiń sóz qozǵaýy onyń kúdiginiń durys ekenin anyqtady. Sonda da syr bermeı:

— Nuraly meniń tiregim, meniń isimniń jalǵaýshysy, — dedi. — Ol týraly oıymdy ózgertpeımin.

Neplúev te Nuralynyń ákesi jaıynda aqpar berip júretinin Ábilqaıyrdyń biletinin túsindi. Biraq onyń sózin bólgen joq. Han sál oılandy da:

— Jaman aıtpaı jaqsy joq, men alda-jalda qaza taba qalsam, aq patshadan jalǵyz tilegim: meniń ornyma Kishi júzdiń hany etip Nu ralyny bekitsin.

— Bul tilegińizdi patsha aǵzam maquldar deımin, — Neplúevtiń lyp etip kóne qalǵanyna Ábilqaıyr ishteı qatty renjidi. «Osy ıtter meniń tez ólgenimdi kútip júr me, qalaı?» Neplúev te óziniń tym tez jaýap bergenin sezdi. Ol kúlip:

— Biraq, siz áli uzaq jasaısyz. Nuraly qansha jaqsy bolǵanymen sizdiń jolyńyz bólek. Rossıa óziniń adal dostarynan aırylǵysy kelmeıdi.

Neplúevtiń bul sózdi saıasat úshin aıtyp kele jatqanyn túsinip tursa da, han kóńili kóterilip qaldy. Jyly sózge kim jibimesin:

— Iá, Nuraly jaqsy han bolýy múmkin...

— Nuralynyń taǵy bir artyqshylyǵy — ol Qaraqalpaq elimen jaqsy. Tipti bir ret qaraqalpaqtardy ózińiz shappaqshy bolǵanyńyzda olarǵa arasha túsipti. Nuralyny qaraqalpaqtar syılaıdy. Al bizge qazir olardyń Rossıa qol astyna kirgeni shart. Óıtkeni, Hıýany Rossıaǵa qaratý úshin, orta joldaǵy Qaraqalpaq jerinen ótýimiz kerek.

— Sóz joq, qaraqalpaqtardy Rossıaǵa qaratýda Nuraly taptyrmaıtyn adam. Al biraq Hıýa týraly onyń óz oıy bar... Nuraly jaqynda Hıýadan qaıtty. Ondaǵy bar jaǵdaıdy kózimen kórip keldi. Eger maǵan ásker berseńder, ózim baryp Hıýany Nadır shahtyń qoıǵan adamynan tartyp alamyn deıdi.

«Ábilqaıyr qýlyqpen orys áskerlerin taǵy qolyna túsirgisi kelip tur-aý» dep tujyrǵan Neplúev;

— Qandaı áskerdi aıtady Nuraly sultan? — dedi eleń etip.

— Áńgime qazaq áskerleri jaıynda. Hıýaǵa orys áskerin engizýdiń keregi joq. Dinshil jurt, kópir áskeri keldi dep, búkil halqy bop qarsy turýy múmkin. Al qazaq jaýyngerleri olarǵa óz qosyndarymen birdeı. Hıýany bizdiń babalarymyz buryn da talaı alǵan. Árıne, basyp kirgen Qyzylbas eliniń patshasy Nadır shahtan kóri qazaq sultany Nuralyny jergilikti el qushaǵyn jaıa qarsy alady.

— Bul eske alatyn jáıt eken, — dedi Neplúev oılana, — biraq dál qazir

Nadır shahqa qarsy soǵys ashý múmkin be? Rossıa jeti jyldan beri Túrkıamen soǵysyp jatyr. Azov tóńireginde jeńgenmen, Ochakovony alǵanmen, biz áli túrikterdi múldem tize búktirgen joqpyz. Onyń ústine Persıamen soǵys ashsaq...

— Sizder emes. Hıýadaǵy Nadır shah áskerimen biz soǵysamyz ǵoı. «Nadır shah týraly áńgimeni bul nege bastady, dep oılady Neplúev, — bizdi taǵy bir úlken soǵysqa arandatpaq qoı. Sóıtip laı sýǵa qarmaq sap, paıda tappaq...»

— «Biz» degenińiz kim? Kishi júz handyǵyn aıtasyz ba? Álde siz, Ábilqaıyr myrza, Kishi júzdiń Rossıa qol astyndaǵy el ekenin bilmeısiz be? Siz bilmegenmen muny Nadır shah jaqsy túsinedi ǵoı. Hıýa men Úrgenishti alǵan Nadır shah endi qazaq jerine kirmek bolǵanda, kim toqtatyp edi ony? Siz be? Álde Uly Rossıa patshasy ma? Joq, mundaı elmen qazir soǵys ashýdyń qajeti bolmas. Al soǵys asha qalar jaǵdaı týsa, buǵan Peterbýrgtyń ruqsaty kerek. Onsyz qımyldaýǵa qaqymyz joq.

Ábilqaıyr aqyryn basyn ızedi, Rossıa qol astyna enip, Jońǵardan aman qalǵany úshin, Ábilqaıyr óziniń bıligin qurban etti. Endi ol burynǵydaı qalaǵan ýaqytynda saý etip Hıýa qaqpasynyń aldyna bara almaıdy. Oǵan Rossıa patshasynyń ruqsaty kerek! Iá, mundaı baǵynyshtylyqqa bolashaq urpaqtary qalaı qarar eken?

— Jón eken aıtqanyńyz, gýbernator myrza, — dedi Ábilqaıyr syr bermeı — Peterbýrg ne aıtady, sony kúteıik. Nadır shahtyń áskeri Hıýany búgin-erteń tastap ketkeli turǵan joq qoı. Áli ýaqyt bar...

Neplúev Ábilqaıyrdyń kóńili júdep qalǵanyn bilse de, ony jubatqysy kelmedi. «Qansha degenmen de bizge baǵynyshty adam ǵoı. Báribir, búgin bolmasa, erteń osylaı sóılesýge týra keledi, eti úırene bersin» dedi general ishinen.

— Birimizben birimiz uǵynysyp alǵanymyz qandaı jaqsy boldy, dedi Neplúev, qaltasynan shynjyrly altyn saǵatyn alyp. — Biraz ýaqyt bolyp qalypty. Qalǵan sharýany erteń keńeste talqylarmyz. Qaıtalyq. Áli maǵan Jánibek myrzamen de aqyldasý kerek.

Ábilqaıyr buǵan eleń ete qaldy, biraq úndegen joq.

Arǵynnyń bir taraýy Shaqshaqtan shyqqan Qoshqaruly Jánibek «Aqtaban shubyryndy» bastalyp, Abylaıdyń ataǵy úsh júzge taraǵanǵa sheıin, Orta júzdiń yqpaldy, eń áıgili adamynyń biri edi. Ábilqaıyrdyń qaryndasyna úılengennen beri, ol Kishi júz hanynyń oń qolyna aınalǵan, Kishi júz hanyna Orta júzdiń de keı rýlarynyń baǵynýyna kóptegen sebebi tıgen. Eger Ábilqaıyrdan dabyl shyqsa, áskerin ertip eń aldymenen han ordasyna jegip keletin osy Jánibek. Sondaı qylyqtyń biri bir myń jeti júz otyz segizinshi jyly bolǵan. «Aqtaban shubyryndydan» buryn-aq Jaıyq pen Edil arasyndaǵy jer úshin talasyp kelgen Edil qalmaqtary Kishi júzdiń Jońǵar áskerinen kúırep Rossıa patshalyǵynyń qanatynyń astyna áli kire almaı júrgen shaǵynda, aýlyn shaýyp maldaryn aıdap áketip, maza bermegen. Jaıyqtyń arǵy betinen jaıylym ber degen Ábilqaıyrǵa Edil qalmaqtarynyń sol kezdegi hany Dondýk Omba «áli óz jerińnen aıyrylyp qalma» dep jaýap qaıyrǵan. Ábilqaıyr «jylannyń úsh kesse de kesirtkelik áli bar, Qalden Serenge kúshim jetpese de, dál saǵan kúshim jeter, Dondýk Omba» dep jıyrma eki myń soıylmen eki qol bolyp Edil boıyndaǵy qalmaqtarǵa qarsy attanǵan. Sonyń bir qolyn, on myń sarbazdan qurylǵan Orta júz áskerin osy Jánibek batyr basqaryp barǵan. Ábilqaıyrdyń osy eki qoly Edil jaǵasyndaǵy Qyzyljar degen jerde Qalmaq áskerimen kezdesken. Qazaqtardyń kele jatqanynan habarsyz otyrǵan Qalmaq áskerin Ábilqaıyr men Jánibek osy joly qan-josa etip jeńgen. Kóp aýyldaryn shaýyp, mal-múlkin talap, eki myń shańyraǵyn ózderimen birge aıdap ákelgen. Bul qorlyqqa shydaı almaǵan Dondýk Omba ile-shala qol jınap, bir myń jeti júz qyrqynshy jyly jıyrma myń áskermen qazaq dalasyna attanbaq bop turǵanda, Baldan Norbıdyń ákesine istegen opasyzdyǵynyń kesirinen bul joryq bolmaı qalǵan. Sonan keıin Orynbor ekspedısıasynyń bastyǵy general-leıtenant Ýrýsov eki eldiń handaryn shaqyryp alyp, kek alý máselesin toqtatqan, Biraq qaramaǵyndaǵy elderdiń tatý-tátti turýyn kózdemeıtin patsha saıasatyn myqty ustanǵan Orynbor gýbernatorlary Kishi júz ben Edil boıyndaǵy qalmaqtardyń handaryn túbegeıli kelisimge keltirmegen. Keıde aralaryna shoq tastap ta qoıatyn. Osyndaı jaǵdaıda Ábilqaıyr únemi Jánibekke arqa súıeýshi edi.

Jánibek batyrdyń qazaq rýlarynyń Rossıa patshalyǵynyń qol astyna kirýinde de eńbegi bar. Ol basqa han, sultandar sıaqty Rossıa men Jońǵar arasynda aýytqymaı, bastan aıaq Rossıaǵa qosylý jaǵynda bolǵan adam. Sondyqtan Orynbor komısıasynyń eki birdeı bastyǵy, aldymen belgilengen Ýrýsov ta, keıin onyń ornyna kelgen Neplúev te «Jánibek batyrdyń abyroıy qazaq eline eshbir hannan kem emes» dep, onymen únemi sanasyp otyratyn. Ekeýi de Anna Ioannovnadan Jánibek batyrǵa, Rossıa patshasynyń buratana ulttardan shyqqan eńbegi sińgen áskerı adamdaryna beriletin tarhan ataǵyn suraǵan. Buny Ábilqaıyr da qoldaǵan.

Jánibektiń kópten ańsap kútken sol ataǵy jaıly patsha ýkazy keshe ǵana kelip edi. Buny ázirshe Neplúevten basqa jan bilmeıdi. Ol bul ýkazdy gýbernator keńesi bitkennen keıin qonaqtaryn taǵy jınap, solardyń kózinshe oqymaq, adal qyzmet isteıtin adamdy Rossıa patshasy qalaı joǵary baǵalaıtynyn aıtyp, maqtap ótpek.

Jánibektiń aty atalǵan shaqta Ábilqaıyrdyń áldenege sekem alǵanyn ańǵaryp qalǵan Neplúev:

— Jánibek batyrdy men sizdiń jekjatyńyz ǵana emes, odaqtas dosyńyz dep qadirleımin, — dedi.

— Oǵan shek keltirmeńiz.

— Orta júzdiń hany Ábilmámbet pen Abylaı sultan kele jatyp, keıin qaıtyp ketti. Al Orta júzden kelgen basqa aqsaqal bı, batyrlar kóp. Bireý solardy basqarmasa, bizdiń keńesimiz Orta júzdiń pikirinsiz ótedi. Mundaı májiliske olardyń qatysqany jón.

— Álbette.

— Onyń ústine Jońǵar elshileri Orta júz óz taǵdyryn Ábilmámbet pen Abylaısyz da sheshe alatynyn kórsin.

— Durys aıtasyz, general myrza, — dedi bul sheshimge qýanyp qalǵan Ábilqaıyr, — meniń de aıtyp júrgenim osy ǵoı. Orta júzdiń taǵdyryn tek Ábilmámbetke berip qoıýǵa bolmaıdy. Jas bolsa da qazir bılik Abylaıǵa kóship bara jatqan sekildi...

Bul joly Neplúev pen Ábilqaıyrdyń oıy bir jerden shyqty. Orta júz eliniń ishinen Ábilmámbet pen Abylaıǵa qarsy qoıýǵa jaraıtyn bir adam bolsa — ol Shaqshaq Qoshqaruly Jánibek batyr.

Ábilqaıyr men Neplúev stol basyna qaıta kelgende, jurt azan-qazan eken. Han men general joq dep, eshkim kútip otyrmapty. Araq, sharapqa toıǵany mas bop, kógal ústinde qoryldap uıyqtap jatyr. Kópshiligi araq aralastyrǵan sary qymyzǵa lyqıa toıyp ap, sheke tamyrlary bileýdeı bop japandy jalpaǵynan basyp, gý-gý etedi. Orys ofıserleri de esesin jibermegen tárizdi. Oryspyn, qazaqpyn demeı, birin-biri qushaqtap, áldeneni aıtyp, qarqyldap kúlisedi...

Jurttyń mundaı kúıin kórgen Neplúev qonaqtaryn dastarqan basyna budan ary ustaýǵa qoryqty. Mas bolyp qalǵan bireýi áldeqalaı shataq shyǵarmaı turǵanynda, bul jıyndy der kezinde taratýdy jón kórdi.

Ol araq toly bokalyn qolyna alyp:

— Qurmetti qonaqtarym, men sońǵy tosty sizderdiń qurmetterińizge ishemin, — dedi. Sosyn úlken bokaldaǵy araqty aıaǵyna deıin qaǵyp saldy. «Bravo! Bravo!» degen ofıserlerdiń aıqaıy estildi. — Kelgenderińe kóp raqmet! Búgingi bas qosýymyz osymen bitsin. Tańerteń saǵat onda resmı májilisimiz bastalady.

— Kóp raqmet!

— Kóp jasa, general myrza!

— Bir bas qosyp qaldyq qoı... — degen sózdermen jurt opyr-topyr túregelip, taraı bastady...

Jıyrma úshinshi avgýst kúni bastalǵan májilis jetinshi sentábrge deıin sozyldy. Jońǵar elshileri qatynasyp otyrǵandyqtan, eń kúrdeli másele Rossıa qol astyna qazaq eliniń kirgendigin Jońǵar handyǵynyń moıyndaýy edi. Sol sebepten keńestiń biraz kúni Rossıa, Jońǵarıa jóne Qazaq eli arasynda qandaı baılanystar, kelisimder bolatynyn anyqtaýǵa ketti. Rossıa patshasynyń ókilderi Jońǵar elshileriniń qazaq jerine ne úshin kelgenderin, qandaı talap qoıatyndaryn bilgisi keldi. Oǵan Koshka men Burýn:

— Qazaq eli bizdiń Qytaımen uzaq ýaqyttar boıy soǵysyp jatqanymyzdy paıdalanyp, talaı shapty. Sol úshin biz olardyń kóp jerin basyn aldyq, Qazaq eli endi bizge salyq tóleýge, amanat berýge tıisti, — degen pikir aıtty.

Oǵan Neplúev:

— Bizdiń qol astymyzdaǵy eldiń bóten jurtqa salyq tóleýi ne amanat berýi Rossıa ımperıasynyń zańyna qaıshy keledi, — degen jaýap qaıyrdy.

— Bizdiń qastarymyz aramyzǵa qandaı ot jaqsa da, qazaq eli qolyna quran alyp, Uly Rossıa patshasyna bergen antynda turady, — desti Orta júz ben Kishi júzdiń atynan sóılegen Ábilqaıyr men Jánibek, — Rossıamen máńgi birgemiz. Al Jońǵar elin shapsaq, ol ǵasyrlar boıy bitpeı kele jatqan aramyzdaǵy urystyń jalǵasy edi. Eger Jońǵar eli bizge tynyshtyq beretin bolsa, biz de olarǵa qol kótermeýge, uly mártebeli gýbernatordyń aldynda ýáde etemiz.

— Qazaq handary jaratylǵaly ýádelerin oryndap kórgen joq, — dedi Jońǵar elshileri, — bul biz talaı estigen kókek áni, antyn erteń-aq buzady.

— Bul joly olardyń antyn buzbaıtynyna biz kepilmiz, — dedi Neplúev.

— Olaı bolsa, bizdiń uly qontaıshymyz Qalden Serenge elshi jiberińder, — dedi Koshka men Burýn, — qalǵan kelisim sózdi sonda bitirelik...

Osylaı kelisti, biraq Jońǵar elshileri birden júrip ketpedi. Olar úsh júzdiń aqsaqal bıi, batyry qoldaryna quran ustap: «Rossıa qol astyna kirdik» dep gýbernator aldynda ant bergenin kózderimen kórdi. «Igi jaqsylarǵa» raqmet aıtyp, ásirese Uly júzdiń basshylaryna rızashylyǵyn bildirip sóılegen Neplúevtiń sózin estidi. Bul Jońǵarlarǵa qatty batty. Óıtkeni Jetisý olar úshin Jońǵar qontaıshysy basyp alǵan ólke bop sanalatyn. Uly júz bul kezge deıin qontaıshysyna salyq tólep, amanatyn berip kelgen.

Orys patshasynyń qazaq jerine ishkerilep kire bastaǵanyn kórgen Jońǵar elshileri, ózderimen odaqtas Qaraqalpaq batyrlaryn ertip, dym bitire almaı, elderine qaıtyp ketti.

Bular ketkennen keıin Neplúev taǵy eki másele qarady, biri Orta júz ben Kishi júz handarynyń arasyndaǵy qaıshylyq bolsa, ekinshi Edil qalmaqtary men qazaq eliniń arasyndaǵy óshpeı kele jatqan qastyq edi.

Qazaq handarynyń ózara jaý bolýy Rossıaǵa qanshama tıimdi bolǵanymenen de, Ábilqaıyrdy birjolata shoshytyp almaıyn dep, Neplúev oǵan «qandaı qıyn isti bolsa da tatýlyqpen sheshýge tyrys» dep aqyl berdi. Onyń ústine Ábilqaıyrǵa óz qaramaǵyndaǵy orys qarashekpenderimen jaqynyraq otyrý úshin, Elek pen Berdi ózenderiniń boıynda kóship júrýge ruqsat etti. Bul sońynan qazaq eline degen úlken jaqsylyq bop tabyldy. Osy arada Kishi júzdiń eń alǵashqy eginshi jurty paıda boldy. Al hannyń ózine «orys bekinisteriniń qaısysyna bolsa da kirip júrýge eriktisiń» dedi. Sondaı-aq Kishi júzdiń hanyn qazynanyń astyǵymen qamtamasyz etýdi orys ákimshiligi óz mindetine aldy. Neplúev osy bolmashy istiń bárin patsha aǵzamnyń Ábilqaıyrǵa erekshe kórsetken qurmeti dep uǵyndyrdy. Bunyń bári jylaǵan balanyń qolyna bir úzim nan ustatqanmen birdeı, Orynbor gýbernatorynyń shyǵaryp salma saıasaty ekenin Ábilqaıyr túsinse de, qarsy eshteńe aıta almady.

Edil qalmaqtary men qazaq eliniń talasyn da Neplúev ońaı sheshti. Dostastyryp, birimen biri qarym-qatynasyn jóndep, el bop aralasyp turatyn kelisimge keltirýdiń ornyna, «Edil qalmaqtary, sen Jaıyqtyń bergi betine ótpe, al qazaq eli, sen Jaıyqtyń arǵy jaǵasyna shyqpa» dep úkim aıtty. «Tutqyndarymyzdy qaıtaryp bersin» degen Edil qalmaqtarynyń ótinishine, Jánibek: «olardy qaıtarý múmkin emes, biz sol jyly-aq qalmaq tutqyndaryn Hıýa, Buhar bazarlaryna satyp jibergenbiz» — degennen keıin, Neplúev bul máseleni sońynan qaramaq boldy. Osylaı tynymdy eshteńe óndire almaǵan Edil qalmaqtarynyń elshisi de ishteı tynyp eline júrip ketti.

Búl májiliste tikeleı óz basyna olja tapqan tek Jánibek boldy.

Kelisim sóz qyzý júrip jatqan kezde, qalt etken bir úziliste Neplúev qonaqtardyń basty adamdaryn óziniń shatyryna jınap, qazaqtyń, qalmaqtyń, bashqurttyń sultandary men batyrlarynyń aldynda tamasha bir shabytty únmen Elızaveta Petrovnanyń ýkazyn oqyp shyqty.

Bul ýkazda patsha aǵzamǵa kórsetken adal qyzmeti úshin Jánibekke qyrǵyz-qazaq halqynyń birinshi tarhany degen ataq berildi. (Bul Rossıadaǵy feldmarshal dárejesimen teń edi). Eger patsha aǵzamǵa adal qyzmet istese, tarhan ataǵy onyń balalaryna, urpaqtaryna deıin mıras etiledi delingen.

Ýkazdy oqyp shyqqannan keıin jańa tarhannyń qurmetine baraban soǵylyp, zeńbirekterden salút berildi.

Qoshamet kórsetken jurt gýildesip ketti.

— Ýa, Shaqshaq, atyń báıgeden keldi!

— Dańqyń asa bersin, Jánibek!

— Tarhan degeni han degeni me eken? Qaradan da han shyǵady eken-aý!

— Shap aýylǵa, súıinshi sura!

— Ýa, Arǵyn atam, bir kóterdiń ǵoı arýaǵymdy! — desip, búkil dala shýǵa tolyp ketti.

Tarhan? Bul qaı halyqtyń tilindegi sóz. Dárejesi qandaı bolmaq? Jánibekke bul atty suraǵaly qashan! Patsha aǵzam ýkazyn áne berem, mine berem dep, Jánibektiń aldyna ony qyzyl túlkiniń quıryǵyndaı bulańdatty da qoıdy. Aqyry berdi-aý áıteýir. Buryn ózi tilektes bop júrgen Ábilqaıyrdyń qıaly qazir alaı-túleı. Bul ne? Qyzǵanshaqtyq, álde kóre almastyq pa? Aǵaıyndy eki adam báıgege at qosyp, aǵasynyń aty kelse, qyzǵanshaq bolsa, inisiniń jany kúıinedi. Bu da sondaı birdeńe... Áıtpese Ábilqaıyrǵa Jánibekten jaqyn kim bar? Týǵan balalary da hanǵa budan artyq jaqsylyq oılaǵan emes.

Jánibekke tarhan aty berilgende shattanǵandary kóp, janyna qyzǵanysh shoǵy túsip, kúndestik sezim bılegender de az emes. Ondaılar qur kúlgen, qýanǵan bolady. Biraq, kózderinde yzǵar, erinderinde kekesin izi baıqalady.

Al, Neplúevtiń óz esebi ózinde, «Bala sekildi, bulardyń qýanýy da, renjýi de op-ońaı. Mundaı eldi basqarý qıynǵa túspeıdi. Eger bireýdi mert etkiń kelse, ózgeden onyń dárejesin joǵary kótere qoısań bolǵany».

... Jalpy kelissózder bitip, qonaqtar tarqardan bir kún buryn Neplúev Qudabaıdy taǵy shaqyrdy.

— Ábilqaıyr han kópten beri Syrdarıanyń etegindegi qulap qalǵan kóne qala Jankentti qaıtadan jóndeýdi surap júrgenin bilesiń be? — dedi.

— Bilem...

— Ne úshin ekenin de bilesiń be?

— Múmkin Jońǵarǵa taıaý turǵysy keletin shyǵar.

Qý tilmash osylaı dep gýbernatordyń betine kúlimsireı qarady. Gýbernatormen sońǵy kezderde jıi kezdesip júrgen tilmash Neplúevtiń yzǵarly túrine de, orynsyz aıqaıyna da úırenip alǵan-dy.

Neplúev óz oıyn onan ary sabaqtady.

— Ol kúırep qalǵan qalany qaıta turǵyzý úshin, qansha qarjy kerek ekenin bilýge geodezıster jiberýge tıistimiz. Jaqynda han ordasyna praporshık-geodezıst Ilá Mýravın barady. — Neplúev Qudabaıǵa túksıe qarady. — Onyń qyzmeti tek kóne qalanyń ornyn zertteý ǵana bolmaıdy. Bar habardy soǵan jetkizip turasyń...

— Qup, taqsyr, senimińizdi aqtaýǵa barmyn.

— Ábilqaıyr Mýravındi ózine patsha úkimetiniń atynan kelgen keńesshi dep sanaıdy. Solaı dep onymen kelisilgen. — General kúlimsiregen boldy. — Keńesshi tilmash emes, hannyń ishinde ne jatqanyn da bilip turýǵa mindetti. Al osy praporshık barǵansha onyń mindeti saǵan júkteledi...

Neplúevtiń ózine senbeı Mýravındi jiberip otyrǵanyna ishteı narazy bolyp qalǵan Qudabaı:

— Ol mindetti men buryn da atqaryp kele jatqan joq pa edim? — dedi tómen qarap. — Jáne jaman da atqarmaǵan sekildi edim.

Neplúev óz tyńshysynyń kóńilin taqa júdetkisi kelmedi.

— Sen jaman jumys istep júrgen joqsyń. Adal eńbegiń úshin dárejeden de qur qalmassyń... Praporshıkten saǵan keler zıan joq. Bar!

— Qup, taqsyr.

Jarty saǵattan keıin Qudabaı Ábilqaıyrdan kópten beri qoly jetpeı júrgen sýsar bórik pen oqaly shapan kıdi. Biraq han odan jaqynda óziniń Ordasyna Jankentti tekserýge praporshık Mýravın keletinin, al onyn negizgi qyzmeti handy ańdý ekenin bildi. Al sol kúni túnde Neplúev Peterbýrgke, syrtqy ister kollegıasyna: «Ábilqaıyr týǵan balasyn amanatqa berip otyryp, Rossıaǵa qarsy shyǵa almaıdy, biraq oǵan senýge de bolmaıdy, óıtkeni ol eki júzdi jáne tákappar adam» dep hat jazdy.

... Al bul kezde Ábilqaıyrdyń orys patshasynyń aldynda tek ózim ǵana adal bolyp kórinsem degen saıasatynyń arqasynda, Rossıa ókimderine ókpelegen Orta júz hany Ábilmámbet Túrkistan shahary men onyń tóńiregindegi Qarnaq, Sýkent, Saýran, Syǵanaq sekildi taǵy otyz eki qalany qaıtaryp berem degen Jońǵar qontaıshysynyń sózine senip, bir myń jeti júz qyryq ekinshi jyly Boqyraýdyń basynda Qalden Serenge amanat etip, óziniń kishi balasy Ábilfeıizdi jiberdi. Keshegi jaýyna bas ıgen bul qylyǵyn ol bir jaǵynan, osy kezde Jońǵar qontaıshysynyń qolyna tutqynǵa túsken Abylaı sultandy bosatyp alý úshin istegen bop kórindi.

Buryn ózine qarsy kep, ár basqan adymyn ańdyp otyrǵan Orta júz hanynyń óz jaǵyna shyǵatyn qulqynyn sezgen Qalden Seren qyryq besinshi jyly orys bekinisteri men qazaq jeriniń irgelerine jıyrma myń qarýly áskeri men jol salýǵa arnalǵan jeti myńdaı adamyn ákep qoıdy. Bunyń bári búgin bolmasa, erteń qazaq jeriniń dál ortasyna basyp kirýdiń daıyndyǵy edi. Úlken aıqas bastalǵansha olar jaqyn turǵan qazaq aýyldaryn dúrkin-dúrkin shaýyp, mazasyn ala berdi.

Mundaı kıyn jaǵdaıda Orynbor ákimderiniń aldynda eki túrli mindet turdy. Biri, osy ýaqytqa deıin qazaq dalasynan jyryp alǵan jerlerin, salǵan bekinisterin saqtap qalý bolsa, ekinshisi, qazaq dalasyna Jońǵar áskerin kirgizbeý.

Bunymen qatar Orynbor gýbernatory Kishi júzdiń eline Jaıyq ózeniniń arǵy betine mal jaıýdy toqtatýdy buıyrdy, Jaıyq pen Edildiń ortasynda burynnan kóship júrgen keıbir rýlar endi bul arany tastap, Jaıyqtyń bergi betine qýyp shyǵarylsyn dedi. Al buǵan qazaq aýyldary kónbeıtindeı nıet kórsetse, osy mańdaǵy kazak-orystardyń qarýly kúshteriniń bas qolbasshysy podpolkovnık Rtıshevke qalmaqtyń qarýly áskerlerin qazaqtarǵa qarsy qoldanýyna ruqsat etildi. Jáne qalmaqtarǵa qazaqtardan talap alǵan mal-múlik, tartyp alǵan jeriniń bári ózderiniń qaramaǵynda qalatynyn aıtty. Al bundaı sharalarǵa kónbeı qarsylyq isteıtin qazaq aýyldarynyń basshylaryn, senat óziniń bir myń jeti júz qyryq tórtinshi jylǵy besinshi marttaǵy ýkazy boıynsha «ustap alyp, Orynbordaǵy Rogovık, Sibirdegi Nerchınskııdiń kúmis shyǵaratyn zavodtaryna jer aýdarylsyn» dep jarlyq etti. Bul shara az bolǵandaı, bir myń jeti júz qyryq jetinshi jyly Syrtqy ister kollegıasy qazaq eli Jaıyq ózeniniń oń jaǵyna maldaryn aıdamas úshin, bul ózenniń sol jaǵasy Kaspıı teńizine deıin kúzdi kúni órtelsin dep buıyrdy. Bunymen qatar orys bekinisterin qazaq ereýilshilerinen saqtaý úshin qazaq jerine qarýly ásker shyǵarýǵa ýkaz berdi. Bul ýkaz boıynsha, qarýly ásker qyzmetin Jaıyq boıynyń kazak-orystaryna mindettedi. Olarǵa qazaqtardyń jylqylaryn ǵana aıdap alý emes, ózderin de tutqyn etip, jer aýdarýǵa ruqsat etildi. «Shash al dese bas alatyn» kazak-orystar endi oılaryna kelgenin isteýge erkindik aldy.

Mundaı jaǵdaı tek qana Jaıyq boıynda emes, Sibir gýbernatorynyń qaramaǵyndaǵy qazaqtarǵa da qarsy paıdalanýǵa buıyryldy.

Bul qysym jalǵyz qazaq kedeılerine ǵana emes, jaqynda ǵana kep, jańa jerge qonys tepken orys sharýalaryna da tústi. Patsha qanaýyna shydaı almaǵan buqara arasynda Pýgachev bastaǵan kóterilis belgi bere bastady. Buǵan qazaq, bashqurt sekildi ulttardyń kedeı toby da qosyldy.

Neplúev qazaq eli men patsha úkimetiniń arasyndaǵy qyrǵı-qabaqtyqty báseńdetýdiń bir aılasy bitim sóz júrgizýmen qatar, qazaq dalasymen saýda-sattyqty keńeıte túsýde dep oılady. Ol, tipti, bir myń jeti júz qyryq jetinshi jyly Syrtqy ister kollegıasyna bergen raportynda: «Bul halyqty qur qorqytýmen ǵana emes, kóbirek saýda-sattyq sekildi jaqsylyq ister arqyly da baǵyndyrý jolyn oılaýymyz kerek» dep jazdy. Eger buǵan qazaq eli kónbeıtin bolsa, olardy kúshpen baǵyndyrý úshin, ózine jáne Oıyl jolyndaǵy áskerdiń bastyǵy general-maıor Shtokmanǵa Jaıyq qazaq-orystarynan eki myń, Orynbor men Op bekinisterindegi áskerden bes myń soldat berilýin suraǵan. Túbi bul ásker az bola qalsa, taǵy qalmaq, bashqurt, shoqynǵan tatarlar men mesherler sekildi Rossıa patshalyǵyna baǵynyshty buratana ulttardan on myńǵa tarta qarýly adam qosylsyn degen. Árıne, osynshama áskerdi Neplúev nege surap otyrǵany Syrtqy ister kollegıasyna da aıqyn edi.

Osyndaı jaǵdaıda qazaq eliniń óz táýelsizdigin saqtap qalýy ekitalaı sharýa.

Bir jaǵynan jıyrma myń áskerin jalaqtatyp jońǵar qontaıshysy Qalden Seren, ekinshi jaǵynan dál osyndaı áskerin qazaq jerine kirgize bastaǵan orys patshasy. Jan alqymǵa endi keldi. Han men sultandar ózderiniń jolyn taýyp jatty: biri orys patshasyna qyzmetke kirdi, biri Jońǵar qontaıshysymen aýyz jalaspaq boldy. Al qara halyq she? Jerinen, bostandyǵynan aırylýǵa jaqyn qalǵanyn sezip, jantalasty.

Orys patshasy arqyly «jumaq ornatam» degen Ábilqaıyrdan da, Jońǵar qontaıshysy arqyly tynyshtyq ákelem, atameken Túrkistanyńdy qaıtyp áperem degen Ábilmámbetten de halyq sýı bastady. Bilegin sybanyp jiberip, ol endi batyr jigitteriniń sońyna erdi. Orys patshasy saldyrǵan bekinisterdi shapty, kerýenderin tonady, patsha soldatynyń qolynan bir sharýa ólse, onyń qunyn eki ese qaıtarýǵa tyrysty. Osylaı Kishi júzdiń kóp rýlary atqa qonsa, Orta júzdiń jigitteri de bos qalmady. Ábilmámbet hannan kóri, endi olar óz aralarynan shyqqan Baıan, Malaısary, Bógenbaı, Buqarbaı, Oljabaı, Elshibek sekildi batyrlarynyń jasaǵy bop, tus-tustan Jońǵar qontaıshysynyń ústemdigine qarsy shyqty.

Orys patshalyǵynan ne ásker, ne Jaıyqtyń arǵy betinen jaıly qonys, ne amanatqa bergen balasy Qojahmetti kaıtyp ala almaǵan Ábilqaıyr óziniń qadiriniń shyn túse bastaǵanyn endi aıqyn sezindi. Bul Ábilqaıyrdyń emes, Orynbor gýbernatory Neplúevtiń qatesi edi. Ábilqaıyr qazaq elin Rossıaǵa qosý jolyndaǵy alǵashqy qaıratkerleriniń eń tabandysy ekeni daýsyz bolatyn, el kózinde onyń qadirin kótere bilý kerek edi.

Sońynan ergen jurtynyń ózinen alystaı bastaǵanyn uqqan Ábilqaıyr qatty sasty. Birese qaramaǵyndaǵy eldi Orta Azıa handarynyń jerine kóshýge, ne bolmasa Iran shahynyń qol astyna kirýge úgittedi. Ondaǵy oıy eger qazaq rýlary solaı qaraı aýar bolsa, orys patshasy qaramaǵyma ózime kerek ásker berip, qazaq elin biriktirýge taǵy shaqyrar degen úmit. Budan da eshteńe shyqpady. Qazaq jurty jat el handaryna jalynyshty bolǵannan góri, qandaı qıyndyq kórse de óz jerinde qalǵanyn artyq kórdi. Bul bir erekshe ókinish edi. Nádir shah áskeri kelmeı turyp, 1744 jyly Ábilqaıyr Hıýany basyp alǵan. Sońynan turǵyn eldiń búlinshiligi arqyly az ýaqyt bul araǵa Nuraly da han bolǵan. Nádir shah muny da qýyp jibergen. Hıýa handyǵynan aırylyp qalǵan Ábilqaıyrdyń júregin ókinish jegideı jegen. Halyq bolsa jolyn ózi taýyp kete me dep qoryqqan Ábilqaıyr, sasqanynan orys patshalyǵyna qarsy qımyl kórsete bastady. Sondaı árekettiń biri qyryq jetinshi jyly boldy. Ábilqaıyrdyń aqylymen qazaqtyń eki myqty qoly Úıshiktiń tómengi jaǵyndaǵy muz bop qatyp qalǵan Jaıyq ózeniniń ústimen ótip, Qyzyljar degen jerde qalmaqtardyń ulysy men orys balyqshylarynyń qalashyqtaryn shapty. Kóp malyn, tabyn-tabyn jylqylaryn aıdap aldy. Alty júzden astam qalmaq pen orys adamdaryn tutqyn etip ózderimen birge áketti. Osy jyly taǵy da qazaqtyń bes júz adamnan qurylǵan jasaǵy Úıshikti aınala ótip, ústirt arqyly Edildiń jaǵasyna shyqty. Taǵy tynysh jatqan jurtty shaýyp, mal-múlikterin olja etti. Biraq jolaı ózderin ańdyp jatqan kazak-orys jasaǵyna dýshar bolyp, ázer qashyp qutyldy. Ábilqaıyr Rossıa bekinisterine qarsy basqa da joryqtar uıymdastyra bastady. Ábilqaıyrdyń bundaı qylyǵyn kórgen Kishi júzdiń keı rýlary onyń mańyna qaıtadan shoǵyrlana tústi.

Alaıda Ábilqaıyr Rossıa sekildi uly memleketti az qolmen qarsy shyǵyp, muqata almaıtynyn jaqsy biletin. Sol sebepten de ol balasy Qojahmetti bosatyp alamyn ba degen úmitpen, tutqynǵa túsken orys adamdaryn qaıtaryp bergizýge birtalaı áreket istedi. Biraq orys ákimderi onyń bul oıyn taǵy teris uqty. «Bizge qarsy áreketterinen eshteńe shyqpaıtynyn bilgendikten, Ábilqaıyr burynǵysynan kóri jýasydy» dep jazdy Neplúev Syrtqy ister kollegıasyna.

Al bul kezde Jońǵarmen til tabam degen Ábilmámbettiń de basqynshy elmen dos bola almaıtynyna kózi jetken. Qalden Serenniń bar kózdegeni qazaq elin bútindeı ózine baǵyndyrý ekenin Orta júzdiń hany túsindi. Rossıa patshalyǵy aldynda Ábilqaıyrdyń bedeliniń túse bastaǵanyn bilgen Ábilmámbet endi orys ákimderimen til tabýǵa tyrysty.

Demek, orys ákimderi Ábilmámbettiń jáne oǵan ergen Abylaı sekildi sultandardyń mundaı yqylasyn paıdalanǵysy keldi. Endi Orynbor gýbernatory Neplúev óziniń eski ádeti — qazaq handaryn, sultandaryn bir-birine aıdap salatyn ádisine qaıta kóshti. Ol endi Ábilqaıyrǵa qarsy Baraq sultandy paıdalanýdy oılady. Bul kezde Ábilqaıyr men Baraqtyń arasy ábden shıelenisip bolǵan. Osydan jarty jyl buryn ǵana Baraqtyń balasy Hanbabaıdyń Sozaqty bılep turǵan ákesine Hıýadan Syrdarıa arqyly jibergen jetpis túıeli kerýenin Ábilqaıyrdyń jasaqtary talap alǵan, osy kerýen jaıynda habar bergen Neplúevtiń ózi edi.

Bul kezde Orta júzdiń hany Ábilmámbet Túrkistandy beremin dep aldaǵan Qalden Serennen múlde at quıryǵyn úzgen. Jońǵar qontaıshysynyń shaqyrǵanyna, aqsaqaldarmen aqyldasyp barmaı qoıǵan. Buǵan ashýlanǵan Qalden Seren qolyndaǵy Ábilmámbettiń amanat balasy Ábilfeıizdi, Baraqtyń uly, Shaǵaıdy ózderine qaıtaryp, qazaq dalasyndaǵy elshilerin, saýdagerleriniń bárin jınap alǵan. Bunysy Qalden Serenniń taǵy soǵysamyn degeni edi. Bundaı jaǵdaıda Orta júzdiń hany Ábilmámbet te, batyrlary Baraq, Abylaı, Jánibek, Bógembaı, Kúshik te, Kishi júzdiń beldi adamdary Buǵybaı, Bókembaı, Altaı, Taıman, tipti han balalary Nuraly, Eraly, Aıshýaq ta Rossıa jaǵyna shyǵyp, sony panalaýdy uıǵarǵan. Buny bireýi el qamyn oılap istese, endi bireýleri qoryqqandyǵynan maquldady. Baraq sekildileri Rossıa patshasyna baǵynýdy túpki oıy unatpasa da, basqa lajy bolmaı, amalsyz kóndi.

Búkil Orta júz ben Kishi júz basshylarynyń bulaı Rossıa jaǵyna kúrt qulaýyna tek Jońǵar qontaıshysymen aralarynyń qıyndap ketýi ǵana sebep bolǵan joq. Halyq bul kezde soǵystan, alys-julystan ábden sharshaǵan edi. Endi ol az ýaqyt bolsa da tynyshtyq izdep, óziniń azyp-tozyp bara jatqan sharýasyn jóndegisi kelgen. Mundaı alasapyran kezeńde halyq tynyshtyq tek orys patshalyǵy arqyly ǵana keledi degen senimde edi. Óıtkeni Rossıa patshalyǵy keshe qazaq jerine bekinis retinde salǵan: Orsk, Elesk, Troısk, Úıshik, Iamshenev, Semeıpalat, Tobolskilerdiń bárinde de saýda-sattyq júrgize bastaǵan. Qazaq eline keregi de osy. Endi olar bul qalalardaǵy orys saýdagerlerine malyn, terisin, jún-jurqasyn satsa, ózine kerek astyǵyn, matasyn, qazan-oshaq, ydys-aıaǵyn, ketpen-baltasyn aldy. Orys ákimderi qazaq eline tek myltyq, kúkirt sekildi qaýipti zattardy kop satýǵa ruqsat etpedi.

Rossıada saýda qalalarynyń kúsheıe bastaǵany sonshalyq, ondaǵy bolatyn jármeńkelerge qazaq jerin basyp Orta Azıa handarynyń saýda kerýenderi de keldi. Al qalyń buqara orys qara shekpenderimen taıaý tanysyp, olardan egin salý, balyq aýlaý sekildi ónegelerdi úırenýge kiristi. Kóbi ózi sekildi sharýalarmen tamyr-tanys bop aldy. Orys ákimderi de bos jatpady. Birese Ábilmámbetke, birese Abylaı, Baraq, Jánibekterge bir kezde Rossıa qol astyna kirgenderin qulaqqaǵys etip, kisi jiberýmen boldy.

Osy tusta Kishi júz hany Ábilqaıyrdyń kúıi burynǵysynan da nasharlaı tústi. Eki júzdilik saıasatynyń saldarynan ol ne qazaq eliniń, ne orys patshalyǵynyń senimine kire almady. Al Orynbor gýbernatory Neplúev óz jurtynyń aldynda qadiri ketken Ábilqaıyrdan múldem qutylýdy qarastyra bastady. Bul joly ol Ábilqaıyrdy senat, ne Syrtqy ister kollegıasy arqyly emes, Kishi júz hanynyń Orta júz sultandarymen báz baıaǵy bas arazdyǵyn paıdalaný arqyly-aq qurtpaq boldy.

Al Ábilqaıyr endi tikeleı Peterbýrgpen tildespekke qol sozdy. Ol óziniń Neplúevpen qyrǵı-qabaq ekenin aıtyp, járdem surap Tevkelevke hat jazdy. Orynborǵa bul hatty alyp kelgen Qudabaıdy erteńine Neplúev shaqyryp aldy.

— Orynborǵa nege keldiń? — dedi amandyqtan keıin.

Qudabaı jasyrǵan joq.

— Ábilqaıyr hannyń general Tevkelevke jazǵan hatyn ákeldim. Osy jerden Peterbýrgke baratyn bireý arqyly berip jibermekshimin.

— Hat ne jaıynda?

Árıne, dvorán tárbıesimen ósken Neplúev bireýdiń hatyn ashyp oqýdan aýlaq edi. Al tilmash, hannyń ótinishimen ózi jazǵan hattyń dymyn da jasyrmaı bárin aıtyp berdi. Hattyń túpki máni Kishi júzdiń hanyn Orynbor gýbernatorymen tatýlastyrý jaıynda jáne Neplúevtiń ózi senatqa jazǵan Ábilqaıyr ekeýiniń arasyndaǵy qaıshylyqtar týraly bolǵandyqtan, Neplúev Ábilqaıyrdyń ańqaýlyǵyna ezý tartyp kúldi de:

— Jaqsy, hatyńdy erteń bizdiń pochta arqyly jiber, — dedi. Sosyn ketip bara jatqan Qudabaıdy toqtatyp, — Kishi júz hany men Orta júz sultandarynyń arasyndaǵy baq talastyqty, qaısymyz orys patshasyna kóbirek jaǵynyp, ataq-dáreje alamyz deýden týǵan óshpendikti ózim de jaqsy bilemin. Biraq másele qazir onda emes... Basqada. Rossıa patshalyǵy endi Ábilqaıyrǵa arqa súıeı almaıdy...

Qudabaı sál basyn kóterdi.

— Ábilqaıyr han raıynan múldem qaıtyp, birjola Rossıa patshalyǵyna arqa súıegisi kelse de me?

— Báribir, — dedi Neplúev. — Endi Ábilqaıyr raıynan qaıta ma, qaıtpaı ma, mańyzy joq. Ózinen aqyldy jas shyqsa, káriniń oǵan jol berýi jaratylys zańy...

«Ol jasyń Ábilqaıyrdyń balasy Nuraly ǵoı! — dedi ishinen Qudabaı. — Nuraly shý bastan ázin durys ustap keledi. Biraq Ábilqaıyr tárizdi kókjaldar bir bulqynǵanynda joq qylǵaly turǵan arystan ashýlansa, Nuraly sekildi kójektiń nesin qaldyrady?»

— Sonda... Bizdiń hanymyzdy ornynan túsirmeksizder me? — dedi táýekelge bel býǵan Qudabaı, — senat ol týraly ýkaz berdi me?..

— Óıte qoıar ma eken... — Neplúev endi Qudabaıǵa yzǵarlana qarady.— Patsha úkimetiniń Ábilqaıyrda endi sharýasy joq. Qazaq sultandaryn ózine qarsy qoıǵan eken, jaýabyn da ózi bersin...

«Sonda Ábilqaıyrdy o dúnıege qaı sultan jóneltýge tıisti? — Qudabaı tipti terlep ketti. — Gýbernatory qaıda bastap barady?»

— Menińshe qazaq elindegi onyń qas jaýy Orta júzdiń hany Ábilmámbet, — dedi Qudabaı. — Ekeýiniń arasyndaǵy baq talastyq...

— Joq, Orta júzdiń hany bul iske jaramaıdy. Ábilmámbet Ábilqaıyrdy óltirip, búkil Kishi júzdi ózine qarsy qoıar aqymaq emes. Basqa qaısysy bar?

— Baraq sultan... Ekeýiniń arasyndaǵy óshpendilik birin-biri naǵyz ólimge qıarlyq jaǵdaıda. Onyń ústine Baraq sultan orys qalalarynyń qazaq jerine salyna bastaýynyń bas aıypkeri Ábilqaıyr han dep sanaıdy, Kek alýǵa ol taıynbas...

— Iá, Baraq sultan bizge de dos emes, «qol astyna kirdik» degen anty qur shyǵaryp salma sóz. Shyn berilip júrgen ol joq. Mine, osy Baraq sultandy paıdalaný kerek...

— Sonda maǵan ne buıyrmaqsyz?

— Baraqtan jońǵar qontaıshysy qunyn suramaıdy. Raqmetin aıtady, seniń mindetiń — Baraqqa bizdiń oıymyzdy sezdirý... Jáne Rossıa patshalyǵynyń da qýǵyn salmaıtyndyǵyna sendirý.

— Jońǵar men orys patshasy Ábilqaıyr úshin, Baraqty darǵa asyp, oqqa baılamaıdy delik. Biraq mundaıda jaıshylyqta jek kórgenmen, han qunyn joqtar Kishi júzdiń rýlary bar emes pe? Baraq olardan seskenbeı me? Qansha kókjal degenmen, oǵan da jan kerek qoı.

— Kishi júz rýlaryn Nuralyǵa jiber. Bolashaq han ózine baǵynyshty elimen til tabysar...

— Al ózim jaıynda...

— Óziń jaıynda qam jeme... Rossıa ımperıasy óz adamyn qashan da qorǵaı bilgen.

Qansha sum bolǵanmen, Qudabaı osynaý bir alysta jatqan sumdyqtyń yzǵarynan ózin tońyp ketkendeı, bozara qaldy. Tyńshysynyń mundaı halin alǵashqy ret kórgen Neplúev onyń kóńilin ashqysy keldi.

— Orynborǵa kópten beri kelgen joqsyń ǵoı, — dedi sózdi basqa jaqqa buryp. — Gýbernator kasasynda birtalaı eńbek aqyń jatyr. Sony ala ket.

Jańa ǵana saly sýǵa ketip turǵan Qudabaıdyń túri endi jaınap sala berdi.

— Meniń eńbegimdi umytpaǵanyńyzǵa myń da bir raqmet! — dedi Qudabaı basyn ıip. — Jańaǵy tapsyrǵandaryńyz buljytpaı oryndalady.

Elge qaıtqannan keıin Qudabaı Hıýa hanynyń qol astynda júrgen Baraqtyń úlken balasy Hanbaba arqyly sultan Neplúevtiń oıyn jetkizdi. Hanbabadan da shapan kıip, at mindi. Endi ol Ábilqaıyrǵa da Orynbor gýbernatorynyń bar syryn jaıyp saldy. Tek Hanbabamen sóıleskenin ashqan joq. Hannan da kámshat ishik kıip, jorǵa mindi.

Neplúevtiń oıy bunsyz da kútpegen jerden tez oryndaldy. Bir myń jeti júz qyryq segizinshi jyly shilde aıynyń aıaǵynda Ábilqaıyrmen sóılesýge Peterbýrgten general-maıor Tevkelev keldi. Bul habardy estisimen búkil balalaryn jáne Kishi júzdiń basty adamdaryn ertip Ábilqaıyr Orǵa jetýge asyqty. On kúndik jerge, at aýystyryp otyryp bes kúnde keldi. Eki aptadaı bolǵan áńgimede Ábilqaıyr orys patshalyǵyna, ásirese Orynbor gýbernatoryna degen bar ókpesin aıtty. «Kelinniń betin kim buryn ashsa, sol ystyq» degendeı, Kishi júzdiń hany «Rossıa qol astyna kirýine» sebepker bolǵan Tevkelevten esh syryn jasyrǵan joq, bar oı-qupıasyn jaıyp saldy. Óz zamanynyń bir aqyldy, berik adamy jáne Rossıa men qazaq dalasynyń qosylýyna kóp eńbek sińirgen Tevkelev bu joly da Rossıa patshasynyń otarshylyq saıasatyn júrgizýshi adal ýákili ekenin aqtady. Til taýyp, Ábilqaıyrdyń ashýyn tarata bildi. Ábilqaıyr shyn júrekten budan bylaı da aq patshaǵa adal qyzmet etýge ýádesin berdi. Tevkelevpen kelisip, jeti jyldan beri qaıtara almaı júrgen Qojahmetin qaıtardy. Ornyna el aǵalarynyń balalarymen birge óziniń ortanshy uly Aıshýaq sultandy amanatqa qaldyratyn boldy. Bir jyl ótkennen keıin Aıshýaqtyń ornyna eń kenjesi Ábildi jiberetin bop ýádelesti. Al Neplúev pen Ábilqaıyrdyń arasyn jóndeýdi Tevkelev óz mindetine aldy.

Osylaı aq patshaǵa adal qyzmet istemek bop, Ábilqaıyr eline qaıtty. Qudabaıdyń aıtqan qupıa syrynan qorqyp, jolaı Orynborǵa soǵyp Neplúevke jolyqpaı, tikeleı Yrǵyz ózeniniń boıynda otyrǵan Ordasyna bettedi.

Ábilqaıyr jońǵar jaǵyna shyǵyp kettińder dep kórshiles qaraqalpaq elin oqta-tekte shabýmen bolatyn. Ásirese, Ábilqaıyrdyń soıyly «Aqtaban shubyryndy» kezinde osy qaraqalpaq taıpasyna kelip qosylǵan Uly júzdiń bir bólegi Jalaıyr aýyldaryna qatty tıgen. Bul el quryp kete me dep qoryqqan Jalaıyrdyń basty adamdary, eki myń shańyraǵyn jáne olarmen aralasyp ketken eki-úsh qaraqalpaq aýlyn Kishi júzdiń shekarasynan Torǵaı boıyna kóshirmek bolǵan. Osy bir taıpa eli kóship kele jatqanda «Sender Ábilqaıyr aýylysyńdar» dep, jaqynda ǵana ózin Orta júzdiń biraz jurtyna han kótertken Kóshek sultan eki júz soıylymen qapyda kep tıisken. Kóshektiń qolyna Baraq ta kelip qosyldy. Olar qarýsyz kóshti basyp qalǵanda, tek júz úı qaraqalpaqtar ǵana qashyp qutylǵan. Osy qutylǵan júz úıge Or qalasynan qaıtyp kele jatqan Ábilqaıyr kezdesti.

Qaraqalpaqtar aıyptaryn moıyndaryna alyp, Kishi júz hanynyń qolyna berildi. Endi Ábilqaıyr Baraqtan anaý eki myń shańyraqty tartyp almaqqa bel baılady. «Ózimiz bar bolǵany júz elý ǵana soıylmyz, Baraqqa tótep bere almaımyz» degen serikterine: «Baraqtan qoryqqan sender — qatynsyńdar. Áıtpese erkekten erkek qorqa ma eken» dep bolmaı, sol júz elý adamymen, uzap ketken kóshti qýyp bergen. Múmkin Kishi júz hany jasaǵynyń jetkiliksiz ekenin oılaǵan da shyǵar, biraq nartáýekel etti. Baıaǵy Nurbıke oqıǵasynan keıin Baraqqa ábden óshigip alǵan namysqoı Ábilqaıyr, bul aıqastyń qaýipti ekenin aqylǵa sala almady, bar armany Baraqty óz qolymen óltirý boldy da turdy. Osy joly qas jaýynyń qanyn ishpese, oǵan Baraq ekinshi ret kezdespeıtindeı kórindi. Sol sebepten de atyna qamshyny asyǵa basty. Eki qol Torǵaıdan bir kúndik jerdegi Ýlkaıaq ózeniniń jaǵasynda kezdesti.

Qaramaǵyna engen Jalaıyr jigitterimen jasaǵy kóbeıip qalǵan Baraq, Ábilqaıyrdyń júz elý adamyna bet baqtyrmady. Tyqsyryp, qorshap alyp, bireýin qaldyrmaı qyrýǵa aınaldy. Ábilqaıyrǵa ábden óshigip alǵan Jalaıyr men qaraqalpaq jigitteri endi Baraq jaǵyna shyǵyp, jan aıaspaı soǵysty. Biraq jaratylysynan batyr Ábilqaıyr «taǵdyrdyń jazǵany osy bolsa kórip alaıyn» dep, keıin sheginbedi. Birinshi adamdy at ústinen uryp túsirdi. Ózi de Baraqtyń balasy Shaǵaıdyń qolynan at jalyn qushyp qulady. Jerde sulap jatqan hannyń janyna shapqylap jetken Baraq belindegi uzyn sapty, súıir ushty Hıýa qanjarymen júrek tusynan sál tómendeý jerden qulashtap urdy. Ábilqaıyr yshqynyp baryp demin aldy. Kógildir aspan zamatta qanǵa malynǵandaı qyp-qyzyl bop, shyr kóbelek aınala jóneldi.

— Mine endi alys-julys, úmit-arman... bári-bári bitti, dedi ol únsiz kúbirlep. Kenet ǵajaıyp bir oı eń aqyrǵy aqyl-sezimin sharpyp ótti. — Qandaı danyshpan ediń, baıǵus qazaq?! Senen basqa birde-bir halyq dúnıe shirkinge «jalǵan» degen at qoımaǵan bolar. Qalaı taýyp qoıǵansyń. Qý dúnıe, shyn jalǵan ekensiń... Óttiń de, kettiń ǵoı...

Baraq alaburtyp qabyndap ketken júregin zorǵa basyp:

— Óz qolymmen óltirdim! Óz qolymmen qanyńdy ishtim! — dedi aıdalada masattana daýystap. — Endi armanym joq. Qolymmen istegenimdi moınymmen kóterýge barmyn.

Sonan keıin ol artyna qaramastan, atyna minip, kúnshyǵys jaqqa qaraı jorta jóneldi.

... Bir jyldan keıin Kishi júzdiń hany etip, Elızaveta Petrovna Nuralyǵa ýkaz berdi.

Ábilqaıyr ólgende, onyń artynda kóptegen uly-qyzy, úrim-butaqtary qaldy. Olardyń ishinen patsha úkimetinen shen-shekpen kıgen pravıtelder de, jurtyn aǵartý jumysyna at salysqan ǵalymdar da shyqty.

Ábilqaıyrdyń óz aty da tarıhtan oryn alady. Biraq ol handyq, jaýgershilik, erlik isterimen emes, san qıyndyqtary, qaıshylyqtary bolsa da, túbi tarıh ózi aqtaǵan, qazaq eliniń Uly Rossıa qol astyna kirsek degen ǵasyrlar boıy kele jatqan tilegin resmı túrde memlekettik saıasat satysyna kótergen alǵashqy hany bolyp tanyldy.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

I

Qalampyr, mıaly jupar ańqyǵan kókoraı shalǵyn belýardan keledi. Syrymbet taýynyń kúngeı jaǵynda qaz-qatar qonǵan kileń aq boz úı alystan aq shaǵaladaı bop kóz tartady. Bul — Abylaı sultannyń aýly. Sál qashyqtaý tustaǵy shaǵyn qarasha úıler — tóleńgit aýly. Tóleńgit aýlynyń da, sultan aýlynyń da mańaıy ábiger, qarań-qurań jurt. Soıylyp jatqan mal, kóterilgen qazan. Jas ıis toly jazdyń basy. Tańerteńgi mezgil. Tús aýa úlken toı bastalmaq. Qazir soǵan ázirlenip jatyr. Toı Abylaı sultan men Qalden Serenniń qaryndasy Hochadan týǵan tuńǵyshy Qasymnyń jetige tolyp, súndettelýine arnalǵan. Abylaı jońǵarlarmen bir úlken aıqasta qolǵa túsip, úsh jyl qontaıshynyń Tashkenttegi saraıynda tutqynda bolǵan. Aqyry nemere aǵasy Ábilmámbet han men Orynbor gýbernatory Neplúevtiń kirisýiniń arqasynda bir myń jeti júz qyryq úshinshi jyly tutqynnan bosanǵan. Qalden Seren bunyń ornyna amanat etip Ábilmámbet hannyń kishi balasy Ábilfeıiz ben Baraq sultannyń ortanshy uly Shaǵaıdy alyp qalǵan. Qalden Seren Abylaı sultandy qur bosatpaǵan, túbi ózime kerek bolar dep, oǵan súıikti qaryndasy, batyr Hochany jar etip qosqan. Árıne, jońǵar qontaıshysy óziniń bul isinde el basqaratyn adamǵa kerek, Abylaıdyń batyrlyǵyn da, aqyldylyǵyn da eske alǵan.

Abylaı dańqy bul kezde jer jaratyn. Qaryndasyn bergen qontaıshy qatelesken joq edi. Ózi han bolmaǵanmen nemere aǵasy Ábilmámbet hannan Orta júzge bunyń qadiri kem túspeıtin. El basqaratyn erekshe qasıetteriniń arqasynda onyń dańqy úsh júzge birdeı taraı bastaǵan. Kim bolsa da Abylaı pikirimen sanasatyn kúıge jetken. Qaryndasyn bergen ákki qontaıshy qatelesti: Abylaı degenin istemedi, óz saıasatyn júrgizdi. Qandaı jaǵdaıda bolsa da qazaq jerin Jońǵardan bosatýdy oılady. Biraq ataǵy jer jarǵanmen, Abylaıǵa tikeleı baǵynǵan el — Kókshetaýdyń jan-jaǵynda syńsı qonǵan, ózine jeti qyzyn berip, jeti otaý tikken, Atyǵaı, Qaraýyl tárizdi Arǵynnyń beldi rýlary ǵana edi. Bul áli onyń úsh júzge han sanalyp, betine jan qaratpaıtyndaı aıbarly kezi emes. Arǵynnyń ór kókirek, doly minezdi keı rýlary Abylaıǵa taqa bas ıe qoımaǵan shaǵy. Jetidegi sotqar ulyn súndetke otyrǵyzyp, toı isteýdegi sultannyń bir oıy, ázirge shet jaıylyp júrgen osy rýlardy ózine tartý edi.

El bıleý?

El bıleý ońaı tıse, halyq tizgini qolynda bolǵan adamnyń bári de el aýzynda qalmas pa edi? Qazaq tarıhynda júzdegen han menen myńdaǵan sultandar ótti. Solardyń halyq jadynda qalǵany saýsaqpen sanap alarlyqtaı. Han taǵyna jetý keıde ońaı bolǵanmen, han taǵynda otyrý qıyn. Óıtkeni oǵan tek qana kúsh emes, aqyl, aıla, saıasat kerek. Bul qasıetter sandyqtaǵy dúnıeń tárizdi, bireýde bar, bireýde joq...

Abylaı el bıleý isinde Esim han tásiline kóńilin kóbirek aýdaratyn. Tikeleı onyń jolyn ustamaǵanmen, keı ádisterin óz isinde qoldanyp otyratyn. Buǵan da sebepker bolǵan báz baıaǵy Buqar jyraý. Ol bir kúni Esim hannyń tarıhyn oǵan aıtyp bergen:

— Han taǵdyry — halyq taǵdyry emes, — degen Buqar jyraý, — keıde jaýymen tartysy bir bolyp, qan maıdanda birge qaza tapsa da jatar molasy bólek. Tek tarıhtaǵy azdy-kópti isi halyq oıynan shyqsa, sondaı handy qazaq eli esinde qaldyrǵan. Sonyń biri Esim han.

— Hadjırı esebi boıynsha bir myń segizinshi jyly, ıaǵnı bizdińshe, bir myń alty júzinshi jyly, — degen Buqar jyraý Abylaıǵa, — Táýekel hannyń ornyna qazaq eli jıyrma eki jasar Esimdi han kóterdi.

Esim qazaq handyǵynyń taǵyna otyrysymen, aǵasy Táýekel men Qıaq sekildi Maýrennahr jerinde urysta qaza bolǵan belgili batyr, sultandardyń pyraǵyn Tashkent jerinen ákep, Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iassaýı meshitiniń túbine jerletkizdi.

Onyń bul kezdegi eń kúrdeli saıasaty: Shyǵys Túrkistanda bolyp jatqan Moǵol bekteri men Jaǵataı urpaqtarynyń arasyndaǵy janjaldarǵa kirisýi edi. Óıtkeni dál osy shaqta Qytaı aıdahary Shyǵys Túrkistanǵa qaraı sozyla jyljyp kele jatqan. Bul qazaq eline zor qaýip týǵyzǵan. Sondyqtan qytaı men qazaq handyǵy ortasyndaǵy elderdiń qandaı kúıde ekenin bilý kerek boldy.

Al Jetisý men Shyǵys Túrkistannyń biraz jerine ámirligin júrgizip Ábdirashıt han ólgennen keıin, balalarynyń arasynda úlken daý-janjal bastalǵan. Olar buryn qazaq handarymen odaqtas sanalǵan qyrǵyz eliniń de keı tusyn ózderine qaratýdy oılaǵan. Bularǵa qyrǵyz rýlarynyń ala aýyzdyǵy da ózderiniń jerin, sýyn talan-taraj etýine jol ashty.

Esimniń han bolǵan kezinde Ábdirashıttiń ortanshy uly Ábdirahman Shalysh pen Turfannyń bıligin alǵan. Jetisý men Shyǵys Túrkistannyń qalǵan jeri Ábdirashıttyń ózge balalarynyń qolynda qalǵan. Biri Aqsýda han bolsa, biri Qusandy, biri Qushty meńgergen. Qysqasy, Ábdirashıt qaıtys bolysymen onyń urpaqtary bılikke, jerge talasyp qyryq pyshaq bop búkil Moǵolstandy talan-taraj etken.

Esim shaqyrǵan han keńesinde qazaq eli Ábdirahmandy qoldamaq boldy. Ábdirahmannyń sheshesi Jetisý boıyndaǵy Úısin qyzy edi. Jáne Ábdirahmannyń da, ózime járdem túbi osy jaqtan keledi-aý dep, bir búıiri qazaq eline tartyp turdy. Esimge bul másele jóninde qyrǵyz manaptary da qosyldy. Oǵan sebep, qyrǵyz eline Jarkent, Aqsý, Qashqar handarynan góri erteden odaqtas bolyp kelgen qazaq eli qolaıly edi. Taǵy bir jaǵdaı: osy tusta Jońǵar qontaıshysy kúsheıe bastaǵan. Al olardyń shapqynshylyǵynan qutylý saıasatynda qyrǵyz ben qazaq tilegi ushtasyp jatqan-dy. San mártebe ekeýi birigip, Jońǵarlarǵa toıtarys ta bergen.

Esim Ábdirahmanǵa járdem retinde bes myń qazaq áskerin jiberýdi uıǵardy. Ol bul áskerdi Tuıaq batyrǵa basqartpaq boldy.

Erteńine han Tuıaqty shaqyrtyp aldy. Tuıaq pen Esim ekeýi de eńseli, zor deneli edi. Saraıǵa tájim berip kirip kelgen batyrǵa, han:

— Joǵary shyq! — dep qasyndaǵy jastyqty tórge qaraı syrǵytyp tastady. Qaradan shyqqan adamǵa hannyń óz qolymen jastyq tastaýy zor qurmet. Tuıaq jaıǵasyp otyrǵannan keıin Esim ony nege shaqyrǵanyn aıtyp kelip:

— Jetisý men Túrkistan mańaıyndaǵy Uly júzdiń bar rýlaryn biz óz qoltyǵymyzdyń astyna alýymyz kerek, sol sebepten Úısinniń kóp jurtyn bılep otyrǵan Ábdirahman hanǵa járdem berýdi uıǵardym, — dep sózin aıaqtady.

— Han oıy halyq tileginen shyqsa, oǵan ne jetsin! — dedi Tuıaq sabyrly únmen. — Bárimiz de adambyz ǵoı. Adam bolǵan soń armansyz tirshilik ete almaıdy ekensiń. Buıryǵyńyzdy oryndamastan buryn, meniń de bir armanym bar edi, eger ruqsat etseńiz, sony aıtaıyn...

— Aıt, batyrym.

— Úmit degen bir qaıyq. Er jigitti joly bolsa dúnıeniń qapasynan da, qaıǵysynan da alyp shyǵady, meniki sol bir úmit qoı. Taǵdyry ózińniń qolyńda...

— Tyńdaıyq, aıaǵyna deıin aıt...

— Jaraıdy, quldyń balasy demeı, batyrym dep tyńdaǵyń kelip tursa, aıtaıyn... Aldymen mynany bilgim keledi. Han ıem, men aq súıekten shyqqan joqpyn, jan-tánimmen el-jurtyma qyzmet istep kelem. Erligim, ne qyzmetim kóńilińizge olqy soǵyp júrgen joq pa?

— Joq, ózge batyrlarym bir tóbe de, sen bir tóbesiń ǵoı. — Shyny ma, kekesini me Tuıaq aıyra almady. — Ábdirahmanǵa jumsap otyrǵanym da sodan emes pe...

— Onda aıtaıyn. Bas kespek bolsa-daǵy til kespek joq. Qısań jeńgeń Aqtorǵyndy maǵan ber.

Bireý jaǵynan tartyp jibergendeı, Esimniń óńi qara kúreńdenip ketti.

— Eı, sen ne maltańdy ezip otyrsyń?

— Jańa óziń aıtqan joq pa ediń, ózge batyrlarym bir tóbe de, sen bir tóbesiń dep...

Hannyń yzadan qany qashyp, moınyna quryq túsken asaýdaı basy kekjeń ete qaldy. Árıne, qazaq elinde han men áıeli birge ólsin degen zań joq. Aǵasy Táýekeldiń jubaıy da ómir baqı jesir qalmaıdy. Bireýge shyǵýy kerek qoı. Biraq ol hannyń áıeli, hannyń jeńgesi emes pe? Esiginde júrgen qulǵa qalaı shyǵady? Ol múmkin emes...

— Jeńgeń Aqtorǵyn da osyny tileıdi, — dedi Tuıaq batyr.

— Sonda qalaı bolǵany? Táýekel hanǵa jyl bolmaı jatyp kóńil qosyp qoıǵansyńdar ma? Onda ekeýiń de aıyptysyń?

— Joq, olaı emes, han ıem!

— Já, toqtat!

Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn degendeı, Esim qazir qanyna tartyp otyr. Tóreden jaratylǵan hannyń jesirin qaradan shyqqan bir batyrdyń alamyn degenine qorlanyp qalǵan, Bul da eshteńe etpes edi, eger quralaı kóz, oımaq aýyz jesir jeńgesine jas hannyń óziniń kózi túspegen bolsa... Ózinen on jas úlken bolsa da, Esimge ol on jeti jasar qyzdaı kóringen. Qypsha bel, aqsha mańdaı, kerbez jeńgesiniń qasynda ózge orda sulýlary aqqýdyń janyndaǵy qońyr qazdardaı ǵana bop. qalǵan. «Aǵa ólse, ini mura» dep qaraıtyn qazaq dástúrimen, Esim aǵasynyń asynan keıin jesirin ózi almaq oıda edi. Han qansha ádilettimin degenmen de, óz nápsisiniń tileginen asa almaǵan.

Ol qolyndaǵy kúmis qońyraýyn ústi-ústine ashýlana qaqty. Úıge asyǵa kirgen kúzetshilerge:

— Qarý-jaraǵyn sypyryp alyp, mynany qazir zyndanǵa tastańdar! — dep buıyrdy da teris burylyp ketti.

Han saraıynyń janyndaǵy qara alańdaǵy zyndanǵa ataqty myńbasy Tuıaq batyrdy aparyp salǵan habar zamatta búkil Túrkistan shaharyn sharlap ótti.

«Qarý-jaraǵyn sypyryp alyp Tuıaq batyrdy qara alańǵa apara jatyr» degen habardy dáıekshi balalarynyń biri kelip jetkizgende, Aqtorǵyn jerge tıer uzyn qolań shashyp órgizip otyrǵan-dy. Júregin ustap, kenet appaq bozdaı bop shoshyp ketti.

— Jolymbet batyrdy shaqyr, — dedi qasynda turǵan áıelge.

Kishi júzdiń tańdaýly qolyn basqaryp júrgen Jolymbet batyr Aqtorǵynnyń naǵashy atasy. Hannan keshirim suraýdyń keregi joqtyǵyn hanym birden uqqan. Suraǵanmen de bul ótinishi jaqsylyqqa aparmaıdy. Qazaq dástúri: Esim óz jesirine ne isteımin dese de erki bar. Árıne, aqylǵa salsa han óziniń nápsisi úshin Tuıaq sekildi halyqtyń súıikti batyryn zyndanǵa tastap, qalyń eldi ózine qyrǵı qabaq etpes edi. Jáne Aqtorǵynnyń Kishi júzdiń qyzy ekenin de esten shyǵarmaǵany jón. Bir taıpa eldiń namysyna tıýdiń qansha qajeti bar? Az kúngi lázzatynan basqa, on jas úlken Aqtorǵyn oǵan ne bere alady? Aldymen ózi sýynbaı ma? Al Tuıaq bolsa bir sári. Qyryq jas erkektiń qylshyldaǵan kezi. Tuıaqtyń jasy da Aqtorǵynǵa saı. Sol sebepten de Aqtorǵynnyń kishkentaı júregin ol óziniń úlken alaqanyna sap mápelep turǵandaı bolyp kórinedi jesir áıelge. Iá, Tuıaqtyń buny ómir baqı mápelep ótetini haq.

Aqtorǵynǵa mundaı sezim osydan jarty jyl buryn paıda bolǵan. Tuıaq buny bir kúni qoltyǵynan kóterip atyna mingizgen. Aǵashty túbirimen julyp alatyn sonaý baqandaı kúshti qoly sonda Aqtorǵynnyń keýde tusyna tipti jumsaq tıgen. Nege ekeni belgisiz, sol sátte bunyń kishkentaı júregi alas uryp oınaı jóneldi. Aqtorǵyn sonda osy bir alyp qoldyń júrek tusynda uzaq qalýyn tilegen...

— Han taǵynda otyrǵan qaınymnan esh jaqsylyq kútpeımin, — dedi Aqtorǵyn naǵashy aǵasyna bar jaıdy aıtyp bolyp, — men elge qaıtýym kerek. Seniń jigitteriń qalada turǵanda tez qashqanym jón. Tuıaqpen dos-jar sekildi ediń, han sońymnan qýǵyn jiberip ábiger bolyp jatqanda, ony zyndannan qutqara kór, naǵashy aǵa. Aıybymyzdy Noǵaıly eli ózi aıtsyn...

Namysqor Jolymbet batyr jıeniniń sózin maquldady. «Aqtorǵyndy berse, Aq Ordanyń shańyraǵyn syılap Táýekelge bergen Kishi júz, Esimge oıynshyq etkizbeıdi. Tórkin elimen aqyldaspaı, bul qaı qorlaǵany! Al Tuıaq batyrǵa kelsek, jıenniń bul tilegin de oryndaýǵa bolar, — dedi Jolymbet batyr, — jıen qaryndasyn qutqarýǵa kóngende onyń kóńil qosqan jigitin zyndannan shyǵarýdan nege qashsyn. Tuıaq batyr bir eldiń ardageri. Keshe Buharǵa attaný kerek pe, kerek emes pe degen suraq týǵanda, jurt hannyń sózin emes, osy Qıaq pen Tuıaqtyń sózin tyńdaǵan joq pa edi? Eger Tuıaqty qutqarsa, qara halyqtyń alǵysyn alady».

Jolymbet batyr osylaı oılady.

Tuıaq sol qara alańdaǵy qara zyndanda otyr. Anda-sanda qozǵalyp qalsa, shynjyrlary shyldyrlaıdy. Shyńyraý ústindegi bolmashy tesikten sonaý kógildir aspan kóginde oqta-tekte ushyp bara jatqan qustar ǵana kórinedi. Tek ótken kúnder qıaldary ǵana jan serigi.

Tuıaq júreginde Aqtorǵynǵa degen ot sonaý alǵashqy kezdesken kúnnen-aq janǵan. Osy ottyń da zardaby bolýy kerek, Tashkent túbindegi urysta ol Aqtorǵynǵa arnalǵan talaı ótkir naıza ushyna óz keýdesin tosty. Aqtorǵynǵa tóngen san jaýdy shoıyn basty kelte shoqparymen jaıratty.

Túrkistanǵa kelgennen keıin, Táýekeldiń qyrqyn bergenshe Tuıaq Aqtorǵyndy kórgen emes. Odan keıin de sırek kezdesip júrdi. Onda da jurt kózinshe ǵana. Osy kezde bir-aq ret Aqtorǵyndy óz qolymen atqa otyrǵyzdy. Sonyń erteńine dáıekshi bala kelip:

— Hanym sizdi shaqyryp jatyr! — dedi.

Tuıaq balanyń sońynan erdi. Buny saraı esiginiń aldynda qarsy alǵan Aqtorǵyn:

— Batyr, bir kúnniń ishinde asaýymdy úıretip bere alasyń ba? — dep surady.

— Jaraıdy, — dedi Tuıaq qýanǵannan júregi jaryla jazdap.

«Patsha áıel súıgen jigitin eń aldymen asaý jylqysyn úıretkizip synaıdy eken» degen bir ańyzdy Tuıaq jas kezinde estigeni bar. Hanymnyń betine qarady. Jaýdyraǵan kózinen ózine degen bir ózgeshe sezimdi baıqady. Aqtorǵyn buǵan asaý atyn emes, asaý júregin synatqaly turǵandaı kórindi.

Aqtorǵynnyń úıret degen asaýy tórkini — Jaǵalbaıly eli jibergen, quryq kórmegen jeti jasar taǵy jylqy bop shyqty. Tórt jigit arqandap ázer ustap turǵan asaýdyń ústine Tuıaq sekirip mindi. Asaý quıyndata quba jonǵa ala jóneldi. Kún batyp bara jatqan kezde qara terge malynǵan, ábden jýasyǵan asaýdy batyr Aqtorǵynnyń bosaǵasyna ákep baılaǵan.

— Myń jasańyz, batyrym, — dedi jesir, kózi baıaǵysyndaı taǵy ushqyn atyp.

Sol kúni el jatardyń aldynda Tuıaqtyń shatyryna dáıekshi áıeldiń biri keldi. Batyr áıeldiń sońynan erdi. Saraı esiginiń aldynda Aqtorǵynnyń ózi kútip túr eken. Úıge kirip, ońasha qalǵannan keıin ol:

— Batyr, asaýymdy minip kórdim, tamasha etip úıretipsiń, aqysyna ne bereıin? — dedi daýsy dirildep.

Tili kúrmelgen adamdaı Tuıaq eshteńe aıta almaı turyp qaldy. Qýanyshtan júregi lúpildep, demin ázer aldy.

— Jaraıdy, aqysy úshin... ózim súıeıin, — dedi kúlip Aqtorǵyn.

Qýanyshtan esin jıa almaı turǵan batyrdyń qasyna keldi. Aıaǵynyń ushymen sozylyp kórip edi, erni tek Tuıaqtyń keýde tusyna ǵana jetti.

— Túý... boıym jetpedi ǵoı, — dedi ol erkelene, — kóterseıshi óziń.

Tuıaq baqandaı qolymen Aqtorǵyndy tik kóterip, jas baladaı aldyna aldy.

Jesir áıeldiń jup-jumyr appaq bilegi moınyn oraı tústi. Dúnıe shyr kóbelek aınalyp ketti. Tek júreginiń jan tamyry lúpildeı soǵyp, qýanyshqa syımaı turǵan Aqtorǵyn nurǵa malynǵan aq júzin Tuıaqtyń kezergen tastaı qatty ernine taıaı berdi.

Tań qarańǵysy kezinde Tuıaq batyr Aqtorǵynnyń saraıynan shyqty. Hanymnyń aq sazandaı appaq denesi qushaǵynda turǵandaı eki qolymen áldeneni áldıleı kúlimsiredi.

— Táýbe! Táýbe! — dedi daýsy qýanyshqa syımaı, mundaı da tamasha túnder bolady eken-aý!

Aqtorǵyn qursaq kóterip qalǵan edi. Biraq Buhardyń keń jibek kóılegi onyń tola bastaǵan ishin ózgelerge ańǵartpaǵan. Áıtse de, han saraıyndaǵy tesile qaraǵan kóp kózden hanym qysyla bastaǵan. Búgin bolmasa, erteń qupıa syrdyń ashylýy aıqyn... Tuıaq batyr anadaı kúıge ushyraǵannan keıin, oǵan qashýdan bóten jol joq-ty. Qashpasa báribir jurt aldynda masqara bolady. «Ne Tuıaq batyrǵa qosylýym kerek!» dedi naǵashysy Jolymbet batyrǵa Aqtorǵyn óziniń shyn syryn ashpasa da, alystan uqtyryp.

Bir sumdyqtyń bolyp qalǵanyn ishi sezgen Jolymbet, endi búkil Kishi júzdiń abyroıyn saqtaǵysy keldi. Buryn kóńilinde azdaǵan dúdámal kúdigi bolsa, osy mezgilden bastap «nartáýekel!» dep, Aqtorǵyndy qutqarýǵa kiristi.

Sol kúni túni Jolymbet batyr bastaǵan bir top jaýynger qalanyń kúnbatys jaǵynda qaqpanyń túbine keldi.

— Qaıda barasyńdar? Kim ruqsat etti! — dep aldarynan kes-kesteı kúzet bastyǵy tura qaldy.

— Men ruqsat ettim! — dedi Jolymbet atynyń basyn sól tejep. Kishi júz batyrynyń ur da jyqtaý, sotqar minezimen burynnan da tanys kúzet bastyǵy «o, siz be edińiz» dep keıin shegine berdi

Bir top jigit qala qaqpasynan shyǵyp, batysqa qaraı shaba jóneldi. Ortasynda Tuıaq batyr úıretken esik pen tórdeı shubar aıǵyrdy mingen, bet-aýzyn tumshalap jaýyp alǵan bireý kete bardy. Bul Aqtorǵyn edi.

Jesir jeńgesiniń qashqanyn erteńine bilgen Esim ashýlanyp, dereý qýǵyn jiberdi. Biraq Aqtorǵyndy ustaı almaı bar qaharyn Tuıaqqa aýdardy. Kúzetin kúsheıtti. Jolymbet batyr ony qutqaryp úlgermedi: Esim han Tuıaq batyrdy qara alandaǵy zyndannan shyǵaryp, óz saraıynyń irgesindegi zyndanǵa ákep saldyrdy.

Esim Kishi júzben birjolata janjaldasqysy kelmedi. Óshin bóten jolmen qaıtarýdy oılady. Tuıaq batyrdyń ornyna Shyǵys Túrkistandaǵy bolǵaly jatqan urysqa ol endi Jolymbetti jiberdi. Bir ajalǵa baryp qaıtsyn, dedi han ishinen, tiri kelse sonda kórermiz, han isine qalaı kirisýdiń kerek ekenin!

Jolymbet Qashqardan alty aıdan keıin oraldy. Jáne úlken jeńispen qaıtty. Bul jeńisti ol Ábdirahmannyń ini, aǵalarymen soǵysýdan emes, syrtqy jaýymen aıqasýdan tapty.

Qytaı boǵdyhanyna tisteri bata almaǵan Jońǵar qalmaqtary osy kezde Jetisý boıyndaǵy qazaq pen qyrǵyz aýyldaryna shabýyldy údetken. Osyndaı úırenshikti bir joryǵynan qalmaqtyń qalyń qoly qaıtyp kele jatty. Aldarynda qyrýar mal, túıe teńderi tolǵan dúnıe-múlik. Arqanmen matastyrǵan qyrǵyz-qazaq aýyldarynyń qyz-kelinshegi.

Shatqal, quzdy taýlarynyń bir bókterinde ańdyp turyp, jońǵar qoly jazyq oıpatqa shyqqan kezde, Jolymbettiń bes myń jaýyngeri jan-jaǵynan atoı salǵan. Jaý áskeriniń sany kóp bolsa da, oılamaǵan jerden tıgen qazaq jaýyngerlerine tótep bere almaǵan. Záre-quty qashyp, óz bastaryn qorǵaýmen boldy.

Jolymbet qalmaqtardyń kúl-talqanyn shyǵaryp, bes júzdeı jaýyngerin qolǵa túsirdi. Shabylǵan qazaq, qyrǵyz aýyldarynyń adamdarym bosatyp, mal-múlkin tegis ózderine qaıtardy. Al Jońǵar qolynan túsken basqa kóp oljany «eldegi qatyn-balalaryńnyń nesibi» dep ala jibine deıin qaldyrmaı, alty aıdan beri oljasyz júrgen áskerine bólip berdi. Onyń ishinde «han úlesi» sanalatyn qazyna-múlik te ketken. Jolymbet Ordaǵa qaıtpaı jatyp, onyń bul qylyǵyn (árıne, túsken oljany on ese ósirip) qastary Esimge jetkizdi. Hanǵa «oljamyz» dep, tek bes júz tutqyn jaý jaýyngerin ǵana alyp kelgen. Burynnan da ósh Esim, endi betinen túgi shyǵa ashýlandy. Onyń ústine sol kúni túnde zyndannan Tuıaq batyr da qashyp ketkenin estigen. Tekserip kelgende Tuıaqty qashyrǵan Jolymbettiń adamdary bolyp shyqty. Ábden yzalanǵan Esim Jolymbetti ustaýǵa buıyrdy. Jendetter Tuıaqtyń ornyna endi Jolymbettiń ózin zyndanǵa aparyp saldy.

Sol kúni túnde «Jolymbet darǵa asylsyn» degen han úkimi jarıalanǵan-dy. Erteńinde Qara alańda dar daıyndaldy. Jolymbet sekildi el-jurtqa áıgili batyrdy jazalap jatqanda qara buqara narazylyq kórsetip júrer dep seskengen han, alańdy qorshaı ásker qoıdy. Osy alasapyran kúnderdiń aldynda ǵana Túrkistanǵa Jıembet jyraý kelgen. Bolaıyn dep jatqan sumdyqty estip, ol han saraıyna bettedi.

Aǵasy Táýekel hannyń dosy bolǵan ataqty jyraýdy kórgende, Esim amalsyz kúlimsirep qarsy júrdi.

—Armysyń, jyraýym! Júrisiń tym asyǵys eken, el-jurtyń aman ba?

Jıembet jaýap ornyna tolǵaı jóneldi.

«Ámiriń qatty Esim han,

Búlik salyp buıyrdyń,

Basyn ber dep batyrdyń,

Qanyn iship qanbaqqa,

Janyn otqa salmaqqa.

Atadan jalǵyz ol emes,

Han ıe, isiń jol emes,

Jolbarystaı Jolymbet

Qurbandyqqa qol emes.

Jol tosyp alyp ketipti,

Qalmaqtan almaq syıyńdy,

Qaharyńdy basqaly

Qalyń elim jıyldy.

Bastap kelgen ózge emes,

Jıembet syndy bıińdi.

Malyn salyp aldyńa

Ár saladan quıyldy.

On eki ata Baıuly

Bir táńirge syıyndy».

Jyraý tolǵaýynyń zildi tolǵaý ekenin túsingen Esim han raıynan tez qaıtty.

— Jarqynym, eń aldymen amandasaıyq ta! — dedi.

Jıembet tize búkti.

— Bul aıyp bizden, arsyń ba, han ıem!

— Barsyń ba, Jıembet jyraý? Sen kelgende qımaıtyn qıyndyq bar ma? Bir aýyz tolǵaýyń úshin qıdym Jolymbet batyrdyń kúnásin. Bosatyndar batyrdy!

Esik aldynda turǵan dáıekshi úıden ata jóneldi.

— Bir tilegimdi oryndadyń, han ıem, — dedi Jıembet basyn ıip. — Bizdi rıza etkeniń, búkil halyqty rıza etkeniń!

Esim hannyń da oılaǵany osy edi.

Jolymbetten aırylǵan Esim, endi Ábdirahmanǵa járdem berýge qalyń qolmen ózi attandy.

Ol bul óńirde Ábdirahman handyǵy qyrǵyz elimen odaqtasyp, Aqsý, Jarkent, Osh sekildi shaharlardy Ábdirashıttiń ózge balalarynan tartyp almaq bop san mártebe joryqqa shyqty. Tarbaǵataı taýyn bókterleı qulaǵan Batýr qontaıshy basqarǵan jońǵar qoldarymen de alysty. Aqyrynda az ýaqytqa bolsa da Jońǵar shapqynyn toqtatty. Esim dákpirine shydaı almaǵan jońǵar áskeri Jetisýdy jaýlap alýdan bas tartty. Budan basqa onyń taǵy bir jeńisi — qyrǵyz elimen baýyrlasa bildi. Tashkent tartysynda ózimen dostasqan qyrǵyz manaby Kókemenge arnap Tashkentte «Kókemenniń kók kúmbezi» atty saltanatty meshit saldyrdy. Jáne Shalysh pen Turfannyń hany Ábdirahmanmen dostyq, jekjattyq odaǵyn myqtap bekitti. Bul dostyq Ábdirahman ólgenshe saqtaldy.

— Esim jetpiske deıin ómir súrdi, — degen Buqar jyraý. — Árıne, ol el bıleý isinde tegeýirindi, kárli áreketterdi de kóp qoldandy. Áıtpese Jıembet jyraý ony bosqa «Ámiriń qatty Esim han» demese kerek-ti. Biraq ol kerek jerinde batyrlarynyń da sózin tyńdap otyrǵan.

Sóziniń aıaǵynda jyraý:

— Saǵan berer taǵy bir aqylym, — degen Abylaıǵa. — Zamana túlki, adam qyran... Bókterde búrkitti kórgen túlki, etekke túsip, jaýymen keń jerde aıqasýdan taısalsa, sol bókterdegi ózi tústes bir qyzǵylt tastyń qıa betine quıryǵyn shanshyp turyp qalady. Qyran ondaı túlkini kórýi kerek. El bıligi qolyńa tıgen eken, kóregen bol. Aqylyń men aılań qatar júrsin.

Abylaı Buqar jyraýdyń osy sózderin jadyna myqtap tutty. Basyna qaýip-qater týǵan san qaterli kúnderde de ol qara basynan góri, ózi tańdaǵan jolyn joǵary ustady. Sol tabandylyq ony alystaǵy armandaryna da jetkizdi.

Abylaı qazir qyryqtan jańa asyp bara jatyr. Ol suńǵaq boıly, at jaqty, qara sur, túsi sýyq adam. Úlken, oıly surǵylt kózderi kisige qaraǵanda óńmeńnen ótkendeı yzǵarly...

Kún uıasynan jańa shyǵyp kele jatqan mezgil... Dúnıe júzi sonaý altyn kúnniń nuryna shomyla jaınap, gaýhar tastaı qulpyrady.

Abylaı bulǵyn jaǵaly qara maqpal shapanyn ıyǵyna bos jaýyp, aq ordadan shyqty. Qolyna jez quman ustaǵan, ıyǵyna shetin kestelegen hıýa súlgisin japqan bala jigit sultannyń ózine qaraı jaqyndaýyn kútip, anadaı jerde ún-túnsiz tur.

Abylaı sonaý bir ǵajaıyp tabıǵattyń oıanyp kele jatqan beıkúná kórinisine suqtana qarap sál toqtady da, quman ustaǵan bala jigitke qarap birer attap, tura qaldy. Dál sol sátte Syrymbettiń oıpańdaý eteginen atoı salyp shaýyp kele jatqan eki salt atty kórindi.

Qatar shapqan qos kúreń, kól begin qanattarymen sıpaı ushqan qyrǵı qustar tárizdi. Aýylǵa jaqyndaı bere habarshynyń;

— Attan! Attan! Jaý kelip qaldy! — degen daýystary da jetti.

Kózdi ashyp-jumǵandaı mezgil ótken joq, basyna oramal baılap alǵan salt attynyń bireýi qarasha aýylǵa qaraı buryldy da, al dalbaǵaı kıgen, túıe jún shekpendi murttysy Abylaıdyń janyna kelip toqtady.

— Arǵynnyń bes meıramynyń bes myń áskeri kele jatyr, — dedi jigit entige, — Botaqannyń quny úshin Abylaıdyń basyn alamyz deıdi.

— Bastap kele jatqan kim?

— Qaz daýysty Qazybektiń balasy Bekbolat bı.

— Uly bıdiń ózi qaıda eken?

— Kóktemnen beri syrqat degen. Arǵynnyń elirgen tentekterin balasy Bekbolat ertip keledi.

— Ózderi qaı tusta?..

— Sáske kóterile jetip qalar. Áıteýir tústeri sýyq, bireýdiń qanyn ishpeı toqtar emes.

Abylaı sál oılanyp turdy da, dereý shapanyn kıip, arǵynda turǵan bir nókerine buıryq berdi.

— Ur dabyldy! Qolyna qarý ustaıtyn erkek kindik tegis jınalsyn.

Sol-aq eken, orda qasyndaǵy kepken qarynmen kernelgen taı qazandaı qos dabyldy eki jigit oqtaýdaı jumyr taıaqpen qos qoldap ura bastady. Jaýgershilik zaman, jaýǵa shabatyn jigitterdiń attary beldeýde turǵan. Birazy jaqyn mańda shiderleýli jaıylyp júrgen. Aýyl ústi lezde opyr-topyr bola qaldy. Áne-mine degenshe er azamattar attaryna da minip, aýyl syrtyna jınaldy. Ústine saýyt-saımanyn kıip, Abylaı da aq boz úıden shyqty. Tóleńgit jigittiń bireýi Abylaıdyń ataqty bádáýı tulpary Jalynquıryǵyn aldynan tarta berdi.

Al jurtty ábigerge salǵan bul oqıǵanyń tarıhy mynadaı edi. Budan eki jyl buryn Arǵynnyń bir tarmaǵy Qarakesek elinde bir úlken as bolǵan. Úsh júzdiń balasy tegis shaqyrylǵan sol asqa óziniń tóleńgitterimen Abylaı da barǵan.

Báıge, kúres, jamby atý bastalyp, as ábden qyzǵan shaqta, tamasha kórýshi jamaǵatty aralap júrgen Shanshardyń erikken qýlarynyń bir toby Abylaıdyń ústinen shyǵyp qalady. Abylaı teńge alýdy tamashalap turǵan-dy. Sonda kóp qýdyń ishindegi tentekteý bireýi:

— Sultannyń basyndaǵy qalpaǵyn qaǵyp túsirse qaıter edi, — deıdi.

Qasyndaǵylar ony jeliktirip:

— Abylaıdyń qalpaǵyn qaǵyp túsirseń, ózińniń de basyń ketedi, — deıdi.

Sonda álgi qý jan-jaǵyna qaramastan sultan tobyna kımelep keledi de, ańdamaǵan bolyp, qamshysynyń sabymen Abylaıdyń basyna kıgen altyn zerli aıyr qalpaǵyn ushyryp túsiredi.

Sultan Shanshar qýynyń bul qylyǵy janyna qatty batsa da syr bermegen:

«Ulan asyr úlken as, jegen toq, ishken mas degen osy eken-aý!» — dep kúlgen de, atynyń basyn buryp júre bergen. Jerge túsken qalpaqqa qaıyrylyp ta qaramaǵan.

Kelesi, bir myń jeti júz elý ekinshi jyly general Kınderman Qyzyljar bekinisin salyp bolyp, osy bekinistiń bitýine Qyzyljarda úlken jármeńke ashylǵan. Oǵan Qarakesek ishinen de biraz adamdar barady. Osy jármeńkede Abylaı ótken jyly ózin kúlki etpek bolǵan qýlardyń aıyby retinde Qarakesektiń Janaı, Botaqan degen eki belgili adamyn ustatyp alyp qalǵan-dy. Álde sultanym dep syılamaı, til tıgizdi dedi me, álde ótken jyly qýlardyń qylyǵyna masaıraı kúlgen toptyń ishinen osylar kózine shalynyp qaldy ma eken, áıteýir, Abylaı Janaıǵa onsha kóp qysym kórsetpeıdi de, Botaqandy tirideı kórge salady.

— Shanshar jigitteriniki jaı qaljyń edi ǵoı, — dep aqyl aıtqysy kelgenderge, Abylaı:

— Baǵynyshty eliniń búgin qyljaǵyn keshirgen sultan, erteń onyń qylmysyn kóterýge májbúr bolady! — dep jaýap bergen.

Kórge túsken Botaqan as-sý ishpeı jatyp alady. Bir-eki kún ótken soń, Abylaıdyń buıryǵy boıynsha, «endi kórden shyq» dep kelgen jigitterge yzaly Botaqan, «Kórge túsken adam tiri shyqpaıdy» dep, óziniń ishin ózi esip jiberip, jarylyp ólgen.

Bul habar elge jetken soń Arǵynǵa jatatyn Qýandyq, Súıindik, Bógendik, Shegendik, Qarakesek — Baltaqoja, Shubyrtpaly, Qarjas tegis atqa qonǵan. Ásker sany úsh myńdaı adam.

At basy Abylaı sultannyń aýlyna qaraı burylysymen-aq, buǵan jolaı tóre tuqymynan qıanat kórgen basqa rýlardyń kedeı toptary da qosyla bergen. Aqyry bes myńǵa jýyq qol Botaqannyń qunyn joqtap, aldynda kim tursa da byt-shyt etýge daıyn doly kúshke aınalǵan. Arǵynnyń uly bıi qaz daýysty Qazybek osy kezde jetpis jetige kep, tósek tartyp jatqandyqtan, bul topty Abylaıdyń basqa da astamshylyq, qıanattaryn kórip ázer shydap júrgen Bekbolat basqaryp kele jatyr edi.

Bekbolattyń ózine ósh ekenin biletin Abylaı, aýyl syrtyna shyqqan soń, jınalǵan jigitterin jiti sholyp ótti. Bar bolǵany úsh júzdeı ǵana soıyl eken. Mundaı az kúshpen ashýǵa minip tasyǵan ózendeı ereýildep kele jatqan qara qazaqqa tótep bere almaıtynyn Abylaı birden uqty. Ras, Abylaıdyń jigitteri san aıqasta bolǵan, bireýi júzge tatıtyn, múıizi shańyraqtaı kileń marqasqalar, sóıtse de sultan bos qan tógiske barǵysy kelmedi. Kenet barlaýshy jigitke burylyp:

— Kele jatqandardyń ishinde kimder bar eken? — dep surady.

Barlaýshy kimniń baryn aıtýǵa aýzy barmaǵandaı kúmiljip qaldy.

— Aıta ber, kimder bar?

— Aıdabol Oljabaı batyr da bar... Janynda bala jyraý Kótesh...

Abylaı basyn kóterip aldy. «Ádilet súıgish Oljabaıdyń ózi ereýilshilerge qosylsa, bul tegin attanys bolmady». O kezde jyraýdyń batyr bolýy, batyrdyń jyraý bolýy tańqalarlyq is emes. Arǵynnyń bir tarmaǵy Qarjas rýynan shyqqan Oljabaı ári batyr, ári jyraý edi. Qyryqqa jasy kelip qalsa da, qaı óneriniń basym ekenin ózi de bilmeıtin. Jıyrmasynan bastap batyrlyǵy Orta júzge áıgili bola bastaǵan. Oljabaı qatyspaǵan qazaq pen jońǵar arasynda birde-bir belgili urys ótpegen shyǵar. So kezde qazaq jerinde aıtylyp júrgen qıssa, dastannan Oljabaı bilmeıtin bireýi de joq edi. Áldeqalaı ol bálen aýylda ózine tanys emes dastan ne jyr bar degendi estise, qansha alys jer bolsa da oǵan attyń terin aıamaıtyn... Estigen bir sózin umytpaıtyn. Sondyqtan da bolýy kerek. Oljabaı jyrlaǵanda farsy, arab, tipti, keıde orys tiliniń de jeke sózderi kezdesip otyratyn. Osy Oljabaı san mártebe dombyrasyn qolǵa alyp, ózi dastan shyǵarýdy da oılady. Biraq birde-bir reti kelmeı-aq qoıdy. Ol dombyrasyn ustasa bolǵany, dál sol sátte «el shetine jaý kelip qaldy!» degen jarshy aıqaıy estiletin. Jyraý dombyrasyn tastaı berip, endi qolyna naızasyn alatyn. Osylaısha ol Abylaımen birge san mártebe jońǵarlarǵa qarsy joryqqa attanǵan. Jas Abylaı qolǵa túser joly, jońǵardyń úsh noıanyn óltirip, Oljabaıdyń ózi ázer qutylǵan...

Oljabaı endi joryqty tastap, qolyna dombyra ap, el qydyryp, halqynyń muń-zaryn jyrlaýdy qanshalyq arman etse de, jaýgershilik zaman mursha bermedi. Ázirge bar qolynan kelgeni, ózi sekildi án men kúıdi ańsaǵan, biraq qoly oǵan jetpeı júrgen, jas daryndarǵa járdem berý ǵana. Ondaı jasty qur qasyna ǵana ertip júrmeı, atsyzyna at berdi, úısizine úı berdi. Osyndaı jastyń biri ata-anasynan jetim qalǵan on jeti jasar Kótesh aqyn edi. Oljabaı ony ózine serik etti. Ózi jete almaǵan óner qıasyna Kóteshtiń jetýin tiledi.

Osy aq júrek, eski dosy Oljabaı endi, mine, Abylaıdyń qanyn ishýge attanǵan toppen birge kele jatyr.

Joq, bul jaı ereýil emes, halyq narazylyǵy ábden shegine jetken qandy ereýil.

Abylaıdyń kenet eshkimniń oıyna kelmegen oqys sheshim alýyna osy jaǵdaı sebep boldy.

— Kele jatqan Arǵyn ereýilshilerine qarsy shyqpaı-aq, boı tasalaı turaıyq, — dedi ol.

— Sonda biz qaıtemiz? — dep aýylda qalatyn qatyn-qalash, kári-qurtańdar shý etti. — Bekbolat jigitterin biz qalaı toqtatamyz?

— Arǵyn jigitterin toıǵa daıyndalǵan taǵamdarmen jaqsylap qarsy alyńdar! Iilgen basty eshkim de shappaıdy, — dedi sultan.

Abylaı sony aıtty da jigitterin ertip, bel asyp júrip ketti. Úıi tigýli, júgi jınaýly, qazany asýly qaldy. Óristegi malyna da tımeı, ádeıi aýyl tóńiregine tastady. Keler jaýdy qarsy alý kútýshi jigitter men áıelderge ǵana mindetteldi.

Ekpindep jetken ereýilshiler muny kórgen soń, kúrt basyldy. Bul — Abylaıdyń óz aıybyn túsinip, keshý suraǵany dep, basalqy aıtýshylar da tabyldy. Ózderi sharshap, qaryndary ashyp kelgen jurt mal soıyp, qazan kóterip jatqan aýyl adamdarymen ákeı-úkeı tabysyp ketti. Azdan keıin qazandaǵy as ta pisip, jigitter qaýqyldasyp, keneldi de qaldy.

Dál osy sátte anadaıdan attan túsip jaıaýlap kele jatqan Abylaı sultannyń ózi de kórindi. Qasynda bir-eki adamy men talaı joryqqa birge attanǵan Tursynbaı batyr ǵana bar.

Botaqannyń nemere aǵasy Qapan mergen qara shıti myltyǵyn oqtap jiberip, Abylaıdy atpaq bop tizerleı otyra qalyp edi, Bekbolat bı aqyryp jiberdi:

— Aldyńa kelse ákeńniń qunyn kesh degen. Toqtat!

Qapan mergen ornynan amalsyz túregeldi.

Abylaı sálem berip, top ortasyna kire bergen. Sol ýaqta kóldeneń turǵan bir bozbala jigit onyń aldyna jetip baryp, úkili dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp jiberdi de, shyrqap qoıa berdi.

«Abylaı, Botaqandy sen óltirdiń,

Esil er jazyǵy joq nege óltirdiń,

Sultanym, qarashyńmen daýyl bolyp,

Ústine aq ordanyń qol keltirdiń.

Abylaı, kúıip ketti salǵan qalań,

Meıramǵa ne edi seniń japqan jalań?

Janaıdy búgingi kún bosatpasań,

Bolady erteń jesir qatyn-balań!»

Bul jigit — Arǵynnyń ishindegi Súıindik rýynan shyqqan Kótesh aqyn edi.

Budan keıin bıler daýy bastaldy.

Abylaı ózin kináli sanap, Botaqannyń ólimi úshin úsh kisiniń qunyn — árqaısysy atan bastaǵan toǵyz qaradan, jıyrma jeti bas mal, oǵan qosa at-shapan aıyp tóledi. Ózin atpaq bolǵan Qapan mergenge myltyǵyńnyń qarymy qaıtpasyn dep, al ony ustap qalǵan Bekbolat bıge, ólimge qımaǵan jaqsylyǵyń úshin dep, qundyz jaǵaly kúzen ishik pen bir-bir jorǵa mingizdi. Eki jaq bitimge kelip, janjaldyń aıaǵy toıǵa ulasty.

Arǵynnyń bul kelgen ereýildi tobynan Abylaı sultan eki zatty búıirine qatty túıdi. Biri — qaramaǵyńdaǵy buqara ózińe qarsy shyqsa, onda tóre isiniń qarań qalǵany. Ashýlanǵan halyq jaralanǵan arystannan kem emes, ózińdi jaraqattamaı tynbaıdy. Tóremin dep basynba, jazamen yqtyram deme, shamań kelse baýryńa tartyp ashýyn basýǵa tyrys. Ekinshi túıgeni, syrt jaýyń bolsa, oǵan el bolyp qarsy shyǵasyń, ne basyn alasyń, ne qan sorpa etip qýasyń... Al óz elińniń qaı tenteginiń basyn kesip qurtasyń? Mundaı halyqty bıleýdiń joly bólek. Arystandy temir torda ustasań ǵana qaýipsiz. Halyqty da únemi temir torda ustaı bil. Meıli ol saǵan aqyrsyn, aıbat kórsetsin, báribir shaba almaıdy, mert ete almaıdy. Al bar halyqqa temir tor qurý múmkin be? Joq, halqyńa degen temir toryń, qur ǵana jalańash qylysh áskeriń emes, ol aqylyń, aılań...

Abylaı óle-ólgenshe osy eki tujyrymyn buljytpaı oryndaýǵa tyrysyp ótti.

Qasymnyń súndet toıy sol kúni-aq tús aýa bastalǵan. Shabýyldan aman qalǵan sultan aýly kelgen qonaqtaryn tik turyp kútti. Kúres, kókpar, báıge, aıtys, saıys — bári bolyp, toıǵa jınalǵan top erteńine tarady.

Sultan ordasynda endi tek osy Kókshetaý, Qaraótkel, Atbasar, Qyzyljar mańaıyndaǵy Orta júzdiń basty adamdary men Abylaıdyń úzeńgiles batyrlary — Arǵyn taıpasyna jatatyn Básentın rýynan Syrymbet, Malaısary; Qarjas rýynan Oljabaı; Taraqty rýynan Baıǵozy; Ulytaýdaǵy Baǵanaly rýynan Orazymbet; Kereı rýynan Tursynbaı batyrlar qaldy. Bul jıynǵa jer shalǵaı bop Arǵynnyń aty shýly batyrlary Shaqshaq Jánibek, Qanjyǵaly Bógenbaı, Altaı rýynan aǵaıyndy úsh bóri Januzaq, Joldybaı, Seńgirbaı; Naımannan Qarakereı Qabanbaı, Kishi júzdiń batyrlary Taıman men Buǵybaı, Abylaı sultannyń eń jaqsy kóretin batyrynyń biri Ýaq rýynan Batyr Baıan kelmeı qaldy.

Hanmen qadiri birdeı sultan ózge batyrlardyń kelmegenine bálendeı mán bermegenmen de, Batyr Baıandy kútken-aq edi.

Árıne, Abylaı balasynyń súndetke otyrýyn syltaý etip, bul jıynǵa óziniń úzeńgiles senimdi batyrlaryn túgel-aq shaqyrǵan. Oǵan sebep Ábilmámbet hanmen arasy alshaqtap ketken Jońǵar qontaıshysy qazaq jerin taǵy shappaq bop, qalyń qol jınaýda degen habar alǵan.

— Jarandar, — dedi Abylaı, qonaqtary otyryp bolǵannan keıin baısaldy únmen, — meniń qaıyn aǵam Qalden Seren qazaq elin qaıta shappaqqa Ertistiń arǵy betine jıyrma bes myń ásker daıyndap otyr...

Úıdegi jurt tegis eleń etti. Keńeske shaqyrylǵan kisilerdiń jas mólsheri, dárejeleri de ár túrli edi. Báriniń de deneleriniń ústinen sup-sýyq bop jylan jorǵalap ótkendeı jan túrshiger bir sezim bılep ketti. «Aqtaban shubyryndynyń» qandy ýaqıǵasyn áli eshqaısysy da umytqan joq-ty. Tek o joly jońǵar áskeri qazaq dalasynyń kúngeı jaǵyn shapsa, endi mine Orta júzdiń negizgi qonysy Saryarqanyń shetine kegi tur.

Kansı ólgennen keıin taqqa otyrǵanyna on segiz jyl tolǵan qytaı boǵdyhany Szán-Lýn Jońǵarǵa degen qytaı saıasatyn áli de ózgertpegen. Soltústik pen kúnbatysqa qaraı syrǵytyp, shuraıly jerlerin basyp alýmen bolǵan. Qarsy kelgen oırat jasaqtaryn, basym kúshpen, birin qaldyrmaı qyryp otyrǵan. Ol kúndegi Qytaı áskeri kóshpeli el — Jońǵar handyǵynyń áskerinen, soǵys óneri turǵysynan qaraǵanda, anaǵurlym kúshti edi.

Rossıa ımperıasynyń qol astyna kirgen Orta júzdiń jerine Qalden Seren shabýylǵa shyǵýdy oılasymen-aq, Jońǵardyń qanqumar noıandaryna Szın-Lýn qoldan keler járdemin aıamaǵan. Qarý-jaraǵyn da, azyq-túligin de berdi. Aýzynan jyryp, kúrishine deıin tókti.

Árıne, mundaıda boǵdyhan óziniń altynyn da aıaǵan joq. Jońǵardyń qandy qol túmenderin qalaǵan jaǵyna jumsaı biletin noıandardyń kóbin altynymen satyp alǵan. Sol sebepti de jońǵar áskeri orys bekinisterimen qatar jatqan Orta júz jerine qaraı bet burǵan.

Jońǵar qontaıshysynyń osylaı daıyndalyp jatqanyn, Ertistiń bergi jaǵyn jaılaǵan Ýaq — Kereı taıpasynyń batyrlary da aıtyp keldi. Qalden Serenniń endi tek yńǵaıly kezdi kútip otyrǵany málim boldy. Árıne, Qalden Seren Orta júzge Ábilmámbetten góri Abylaı yqpalynyń kúshti ekenin biledi. Eger shý degennen qazaq áskeriniń kúıreı bastaǵanyn kórse, Abylaı amalsyz meniń jaǵyma shyǵady dep oılady ol. Abylaıdyń Jońǵar jaǵyna shyǵýy — jeńispen teń. Eger Orta júz Jońǵar jaǵyna shyqsa orys qalalarynyń irgesi ashylady. Qytaı saıasatshylarynyń da kózdegeni osy.

Abylaı bul májiliske dosyn da, qasyn da shaqyryp otyr. Ásirese Jońǵarmen kórshiles rýlardyń áıgili adamdary tegis habarlanǵan. Átteń, Batyr Baıan kelmeı jatyr. Sultandy azyraq renjitken osy.

Abylaı jańa ǵana bastaǵan sózin endi jalǵaı berem degende, syrttan dabyrlasqan daýystar shyqty.

— Buqar jyraý keldi!

— Uly jyraý attan túsip jatyr!

— Arqanyń ardagerin qarsy alaıyq!

— Qosh kelipsiz, Arǵynnyń maıtalmany!

Sóıtkenshe bolǵan joq, bir top adammen ordaǵa Buqar jyraýdyń ózi de kirip keldi.

Bul uzyn boıly, qapsaǵaı deneli, at jaqty, shoqsha saqaldy, qoshqar tumsyq, eńseli kisi edi. Rýy Baıanaýyl tóńiregin jaılaǵan Altyntory — Qarjas. Ákesi Qalqaman batyr sheshen kisi bolǵan. Alpys jasynda halqynyń táýelsizdigin qorǵaǵan Bógenbaı, Qabanbaı sekildi batyrlardyń erligin kóp jyrlaǵan áıgili jyraý. Bul kezde halyq «kómekeı áýlıe» dep atap ketken.

Májiliste keleli másele sóz bolǵaly turǵan soń, Buqar jyraýdy Abylaı ádeıi shaqyrǵan.

Buqar kirip kelgende, Abylaı ózi túregelip, oń jaǵynan oryn berdi. Jyraý bir qaraǵannan-aq úıde kópten beri bastary qosylmaı júrgen adamdardyń jınalǵanyn baıqap, júzi jadyrap sala berdi.

— Arsyńdar ma, jarqyndarym?

— Barsyń ba, Arǵynnyń aqıyǵy!

— Barmyn, arysym... Sen toı jasaǵaly jatyr degen soń, oı salǵaly shyǵyp edim. Buryn Baıan men Kóksheniń arasy jaqyn-aq edi...

— Endi alystap ketip pe, Buqar aǵa?

— Joq, jaqyn. Biraq jaqyn bolsa da alys. Ortańa salǵan orys bekinisterin oraǵyta júremin dep kesheýildep qaldym. At-ton aıybym bar. Jyrymdy alasyń ba, álde sherimdi alasyń ba?

Abylaı ezý tartty. Adýyn jyraýdyń «ortańdaǵy orys bekinisterin oraǵytyp» degen sózinen-aq seziktenip, áńgimeni bóten jaqqa burǵysy keldi.

— «Jyryńyz» ben «sherińizdi» estip, at-ton aıypty biz tólep júrmesek netsin, — dedi kúlip, — sol at-ton aıybymdy bermesten buryn, basqa bir ótinishim bar.

— Tóreniń qaradan ótinishi bolmas, ókinishi bolar. Shamam kelse ókindirmeıin, arysym aıta ǵoı.

— Túnde tús kórdim. Tabytta jatyr ekenmin. Basyma ilingen Úsh júzdiń jalaýyn úsh tobyr jurt julyp áketkeli tur. Tabytymnyń bir búıirinde arystan, ekinshi búıirinde aıdahar otyr. Aıaq jaǵymda bir top úrim-butaǵym. Ýálıden taraǵan bir urpaǵym maǵan quran oqyp jatyr. Qasymymnan órbigen bir tentegim qolyna qanjaryn ustap meni qorǵap túr. Al men ólip jatsam da, eki búıirimde otyrǵan arystan men aıdaharǵa kezek qarap, mynalardan qalaı qutylam dep jantalasýdamyn. Osy túsimdi joryp bershi, Buqar aǵa?

Buqar tunjyrap biraz otyrdy. Úı ishi de tyna qaldy. Álden ýaqytta baryp jyraý:

— Tús jorý — túlki aýlaýmen teń, keıde izine dál túsesiń, keıde shet ketesiń, sóıtse de joryp kóreıin...

— Sóıleńiz, kómekeı áýlıe...

— Qyryqqa kelmeı tabytta jatsań — ómiriń uzaq bolady eken. Basyńa jalaý tigilip, oǵan úsh birdeı top talasyp jatsa, úsh júzge han bolady ekensiń. Biraq han atyna ıe bolsań da, halqyńa ıe bola almaıdy ekensiń. Sen ólgen kúni úsheýi úsh jaqqa ydyrap ketedi eken. Tabytta jatyp, eki búıirińdegi arystan men aıdahardan qalaı qashyp qutylam dep qoryqsań, óle-ólgenshe elińniń eki búıirinde turǵan eki memleketke jaltaqtaýmen ótedi ekensiń... Al aıaq jaǵynda turǵan úrim-butaǵyńnyń ishinen biri quran oqyp, biri qanjar qaırasa, Ýálıdiń urpaǵynan shyqqan bir tuqymyń atyn qaǵazda, al Qasymnan týǵan bir balań ataǵyn maıdanda qaldyrady eken.

Abylaı úndemedi.

— Úndemeı qaldyń ǵoı, sultanym. Sheshýim unamady ma?

— Bir urpaǵym atyn qaǵazda, ekinshi urpaǵym ataǵyn maıdanda qaldyrady eken. Sonda men ózim qaıda qalamyn?..

— Basyńa úsh jalaý bosqa tigildi me? İsińdi el unatsa úsh júzdiń júreginde qalasyń!

Abylaıdyń qabaǵy jadyrap sala berdi. Qazaq: «erkektiń aqyly qyryqtan bastap tolady, alpystan bastap solady» deıdi. Abylaı qazir qyryqtan jańa asyp barady. Túsin joryǵan synshy jyraý onyń túpki syryn durys boljady. Abylaı — qazaq elin uly elder qatarynda kórgisi keldi, han bolsa sol uly elge han bolýdy arman etti. Sondyqtan da ana jyly tutqynda jatqan Abylaıǵa Qalden Seren: «Dúnıede ne jaman?» dep suraǵanda, ol: «Dúnıede az asqa baqaýyl, az elge han bolǵan jaman» dep jaýap bergen.

Abylaı — Ábilqaıyr da, Ábilmámbet te, Baraq ta, Nuraly da emes edi. Ol bul kezde kóp nárseni túsingendi. Óziniń ár áreketin sol tustaǵy kóshpeli el kóseminiń qolynan keletin múmkindigine qaraı quratyn. Al tek qudaı aldynda ǵana jaýapker Buqar jyraý bolsa, kúnde ózgerip jatqan dúnıe qaıshylyǵyn kórip, «dúnıe shirkin qaıda bara jatyr?» degen azdaǵan kúmánda bolatyn. Súıeri kók shalǵyny tolqyndanyp, jupar ıisi ańqyǵan qazaqtyń jasyl dalasy, tilegi — halqynyń qamy.

Buqar jyraý únemi qasynan tastamaıtyn qaraǵaı dombyrasyn qolyna aldy. Qulaq kúıine keltirip, biraz shertip otyrdy da, alystan kúrkirep kele jatqan jaýar bulttaı, áýeni qobaljyǵan bir termeni bastap ketti.

«Aı zaman, zaman-aı,

Tústi mynaý tuman-aı,

İstiń bári kúmán-aı

Osylaı ol bir tolǵap aldy da, ármen qaraı nóserlete jóneldi. Jyraý salynyp jatqan bekinister men qazaq eliniń bolashaǵyn tolǵady.

Ol ár sóz shýmaǵyn laqtyrǵan saıyn, alpysta emes, jıyrma beske jańa shyqqan jas jigitteı qyzýlana tústi. Qazaqtyń kósem uldarynan, ásirese, Abylaıdan el qamyn oılaýdy talap etti.

Jyraý tolǵaýy otyrǵandarǵa unady ma, jurt endi dombyranyń qaǵysymen birge qımyldap, qyzýlana «Ýa, pále!» dep qosyla teńseldi.

Jyraý bir mezet el jaıyn emes, tek óz basynyń qamyn oılaǵan handardy sóge kelip, kenet sózin bitirdi de, qolyndaǵy dombyrasyn ashýlana esikke qaraı laqtyryp jiberdi. Shabyttanǵan shaqtaǵy jyraýdyń mundaı ádetine qanyq esik aldynda turǵan atqosshy jigit dombyrany jerge túsirmeı qaǵyp aldy.

Buqar jyraý Abylaıǵa túıile qarady.

— Bar sengenimiz sensiń, Abylaı! Oń jaǵyndaǵy tuńǵıyqtan qutylamyn dep, sol jaǵyndaǵy shyńyraýǵa qulap ketip júrme. Shúrshittiń yzǵarynan qorqyp, orys patshasynyń qoltyǵyna kirdim dep ant-sý ishtiń. Múmkin, bunyń durys ta shyǵar... Degenmen, «kóppen keńesip pishken ton kelte bolmas», jurtyńmen aqyldas.

Abylaı únsiz tyńdap otyr. Qazaq dalasy qazir úlken qobaljý ústinde...

Orynbor general-gýbernatory Neplúev Op, Elek, Jaıyq boılarynda orys bekinisterin salyp, qazaq jerin otarlaý saıasatyn qolǵa alsa, Sibir general-gýbernatory knáz Gagarın de odan keıin qalmaǵan. Ol bir myń jeti júz on úshinshi jyldyń ózinde-aq Birinshi Petr patshaǵa Ertis boıyna bekinister salýdyń múmkinshiligi baryn aıtyp hat jazǵan. Osydan keıin bir myń jeti júz on segizinshi jyly Semeı bekinisi, bir myń jeti júz jıyrmasynshy jyly Óskemen bekinisteri salynǵan. Budan eki-úsh jyl ótkennen keıin orys soldattary Kókshetaý mańyn ıemdenip, jıyrmasynshy-otyzynshy jyldary Aqmola, Baıanaýyl, Qarqaraly bekinisteri turǵyzylǵan. Bul bekinisterdiń bárine soldattar ákelinip, Rossıanyń shalǵaı túkpirinen kóship kelgen sharýalarǵa jer berip, endi bul arany birjolata qonys ete bastaǵan. Al Sámeke han qaıtys bolǵan bir myń jeti júz otyz jetinshi jyldan bastap, patsha úkimeti Aqmola men Kókshetaý arasyna jol júrgizip, beketter salýǵa kirisken. Buǵan on myńǵa taıaý orys jumyskerin sonaý ortalyq Rossıadan ákep tókken. Bul jol Kókshetaýdyń taýly alqaptarynyń boıyn qýalaı on jyl ishinde ázer bitken. Árıne qazaq jeriniń bul «bólisinde» shonjarlar óz upaıyn jibermegen. Jerlerine jer qosyp alǵan. Sóıtip, qazaq kedeıi qıanatty orys general-gýbernatorymen birge óz bı, sultandarynan da kórgen. Qatar qonystanýǵa májbúr bolǵan qazaq, orys kedeıleri ómirdiń aýyrlyǵyn da, azabyn da birge tarta bastady. Osy qıyndyqta týǵan baýyrmaldyq qatynas aqyry ekeýin birdeı aparyp Pýgachev ereýiline qosty. Ádiletsizdikke kóngisi kelmegen qazaq aýlyna patsha bekinisi men han ordasynan el jylatqan «kári qylysh» jasaǵy shyǵyp turdy. Biraq qalyń halyq dál búgin yńǵaıly saǵatyn kútip, Ertistiń arǵy betinde qazaq jerin shapqaly Qalden Serenniń jıyrma myń áskeri turǵanyn bilmeıtin. Bar uǵary jeriniń tarylyp, malynyń azaıyp bara jatqany. Jyraý tolǵaýy da osyny aıtady, halyq ta sol úshin onyń sózin oılana tyńdaıdy.

Al halyq kúızelisin óz kózimen kórip otyrǵan, el qamyn oılaıdy degen Abylaıdyń kóp isi Buqar jyraýǵa túsiniksiz edi. Ábilmámbet hanǵa erip, bir myń jeti júz qyrqynshy jyly, Qalden Serenge tutqyn bolar aldynda, Orynbor qalasyna baryp, qoldaryna quran alyp, «Qol astyńyzǵa kirdik» dep patshaǵa ant berýi, sodan keıin Qalden Serenniń tutqynynan qaıtyp kelisimen, arasynda bir aı ótpeı, Abylaı sultannyń Neplúevke nemere aǵasy Jolbarysty jiberip «Rossıaǵa qarsylyq kórsetpeı, onymen saýda-sattyq júrgizýge barmyz» dep hat jazyp bas ıýi — qart jyraýdy oıǵa shomdyrǵan. Bul az bolǵandaı, Abylaı bir myń jeti júz qyryq besinshi jyly Tobyl gýbernatory A. M. Sýharevke «Úısin rýyn da patsha aǵzamnyń qol astyna alýlaryńyzdy suraımyn» dep hat joldaǵan. Bir myń jeti júz elýinshi jyldary Abylaı qazaq jerine salynǵan orys qalalarynyń jármeńkelerine ózi qatynasa bastaǵan. Al Baraq sultan Ábilqaıyr handy óltirgennen keıin, ony qorǵaýdyń ornyna, Kishi júzdiń hanynyń qazasyna qınalyp, Baraq sultandy «jaýyz» dep, Orynbor ákimderi Ábilqaıyrdyń balalary Nuraly, Aıshýaq, Eralylarmen kóbirek aqyldasyp turýyn ótinip Neplúevke taǵy hat jibergen. Osynyń bári qazaq halqynyń qamyn oılaǵan jyraýǵa ázirge túsiniksiz jáıtter.

«Abylaı ne aıtar eken?» dep úıde otyrǵandar tyna qaldy. Biraq osy jurtty basqaryp otyrǵan Abylaı óz oıyn asha alar ma eken? El qulaǵy elý, aýzynan shyqqan sóz erteń jipke tizilgendeı bop tep-tegis Orynborǵa, Tobylǵa, tipti Qalden Seren otyrǵan Tashkentke de izin sýytpaı jetedi. Ol sózdi sál keshigińkirep boǵdyhan da estıdi. Áıtkenmen, jaýap bermeı qutyla almasyn bilgen sultan, endi Buqar jyraýǵa qaraı otyryp sóıledi:

— Ant-sý ishtiń deısiń, uly jyraý. Osyndaı antty «Jońǵarǵa qarsy qol kótermeımin» dep, tutqynnan bosanar aldynda qaıyn aǵam Qalden Seren qontaıshyǵa da bergem.. Al búgin onyń áskerin ózinen buryn shappaqshy bolyp otyrmyn. Óıtkeni men shappasam ol shabady. Sonda qazaqqa meniń ant-sýymnan qandaı paıda?

— Jón delik... Al batysyń qalaı?

Abylaı basyn shaıqady:

— Orys eli Jońǵar handyǵy emes qoı.

— Shúrshit eli de ońaı emes. Bizge báriniń de kúshi jetedi.

— Sol sebepten de dalamyzǵa bekinis saldyryp jatqan joqpyz ba? Rossıaǵa súıenbeı, shúrshitterge tótep bere almaımyz. Shúrshitterdiń oıyn qontaıshynyń ózi aıtqan. Olardan endi Jońǵardyń ózi qutyla almaı otyr.

— Shúrshit boǵdyhany da bizdiń jerimizge bekinis salam dese qaıtesiń, — dedi Buqar jyraý.

— Onda soǵysamyz. .Óıtkeni shúrshit bizdiń ishimizge kirip, orys patshasyndaı bekinis salar bolsa, — dedi Abylaı, qazaq ataýlysy qul bolar edi.

Úı ishi taǵy tyna qaldy. Qytaı boǵdyhandarynyń jaýyzdyǵy qazaq eline ejelden tanys. Órt alǵan jerde jýyrda shóp shyqpaıtyn, Qytaı jaýyngeri ótken jaqta tiri jan qalmaıtuǵyn. Talaı ýaq halyqty jutyp jibergende Qytaı boǵdyhandarynyń tamaǵy ajdahanyń tamaǵyndaı jalmaýyz keń keletin.

— Buqar aǵa, jalǵyz jolaýshyǵa top qasqyr shapsa, jolaýshy eń aldymen qaısysyna qylyshyn sermeıdi? — dep surady Abylaı.

— Árıne, eń taıaý qalǵanyna, sultan.

Buqar jyraý bul jumbaq adamnyń kim ekenin endi túsingendeı Abylaıǵa oılana qarady. Qazaq elin qan qaqsatqan aldymen Qalden Serendi jeńbek. Ózge jaýlaryn sodan keıin baryp oılanbaq...

Abylaı kenet janynda turǵan qorjynynan buzaý terisine salynǵan kartany aldy.

— Mine, — myna jerde Qalden Serenniń áskeri tur, — dedi, — bir kúni bolmasa bir kúni olar Ertisten beri ótedi. Sol ýaqytta úsh júzdiń áskeri, mine, myna tustan kep úsh jaǵynan qorshaıdy. Kórsin sonda Qalden Seren osy qaqpannan qutylyp! Daıan hannan beri jońǵarlar únemi bizdiń kók jelkemizden shyǵyp kelgen. Al bul joly olardyń kók jelkesinen biz shyǵamyz.

— Ertis jaǵasyna kelip, Kishi júzdiń batyrlary soǵysqa qatynasady degenge sengim kelmeıdi, — dedi Básentıin batyry Syrymbet.

— Nege? — dep eleń ete qaldy tórtbaq kelgen, Taraqty batyry Baıǵozy. — Orta júzdiń batyrlary sonaý Edil qalmaqtarymen ursysyp júrgen joq pa...

— Kimiń bar ol jaqta ursysyp júrgen?..

— Jetim sary Shaqshaq batyry Jánibek she?

— Oıdóıt degeniń! — dedi eki ıyǵyna eki kisi mingendeı jalpaq jaýryn, alshaq keýde Syrymbet. — Jánibek qalmaqtarmen uryssa — óziniń qaıyn aǵasy Ábilqaıyrdyń joǵyn joqtap otyr. Qala berdi Jetim sary Shaqshaqtyń qonysy han aýlymen aralas-quralas, Yrǵyz ben Torǵaı ózenderiniń óńirinde otyrǵan joq pa? Jánibektiń aýly degen qur aty... Ábilqaıyrmen jeri de bir, sýy da bir...

Abylaı unatpaǵan raı baıqatty: «Mine, únemi osylaı. Bizdiń jerimiz Ertis, seniń jeriń Jaıyq dep, bar qazaq byj-tyj bop bólinip shyǵa keledi. Joq, mundaı jurtpen jaýdy jeńý qıyn, eń aldymen óz elińniń basyn qosyp al. Sosyn baryp jaýyńa tıis. Sonda onyń basyn qalaı qosý kerek? Qotanyna qasqyr tımeı el uıqysynan oıanbaıdy. Qazirgi qazaq eli sondaı. Qotanyna tıgeli turǵan qasqyr — taǵy Qalden Seren. Sen osyny paıdalan, bastaryn biriktire ber. Maıdanǵa birigip shyqsa, artynan ydyraýy qıynǵa túsedi... Eliń birikpeı jaýdy jeńem dep úmittenbe...»

Kenet jurt nazaryn aýdaryp, úıge Ertistiń arǵy betine jiberilgen barlaýshylar kirip keldi. Olardyń aıtýy boıynsha, Ertistiń arǵy jaǵyndaǵy Jońǵar ulystaryna áli Qalden Seren áskeri kelmegen kórinedi. Árkim ár túrli joramaldaıdy dedi barlaýshylar.

Abylaı oılanyp qaldy. «Iá, ákki qontaıshy oılamaǵan jerden jaý shappasyn dep áskeriniń jatqan uıasyn jasyrǵan eken. Mundaı jaıda jońǵar jasaǵynyń shabýyldy qaı tustan bastaıtynyn eshkim bilip bolmaıdy... Sirá, Qalden Seren jaýyngerlerin áli el túpkirinen qozǵamaǵan bolý kerek. Árıne, Jońǵardyń toqpaq jaldy myqyr jylqysy úsh-tórt kúnniń ishinde-aq tekirekteı jele shaýyp otyryp bul araǵa jetip úlgeredi. Qontaıshy soǵan senedi. Shynymenen Qalden Seren Saryarqaǵa attanbaq pa? Álde Túrkistan maıdanyn keńeıte túsip, Aral arqyly Kishi júzge qaraı oıyspaq pa? O da múmkin. Eki jaqqa eki qol shyǵarady degen de sybys bar edi ǵoı, álde solaı ma eken? Átteń ne kerek, Úsh júzdiń áskeri birdeı baǵynsa ǵoı buǵan. Onda ár júzdiń áskerin ár tusqa qoıyp, Jońǵardyń kelýin asyqpaı kúter edim-aý! Bir jetide eki júz myń atty ásker jınap alatyn Qasym han dáýiri áldeqashan ótken! Kóringen qara tasqa sala-sala, almas qylyshtyń da júzi maıyrylǵan! Endi mine qasqyr qaı úńgirden shyǵady dep, shıti myltyǵyńa súıenip jan-jaǵyńa alaqtap qara da otyr...»

... Keńes aqyry qazaq qoldarynyń jınalatyn jerin Telikól tusy bolsyn dep uıǵardy. Bul ara Úsh júzdiń áskerine birdeı jaqyn. Árıne, Ábilqaıyr sarbazdary kelmeıdi, biraq Jońǵarǵa óshikken Kishi júzde qazaq batyrlary az ba? Eń bolmaǵanda Yrǵyz, Torǵaı boıyndaǵy Qoshqaruly Jánibekke baǵynyshty Orta júzdiń jaýyngerleri kelip qosylar. Al Uly júz áskeri joqtyń qasy.

Abylaı aýly kóktemniń alǵashqy kúnderinde-aq Syrymbet betkeıinen Býrabaı kóliniń jaǵasyna kóshetin. Kól jaǵasynyń qyzǵaldaqty, sarǵaldaqty kók balaýsa shóbi erte kóteriletin. Qaraǵaı men aq qaıyń syńsı bitken Býrabaı mańaıy adam aıtqysyz bir ásem sýret. Osy jaılaýynda Abylaı aýly jaz ótkenshe bolatyn.

Sultan keńesi bitisimenen, Sarysý boıynda otyrǵan Orta júz hany Ábilmámbetke ózderiniń sheshimin aıtyp shabarman jiberdi de, tamyzdyń bas sheninde Abylaı aýly da Kóksheniń bıik tusy Býrabaıǵa qaraı kóterildi. Saltanatty kósh, kóshpen irgeles shoqtaı ıirip, shashaý shyǵarmaı aıdalǵan qalyń kók ala jylqy. Jaýgershilik zaman; kóshti, jylqyny qorshaı, astaryndaǵy bolat tuıaq bedeýleri men báıgi kúreńderi jiti basqan, soıyl ustaǵan, kileń sholaq saýyt kıgen batyr jigitter... Kósh yńǵaıyna qaraı, sońynan shubyrǵan qara mal, ottaı jaıylǵan qoı-eshki tipti keıin. Aýyl-aýyldyń arasynda, jorǵa salystyrǵan, sary dalany bastaryna kótere án salǵan top-top qyz, bozbala...

Aýlyn Býrabaı kóliniń jaǵasyndaǵy «Abylaı alańy» atalatyn kók maısaly, syńsyǵan maral otty, qyzyl aǵashty, aq qaıyndy, arshaly taý qoınaýyna qondyrysymen, Abylaı Ulytaý arqyly, Betpaqdalalatyp, Telikólge qaraı attandy. Kókshe teńiz arqyly emes, alys ta bolsa osy joldy tańdady. Kókshetaýdan Telikólge deıin eki myń shaqyrymdaı dala. Al osy dalada syńsyp otyrǵan Orta júzdiń rýlary. Kókshetaý, Sandyqtaý, Atbasar, odan ári qaraı Esildi jaǵalaı, Terisaqqan ózenine jetedi, Qara qoıyn Qashyrlyny basyp, Ulytaýdy bókterleı, Qara Keńgir, Sary Keńgir, Jezdi ózenderinen asyp, Sarysýǵa qaraı shyǵatyn súre jolmen Telikólge betteıdi. Osy jerdiń bárinde Arǵyn, Qypshaq, Naıman, Taraqty, Ýaq, Kereı. Ulytaýdyń kúnbatys jaǵynda Torǵaı alqaby qanshama el. «Sonaý Kókshetaýdan shyǵyp, Abylaı Jońǵarǵa attanyp bara jatyr eken!» degen laqap osy qalyń elge jetse, búkil qazaq aýyldarynyń Jońǵar qontaıshysyna qarsy tik kóteriletinine sultan shek keltirmegen. Jolda bir jarym aıdaı júrip, Telikólge kep shatyryn tikkende, Arqadan jetken jaýyngerlerden kóz tunatyn edi! Abylaı ótken jerden qosylmaǵan qol joq. Saýmalkól men Telikóldiń arasy yǵy-jyǵy, qara qurymdaı qaptaǵan ásker. Erteńine Abylaıdyń shatyryna jigitterimen kelgen ár rýdyń basty adamdary, batyrlary tegis jınaldy.

Anyqtap eseptegende otyz myńnan astam jaýynger basy kórinipti. Bul «Aqtaban shubyryndy» bastalǵaly, qazaqtyń eń alǵashqy ret birigip, mol qol jınaǵany. Áli de kelip jatqan toptar az emes. Basy Jánibek, qart Bógenbaı, Arǵynnyń aty shýly batyrlary Taıjigit, Tasbolat, Syrymbet, Janataı, Januzaq, Seńgirbaı, Oljabaı, Malaısary, Orazymbet. Abylaıdyń qamqorlary: Tolybaı bı, Qaraýyldyń shesheni Qanaı bı, Jápek batyr. Syrǵaly Elshibek, Shekti Taıman, Tabynnan Altaı batyr. Árqaısysynyń qasynda myńdaǵan, júzdegen jaýyngerler. Qazaq dalasynda bul kezderde ataǵy shyqqan atyshýly batyrlardan Qarakereı Qabanbaı, Kishi júzden Buǵybaı, Ýaq rýynan Batyr Baıannyń joq ekenin Abylaı ishten túıip otyr. Ásirese Baıan batyrdyń osy ýaqytqa deıin kelmeýi ókinishti-aq. Erligimen, el-jurty úshin janqıarlyq isimen tanylǵan Batyr Baıan Qanjyǵaly Bógenbaı men Qarakereı Qabanbaıdan keıingi eń súıikti batyry edi. Anaý ekeýi bolsa qazir paıǵambar jasyna kelip qaldy, endigi eń súıenishi so Batyr Baıan men ózimen birge Qalden Serende tutqynda bolǵan Jápek edi. El shetine jaý kelse, eń aldymen jetip, aldyńǵy shepte júretin Batyr Baıannyń osy ýaqytqa deıin kelmeýin Abylaı jaman yrymǵa jorydy. «Onyń óz basyna bir qaýip týdy, ne el-jurtynyń qamyna da qaratpaıtyn bir pálege dýshar boldy» dep oılady.

Arqada Obaǵan atty ózen bar. Bul ózenniń boıyn ejelden Ýaq rýy jaılaıtyn. Orta júzdiń jeti arysynyń biri bolyp keletin Ýaq rýynan búkil qazaq dalasyna áıgili Er Kókshe, Er Qosaı atty batyrlar shyqqan.

Osy Ýaq rýyna jasynyń qartaıǵan shaǵynda kelip sińip ketken, Jánibek hannyń kezindegi ataqty batyrynyń biri Saıannan týǵan Aıan batyrdyń bir urpaǵy osy Batyr Baıan edi. Qaradan shyqsa da jeti atasynan áıgili batyr tuqymy bolǵandyqtan, el basyna kún týǵanda, osy Baıan atqa erte qondy. Óziniń asqan erligi, halqy úshin jan pıda eterlik isteri arqasynda ol kóp keshikpeı Ýaq rýynyń kósemine aınalǵan. Áke-sheshesi qalmaq shabýylynyń bir úlken aıqasynda qaza tapqan. Ózimen bir týǵan, bıyl on beske shyqqan Noıan atty inisi ǵana bar. Noıan áli qolyna naıza ustap jaýǵa shapqan joq, biraq alaqanyna túkirip, búgin-erteń meniń de kezegim keler dep, boıyna bitken qaıratyn jumsaıtyn jer tappaı, alasuryp, aýylda ázer júrgen. Órt minezdi bala jigit bir-eki pet aǵasyna «joryqqa meni de ala bar» dep jalynǵanda, Baıan oǵan: «Keziń keler, joryq senen qashyp qutyla almaıdy. Ázirge soıyl soǵyp, sadaq atyp, soǵys ónerin ábden úıren!» — dep ertpeı qoıǵan.

Baıannyń da qazir qyryqqa taıap qalǵan kezi. Suńǵaq boıly, aqquba, sulý murtty, kórikti jigit. Jalǵyz inisin janyndaı jaqsy kóredi. Aǵalyq úlken sezimniń áserinen de ol ótken jylǵy İle boıyndaǵy jońǵarlarǵa qarsy attanǵan saparynda, Noıannyń «meni de ala ket» dep kózinen jasy móltildep turyp ótingenine qaramaı, ertpeı ketken.

Eki jaqtyń da qoly shyǵyn bolǵanmen, bul joly qazaq jigitteriniń jońǵarlarmen aıqasy qıynǵa tústi. Keskilesken, birin-biri aıamaǵan qan tógis úsh kúnge sozylyp, aqyryńda sany sál basym Baıan jaǵy jeńdi. Qazaqtyń bes júz jaraqty jigitterinen úsh kún urystan keıin tek eki-aq júzi qaldy. Tórtinshi kúni urysqa shydar-shydamasyn bilmeı, İle boıynyń qalyń torańǵyl, jıde toǵaıynyń arasynda jatqan osy eki júz jigit, tań ata, úsh kúnnen beri ózderi soǵysqan jońǵarlardyń segiz aýlynyń birden kóterile, taıly-taıaǵyna deıin qalmaı, ubyryp-shubyryp, Qytaı jaǵyna qaraı kóship bara jatqanyn kórdi. Qazaq qoly bul oqıǵaǵa aldymen tań qaldy. Sóıtse de, olar mal qaıyrlap júrgen bir jońǵar shalynan aýyldardyń nege úrkip qashyp bara jatqanyn bildi. Jońǵar aýyldaryna: «Kesheden beri urysyp jatqanymyz qazaqtardyń jáı ásheıin ertóle toptary eken, Bógenbaı men Qabanbaı basqarǵan bes myń qol búgin túste osy İle jaǵasyna jetedi eken», — degen habar kepti. Osy habardan keıin İle qoınaýyndaǵy jońǵarlardyń myna segiz aýly qoparyla kóterilipti. Bul habardyń qalaı shyqqanyn qazaq jigitteri artynan baryp estidi. Jońǵarlardyń qolyna túsken bir ójet sarbazdan: «Báribir ólesiń, eger shynyńdy aıtsań qoıa beremiz» dep osy urystaǵy jońǵar batyry jaýap alady. Odan: «Osynshama elge shaǵyn qolmen qalaı kelip tıistińder? Nemenege sendińder?» dep surapty. Jigit: «Senderdi jeńetinimizge sendik!» depti. «Qalaısha? Osynshama jońǵardy bes júz soıylmen jeńbek pe edińder?» dep mysqyldap kúledi jońǵar batyry. Sonda ójet jigit: «Báribir qyrylasyńdar! Artymyzda Bógenbaı men Qabanbaı basqaryp kele jatqan bes myń qol bar! Olar tań ata jetedi! Biz tek ertóleler tobymyz!» deıdi. «Ótirik aıtasyń! Shynyńdy aıt! Áıtpese óltiremiz! Al eger aıtyp turǵanyń jalǵan bolsa, qazir bosatamyz. Tek bizdi aldama!» degen Jońǵar batyrynyń qorqyp turǵanyn bilgen qazaq jaýyngeri «báribir meni óltiresiń, onan da záreńdi ala óleıin» — dep aıtqanynan tanbapty. Jońǵar batyry senedi. Eline sol túnde qoparyla kóshýge buıryq beredi. Álgi sarbazdy óz qolymen baýyzdaıdy. Qazaqtyń qalyń qoly kele jatyr degen sózdi estigen jońǵar aýyldary aldy-artyna qaramaı qasha jóneledi. Bul oqıǵanyń neden bolǵanyn sońynan estigen qazaq jigitteri, dál osy sátte jańa ǵana úılerin jyǵyp, kóshteri endi qozǵala bergen sońǵy jońǵar batyrynyń aýlyna toǵaıdan shyǵa lap qoıady. Batyr Baıan bastaǵan eki júz jigit kóshke eki júz ash qasqyrdaı tıedi. Ábigeri ketken kósh jóndi qarsylyq kórsete almaıdy. Jońǵardyń bas batyry Batyr Baıannyń qolynan qaza tabady.

Biraq shabylǵan elden Batyr Baıannyń jigitteriniń qolyna jóndi olja ilikpedi. Tek shý degende qorshaýynda qalǵan bir top qyz-kelinshek pen azdaǵan mal-múlik qana qoldaryna tústi. Bosqan eldiń kóp dúnıesi İle ózeniniń sýyna ketti.

Urys bitip, bolmashy oljaǵa kóńili tolmaı turǵan Batyr Baıannyń kenet eki betine qan júgirip qulpyryp sala berdi:

— Mynaý adam balasy ma, álde perishte me? — dedi ol qasynda turǵan Jápek batyrǵa, qolǵa túsken bir top qyz-kelinshektiń ortasyndaǵy, úlbiregen jas sulý qyzdy kórsetip.

— Bul Qoren batyrdyń on bes jasar jalǵyz qyzy Quralaı sulý, — dedi Jápek.

— Qaı Qoren?

— Keshe Janataı batyrdy naızalaǵan, al búgin seniń qolyńnan qaza tapqan jońǵar batyry Qoren...

Baıan Tulparkógin tebinip qap, qorshaýda turǵan qyz-kelinshekti bir sholyp ótti. Quralaı dese quralaı-aq eken! Móldiregen eki kózi tostaǵandaı, qara tory júzi sál qany qashyp qýqyl tartqan, qolań shashy shubatylyp úzeńgiden asyp jatyr, basyna kıgen súıir tóbeli qundyz bórki men kúmis zerli qara maqpal qynama beshpent-shalbary kúmis er-toqymymen jarasyp tur. Osynaý kórik, jarastyq kózdi eriksiz tartyp, barady. Qyzǵa tesile qaraǵan Batyr Baıan júdeı jaýdyraǵan qaraqat kózdiń qıyǵynan ózine degen bir óshpendiktiń ushqynyn sezip qaldy.

— Atyń kim, Quralaı ma? — dedi ol qyzǵa.

— Atym Quralaı, bilip turyp nesine suraısyz? — Qyz teris burylyp ketti. Biraq ol qazaq batyry atyn qalaı bilip qalǵanyna tań qaldy. Baıanǵa sol sátte bir táýekel oı keldi. Júregin órtep bara jatqan sezim jalynyn basa almaı:

— Myna qyz meniń oljam! — dedi Quralaıdy qamshysynyń sabymen meńzep.

At jalyn tartyp mingeli Baıanmen úzeńgiles bolyp kele jatqan Jápek san oljany bólgen kezderinde áıgili batyrdan buryn-sońdy mundaı sózdi estip kórmegen-di. Baıan sezine bul da tańyrqady. Joldasynyń betine kóz qyryn sál aýdardy da, batyrdy qandaı sezim bılep turǵanyn endi uǵyp:

— Bolsyn! — dedi sosyn kúzetshi toptyń eki basty jigitin shaqyryp aldy. — Quralaı sulýdy kózderińniń qarashyǵyndaı saqtańdar. Aq betin qarǵa-quzǵyn shoqyp júrmesin. Bul qyz Batyr Baıannyń oljasy. Uqtyńdar ma?

— Uqtyq.

Ózine suqtanǵan kórikti kisi qazaqtyń aty shýly ardageri Batyr Baıan ekenin Quralaı da qolǵa túsisimenen-aq surap bilgen. Ákesi Qorenniń súbesine kók naızasyn boılata bulǵap, Batyr Baıannyń óltirgenin óz kózimen kórgen. Qolǵa túsken kıiktiń laǵyndaı jaýtańdaǵan jas sulý, «myna qyz meniń oljam» degen batyrdyń sózin estigende, júregi dir-dir qaǵyp, ón boıy qalshyldap ketti. «Olja!» degen sózdiń ar jaǵyna ne jatatynyn es bilgennen-aq túsine bastaǵan sulý qyz dál osy sátte ákesin óltirgen adamnyń erkine berilý — ózi úshin keshirilmes kúná dep eseptedi. Ón boıyn endi bir yzanyń, qaıtpas qaısar kektiń oty bılep áketti. «Seniń oljań bolyp qasyńa jatpasqa ant etemin, — dedi kenet kúbirlep jońǵar áıelderinshe eki qolymen kókiregin basyp. Qyz dál osy ashý ústinde, Batyr Baıan ákesin kózinshe óltirip, ózin qandaı jylatsa, Batyr Baıannyń da dál ózindeı bop jylaýyn arman etti. Shamasy kelse kek alýǵa anasynyń aq sútimen sert berdi.

At jalyn tartyp minip, joryqqa attanǵaly Batyr Baıan osy saparyn eń oljaly saparym dep eseptedi. Biraq ózge serikteriniń qabaǵy qatyńqy edi. Buny Batyr Baıan baıqaǵan joq, esil-derti jońǵardyń tutqyn qyzy boldy da turdy. Tezirek Obaǵanǵa jetip, nekesin qıǵyzyp, úshinshi áıeli etip alǵansha asyqty... Batyr Baıannyń ózine degen yqylasyn ishteı sezse de, qyz kóńili selt etpedi, ol kúzetshi jigitterden elde Batyr Baıannyń on bes jasar inisi bar ekenin estigende, júreginiń túbine bir surqıa syrdy túıgendeı boldy.

Qol uzaq júrip, aqyry Obaǵan ózenine de jetti. Urysta qaza tapqan balalaryn joqtaǵan kempir-shaldar men erlerinen aırylǵan qaraly áıelder daýys qyp, búkil dalany basyna kóterdi. Sóıtse de jaýdan oljaly qaıtqan Batyr Baıannyń aldynan shyǵyp ony jeńisimen quttyqtaǵan el adamdary da kóp edi. Batyr Baıan serikterin birtindep, taratyp, jıyrma shaqty jigiti men Quralaıdy ǵana janyna qaldyryp, óz aýlyna taıaǵan kezde, janynda on shaqty qurbysy bar, aldynan Noıan shyqty. Astyndaǵy aq boz jorǵasyn aǵyzǵan qalpynda: «Kóke! Kóke!» dep aǵasynyń qasyna jetip kelgende, qýanǵanynan eki kózi jasaýrap ketken Batyr Baıan, inisin jas baladaı atynyń ústinen kóterip aldy.

— Kóketaı, ábden saǵyndym ǵoı...

Jalǵyz baýyrym. Seni kórgenshe ózim de ólip qala jazdadym ǵoı.

Aǵasynyń qushaǵynan bosanǵan Noıan endi óz atyna qaıta minip, Baıannyń ózge serikterimen amandasa bastady. Kenet sál keıinirek turǵan Quralaıǵa kózi tústi. Sol-aq eken, jas jigittiń boıyn bir ystyq lep sharpyp áketkendeı, at ústinen aýytqyp baryp, ózin ázer ustap qaldy.

— Kók...e, bul kim? — dedi tili kúrmele sóılep.

«Jeńgeń» deýge Batyr Baıannyń aýzy barmady.

— Tutqyn qyz ǵoı... — deı saldy inisiniń sózine mán bermeı. Bul kezde Quralaı da jaýdyraǵan qaraqat kózin jas Noıanǵa qadap qalyp edi. Kenet qyzdyń da eki betiniń ushy qyzaryp, boıyn bir tátti sezim órtep ketti. Jas jigit kóz toıarlyqtaı symbatty eken. Tipti túr-kelbeti aǵasynan da kórikti me qalaı. Qyz júregi alyp-ushyp, jigit betine taǵy qarady. Noıan da odan kózin almaı turǵan, eki janar túıilisip, bir-birinen ajyramaı sál turdy da, ekeýiniń de ishine ot tastap baryp taıqyp ketti. Osy sátte qyz da, jigit te birinsiz biri ómir súre almaıtynyn túsingendeı...

— Saýǵa, kóke! — dedi Noıan aǵasyna jalyna qarap. — Bir jolǵy oljańdy maǵan qı!..

Baıannyń júregine bireý qanjar suǵyp alǵandaı boldy. Jaıshylyqtaǵy ádetine salyp, «ala qoı» deı almady. «Joq, bul jolǵy suraǵanyńdy bere almaımyn» deýge inisiniń kóńilin taǵy qımady. Aýzyna sóz túspeı kóp turdy.

— Mundaı saýǵa tileýge, Noıanjan, sen áli balasyń ǵoı, — dedi bir ýaqytta daýsy qarlyǵyp. — Er jet, saǵan budan da sulý qor qyzyn ákep beremin.

— Joq, kóke, maǵan qor qyzynyń keregi joq, osy suraǵanymdy ber, — dedi Noıan, jońǵar qyzynyń otty janarynyń lebine erip bara jatqandaı, eki beti bal-bul janyp.

Dál osy sátte Quralaı sulý ún qosty.

— Kókejan, — dedi bu da Batyr Baıannyń týǵan qaryndasyndaı erkelep, — meniń ákem joq qoı, sizdi budan keıin «Kóke» dep ataımyn. Berińiz inińizdiń bir tilegin. Men de sizden sony qalaımyn.

Ózine Jońǵar lebizimen qazaqsha til qatqan sulý qyzdyń sıqyrly sózin estigende, Batyr Baıannyń jany burynǵysynan da kúıip ketti, ne derin bilmeı.

— Jaqsy, keıin kórermiz! — dep atyna qamshyny basyp qap, aýylǵa qaraı shaba jóneldi.

Osy kúnnen bastap, Noıan men Quralaı arasynda mahabbat oty órshı tústi. Qyz jigitti qansha jaqsy kórse de qyzyl erninen súıgizýden artyqqa barmady. Noıannyń mahabbattan esi aýyp, basy aınaldy. Qyz odan kóri estıar edi. Ákesiniń Batyr Baıan qolynan qalaı ólgenin kóz aldyna elestetse-aq bolǵany, óz boıyn jınap ala qoıady. Óne boıyn kek kernep, qatýlanyp ketedi.

Al Batyr Baıannyń júregi qan jylaýda edi. Eki jastyń birin-biri shyn súıgenin kórgen saıyn, órtene túsedi. Er jigittiń ǵashyqtyq sezimnen arylýy, kók temirdiń sýarylyp, quryshqa aınalýymen teń. Óz júregin qaıta soqtyrý úshin, oǵan endi basqa adam bop týý kerek. Biraq el-jurtynyń namysy, táýelsizdigi úshin janyn qıýǵa daıyn Batyr Baıan, jaqsy kórgen inisiniń kóńili úshin, ózin-ózi qıanat jolynan ustaı bildi. Júregi ottaı órtense de, Noıanǵa Quralaı sulýǵa úılenýge ruqsat etti.

Aǵasynyń mundaı jomarttyq etkenin estigen Noıan sol kúni keshtiń batýyn, aıaǵymen shoq basyp turǵandaı shydamsyzdana kútti. Kóshpeli eldiń qyz ben jigitiniń birin-biri jaqsy kórýi taza, rıasyz túsinikti keledi... Qoı qoralanyp, sút pisirilip, qyz-qyrqyn altybaqanǵa shyǵatyn mezgil de jetti. Laqtyrǵan aq súıekti izdegen bop ózgelerden bólinip ketken Noıan men Quralaı saı jaǵasynda ońasha kezdesti. Jigit júregi alaburtyp, aǵasynyń Quralaıdy ózine saýǵaǵa qıǵanyn aıtyp berdi. Qyz bul sózdi estigende jigittiń qushaǵyna kire solqyldap jylap jiberdi. Biraq sol sátte kenet onyń kóz aldyna baıaǵy bir sýret taǵy elestep ketti. Batyr Baıan súńgite salǵan kók naızadan ólip bara jatqan áke, sý jaǵasynda jer qushaqtap bozdaǵan ana... Sonyń bárin keship, endi mine ata jaýynyń inisiniń qushaǵynda túr! Netken opasyzdyq!

Quralaı boıyn jınap aldy.

— Noıan, — dedi ol ystyq jasy betin jýyp, — dúnıedegi jalǵyz armanym óziń boldyń. Senshi... Men máńgi sendikpin... Biraq jalǵyz ǵana tilegim bar. Ber sony.

— Berdim. Aıt.

— Kókeń Batyr Baıan shapqan elde jalǵyz anam qalǵan edi. Meni áketip bara jatqanda, jer baýyrlap jatyp: «Qulynym, meniń aq batamdy almaı erge shyqpa!» dep eńirep qalyp edi. Ana tilegin aqtaýǵa ant berip edim. Sol antymdy oryndaýǵa mursha ber, sodan keıin men máńgi sendikpin.

Jigittiń júregi dir ete qaldy, qolyndaǵy aq qusynyń endi máńgi ǵaıyp bolǵaly turǵanyn sezgendeı:

— Sonda men ne isteýim kerek? — dedi abyrjyp.

— Joq, sen eshteńe de isteme. Seni munda tastap ózim de kete almaımyn. Kishkentaı júregimdi bilegińe shynjyrlap baılap qoıǵandaısyń. Ol shynjyrdy úzetin mende qudiret joq. Bar tilegim bireý-aq: eki júırik at ákel. Tańdy kútpeı bizdiń elge qashaıyq. Tiri bolsa kári anamnyń batasyn alaıyq, óli bolsa basyna baryp áıbatmıa qyzyl gúl qoıaıyq. Sodan keıin men máńgi senikimin. Jaryń etpeı kúńiń etseń de ómir-baqı rızamyn. Tek júzińdi kórip, mańaıyńda júrsem bolǵany.

Qushaǵynda turǵan jas sulýdyń kózinen aqqan ystyq jasy jigittiń albyrt júregin qorǵasyndaı balqytyp jiberdi. Erlikti, ádilettikti arman etken bala jigitke dál osy sátte qyzdyń qıyla aıtqan bir sózi dúnıedegi eń ádiletti, eń qasıetti sóz bop estildi. Quralaıdyń ana tilegin oryndaýǵa ruqsat et degen ótinishinen onyń qanshalyq pák, adal, qasıetti jan ekenin burynǵysynan da artyq sezine tústi. Dál osy sátte qyzǵa erip, týǵan elin tastap jaý jaǵyna qashý — el-jurty keshpeıtin qylmys sanalatyny esine de kelmedi. Tek súıgen jarynyń adamgershilikke jatatyn kúnásiz tilegin tezirek oryndaýdy borysh sanady. Ol ózin endi sonaý móldir aspanda kóz jetpes shyńǵa kóterilip bara jatqan qyrandaı sezindi.

— Tilegińdi tegis qabyldadym, — dedi qulshynyp. — Temirqazyq týa meni osy arada kút. El jatqansha jylqyǵa baryp qos kúreńdi ustap ákelem.

Noıan ýádesinde turdy. Batyr Baıannyń Tulparkóginen osal soqpas qos kúreńge minip, bular Temirqazyq týa: «Ýá, alla, jolymyzdy oń ete kór», — dep ońtústikke qaraı «shý!» dep jónep berdi.

Qos kúreńdi túnde Noıannyń alyp ketkenin, aýyl adamdary sáskede kólge jylqy kelgende bir-aq bildi. Aýylda Noıan da, Quralaı da bolmaı shyqty. Qos kúreńge arnalǵan sholandaǵy kúmis er-toqym da joq ekeni anyqtaldy. Qarsaqqa búrkit salýǵa shyqqan qúsbegi tań atyp bara jatqanda, İle jaqtaǵy Jońǵar eline qaraı shaýyp bara jatqan eki salt attyny kóripti, Noıannyń Quralaıdyń azǵyrýyna erip, Jońǵar eline qashqanyna endi eshkim shek keltirmedi. Qansha qınalsa da amaly joq, aýyl aqsaqaly, bul habardy Batyr Baıanǵa baryp jetkizdi.

— Er Kókshe, Er Qosaı, Batyr Baıan, Ýaqtyń arýaǵyn kókke kóterip edińder, — dedi qarıa, — sender kókke kótergen jalaýdy Noıan bala jerge túsirip tur. Úkimin óziń aıt, amalyn óziń tap!

Jońǵar qyzynyń bir kúle qaraǵanynan perishte de jolynan taıatynyna shek keltirmegen Batyr Baıan qaıtaryp eshteńe suraǵan joq. Kesel bolyp ishte jatqan kúıigi, eliniń namysy, jalǵyz inisinen aırylý qaýpi — bári-bári jan-jaǵynan qabaǵan ıtteı qamalap jan sezimin astan-kesteń etti... Batyr Baıan endi bir-aq sheshimge toqtady. Bir qyz úshin elin satqan qara betti qalaıda qolǵa túsirip, ózi jazalamaq boldy. Saýyt-saıman kımesten, keregede ilýli turǵan qypshaq sadaǵy men saýyt buzar qos jebe salynǵan qoramsaqty jalpaq kúmis beldigine baılaı sap úıden atyp shyqty. Únemi beldeýde turatyn Tulparkógine mine sala, bu da ońtústikke qaraı shaba jóneldi.

Eshkim toqta degen joq.

Batyr Baıan uzaq shapty. Oqtaýdaı bop jaralǵan Tulparkók ter shyqqan saıyn qaryshtaı tústi. Tús aýa Joldyózek degen jerge taıaǵanda, aldyndaǵy eki qarany kórdi. Bul — Noıan men Quralaı edi. Qos kúreń qansha júırik bolǵanmen, toq kúıinde uzaq shabysqa shydamaı, optyǵyp, boldyra bastaǵan.

Qyz ben jigit arttarynan quıǵytyp kele jatqan jalǵyzdy baıqady. Batyr Baıan ekenin aıtpaı tanydy. Atynyń shapqan ekpinine qarap, batyrdyń qatty ashýly ekenin de uqty.

— A, qudaı, qutqara kór! — dep, Quralaı tebine tústi.

Ekeýi jarysa shaýyp, Joldyózekke taıap qaldy. Bul bir baqytsyz jer edi. Qunarsyz, sortań. Bul arada buryndy-sońdy talaı adamnyń qany tógilgen. Sol sebepten de bul ózekti Asan Qaıǵy «Joldyózek» demeı, «Qandyózek» dep ataǵan. Osy jaman atynan shoshyp Atyǵaı rýy sońǵy kezde bul arany jaılamaıtyn bolǵan.

Osy Qandyózekke kelip qalǵanyn kórgen jas Noıan bir sumdyqqa dýshar bolaryn sezdi. Qashqanmen qutylmasyn baıqady da, atynyń basyn tejep, toqtaı qaldy.

— Quralaı, eń bolmasa sen qutyl! — dedi ol Jońǵar qyzyna. — Toqtama, shaba ber, ne bolsa da ózim kóreıin...

Noıan atynan sekirip túsip, aǵasyna qarsy júrdi. Sadaǵyn kezene ananyń shaýyp kele jatqan túrinen shoshynyp, jas jigit qaltyrap ketti.

— Kóke, keshir! — dedi kózi jaýtańdap, aǵasy arqan boıy taıaǵanda.

Biraq dál osy sátte atynyń basyn tartpastan quıǵytyp jetip kelgen ashýly Baıan yzaǵa shydaı almaı, qypshaq sadaǵyn tartyp qaldy. Bashqurt tásilimen istelgen súıir ushty saýyt buzar qaıyń jebe jas Noıannyń dál júrek tusynan kep qadaldy, jas jigit til qatýǵa da shamasy kelmeı ushyp tústi.

— Kókejan, ne istediń? — dep, Quralaı atynyń basyn buryp qaıta shapty.

Eki kózi qantalap ketken Batyr Baıan úzeńgisine shirene berin, sadaǵyn ekinshi ret tartty. Noıannyń tusyna jetip qalǵan qyz at ústinen qalpaqtaı ushyp súıgen jigitiniń janyna sylq etti. Qyzyp alǵan Tulparkókpen oraǵyta shaýyp ázer degende toqtatyp, Batyr Baıan da keıin buryldy.

Kúlimsiregen ısharatyn joǵaltpaı, bop-boz bop ólip ketken inisin kórgende, ashýmen ne istegenin endi túsinip, ókire jylap Noıannyń ústine qulady. Eki betinen aımalap súıip, álden ýaqytta baryp basyn kóterdi. Eki kózden jasy sorǵalap, inisiniń basynda tizerlep uzaq otyrdy. Tek bir zamatta ǵana janynda yńyrsyǵan daýysqa buryldy. Bul Quralaı edi. Batyr Baıannyń ózine qaraǵanyn sezdi me, qyz aqyrǵy ret kózin ashty. Bir kezde bergen anty esine tústi me, Batyr Baıannyń egilip jylap otyrǵanyn kórip, qyzdyń kózinde bir ushqyn jalt etti de sóne qaldy. Ol endi eshbir keksiz, ashýsyz, Baıanǵa jalbaryna qarady.

— Kókejan, — dedi únin ázer-ázer shyǵaryp, — jalǵyz tilegim, Noıan ekeýmizdiń aramyzǵa topyraq salmaı, birge kómip ketińiz...

Osylaı dedi de, sonaý talmaýsyrap batyp bara jatqan kún kózimen talasqandaı, qara jerge kómýge qımaıtyn qaıran sulý Quralaı kózin jumyp, o dúnıege júre berdi.

Óz qolymen óltirgen qos aıaýlysynyń basynda solqyldaı jylap Batyr Baıan uzaq otyrdy. Tek tań syz bergen kezde ǵana, belindegi bolat qanjarymen tereń etip kór qazyp, aralaryna bir ýys topyraq salmaı, qos baǵlanyn jer qushaǵyna berip atyna qondy.

Batyr Baıan aýlyna qaıtyp kelip, eshkimge lám-mım dep til qatpaı, ah uryp, úsh kún boıy jer baýyrlap jatyp aldy. Tek tórtinshi kún degende ornynan turyp, Ýaq rýynyń biraz batyr jigitterin ertip, Abylaı shaqyrǵan Telikólge bettedi.

... Saǵynyp kútken batyry kelgende, Telikól mańaıynda jatqan qalyń qol máz-meıram bop qýandy. Tek onyń súzekten turǵandaı sarǵaıyp ketken júzin kórip tań qaldy.

— Nege keshiktiń? — dep suraǵan Abylaıǵa ǵana qandy oqıǵany bastan-aıaq baıandaı kep:

— El namysy bir keshirmes aǵattyq is istetti, — dedi.

Aıaýshylyqty bilmeıtin Abylaı:

— Joǵaltqanyń kóp bolsa da úkimiń adal eken. Halyq namysy er qunynan artyq dedi, — qaıǵyń tek ózińdiki... Al ata joly bárimizdiki. Odan taımaǵanyń — bul bárimizdiń abyroıymyz.

Abylaı batyrdyń betine qaramaı, alystaǵy kókjıekke tesile kóz jiberip, áldenege oılanyp qaldy.

— Iá, Abylaı sultan, siz ádiletin aıtyp tursyz, — dedi Baıan kúrsinip, — biraq meniń júregimde jazylmas jara qaldy ǵoı. Onyń emi — tek qan tógý ǵana... Qanǵa — qan!

— Ondaı erlikke kún erteń-aq týady, — dedi Abylaı. — Er jigit óz jarasyn árqashan da jaý qanymen jazar bolar.

Abylaı sol kúni Ábilmámbet hanmen aqyldasyp aldy da, Kishi júz áskerleriniń kelýin kútpesten, Qalden Seren qolyndaǵy Túrkistan ýálıeti men Syrdyń sonaý Aralǵa deıin baratyn tómengi jaǵyndaǵy qalalardy Jońǵardan qaıtyp alý joryǵyna attanýǵa buıryq berdi. Bul úshinshi jyl toqsannyń ekinshi aıynyń bas sheninde, sársenbiniń sátti kúni boldy. Qazaqtyń sol kezdegi ataqty batyrlary men Abylaı bastaǵan qyryq myńǵa taıaý qalyń qol teriskeıden kúngeıge lap qoıdy.

Bul jolǵy joryq úsh júzdiń basynyń bir mol qosylǵan joryǵy edi. Osy sapar Abylaıǵa da úlken abyroı áperdi. Qol úsh salaǵa bólinip, bir salasyn jasy kelip qalsa da áskerı iste qolbasshylyq tájirıbesi mol Qanjyǵaly Bógenbaı batyr basqardy. Bul ataqty Úmbetaı jyraý:

Baıan aýla, Qyzyl Taý

Abyraly, Shyńǵys taý.

Qozy — Mańyraq, qoı — Mańyraq

Arasy tolǵan kóp qalmaq.

Qalmaqty qýyp qashyrdyń.

Qara Ertisten ótkizip,

Altaı taýǵa asyrdyń.

Aýyr qol jıyp aldyrdyń,

Aq Sháýlige qos tıip,

Qalmaqqa oıran saldyrdyń,

Qabanbaı men Bógenbaı

Arǵyn menen Naımanǵa

Qonys qylyp qaldyrdyń, —

dep jyrlaǵan Bógenbaı men Qabanbaıdyń erligi erekshe kóringen joryq edi. Bógenbaı on myńǵa jýyq qoldy basqaryp, Túrkistan ýálıetiniń soltústik jaǵyna, Qalden Serenniń Ulytaýǵa attanbaq bolǵan Sozaq bekinisi tusyna qaraı bettedi. Qolmen birge ataqty jyraý Úmbetaı attandy.

Ekinshi qoldy Jánibek tarhan basqardy. Bular Syr boıynyń tómengi salasyna qaraı sapar shekti. Jánibek áskerine tek qana Torǵaı, Yrǵyz boıyn jaılaǵan Orta júzdiń jigitteri ǵana emes, buǵan Syrdarıa jaǵasyndaǵy ózderiniń atameken qonystaryn qaıtaryp almaq bolǵan Kishi júzdiń Shekti, Tabyn, Tama, Adaı sekildi biraz rýlarynyń ójet jigitteri qosyldy. Bul qolda sol Torǵaımen shektes Sarykesh mańyndaǵy Ýaqqa jatatyn Tátiqara jyraý bar.

Úshinshi qoldy (negizgi qoldy) Abylaıdyń ózi basqardy. Bul sap Shıeli, Jańaqorǵan boılarymen kep Túrkistannyń ózine kúnbatys búıirinen tımek boldy. Bunda qazaqtyń aty shýly batyrlarynan: Baıan, Syrymbet, Januzaq, Malaısary, Jápek, sol keıinirek kelip qosylǵan Qabanbaı boldy.

Abylaı qolynyń as-sýyn daıyndap, jaýyngerleriniń kir-qońyn jýatyn bir top qatyn-qalash, qyz-qyrqynmen birge, Qabanbaıdyń Gaýhardan týǵan qyzy Nazym joryqqa shyqty.

Bul joly Baıanaýylda Buqar jyraý syrqattanyp qalyp qoıdy. Onyń ornyna jazda Abylaıdan Botaqan men Janaıdyń qunyn óleńmen suraǵan on jeti jasar Kótesh aqyn erdi.

Jazǵyturymǵy saı-salany qýalaı aqqan qar sýyndaı qazaq qoldary taramdanyp, jan-jaqqa qaraı attana bastady. Qazaq jaýyngerleriniń jumǵan judyryqtaı bop bir maıdan ashýdyń ornyna úsh taram bop bólinýiniń de sebebi bar edi. Qazaq qoldary qazir edáýir kúsheıip qalǵanmen de, soǵys ónerine kelgende, Jońǵar handyǵynyń turaqty áskerinen áli de bolsa tómen jatqan. Qur erlik, janqıarlyq. ójettik jetkiliksiz qasıet. Ábden mashyqtanǵan óner, ádet etken soǵys tásilderi kerek-ti. Shıti myltyqtan basqa qarýy joq qazaq jigitterin topyrlatyp, az da bolsa zeńbiregi bar, soǵysta ábden shynyqqan Qalden Serenniń tártipti áskerlerine qarsy qoıýǵa Abylaıdyń kóńili daýalamady. Óz áskerin úshke bólip, Qalden Serenniń áskerin de úshke bólshektep, jeke-jeke qurtpaq boldy...

Biraq qazaq tárizdi kóshpeli eldiń qontaıshysy Qalden Seren Abylaı qýlyǵyn birden uqty. Qazaqtyń bas kúshi Sozaq tusynan shyǵatyn Bógenbaı bastaǵan, ne bolmasa Araldyń joǵarǵy saǵasynan, — qaraqalpaqtyń ókpe tusynan kep tıisetin Jánibek sarbazdary emes ekenin aıtpaı túsindi. Bas kúsh Abylaı mańaıynda dep oılady ol. Buny Túrkistannyń kúnshyǵys jaǵyna jibergen ertóleleri de anyqtap qaıtty. Bul kezdegi jońǵar ásker basshysy Qalden Serenniń ortanshy uly Sevan-Dorjı Sozaq pen Qazalyǵa kómekshi áskerler jiberdi de, ózi on bes myń qolymen Abylaıǵa qarsy attandy.

Abylaı áskerinen buryn kelip, ol Jańaqorǵan bekinisin qorshaı shebin qurdy. Ortada jaıaý jasaǵy. Eki búıirinde jońǵardyń jal quıryǵyn erip tastaǵan tapal jylqysyn mingen ataqty atty áskeri. Sevan-Dorjı bu joly túıe ústine ornatylǵan on bes jeńil zeńbiregin, Abylaıdyń myń tóleńgitinen qurylǵan kileń er júrek atty áskeri júredi-aý degen jerge ornalastyrdy.

Aldynda jaý shebi baryn bilgen Abylaı, endi óz áskerin jaıa tústi. Jańaqorǵan bekinisin alýdy bes mergeni bar Qabanbaıǵa júktedi, Syrymbetti oń jaq qanaty, Baıandy áskeriniń sol jaq qanaty etti. Árqaısysynda úsh myńnan atty ásker. Olardyń sońynan soıyldy, shıti myltyqty úsh myńnan sarbazdary bar Malaısary, Orazymbet batyrlar. Ózi Saǵymbaı, Qanan, Januzaq sekildi erlerimen, joryqqa alǵashqy attanǵan on jeti jasar Janaı degen balasymen sheptiń dál ortasynda boldy. Qaramaǵynda aty shýly, er júrek tóleńgitterden quralǵan myń salt atty jaýyngerleri bar. Buny basqaratyn «Altaıdyń aqbasy» atalǵan er Seńgirbaı.

Jansyz jiberilgen ertóleleri arqyly Abylaı ózine qarsy turǵan qaıyn aǵasy Qalden Seren ólip, endi Jońǵar qontaıshysy bolǵan Sevan-Dorjı ekenin bildi. Abylaıdyń bul ámirshige erekshe óshtigi bar. Qalden Serennen qazaq jerine Ertis jaǵynan tıýdi talap etken de — osy Choras rýymen kóńildes Sevan-Dorjı. Abylaı Qalden Serenniń qolyna túskende, oǵan ólim jazasyn suraǵan da — osy Sevan-Dorjı. Baraq pen Ábilqaıyrdyń óshtesýine sebepkerdiń biri bolǵan da — osy Sevan-Dorjı. Al keıin Ábilqaıyrdy óltirgen Baraqty qazaqtarǵa bermeı qalyp, biraq túbi óz eli jaǵyna shyǵyp ketýi yqtımal degen qaýippen ótken jyly, ıaǵnı bir myń jeti júz elý ekinshi jyly, ý berip óltirtken de osy Sevan-Dorjı. Ras, Baraqtyń ólýimen baılanysty, Abylaıdyń aldynda baq talastyryp kese-kóldeneń turar eshkim qalmady. Sol kúnnen bastap Abylaı Orta júzdiń birden-bir bıleýshisi dep sanaldy. Uly júzdiń biraz rýlary da bunyń jaǵyna shyqty. Biraq soǵan qaramastan Sevan-Dorjı Abylaıdyń tisi kópten qaıraýly edi. Ana bir jyly Ábilmámbet han Qalden Seren bitimge kelip, balasy Ábilfeıizdi amanatqa Tashkenttegi qontaıshy Ordasyna qaldyrǵanda, ýáde boıynsha qazaq eline qaıtaratyn Túrkistan men Syr mańyndaǵy otyz qalany bergizbegenderdiń biri — osy Sevan-Dorjı. Eger sondaǵy bitim iske asqan bolsa, búgingi qan tógilmes pe edi, qaıter edi. Sevan-Dorjıdiń kútkeniniń ózi osy maıdan bolsa, sol maıdandy búgin Abylaı ashpaq!

Urys sársenbi kúni tań ata bastaldy. Abylaı da, Sevan-Dorjı da elshiler arqyly ýádelesken mezgilderinde óz áskerlerine «attan» dep buıryq berdi. Kóldeneńi on shaqyrymdaı jazyq dalada qan tógis qyrǵyn tez-aq qyzyp ketti. Jer dúbirlete shapqan attar, tańǵy móldir aýany qaq jara ysyldaı atylǵan sadaq oǵy, shıti myltyq shańqyly, gúrsildegen zeńbirekter. Birine biri qarama-qarsy sermelgen qısyq qylysh, búkir aldaspandar, soǵylǵan soıyl, batyrlardyń bolat denesine qyrsh-qyrsh kirgen kók naızalar. Oq tıip, jan ushyra kisinegen jylqy, jan tapsyra almaı yńyranǵan jaraly jaýyngerler. Tús bolmaı-aq maıdan dalasy qan sasydy. Aıaǵyńdy basqan saıyn attan qulap jatqan adam deneleri kórinedi.

Alyp maıdannyń eki jaq shetindegi Syrymbet pen Batyr Baıan bastaǵan qazaq áskeri qıyn da bolsa alǵa qaraı jyljyp bara jatqany seziledi. Tek eki jaqtyń eki bas qolbasshysy turǵan maıdannyń orta shebi myzǵyǵan joq. Taǵy:

— Attan! Attan! — degen uran shyqty.

Sol saǵatta-aq Seńgirbaı, Saǵymbaı, Qanaı bastaǵan sultannyń myń jigiti zeńbirek oǵy jetpeıtin qalyń jyńǵyldy saıdan shyǵa sala Sevan-Dorjıdyń turǵan tóbesine qaraı lap qoıǵan. Biraq bir shaqyrymdaı shapqan kezde kenet gúrsildeı jónelgen zeńbirekterden jaýǵan joıqyn oqtar dál attarynyń mańdaı aldynan kep gúrs-gúrs jarylǵan. Aldyńǵy sheptegi júz qaraly er júrek jigitter at-matymen omaqasa jer qaýyp, zamatta arttarynda kele jatqan jaýyngerlerge bóget boldy. Kóp salt attylar aldyndaǵy attar men adamdardyń ólikteriniń ústine kep qulady. Osy kezde zeńbirekter qaıta gúrsildegen. Amal joq, lapyldap kele jatqan qalyń qol eriksiz keıin shegindi. Abylaı buıryǵymen jigitter taǵy shapqan. Bul joly da júzge taıaýy qaza taýyp, qalǵany keıin serpildi. Zeńbirekti Sevan-Dorjıdy bulaı ala almaıtynyn bilgen Abylaı, endi shabýyl shebin basqasha qurdy. Zeńbirekterge tikeleı shappaı, ony at taǵasyndaı qorshap, jan-jaǵynan antalaýdy buıyrdy. Biraq úsh ret shabýylǵa shyǵyp, eń batyr degen úsh júzge tarta er jigitterinen aırylǵan ásker ne isterin bilmeı, taǵy daǵdaryp qaldy.

Buǵan Abylaı:

— Iapyrmaı, osynshama, qazaqtan jaýǵa shabar bir erkek kindikti týmaǵan ba? — dedi qatty daýystap. — Qaısyń barsyń?

Osy kezde top ishinen «Abylaı!» degen daýys shyqty.

Bul uran salǵan Abylaıdyń on jeti jasar balasy Janaı edi. Ol tebinip qap, zeńbirekterge qaraı atoı saldy. Biraq budan buryn gúrsildegen tajaldardan ábden úrkip qalǵan astyndaǵy basy qatty kertóbel, bala jigitti jaý shebine emes, bir búıirdegi jıde toǵaıyna qaraı ala jóneldi. Jurt taǵy tyna qaldy.

Dál osy kezde, Abylaıdyń zeńbirekterdi qorshaǵan jigitteriniń oń jaq tusynan Sevan-Dorjı turǵan tóbege qaraı, basynda úkili kámshat bórki bar, aqboz atty bir qyz bala «Qabanbaı! Qabanbaı!» dep uran tastap, sýyrylyp shyǵa berdi. Aqboz at kósile sermep keledi. Qyzdyń qolynda ne soıyl, ne naıza joq, bar bolǵany tobylǵy sapty qamshy. Osynaý qarýsyz qyzdyń erligin kórgen qyzba qalyń top, endi shydaı almady, lap qoıdy.

— Abylaı!

— Abylaı!

— Aqjol!

— Qaraqoja!

— Qabanbaı!

— Abylaı! Abylaı!

«Qabanbaı» aty atalǵan tusta Naıman jigitteri gýildeı shapqan toptyń aldarynda keledi. Zeńbirekter ortadaǵy toptyń aldyńǵy qataryna ǵana oqtaryn jiberip úlgerdi. Biraq eki búıirdegi soıylgerler sapy tez-aq jetip qaldy.

Ar jaǵyndaǵy jońǵar atty áskeri kelip úlgergenshe, túıeli zeńbirekterdi túıe-múıesimen taptap ketti.

Aq bolat saýyty jarqyldap, Jalynquıryǵyn kósilte Abylaıdyń ózi de shapty. Tóbe basyndaǵy qontaıshy kók shatyryn jınaı bastady. Sóıtkenshe bolǵan joq, Jońǵardyń shaıan quıryqty sary jibek jalaýy shyǵysqa qaraı shegine berdi...

Qazaq áskerleriniń tegeýrinine shydaı almaı, jońǵarlardyń tutas qurǵan shebi buzylyp, endi maıdan úzilgen jeke-jeke toptardyń, qoldardyń aıqasyna aınaldy. Osy kezde onsyz da qyzyl qanǵa boıalǵan álem betin burynǵysynan da qyzarta túsip, kún de batty. Eki jaq ólikterin jınap kómýge urystaryn toqtatty. Búgingi kúngi urysta Jońǵar jaǵynan qyrylǵan adam qazaqtardan anaǵurlym kóp bop shyqty. Osylaı jońǵar men qazaq arasyndaǵy qandy aıqastardyń jańa belesi ashyldy. Bul qazaq eliniń jońǵar qontaıshylaryn múldem jeńip, atameken jerinen qýýdyń eń alǵashqy aıqasy edi.

Abylaı óz shatyryna kelgennen keıin, baǵanaǵy qalmaq zeńbirekterine japadan-jalǵyz qarsy shaýyp, búgingi jeńiske jol salǵan qyzdy izdetti. Bul Qabanbaı batyr men qazaqtyń batyr qyzy Gaýhardan týǵan jas Nazym eken. Búldirshindeı jas qyzdyń osynshama erlik kórsetkenine rıza bolǵan Abylaı, belindegi som altynnan soǵylǵan jańa belbeýin sheship berdi.

Abylaı basqarǵan osy soǵys eki aıǵa sozyldy. Qazaq áskeri Jańaqorǵandy, Shymkentti alyp Túrkistanǵa taıady. Soltústiktegi Bógenbaıdan da Saıram men Sozaqty aldyq degen habar keldi. Batyr Baıan qoly da Talas ózenine taıaı tústi. Jánibek batyrdyń da qoly Qaraqalpaq jerinen jońǵarlardy Syrdyń joǵarǵy saǵasyna qaraı syrǵyta bastady. Endi amal joq, Sevan-Dorjı Abylaıdan bitim suraýǵa májbúr boldy. Abylaıdyń da bul bitimge kónbestik lajy joq-ty. Úsh aı boıy, Arqadaǵy úılerinen alys jerde urysqan qazaq jaýyngerleri de ábden qajyǵan-dy. Joryqqa attanǵan jaýyngerlerdiń besten eki bólegi qaza tapty. Bul jańadan basyn qosyp, el bolyp kele jatqan qazaq jurtshylyǵyna osal soqqy emes-ti. Onyń ústine Abylaı bul jolǵy jeńisterin Jońǵar handyǵyn shyn kúıretýdiń basy dep sanamaǵan. Qazaq handary túgil, qytaı boǵdyhanymen alysýǵa jarap kelgen jońǵar qontaıshylarynyń áli de kúshi mol ekenin ol jaqsy biletin. Qysylyp bara jatsa Sevan-Dorjı qytaı boǵdyhanyna bas ıip, sol shekaradaǵy kóp áskerin keıin shaqyryp, qazaq eline tógedi. Tipti qytaıdan da járdem alady. Sonda Abylaı oǵan urystan ábden qajyǵan jigitterimen qalaı tótep beredi? Taǵy bir esten shyǵarmaıtyn jaıt, kúz bolsa kelip qaldy. Ar jaǵynda qylyshyn jalańdatyp qys tur. Sharýa jaıyn oılamasa da bolmaıdy.

Abylaı Sevan-Dorjıdyń jibergen elshisin qurmetpen qarsy aldy. Uzaq sózderden keıin, Orta júzdiń hany Ábilmámbettiń qaramaǵyna Sozaq, Saıram, Mankent, Shymkent sekildi úsh aı urysyp jońǵarlardan tartyp alǵan birneshe qalalardy qaldyryp, Túrkistan shahary men onyń ýálıetin qazaq eline tegis qaıtaryp berý máselesi aldaǵy ýaqytta taǵy qaralmaq bop kelisildi. Qazaq elinen jońǵar qontaıshysy alyp turatyn alym-salyq kólemi de ájeptáýir azaıtyldy. Qazaq handarynyń qaramaǵyna Syrdarıanyń tómengi jaǵy men Talas ózeniniń Jańǵy qalasy turǵan jerine deıin qaıtarylmaq boldy. Árıne, jońǵarlardyń burynǵy jaǵdaıy bolsa, Sevan-Dorjı bunyń birine de kónbes edi, endi amal joq kóný kerek. Óıtkeni onyń art jaǵynda da qys boıy uıyqtap, jaz shyǵa basyn kótergen aıdahar tárizdi, kúsheıip kele jatqan qytaıdyń boǵdyhany Szın-Lýn bar...

Osyndaı abyroıǵa jetken Abylaı, jan-jaqtaǵy batyrlaryna:

— Bıylǵa soǵys osymen bitti. Endi attyń basyn elge buramyz, — dep buıryq berdi.

Ózi Arqaǵa kóshýge úlgirmeı, Sozaq tóńireginde qalyp qoıǵan Ábilmámbet hannyń ordasynda az kún aıaldamaq boldy. Han nemere inisiniń qurmetine úlken toı jasap, syı-qurmet kórsetip jatqanda, úıge asyǵa basyp Kótesh aqyn kirdi, Ol úkili dombyrasyn eńkildete jylatyp qoıa berdi. Máz-meıram bop qýanyshqa bólenip otyrǵan Abylaı:

— Jarqynym-aı, kúıiń qalaı zarly edi, saı-súıegimdi syrqyratyp jiberdi ǵoı, Janaı ulym aman ba? — dedi.

Sonda Kótesh:

Altyn kún kim qýanar batqanyna,

Aqqýdy kim qýanar atqanyna.

Janaıyń jaý qolynan qaza tapty,

Eline endi júrgeli jatqanynda, —

dep, joq jerden on jeti jasar Janaıdy jońǵardyń bir qaraqshysy óltirip ketkenin habarlaıdy.

Kórdeı tunshyǵyp tyna qalǵan úı ishinde, kenet býlyǵyp óksigen daýys shyqty. Bul Janaımen túıdeı qurdas jáne osy joryqta onymen jan aıaspastaı dostasqan bala jyraý Kóteshtiń óksigi edi.

Oıyn-toı bylaı qaldy. Abylaı «ah» uryp, tósekten basyn kótermeı jatyp aldy. Janaı ólimine Oljabaı jazyqtydaı, osy saparda balasymen birge bolǵan batyrǵa sultan til qatpaı qoıdy. Abylaıǵa kóńil aıtyp, sonaý Arqadan qaz daýysty Qazybek bı, Uly júzden Tóle bı, Kishi júzden Bala bı keldi. Bul úsh bıdiń kelýi Abylaıdy Úsh júzdiń eli ózine kósem ete bastaǵanynyń belgisi edi.

Sonda qaz daýysty Qazybek:

— Ýa, Abylaı, Úsh júziń úsh aqqan ózen edi, solardyń tabysqan jerindegi sen bir báıterek ediń. Báıterekti daýyl urmas pa, japyraǵy onyń túspes pe, butaǵy onyń synbas pa? Qudaı ma ediń tetigin ustaǵan bul jalǵannyń, bunyń ne, bir balam óldi dep jatyp alǵanyń? — dese, Tátiqara jyraý:

Úsh júzdiń balasy

Aqyldasyp, syrlasyp,

Han kótersek dep edi.

Úsh júzdiń balasyn

Bir balasyndaı kórmedi.

At quıryǵyn úzińder,

Allalap atqa minińder,

Han talaý etip alyńdar!

degen ashýly tolǵaýyn aıtyp edi.

— Jón aıtasyńdar! — dep Abylaı basyn kóterdi.

Mine, osyndaı Ordaǵa bir kezde Kótesh aqyn taǵy kirdi. Bu joly ol kúı tartqan joq. Bosaǵada bir tizerlep otyra qaldy da, kózinen jasy sorǵalap, ashshy daýyspen ańyratyp qoıa berdi:

Úsh júzge ýa, Abylaı, qaıǵyń aıan,

Kez jetti qara bulttan endi oıan.

Taǵy da sýyq habar ákep turmyn

Óltirdi Oljabaıdy qashqyn noıan...

Abylaı basyn tóseginen julyp aldy.

— Ýa, jarqynym, jónińdi aıtshy, ne deısiń?

Kótesh aqyn endi Oljabaıdyń qalaı qaza bolǵanyn aıtyp berdi. Ekeýi óz qostaryna qaıtyp bara jatyp, jolaı ádemi bir áýen estıdi. Oljabaı seriginiń «qazaq áni emes, qalmaq áni tárizdi. Sirá, qorshaýdan shyqqan tutqyndar bolýy kerek» degenine qaramaı:

— Jońǵarlar bolsa qaıtedi, qazir bitimimiz bar emes pe? — dep bolmaıdy.

Bular on shyqqan tusqa taıap kelgende, janǵan otty qorshaı otyrǵan Jońǵardyń qashqyn jaýyngerlerin kóredi. Attarynyń basyn buryp úlgirmeıdi. Qarańǵy túnge qarap atqan sadaq oǵy saýytsyz kele jatqan Oljabaıdyń dál kókireginen kep qadalady. Oljabaıdyń tek:

— Dúnıege kelgen soń ólýge de tıistisiń, — deýge shamasy keldi. — Amal qansha, armanda ketip baram. Biraq men ólsem de meniń armanym jetinshi urpaǵymda bir qaıtalanady. Bir áýletim ózim tárizdi batyr jáne asqan jyraý bolady, — dedi de kózin jumdy...

— Iá, Oljabaı óleńdi jaqsy kóretin edi, — dedi Abylaı. Sodan keıin tóseginen túregelip, saýyty men qarýyn ákelýdi buıyrdy.

Oljabaıdyń aıtqany keldi. Jetinshi urpaǵynda taǵy bir ul týdy. Halyq oǵan arǵy babasynyń atyn berdi. Ol jas edi, biraq asqan daryndy, tamasha aqyn boldy...

II

Manjýrlardyń ataqty qolbasshysy Fý De basqarǵan qara qurttaı qaınaǵan Qytaıdyń jaıaý áskeri Altynemel qyrqalarynan úshinshi ret keıin asyp tústi. Búgin tań atqaly Abylaıdyń qalyń qoly úshinshi mártebe shabýylǵa shyqty. Osy úsh shabýyldyń úsheýinde de Qytaı áskeri İle ózeni men Altynemel adyrlarynyń arasyndaǵy oıpatqa jetip, qazaq jigitteriniń tegeýrinine shydaı almaı keıin qashty. Maıdanda qyrýar ólikteri qaldy. Abylaı «osy joly jeńdim-aý, endi betteı almas» dep oılaǵan saıyn taǵy qarsy jaqtaǵy belesten shubyryp túsip kele jatqan qytaı áskerin kóredi. Qansha qyrsań da, bitpeıtin qumyrsqa syndy. Onyń ústine qytaı áskerleriniń arǵy jaǵyna baryp qaıtqan ertólelerdiń aıtýy boıynsha, ishkeri jaqtan qaptap qytaıdyń ekinshi qolbasshysy Chjao Hoıdyń áskeri taıap qalǵan kórinedi. Deni atty ásker desedi. Tulǵasy turymtaıdaı jylqy mingen qytaıdyń atty áskeri qazaq jigitterine bálendeı qorqynyshty da emes-ti. Jaýyngerleri at ústi urysyna qorqaq... Biraq qytaıdyń qanypezer, qattylyqtarymen aty shyqqan eki qolbasshysynyń áskeri túıise qalsa, árıne, qazaq qoly sheginýge májbúr bolady. Bundaı jaǵdaıda qytaı áskerinen keıin sheginý degen sóz — qazaq jerine ekinshi «Aqtaban shubyryndy» keltirýmen birdeı. Sondyqtan da Abylaı tórtinshi shabýylǵa daıyndaldy. Qaıtkenmen de Fý De men Chjao Hoıdyń áskerin oısyrata jeńse, áli de úmit bar. Joq, bu joly Abylaı jaýyn jeńe almaıdy. Óıtkeni aq túıesiniń búgingi jatysy oǵan unamaǵan.

Aq túıe kenjesi Janaı qaza tapqan jońǵar joryǵynan qaıtysymenen paıda bolǵan. Qaıǵydan áli seıile qoımaǵan Abylaı sol kúni erte turyp, Aq Ordadan shyqqan. Kúzdiń qara sýyǵy kelip qalǵan eken. Bir-eki kúnnen keıin aýly qysqy qonysy Kóksheniń qoınaýyna kóshpek. Qysty qalaı ótkizýdiń qamyn oılap turǵan Abylaı kenet aýyl syrtyndaǵy aq túıege kózi tústi. Múshe bitisi ózgeshe, iri, júni sútteı appaq, shýdalary shubatylyp jerge túsken. Abylaı baıaý basyp qasyna bardy. Túıe úrikken joq. Murny tesilmegen, ústine qom salynbaǵan. Ár órkeshi baladaı. Abylaı taǵy taıaı túsip edi, ol taırańdaı shaýyp bel asyp ketti... Erteńine tań atyp kele jatqanda Abylaı taǵy syrtqa shyqty, taǵy aq túıeni kórdi. Abylaı jaqyndap edi, qashpady, úıine qaraı bettep edi, sońynan ere júrdi. Sol qys aq túıe Abylaıdyń túıelerimen birge boldy. Qys qandaı qatty bolsa da, Abylaıdyń birde-bir qotyr eshkisin qasqyr tartqan joq, qotyr taıy borannan yǵyp, jylymǵa túsip shyǵynǵa ushyramady. Jurt bul túıeni Abylaıdyń yrysy, kıesi dep jorysty. Bul aq túıeniń shyn ǵajap qasıeti keıin baıqaldy. Abylaı jaz shyǵa kúngeıi men kúnshyǵysynan mazasyn ala bergen jońǵar áskerine taǵy qarsy attanbaq boldy. Sultan keńesi Ertis jaǵasynyń torǵaýytyna ma, álde İle boıynyń oıratyna ma, qaısysyna joryqqa shyǵýdy sheshe almaı tarasty. Abylaıdyń tańerteń ózgeden erte turatyn ejelgi ádeti. Dalaǵa shyqsa, aq túıe orda syrtynda jatyr eken. Basy kúnshyǵysqa qaraǵan. Túıeniń buryn únemi kúnbatysqa qarap jatatynyn biletin Abylaı kenet bir oıǵa keldi. «Jurt bul túıeni meniń kıem dep bosqa aıtpaıtyn tárizdi ǵoı, osy joly aq býranyń kórsetken jaǵyna attanaıyn». Ol osy aıtqanyn oryndady. Joly bolyp qaıtty. Sol kúnnen bastap aq býrany joryqqa attansa, ózimen birge ala shyǵatyn bolǵan. Aq býra erteń urys degen kúni basyn qaı jaqqa salyp jatsa, Abylaı sol jaqtaǵy jaýyna attanatyn jáne únemi jeńip qaıtatyn.

Al osy joly Abylaı Arqanyń bar áıgili batyrlaryn ertip, İleniń joǵarǵy jaǵynan basa-kóktep kirgen qytaı áskerine qarsy joryqqa attanǵanda, jolaı ol «Abylaı asýynyń» ústine túnegen. Tańerteń ózgelerden erte turyp, áskerin aralap kele jatyp, aq býranyń İleniń ońtústik boıyna emes, soltústikke qarap shógip jatqanyn kórdi.

Abylaı endi jolym bolmaıdy eken dep keıin qaıtýdy da oılady, biraq qaptap kele jatqan qytaı áskeri eger aldynan qarsylyq kórmese, qazaq jerin basyp alar dep qaýiptenip, «ne bolsa da nartáýekel!» dep, kele jatqan betinen taımaǵan. Úsh kúnnen bergi urysta Fý De áskerin birneshe ret toıtaryp keıin yǵystyrǵanmen de, júreginiń kúpti bolyp, óz isine ózi senbeı álsin-álsin qaýiptene berýi de sol aq býranyń teris burylyp jatýynan edi.

Áıtse de úsh kúnnen beri Fý Deni bet baqtyrmaı turǵan Abylaı, Chjao Hoı jetpeı turyp taǵy bir qımyldaıyn dep, óz áskerine kezekti buıryǵyn berdi.

— Batyr Baıan qolyn qazir keıin shegindirip, İleniń oń jaǵasyndaǵy anaý jıde toǵaıyna barsyn, Chjao Hoı atty áskeri bizge qarsy attansa, bir búıirinen tısin. Al Syrymbet batyr jaýyngerlerin myna qyrqanyń arǵy betinde tasada ustasyn!

Abylaıdyń buıryǵyn alysymenen qazaq jaýyngerleri İleniń tumandy shatqaldary jutqandaı, ózen boıyndaǵy jıde, tal, qamysty qoınaýlarǵa kirip kózden ǵaıyp boldy. Tek tebe bastarynda barlaýshylar ǵana qaldy. Olar qytaı áskerleriniń dabyldaryn uryp, jańa shabýylǵa daıyndala bastaǵanyn estip jatty...

... Iá, qazir qazaq jerine jońǵar jasaqtary emes, qytaıdyń kók temirmen qursanǵan qalyń áskeri kele jatyr. Qytaı ımperıasyn jer sharynyń kindigi dep sanaıtyn, aspan balasy — boǵdyhandar shekara degen uǵymdy tipti bilmeıtin. Qytaı jaýyngeri jetken jerdiń bóri qytaıdiki dep oılaıtyn. Sol sebepten de qytaı boǵdyhany qazaq degen kóshpeli eldi óziniń degenine birjola kóndirmek bop, toqsan myń áskeriniń betin qazaq dalasyna qaraı burǵan.

Osynyń aldynda ǵana uly Jońǵar tragedıasy aıaqtalǵan. Kórshiles jońǵar men qazaqty birine-birin aıdap salyp kelgen Qytaı men Manchjýrıa bıleýshileri endi ózderine aıanbaı qımyldaıtyn mezgil týdy dep sheshken. Qazaq pen jońǵar birin-biri ábden qansyratyp boldy dep oılaǵan. Tek endi olarǵa jaraly qos jolbarysty uryp alý ǵana qalǵan. Jáne tezirek uryp alǵysy da kelgen. Óıtkeni, óziniń ishki búlinshiligin joıa almaı jatqan Rossıa Ortalyq Azıanyń isterine tikeleı kirisýge áli de daıyn emes edi.

Bir myń jeti júz qyryq besinshi jyly Qalden Seren óldi. Uly qontaıshy ólisimen onyń balalarynyń arasynda taqqa talasý bastaldy. Bul talasty jeńip bir myń jeti júz qyryq jetinshi jyly taqqa Qalden Serenniń ortanshy uly, naǵashylary Choras aq súıekterine arqa súıegen Sevan-Dorjı saılandy. Bir myń jeti júz elý úshinshi jyldyń aıaǵynda ony óziniń týǵan aǵasy Lamo Dorjı óltirdi. Osy jyldan bastap Jońǵar memleketiniń ishi qym-ǵýyt talasqa aınaldy. Qontaıshy taǵyna endi Qalden Serenniń nemeresi Amýrasana men Lamo Dorjı qyrylysty. Bul talasty, ásirese, Abylaı jaqsy paıdalana bildi. Ol keıde sheshesi qazaq Amýrasananyń qoltyǵyna sý búrkip, keıde Lamo Dorjıǵa azdaǵan atty ásker berip, qazaq eline ábden tizesi batqan Jońǵar memleketin birjola álsiretýdi kózdedi. Aqyrynda qytaı boǵdyhanynyń kómegimen Jońǵar qontaıshysy Amýrasana boldy. Biraq bul kezde Jońǵar ımperıasynyń taǵdyry sheshilip te qalǵan-dy.

Qytaı ábden jaýlap alyp, altyn taqqa óziniń Sın dınastıasyn otyrǵyzǵan Manchjýrıa feodaldary qytaı boǵdyhandarynyń basqynshylyq saıasatyn qaıtadan jandandyrdy. Qytaı men Jońǵar arasyndaǵy ádettegi bir qantógis janjaldy syltaý etip, Fý De men Chjao Hoı generaldar basqarǵan qytaıdyń toqsan myń áskeri Jońǵar jerine basa-kóktep kirdi. Bul jolǵy qytaı-manchjýr áskeriniń joryǵy ádettegi urysqa uqsamady. Eki aıdyń ishinde qytaı ımperatory Szın Lýn jibergen toqsan myń ásker ózinen úsh ese kem jáne bólshektengen jońǵar jasaqtarynyń kúl-talqanyn shyǵardy. Bir mıllıondaı halqyn qyrdy. Sóıtip bir kezdegi kúshti kóshpeli memleket birjolata qurydy. Amýrasana bas saýǵalap qazaq jerine qashty...

Keshe ǵana óz qolymen baýyzdamaq bolǵan naǵashy jurty ony qurmetpen qarsy aldy. Abylaı ústine úı tigip, aldyna úıirleı jylqy saldy. Biraq kóp keshikpeı Amýrasana sol jyly qazaq jerine qytaılar ákelgen uly apat — qara sheshekten Tobylda qaıtys boldy.

Sóıtip shyǵystaǵy bir aıbyndy memleket kórer kózge quryp ketti. Jońǵar qaqpasynan soqqan jel qazaq dalasyna uzaq ýaqytqa deıin jylymshy qan men óliktiń sasyq ıisin ákep turdy. Quzǵyn qarǵalar endi sol qan ıisi shyqqan jaqqa qaraı ushty...

Muny kórgen qazaq eli shoshyp ketti. Qytaı men óz dalasynyń arasynda turǵan jońǵar handyǵynyń joq bolyp ketýinen qandaı qaýip týǵanyn ol birden uqty. Endi shyǵysqa úrke qarady. Qytaı boǵdyhandary men qazaq batyrlary buryn da san shaıqasqan. Tipti qytaıdyń Tan dınastıasy kezinde de qazaq eli úsh júz jyl kúresip, jeńgizbegen. Ras, qytaı áskeriniń keıbir kezeńderde qazaqtyń kóne jeri Kókshe teńiz — Balqashqa deıin jetken shaǵy bolǵan. Biraq turaqtaı almaǵan. Sońdaryna kúıgen qala, kúızelgen dalany qaldyryp qaıtyp otyrǵan. Al bul jolǵy Qytaı boǵdyhanynyń qanisherlik qylyǵy ózgeshe kórindi. Endi qazaq eli alystaǵy ajdahanyń ysqyrǵanyn ǵana emes, arandaı ashqan aýzynan qanjardaı tisteri aqsıyp, ózin jutýǵa kele jatqanyn bildi. Sol sebepten de, buryn qazaq jerinde orys bekinisteri salyna bastaǵanyna kúmándanyp kelgen Buqar jyraý:

Shúrshit keledi degen sóz bar-dy,

Kókten túsken tórt kitap

«Enjil» atty kálámda,

Eger shúrshit kelmesin,

Eger shúrshit qaptasa,

Alyp bir jeıdi aqtaryp

Kómýli kórden deneńdi, —

dep, qytaı áskeriniń qorqaý qasqyrdan kem emes jaýyzdyǵyn aıtyp, jurtty kúni buryn uly aıqasqa shaqyra bastady. Qazaq eliniń basyna bul kezde taǵy bir qara bult tóne túsken. Bul qara bult Qoqan handyǵy jaǵynan kele jatty.

El búligi qashanda bolsa bıleýshilerden shyqqan. Jońǵar memleketiniń joıylýymen baılanysty, Syrdyń joǵarǵy jaǵynda kóship júrgen qypshaqtardyń ámirshileri Narbota bı men Erden batyr Tashkent, Túrkistan, Arys sekildi Syrdyń orta tusyndaǵy qalalardyń Qoqan handyǵyna kóshýine kómektese bastady. Bul qalalar jońǵar qontaıshysynyń qaramaǵynan bosansa da, endi Qoqan handyǵyna baǵynyshty bolar qaýpi týǵan. Qoqan handyǵy da endi Tashkent pen Túrkistan ýálıetterine jatatyn shaharlardy birtindep basyp alýǵa aınaldy. Qazaq eline eki jaýmen alysar aýyr kún týdy.

Jońǵarıa men Qashqarıany ońaı alǵan Qytaı boǵdyhany qazaq jerine ǵana emes, tipti Samarqant, Buqar, Hıýa, Qoqanǵa da aýyz salýǵa baratynyna Abylaı shek keltirmedi. Ógizge týǵan kún buzaýǵa da týatyny kúmánsiz. Sol sebepten de Abylaıdy, kókjal qasqyrdyń bir shabýynan qalmaıtyn Erden men Narbota bılerdiń áreketi emes, qaterli ajdaha Qytaı boǵdyhany qobaljyta berdi. Al, Samarqant, Buqar, Qoqan ámirshilerine aqyl kirip, buǵan kelip qosylǵansha, qazaq dalasy aıdahardyń óńeshinen ótip ketpesine kim kepil? Mine osyny oılaǵan Abylaı jaz ortasy bolmaı Úsh júzge uran salyp, bar áıgili batyrlaryn jınap, Kókshe teńiz túbinen kúnshyǵysqa qaraı qalyń qolmen joryqqa attanǵan. İlemen joǵary kóterilip, qumyrsqadaı qaptap kele jatqan Chjao Hoı men Fý Deniń áskerine qarsy júrgen.

Árıne, Abylaı Qytaı ımperıasyn jeńe qoıam dep oılaǵan joq. Onda basqa da oı bar edi. Qazaq eliniń basy qashanda syrttan jaý kelgende ǵana birigetin, Abylaı sodan úmit etti. Keshikpeı sultan joramaly shyndyqqa aınala bastaǵan. «Qara qytaı qozǵalsa — aqyrzaman bolady» dep besiktegi balasyna ósıet aıtyp qorqytyp, qazaq rýlary kele jatqan jaýynyń shyn qaýipti ekenin túsinip, bastary birigýge aınaldy. Basqynshy jaýdan aman qalýdyń birden-bir joly Úsh júz bop odaqtasýda ǵana ekeni aıqyndalyp qalǵan. Sondyqtan da Abylaı saıasatynyń jarshysy Buqar jyraý:

Shúrshit kelse, Syrǵa kósh,

İshetuǵyn sýy bar

dep, jan saqtaýdyń jolyn ǵana aıtyp qoımaı:

Bul, bul úırek, bul úırek,

Bul úırekteı bolyńyz,

Sýdan sýǵa shúıgýmen,

Kólden kólge qonyńyz.

Aınala almaı at ólsin,

Aıyra almaı jat ólsin.

Jat boıynan túńilsin,

Bárińiz bir eneden týǵandaı bolyńyz, —

dep el birligine shaqyrdy. El birligi — jaý betine ustar qalqan. Qytaı áskeriniń qazaq jerine kirýi, qazaq uǵymynda — ordaly jylannyń kelýimen teń. Osyndaı jaǵdaıda aq túıeniń maıdan ashylar jaqqa qaramaı qyryndap jatýy jurtqa túsiniksiz-aq. Bul qandaı yrym? Bunyń syry tek ázirshe Abylaıǵa ǵana aıan...

... Qyr basynda turǵan Abylaı endi Buqar jyraýǵa buryldy.

— Jyraý, búgin aq túıeniń qyryn shógip jatqanyn kórdińiz be? — dedi ol, — jamandyqtyń belgisi bolmasa netsin...

Buqar jyraý qytaı áskerleriniń tórtinshi ret shabýylǵa shyqqanyn qaraýda edi. Qara qurttaı qaptap keledi. Bir qazaqqa jıyrma qytaı jabylǵaly kele jatyr. Basym kúshke shydaı almaı, qazaq qolynyń bir jaq sheti japyrylyp keıin shegine túskenin Buqar jyraý jańa ańǵardy. Birte-birte qazaq áskeriniń hali qıyndaı berdi. Ómir boıy isher asqa jarymaı ótken, biraq óz ámirshileriniń zorlaýymen soǵysqa ákelingen qytaı áskeri shabýylǵa shyqqanda ólgen tirilgenderin bilmeıtin. Álde qorlyq ómirden ólgenderin artyq kóre me, qarsy jaýǵan oqqa keýdelerin tosa, únemi alǵa umtylatyn. Osyny kórip turǵan Buqar jyraý Abylaı suraǵyna asyqpaı jaýap qaıtardy.

— Qasqyrdan qoryqqan qoıshydan jaqsy kúzetshi shyǵa qoımaıdy. Jaýyndy jeńgiń kelse, eń aldymen ózińe-óziń sen. Áıtpese bárimiz birdeı apatqa ushyraımyz.

— Kóńilimde bir kúdik bar. Odan qalaı qutylam?

— Jeńetinine senbeı maıdanǵa shyqqan qolbasshynyń ómiri uzaq bolmaıdy. Ondaı keseldiń bir ǵana emi bar...

— Ol qandaı em?

— Ajal.

— Ajal?

— Iá, ajal. Ol qandaı daýasyz keselden de qutqarady, — dep Buqar jyraý qazaq qolynyń japyrylyp bara jatqan qanatyn kórsetti. — Shap qazir ana tusqa! Ne ajal tabasyń, ne ózińe-óziń senbeıtin aýrýdan aıyǵasyń.

Abylaı buǵan bir aýyz sóz aıtqan joq. Jalynquıryǵyn tebinip qap, jyraý kórsetken maıdan alańyna qaraı shaba jóneldi.

Buqar jyraý atynan tústi. Moınyna belbeýin salyp, bir tizerleı otyryp, allasyna «aqsarbas» aıtyp, jalbaryna bastady. Árıne Buqar jyraýdyń qudaıǵa baǵyshtaǵan sózin dinı adamdardyń bireýi estise, «quran sózin qor ettiń!» dep sóger edi, óıtkeni, onyń aýzynan qudaıǵa jalbarynýdan góri, uran shaqyrýǵa uqsas, ereýildi jyr tizbegi aǵytylyp jatqan.

Abylaıdyń jalǵyz shapqanyn kórgen qazaq jigitteri sheginýdi toqtatyp, jaýǵa qaraı lap qoıdy.

— Abylaı! Abylaı!

— Arýaq! Arýaq!

Taýdan qulaǵan tastardaı, ólgen-tirilgenderine qaramaǵan sadaqshy, naızager qalyń qol aldaryndaǵy shárke tabandy, qara qalpaq, qara shapandy jaıaý áskeriniń aldyńǵy shebin kúl-talqanyn shyǵaryp, keıin qýa bastady.

Qaıtyp oralǵan Abylaı Buqar jyraýǵa:

— Qolbasshyǵa kúptenýdiń serik emes ekenin endi uqtym! — dedi.

Búgingi jeńisten rýhtanǵan Abylaı erteńine de shabýyldy ózi basqarmaq bop, saýytyn kıip, ásker aldyna shyǵa berip edi, Buqar jyraý:

— Ajalmen oınama, sultanym. Shólmek kúnde synbaıdy, bir-aq ret synady. Búgingiń artyq! — dedi.

— Er jigittiń serigi táýekel demep pe ediń, Buqar aǵa?

— Júz táýekeldiń bir táýbesi bolar. Keshegi táýekelińe búgin táýbe et.

Abylaı birdeme dep kele jatyr edi. Buqar jyraý:

— Qazaqta Abylaı bireý-aq, al qytaıda Pýdeler kóp, — dedi qolyn joǵary kóterip, — qudaı meniń tilegimdi kúnde bere beredi deısiń be, jeter endi!

Jalpy kóshpeli elderdiń salty boıynsha jyraý, aqyn degenderdiń qadiri halyq aldynda óte joǵary baǵalanatyn. Jyraý arqyly rý kósemderi ózderi baǵynyshty han, sultandarǵa ókpelerin de jetkizetin. Búkil el-jurtynyń muń-muqtajyn joqtaǵan mundaı jyraýlarmen eń tegeýrindi handardyń ózderi de sanasatyn.

... Búgingi urys keshegiden de qıynǵa tústi. Ólgen, tirilgenine qaramaı, qytaı sypaılary ámirshileriniń buıyrýymen ústi-ústine shabýylǵa shyqty. Qulynjaldy sadaqtaryn shirene tartqan qazaq jigitteriniń jebesinen aldyńǵysy oqqa ushsa, artyndaǵylary ólikterin basyp ótip, alǵa qaraı umtyla berdi. Qytaı áskeri qazaq jigitterin taǵy da yǵystyra bastady. Osyndaı bir shabýylda, qyzyp ketken Buqar jyraý:

— Keshe qudaı on tilegimdi bergende, búgin bir tilegimdi bermeı me? — dep jaý shebine qarsy shaba jónelgen. Abylaı «toqta» deýge de úlgermeı qaldy. Bir zamatta Buqar oń qolynyń qarynan oq tıip, óz kisileriniń janyna ázer jetti. Buqardy Abylaı elge qaıtaryp, qasyna endi Tátiqara jyraýdy aldy.

Abylaı turǵan qyzemshek bıik shoqynyń basynan kóz jetetin adyr-qyrqa betteri tegis kórinedi. Onyń qasynda qazir tórt-aq adam bar: Qanaı, Bekbolat, Tátiqara jáne Syrymbet batyr. Ózge batyrlardyń beri de maıdan dalasynda.

Qyraǵy kózdi Abylaı arǵy belesten taǵy bir lek qytaı áskeriniń tómen túsip kele jatqanyn kórdi. Qudaıǵa shúkir, áıteýir áli Chjao Hoıdyń kók naızaly atty áskeriniń shańy shyqqan joq.

«Búgin keshegideı emes shabýyldary anaǵurlym báseń, sirá Chjao Hoıdyń atty áskerin kútip tur-aý, — dedi ishinen Abylaı, — bálendeı qaýip týa qoımas».

Abylaı kúnbatys jaqqa buryldy. Tań atqaly ýaqyt mólsherin de baıqamapty, kún besindiden eńkeıip bara jatyr eken. Birdeme aıtpaq bop ol endi Qanaıǵa qaraı berip edi, kenet basyndaǵy qalpaǵy anadaı jerge ushyp tústi. Abylaı jalt buryldy. Qalpaǵy jerde jatyr. Tazqaranyń taılaq júni qadalǵan jerine qaǵaz baılanǵan qozy jaýryn sadaq oǵy qalpaqtyń dál aıyr ushyna kep shanshylypty. Abylaı jyldamyraq qımyldap qalpaǵyn jerden ózi kóterdi. Qaǵazyn julyp aldy da, jebeni laqtyryp jiberip, oq tesken qalpaǵyn aınaldyra qarap shyqty. Eger jebe tórt elideı tómen tıgende, Abylaı sultan bul dúnıege joq eken.

— Iapyrmaı, qandaı mergen edi! — dedi ol kim bolsa da qalpaǵyna dál tıgizgenine tań qalyp. Sóıtti de qolyndaǵy qaǵazǵa kóz júgirtti. Ádemi árippen áldekim: «Abylaı, saq bol, búgin túnde kúzetshi bir jaqynyń seni óltirmek. Qaısy ekenin anyq bilmeımin» dep jazypty. «Oq sol jaǵymnan atylǵandaı bolyp edi, kim de bolsa, óz áskerimniń ishindegi bir dos-jar kisi jazǵan boldy», — dedi Abylaı ishinen, qaǵazdy up-ýaq etip jyrtty da laqtyryp jiberdi.

Abylaıdyń qaǵazdy oqyǵanyn kórip, sup-sur bop túsi qashyp ketken Bekbolat bı:

— Jaqsylyq pa, jarqynym? — dedi.

— Jáı ásheıin... Jaýdy qashan jeńemiz dep suraıdy. Sirá urystan sharshaǵan bireý bolar.

Árıne, Bekbolat Abylaıdyń sózine sengen joq, biraq odan ári qazbalamady.

— Mergen-aq jigit eken...

— Aıtpańyz.

Abylaıdyń baǵy ósken saıyn qasy da kóbeıgen. Oǵan búgingideı sadaq oǵy jasyryn jerden talaı ret atylǵan-dy. Túbi Abylaı han bola qalsa, qaramaǵyndaǵy elderine bılikteriniń burynǵydaı júrmeıtinin sezetin baq kúndes tóre tuqymdary da oǵan jamandyq oılaı bastaǵan. Buny biletin Abylaı janyna halyqqa qadiri bar batyr, jyraý, sheshenderdi kóbirek jınaýǵa tyrysqan.

Abylaıǵa qarsy bıdiń biri Bekbolat edi. «Hatta ne jazylypty?» dep ol bosqa suraǵan joq-ty. Ákesi qaz daýysty Qazybekteı emes, Abylaı dárejesiniń bulaı kóterile berýin unatpaıtyn. Jáne óziniń qarsy ekenin jasyrmaıtyn da. Tek el shetine jaý kele jatyr degendi estigennen beri ǵana raıynan qaıtqan. Qazir qazaq elin taǵy bir apattan alyp qalý úshin Abylaı sekildi er júrek, tabandy adamnyń sońynan erýdi Bekbolat maqul kórgen. Qorqynyshty habar taraǵan kúnniń erteńinde óz jigitterimen Abylaıdyń jasaǵyna kelip qosylǵan. Al sol Abylaı Bekbolattan syryn jasyryp tur. «Ol qaǵazda ne jazyldy eken? Sultan sonshama nege surlanyp ketti?» Abylaı batyp bara jatqan kúnge taǵy bir qarap qoıdy. Jaý shebinen «búgingi urys bitti» degen dabyl úni estildi.

— Jaraıdy, — dedi Abylaı, — bu joly biz shúrshitterdiń degenine kóneıik. Búgingi urys osymen aıaqtalsyn...

Qazaq daýylpazdarynyń dúńkili de keń dalanyń ústinde qalyqtaı jóneldi. Sol-aq eken eki jaqtyń áskeri eki bólinip, keıin qaraı serpildi. Aı týa maıdanǵa at-arbaly ólik jınaýshylar keldi. Maıdan shekarasynda eki jaqtyń kúzetshi áskerleri bir-birine kórinbeı, jyra-saılardy búrkenip, túngi shepterin qurdy.

Abylaı óz serikterimen shatyryna qaıtty. Qazaq qoldarynyń toqtaǵan jeri İle men Kúrkirek atty shaǵyn ózenniń toǵysqan alqaby bolatyn. Ortada Abylaıdyń aq ordasy. Jan-jaǵynda shashyraı tigilgen ózge qolbasshy batyrlardyń úıleri... Abylaı attan túsisimen shatyryna kirip, ústindegi saýyttaryn tastap, jaıshylyqtaǵy kıimimen ózin kútip otyrǵan qolbasshylar keńesine keldi. Sosyn májilisin tez ótkizip, ádettegisinen kóri keshki asyn da erterek iship, jatyp qaldy.

Abylaıdyń joryqta erte turý. jalpy ǵadeti edi. Jáne basy jastyqqa tıisimen-aq tez uıyqtap ketetin... Abylaı búgin de sóıtti. Tek jartylaı sheshinip tósegine jatar aldynda keregede ilýli turǵan qylyshyn qynabynan sýyryp alyp, jalańash kúıinde bas jaǵyna qoıdy. Sosyn uıqyǵa ketti. Álden ýaqytta kenet kózin ashty. Baǵanaǵy qaǵaz esine tústi...

Oıanyp alǵannan keıin búgin kúzette kimder turǵanyn bilgisi keldi, biraq bul oıynan tez qaıtty. Alatyn ajal bolsa altyn sandyqtyń ishinde jatsań da, ázireıil ózi tabady dep oılady ishinen. «Eger búgingi tún meniń aqyrǵy túnim bolsa, táýekel, ony da kórelik...»

Abylaı biraz jatyp taǵy uıyqtap ketken edi. Qara kıimdi bir dáý adam keýdesinen basa, ústine kep qulady. Ústinen qara býra basqandaı, typyr etkizip qozǵaltar emes, demi bitip tunshyǵyp ólip bara jatyr...

— Abylaı, Abylaı! — dep áldekim aıaǵynan julqylap tartqandaı boldy.

Abylaı kózin ashty. Shalqasynan jatqan eken, bastyrylyp qalypty. Ústi-basy qara terge malynǵan.

— Tús kórdińiz be? Daýysyńyz tym qorqynyshty shyqty ǵoı...

Abylaı qolyn jalańash qylyshynyń sabyna apara berdi.

— Bul qaısyń?

— Men ǵoı... Nurjanmyn.

Abylaı qylysh sabynan qolyn keıin tartyp aldy. Bul Qaraýyl rýynan alǵan ortanshy áıeli Qamshattyń týǵan inisi edi.

— Jalǵyzsyń ba?..

— Jalǵyzbyn... Tún búgin tym qarańǵy. Ordany aınala kúzet qoıdyq. Múlik ekeýmiz bosaǵada turmyz.

— Qazir qaı mezgil?

— Tún ortasy aýyp bara jatyr...

— Jaqsy, áli bir uıyqtap turar ýaqyt bar eken.

— Iá... Uıyqtańyz...

Abylaı úıde jalǵyz qaldy.

Uıqysy kenet shaıdaı ashyldy. Kúni boıy bolǵan urystan ábden sharshaǵan edi, tynyǵyp qalypty; baǵanaǵy hat taǵy esine tústi. Hat sózi bu joly júregine bir túrli sýyq, yzbarly tıdi. «Kim eken bul hatty jazǵan? Bir jaqynyń óltirmekshi dedi ǵoı... Qaısysy eken? Jaqynyń deıdi?.. Kúzette búgin Qaraýyl men Atyǵaı rýlarynyń jigitteri tur. Olar qastyq oılamasa kerek-ti. Sonda qaısysy boldy? Aıtpaqshy Nurjan esik aldynda «Múlikpen ekeýmiz turmyz» dedi ǵoı. Joq, ol bashqurt bolǵanmen, ony maǵan Qarasaqaldyń ózi jiberdi emes pe... Biraq shynynda solaı ma eken? Rasymen Qarasaqaldan keldi me eken? Buny men Qabanbaı batyrdan nege suramadym?»

Qarasaqal bir myń jeti júz qyrqynshy jyly Rossıa patshalyǵynyń otarshylyq saıasatyna bashqurt halqyn qarsy kótergen qaıratker edi. Patsha áskeri bul kóterilisti aıamaı basqan kezinde, qazaq dalasyna qashqan. Bunymen birge qazaq jerine kelgen bashqurttyń ózge kedeı, sharýa adamdary sońynan elderine kaıtyp, Salaýat Iýlaevtyń jasaǵymen birge Pýgachev kóterilisine qosylǵan. Al Qarasaqal qazaq dalasynda qalyp qoıǵan.

Qazaq dalasy on jetinshi ǵasyrdyń aıaǵynan bastap-aq patsha úkimeti, jońǵar qontaıshysy, Qytaı boǵdyhandardyń zábirine shydaı almaǵan adamdardyń panasyna aınalyp edi. Qulazyǵan ushy-qıyry joq keń dala kimdi bolsa da jasyra alady. Onyń ústine qazaq halqynyń keń peıildiligi, jomarttyǵy, elinen aıyrylǵandarǵa degen aıaýshylyǵyn qossaq, qazaq dalasy mundaı jandardyń ekinshi Otanyna tez-aq aınalyp ketetin.

Qarasaqalǵa da halyq sondaı qurmet kórsetken. Eń aldymen Kishi júz arasynda, keıin Qarqaraly mańyndaǵy qaz daýysty Qazybek bıdi saǵalap júrdi. Qarasaqal bir jaǵynan orys patshalyǵyn aldamaq bolsa, ekinshi jaǵynan qazaq eliniń Jońǵar memleketine óshtigin paıdalanyp, ózin Syban Raptan ólgennen keıin, qontaıshylyqqa talasyp, Qalden Serenniń qolynan qaza tapqan Shuno Dabomyn dep laqap taratty. Aldymen Qazybek, artynan Qarakereı Qabanbaı Qarasaqalǵa syı-qurmet kórsetip, ózine jeke ulys bıletip qoldarynda ustady. Keıin onyń Qarasaqal, Shuno degen attaryn ózgertip, Qarahan dep atady. Qarahannyń Qarasaqal ekenin biletin orys patshalyǵyna da, Shuno emes ekenin biletin jońǵar qontaıshysyna da qazaq eli ustap bermedi. Jońǵar qontaıshysynan zorlyq kórgender endi jazyqsyz qýǵynǵa túsken «Shuno Dabonyń» qaramaǵyna qashty. Bul kezinde Qalden Serendi qatty qaýiptendirgen...

Qazaq eliniń ózine kórsetken jaqsylyǵyn Qarasaqal da bos tastaǵan joq. Mańyna jınalǵan jońǵar, bashqurt, tatar jigitterinen jasaqtar quryp, qazaq qoldaryna qosty. Bul jasaqtar qazaq eliniń bostandyǵyn, táýelsizdigin qorǵaýǵa óziniń erjúrektiligin, shyn berilgen dos ekenin jońǵar, qytaı basqynshylaryna qarsy kúreste san mártebe kórsetken. Kópshiligi jońǵar jigitterinen qurylǵan Qarasaqal jasaqtarynyń qadiri, ásirese, Jońǵar memleketi qurylǵannan keıin arta túsken...

Abylaımen syılas osy Qarasaqal jaqynda oǵan óziniń Múlik degen jigitin jibergen. Maıdanda Múliktiń erligin, mergendigin óz kózimen kórgen Abylaı, ony ózin kúzetetin jasaqqa kóshirtken.

Shetteri jyrymdalǵan týlaqtaı ala shabyr bult kúmis aıdyń betin qymtaı japty. Jańa ǵana samaladaı jaryq dúnıe zamatta qarańǵylana qaldy. Esik bosaǵasynda Nurjanmen qatar turǵan Múliktiń typyrshyp kútkeni de osy kez edi. Ol qynabynan qanjaryn sýyryp alyp, jalańash júzin qolymen sál sıpap kórdi. Dirildep ketken júregin toqtatyp Aq orda esigine taıaı tústi. Dál osy sátte Abylaıdyń yńyranǵan úni estildi. Múlikten buryn úıge Nurjan kirdi. Óziniń sál keshigip qalǵanyna ókingen Múlik endi jalańash qanjarynyń sabyn ashýlana qysyp, úı ishindegi dybystarǵa qulaǵyn tosyp tura qaldy.

Múlikti Abylaı ordasyna Qarasaqal emes, Qoqan ámirshileri Erden men Nurbota bıler jibergen. Jońǵar qaýpinen qutylǵan Qoqan bıleri, orta jolda Abylaı jasaqtary turǵandyqtan, qytaı shabýylyn ózderine qorqynyshty sanamaǵan, qaıta Abylaıdyń qıyn jaǵdaıyn paıdalanyp, Syrdarıa boıynyń shaharlaryn basyp qalýdy oılaǵan. Bul oıyna bóget tek Abylaı. Al qazirgi kezde qazaq dalasynyń saıası jáne áskerı bıligi Abylaı qolynda. Eger ol óle qalsa, Úsh júz taǵy bytyrap, qazaq handyǵynyń byt-shyty shyǵatynyna Nurbota men Erden shek keltirmegen. Halyq degen ne? Olardyń oıynsha basqaratyn kemeńgeri bolmasa qur topyr. Endi olar Abylaıdyń kózin joıýǵa tyrysty. Mine, kisi óltirgish surqıa Múlik Abylaıdyń ordasyna osyndaı qupıa tapsyrmamen kelip edi. Eger Múlik oılaǵandaryn oryndap kelse, qos bı onyń basyna jumaq ornatpaq bop ýáde bergen...

Múlik búgin júırik atynyń basyna dorba kıgizip, tort aıaǵyna kıgiz baılap, saıǵa tyǵyp qoıyp, iske kirisýge bel baılaǵan. Tek ańdyǵandaı Nurjannyń qasynan eki eli ajyramaýy muny kúdiktendire bastady.

... Onyń Qoqannan kelgenin bir-aq adam biletin. Ol ári mylqaý, ári meńireý, óziniń atqosshysy ózbek jigiti edi. Ol Hıýa hany Qoqan ámirshilerine satqan qul bolatyn. Qoqanda eki balasy qalǵan. Múliktiń nege kelgenin mylqaý bilmeıtin. Tek búgin tańerteń Qoqannan kelgen shabarmannyń oǵan qaǵaz berip jatqanyn kórip qalǵan. Múlik shabarmanmen sóılesip turǵanda shatyrdy jınap júrgem mylqaý qorjynǵa tyǵyp qoıǵan sol qaǵazdaǵy «tezdet» degen sózdi oqyǵan bolar degen oı Múliktiń denesin kenet dirildetip jiberdi. Biraq sol sátte «qoıshy, ári mylqaý, ári sańyraý qul qaıdan hat tanysyn», dep ózin-ózi basty. Biraq qoryqqanǵa qos kórinedi, kúdik alǵan kóńil qaıtadan qobaljı tústi...

Ol osylaı ne isterin bilmeı, mazasy ketip, ábigerlenip turǵanda Aq ordadan Abylaıdyń ózi shyqty. Múliktiń júregi jıi-jıi soqty. Abylaıdyń boıshań tulǵasy aı sáýlesine bólenip, burynǵysynan da ulǵaıyp, aıbarlana túskendeı. Biraq Múliktiń ákki kózi onyń qarýsyz ekenin birden shalyp qaldy.

— Azyraq aýa jutqan jón bolar! — dedi Abylaı ketip bara jatyp, artyna burylyp qaramastan.

— Jaqsy, sońyńyzdan men ereıin, — dedi Múlik, sosyn Nurjanǵa buryldy, — Nureke, Orda esigin siz kúzetińiz... Biz joqta úıge bireý-mireý kirip ketip júrmesin...

Abylaıdyń ezý tartyp kekete kúlimsiregenin Múlik kórgen joq. Ol qolyndaǵy shıti myltyǵy men belindegi qanjaryn sheship alym, Orda qabyrǵasyna súıedi. Qarýsyz qolbasshy dáretke bararynda sońynan eretin kúzetshiniń de qarýsyz bolýy ejelden kele jatqan tártip.

Abylaı tań qarańǵysyna kózin sál úıretip turdy da, Ordasynyń oń jaq irgesinen eki júz qadamdaı jerdegi saıǵa qaraı aıańdady. Art jaǵynda ilbı basyp Múlik kele jatyr. Kenet ol yshqyryndaǵy almas pyshaǵyn qynabynan sýyryp aldy. Abylaı sál kidirdi.

— Mynaý aǵarańdaǵan ne?

— Ózińizdiń aq býrańyz ǵoı...

— Jaryqtyqty kesheden beri kórgen joq edim, kúndiz Orda mańynda boldy ma?

— Iá, keshke taman bir kórgenimde aldyńyzdaǵy saı jaǵasynda turǵan-dy...

Bular taıaǵan kezde aq býra ornynan túregeldi. Abylaı onyń qalaı qarań jatqanyn ańǵarmaı qaldy.

— Jaryqtyǵym, barsyń ba? — dep janynan óte berdi. Ol saıdyń qabaǵyndaǵy qalyń butaǵa qaraı aıaǵyn birer basty da, art jaǵynan «Alla!» dep bir-aq ret baqyryp qalǵan daýysty estip, jalt buryldy. Daýys adam aıtqysyz úreıli shyqty. Abylaıdyń jalt qaraǵanda kórgeni — ózinen bes qadamdaı jerde Múlikti jelkesinen tistep ap, jerge alyp uryp, aıaǵymen tarpyp-tarpyp jiberip, ústine shóge bergen aq býrasy boldy. Daýys shyqqan jerge Nurjan da, ózge kúzetshiler de júgirip kelgen.

— Ýa, ne boldy? — dedi Nurjan daýsy dirildep. — Áıteýir, ózińiz amansyz ba?

Abylaı aq býrany kórsetti.

— Kúzetshi Múlikti aq býra basyp qaldy. Qazir astynda jatyr.

— Oıpyrmaı, ne deısiz. Oı, janýar... — Nurjan býraǵa qaraı týra umtyldy.

— Tıme! — dedi Abylaı aqyryp. Nurjan kilt toqtady. Nesi qaldy deısiń.

Jurt ne isterin bilmeı turyp qaldy. Álden ýaqytta aq býra túregeldi de qara túnge kirip joq boldy.

Bir jas jigit shaqpaq tasyn uryp, ot tutatqan. Lap etip janǵan kepken qýraıdyń jaryǵy qandy oqıǵa bolǵan jerge tústi. Jurt mylja myljasy shyqqan Múliktiń denesi men qasynda jatqan túsi sýyq jalańash qanjardy kórdi. Múliktiń tisi aqsıyp ketken. Syqylyqtap kúlip jatqam adam tárizdi... Onyń qylyshy men sadaǵyn tastap ketkenin kórgen Nurjan bir sumdyqtyń bola jazdaǵanyn endi túsindi.

— Iapyrmaı, á... — deı berdi. — Aq býra bolmaǵanda... myna sum sizdi óltirmek eken ǵoı..

Abylaı úndegen joq. Aıaǵyn saspaı basyp Ordasyna kirip ketti.

Ańyz bul oqıǵany bizge osylaı jetkizdi. Tek ajaldan qutqarylǵan Abylaı, Múliktiń «sońyńyzdan ereıin» degen sózin estigende, kúlimsiregen jerin ǵana ańyz aıtpaıdy.

Al sultan bolsa, Aq ordaǵa kirip bara jatyp, keshegi hatty ózine kim jazǵanyn oılaýda edi. Ol hattyń shetinde «Múlik» degen, kózge kóriner-kórinbes sóz de bar-dy. Dos adam shynyn jazǵan eken. Ony aq býra aıqyndady. Abylaı Ordasynyń esigin asha berip taǵy Kúlimsiredi. «Kisi alatyn bir býra on kúzetshige tatıdy eken-aý».

... Kúndegi ýaqytynan sál keshteý oıanǵan Abylaıǵa tańerteń kúzetshileri mylqaýdy alyp keldi. Abylaı ekeýi ońasha qalǵan. Ózbektiń tunjyraǵan betine uzaq qarap otyrdy da, qolyna bor alyp, janyndaǵy dóńgelek stoldyń betine arab árpimen:

«Keshe meniń basymdaǵy qalpaqty atyp túsirgen sensiń be, jigitim?» — dep surady.

Mylqaý bordy alyp jazýmen jaýap qaıyrdy.

«Menmin».

«Mergendigiń úshin kóp rahmet!»

«Rahmetti eń aldymen jazmyshyńa aıt».

«Múlikpen ekeýiń qaıdan keldińder?»

«Qoqannan...»

«Kim jiberdi?».

«Erden men Nurbota bıler».

«Qandaı sharýamen?»

«Qoqan bıleri senen qorqady».

Abylaı «jaqsy» dep, basyn ızedi. Ol túregelip eńgezerdeı ózbek qulyna óziniń keregede ilýli turǵan qundyz jaǵaly shapany men kámshat bórkin kıgizdi. Serikterine quldy óziniń qaǵaz kóshiretin hatshysy etip alatynyn aıtty. Kóp keshikpeı Qoqan jaǵyna Abylaıdyń bes jigiti júrip ketti. Olar ózderimen tilektes saýdagerler arqyly, mylqaýdyń quldyqta júrgen eki ulyn satyp alýǵa tıisti edi...

... Kún uıasynan kóterilip te úlgirgen joq, Jońǵar qaqpasynyń bergi betinen dúrkin-dúrkin aıqaı-shý estildi. Qytaı jaǵyna jibergen Abylaıdyń ertóleleri, túnde Fý De men Chjao Hoıdyń áskeriniń qosylǵan habaryn alyp keldi.

— Kelgen kúshtiń negizi atty ásker, — dedi barlaýshylar. — Attary da burynǵydaı emes, qazaqy jylqy. Shamasy, Qashqarıa men Uly júz aýyldarynan tartyp alǵan sekildi...

— Degenmen jaıaý áskeri kóp qoı, — dedi Abylaı barlaýshylar jasaǵynyń bastyǵy Seńgirbaı batyrǵa qarap, — dál búgin olar maıdanǵa shyǵa qoıar ma eken, qalaı oılaısyń...

— Joq, búgin olar urysqa shyǵa almaıdy. Alystan sharshap keldi ǵoı. Al keshegi soǵysqa qatynasqandary olardan da jaman sharshaǵan. Túnde eki myńǵa jýyq ólik jınapty, ońaı ma... Al qazir olar qazan kóterip, tary ornyna, búgin eki ese etip kúrish salyp jatyr... Bunysyna qaraǵanda Chjao Hoıdyń áskeriniń aman-esen jetkenin toılamaq tárizdi. Bizge qarsy tek shamaly qalqan qoımaq oıy bar.

— Jaqsy, — dedi Abylaı. — Meniń Ordama myń basy batyrlardy tegis shaqyryńdar...

Seńgirbaı aldyńǵy shepke ketti. Jan-jaqqa qolbasshy batyrlardy jınaýǵa shabarmandar jóneldi.

... Abylaı Ordada japadan-jalǵyz otyryp, qalyń oıǵa shomdy. Erteń tańerteń ne isteý qajet, sony búgin sheshýi kerek. Abylaı qalaı sheshse, tańerteń aq býra solaı qarap jatatyn bolady.

Qyrǵyn urys bastalǵaly, mine birneshe kún ótti. Qyrylǵan shúrshit bizden on ese kóp deıik, biraq Fý De me Chjao Hoıǵa ol dym da emes. Al qazaq eline kelsek... «Aqtaban shubyryndydan» beri áli burynǵy sanymyzǵa jete almaı kelemiz. Bizge árbir jigit qymbat. Jaraıdy, Fý De men Chjao Hoıdyń osy eki qolyn jeńsin-aq, sonymen soǵys bite me? Qytaı boǵdyhany úshinshi, tórtinshi, besinshi, altynshy qolyn jiberedi... Joq, qazir qazaq eliniń qytaıdyń myń basty aıdaharyna qarsy tura alar dármeni joq... Ol aıdahardyń qolyna túsken qazaq rýlary ázirge shydaı tursyn...Tiri qalý úshin sýyr bolyp jerge kirip, taýteke bop quzǵa shyqsyn, áıteýir, quryp ketpeýdiń jolyn izdesin... Al, qazir bizdiń boryshymyz nede? Shúrshitke qazaqtyń ońaı jaý emes ekenin kórsetip, áskerimizdi aman-esen elimizge qaıtarýymyz kerek. Shúrshit sońymyzdan qýmaq bolsa, sonda kórsin bizdiń kúshimizdi. Árıne, aqyly sý bop ketpese bizdi qýmaıdy... Qýmasa teńbe-teń túsken bop aırylamyz...

Al áskerimizdi qaıtken kúnde de aman saqtaýymyz qajet. Qoqan bıleri Múlikti bosqa jiberip otyrǵan joq qoı. Olardyń oıy ap-aıqyn: shúrshitter qazaq jaýyngerlerin qyryp jatqanda, surqıa Múlik qazaqtyń bolashaq hanyn óltiredi... sol kezde Qoqan ámirshilerine kim qarsy tura alady? Baz baıaǵy qazaq elin talan-taraj etip, talap almaq. Árıne, qoqan bıleri ózderine eń qolaıly jerlerdi kúni buryn belgilep qoıǵandary da málim, áıtpese Aral teńizi tusynda olardyń jasaqtary tekke kórinbese kerek-ti. Shúrshit shapqynshylyǵy olardyń oıyna da keler emes. Alla-taǵala ózinen ózi saqtap qalatyndaı kóredi. Shúrshit pen Qoqan emıratynyń ortasynda qazaq qoldary tur. Nadır-shahtyń Hıýadaǵy quldary da qytaı aıdaharynyń bar ekenin esterinen shyǵarǵan. Bar aınaldyratyny qazaq eli. Bizge tıispegen, kóz alartpaǵan bir kúnderi joq. Qytaı boǵdyhandary alda-jalda qazaq áskerin qurta alsa, shúrshitten bular aman qala ma? Ógizge týǵan kún buzaýǵa da týmaı ma? Iá, sóıtedi. Al, kenet olar bizben birikken kúnde de, qytaı aıdaharyna Qoqan men Hıýa da tótep bere almaıdy... Sondyqtan ázirge...

— Búgin túnde biz keıin sheginemiz, — dedi Abylaı, batyrlar áskerı keńeske jınalyp bolǵan soń, — artymyzda qýǵynshylarǵa tótep beretin bolmashy qalqan ǵana qalady.

Úı ishi tyna qaldy. Yzyńdap ushqan masanyń dybysy ǵana estiledi. Batyrlarda ún joq...

— Bunymyz qashý ǵoı! — dedi Qarakereı Qabanbaı unatpaǵam pishinmen.

— Iá, solaı dese de bolady, — dedi Abylaı saspaı. — Biraq bul qazaq batyrlarynyń ajaldan qorqyp qashýy emes. Áskerin saqtaýdyń amaly.

— Buǵan biz túsinermiz-aý, — dedi qanjyǵaly Bógenbaı, — sońymyzdan ergen jurt ne deıdi?

— Der kezinde sheginbesek, endi jıyrma kúnnen keıin, tek siz ben biz ǵana tiri qalarmyz. Onyń ózi de neǵaıbyl, — dedi Abylaı, — ólik jınaýshylar keshegi aıqasta jeti júz kisi óldi degen habar ákeldi. Aldyńǵy kúni alty júzdeı jigit qaza boldy... Kúnde osyndaı shyǵyn etsek sanańdar, qansha kúnge jetemiz?..

— Abylaı sultan jón aıtyp otyr, — dedi Jánibek tarhan qamshysyn aldyna tastap, — sheginý kerek. Biraq qaı tusqa barym bekinemiz? Sony aqyldasaıyq.

Mysqylshyl Qanaı myrs etti.

— Torǵaıǵa tartamyz. Qytaıdan qashsań, ar jaǵynda Orynbor bar.

Shúrshitpen betpe-bet kep shaıqasýdy ǵana bilgen keıbir qazaq batyrlarynyń bul oqıǵany tereńirek oılaýǵa óreleri jetpeı júrgen-di. Suńǵyla Qanaı kóp adamnyń oıyn aıtyp salǵan. Osy otyrǵandardyń keıbireýi Abylaıdyń Rossıamen jaqyndasýyn jón kórmeıtin. Tipti ony aıypty sanaıtyn. Bular qalaı dese olaı desin, Abylaıdyń kóz aldynan jaqynda ǵana bolyp ótken jońǵarlardyń qandy qaıǵyly hali ketpeıtin. Átteń ne kerek, jańa áıel patsha óziniń ımperıasynda ne bolyp jatqanyn áli uǵa qoıǵan joq. Sonyń saldarynan Abylaı da shúrshittiń sazaıyn tartqyza almaı otyr.

— Já, jeter! — dedi ol aqyrǵy kesimin aıtyp, — qazaq eliniń taǵdyryn kókparǵa salatyn zaman emes. Kókshe teńizge deıin sheginemiz. Odan ári barmaımyz. Al shegingen áskerge qalqan bop, áz jigitterimen bir batyr qalsyn!

Abylaıdan batyrlar uıǵarymynsyz úzildi-kesildi jarlyq estip kórmegen qolbasshylar ne derlerin bilmeı, abyrjyp qaldy. Eshkimnen aqyl suramaı, bulaı buıyra sóıleýi onyń el tizginin óz qolyna birjola alǵanyn ańǵartqandaı edi. Mundaı qylyq tek Úlken Orda hanyna ǵana laıyqty bolatyn. Batyrlar osylaı abyrjyp otyrǵanda, Batyr Baıan:

— Ásker sońynda qalýǵa men barmyn! — dedi.

Abylaı ornynan túregeldi.

— Onda sóz osymen bitti. Jaryqtyq aq býra qalaı shógip jatyr eken, endi sopy kórelik...

Aquryq shetinde jaıylyp júrgen aq býra kele jatqan kisilerdi kórip, beri bettedi. Abylaı «býrashym, býrashym» dep edi, bir tizerleı baryp, Kókshe teńizge qaraı basyn bere shóge bastady...

... Eki jaqtyń negizgi kúshi túgil qatynaspaǵanmen, búgin taǵy qyrǵyn urys boldy. Tek ymyrt jabyla, Abylaıdyń buıryǵy boıynsha, qazaqtyń qalyń qoly keıin shegindi. Betterin İleniń tómengi saǵasyna burǵan qalyń áskerdi art jaǵynan qorǵap, óziniń tańdaýly myń atty qolymen Batyr Baıan qaldy. Bular bos jatqan jurttyń ár jerinen ot jaǵyp, áskerdiń shegingenin jaýǵa sezdirmeý úshin aldamshy kórinis jasaýǵa kiristi...

Negizgi qol Balqashqa qaraı on bes shaqyrymdaı ótkende ǵana, jigitter arasynda kúńkil shyǵa bastady.

— Sirá, biz sheginip bara jatqan tárizdimiz ǵoı.

— Tún ishinde osynshama jedel júrgenimizge qaraǵanda, sheginý bylaı tursyn, qashyp bara jatpasaq netsin.

— Qashsaq, qashyp bara jatqan da bolarmyz. Olar tym kóp qoı.

— Kóp dep jońǵardan qash, qytaıdan qash... Ábden sý júrek bop óletin boldyq qoı tipti.

— Úndeme, shyraǵym. Biz shegingenmen, shúrshittiń qolynda qalǵan el ereýil shyǵaryp jatyr desedi...

— Ony Abylaı bile me eken? Qashqar, Quljadaǵy uıǵyr men qazaqtar bas kóteripti...

— Buny saǵan kim aıtty?

— Jurttyń bári aıtyp júr ǵoı...

— Bári deısiń be?.. Iá, solaı shyǵar. Jurtqa ne betimizben qaraımyz. Qytaıdan qorqyp qashtyq deımiz be?

— Shyraǵym, bizdiń taǵdyrymyz qazir batyrlardyń qolynda. Al batyrlardyń taǵdyry Abylaıdyń qolynda. Sheginsek so kisiniń aqylymen sheginip bara jatqan bolarmyz.

— Sheginýge qansha aqyl kerek? — dedi, qabaǵy qatýly, búgingi urysta jalǵyz aǵasy oqqa ushqan jas jigit. — Abylaı aqyldy bolsa jaýdy jeńýdiń jolyn tappaı ma?.. Qashý qatynnyń da qolynan keledi.

Aldyńǵy jaqta kele jatqan Tátiqara jyraý burylyp keıin qarady. Aı jańa týyp, jer-dúnıe sál aqshyl tartqan. Jigittiń qatyńqy qabaǵynan óte kúıinishti ekenin uqty.

— Aýyl ıti ortaǵa alsa, kókjal qasqyr da qashyp qutylýǵa tyrysady, — dedi ol jigitti jubatyp. — Asyqpa, ıtter andyzdap sońynan túskende ǵana, kókjal qasqyr birtindep qurtady...

Jigit jaýap qaıyrǵan joq. Endi biraz júrgennen keıin qalyń qol İleniń bir jalpaq óńirine kelip attan tústi. Ásker keshki asyn iship, azyraq kóz shyrymyn alsyn dep buıyrdy Abylaı. Zamatta qostar tigilip, ár jerde qazandar kóterile bastady. Biraq jaýyngerlerdiń túrinde reń joq. Qashqandaryna qorlanǵandaı moıyndaryna sý ketip, ıyqtary salbyrap, ár jerde top-top bop jınalyp, kúbir-kúbir sóılesedi. Abylaıdan ruqsat alyp, Tátiqara men Kótesh jyraý osy júdegen toptardyń arasyna baryp, kóńilderin kótermek boldy.

Qazaqtyń shyrqaı salǵan án shyqqan jerge zamatta jınalatyn ádeti. Bir oshaqtyń janynda otyryp Tátiqara «alty qyrdyń astynan estiletin» kúshti daýsymen bir aıqaılap ap, termeni jeldirte jónelgende, er jerde shoǵyrlanyp astyń pisýin kútip júrgen jigitter, lezde sol mańǵa jınala qaldy. Jyraý osy urysta kózge túsken jigitterdiń erligin aıtyp, jurttyń jabyqqan kóńilin kóterip-aq tastady. Endi kóp arasynan:

— Ýá pále! Jigit bolsań Malaısarydaı bol!

— Iapyraı, Qarakesek Qapan qandaı mergen edi!

— Ýa, Bógenbaı batyrǵa kim jetsin! Alty alashtyń aıdary ǵoı!

— Oıpyrmaı, shúrshitti qyramyz dep júrip, kóp qyzyqty kórmeı qalyppyz ǵoı, Táte-eke, álgi jýan qytaı sypaıynyń qalaı qashqanyn qaıtadan aıtyp berińizshi!

Tátiqara jyraý eki kózi ottaı jaınap, termege qaıta basty.

Jýan qarny irkildep,

Qytaı qashyp keledi.

Ázireıildeı zirkildep,

Jabaı qýyp beredi.

O zaman da bu zaman

Mundaı qyzyq kim kórgen

San báıgede júlde alǵan

Shabysy soqqan jelmen teń,

Aty shýly Kertóbel,

Qaldy keıin jete almaı,

Jýan qursaq, maı basqan

Sypaı ketti qutylyp,

Qashqan kezde, jigitter,

Bul shúrshitten kim asqan!

Osynyń aldynda ǵana ıinderi túsip, salbyrap otyrǵan jurt máz-meıram bop, dýyldasyp qaldy.

— O, eriń-aı!

— Shirkinniń janynyń táttisin qarashy, Kertóbelge de jetkizbeı ketken.

Oshaq basy dý-dý kúlki...

... Birazdan keıin jigitter astaryna toqymyn, bastaryna erin jastanyp, tátti uıqynyń qushaǵyna endi. Budan myń jyl, eki myń jyl, úsh myń jyl buryn da ata-babalary dál osylaı uıyqtaǵan. Ejelden kele jatqan osy kóne halyqtyń etin jep, súıegin murnynan shyǵaryp tastamaq bop, qytaı aıdahary qazaq dalasyna dál osylaı san ret kirmek bolǵan. Biraq árqashan da basqynshy jaýdyń kúrek tisi byt-shyt bop synyp, mańdaılary tasqa soǵylyp, Jońǵar qaqpasynyń tar shatqalynan ázer ótip, talaı ret keıin shegingen... Jyraýlar búgin ata-babalarynyń sol erligin jas urpaqqa jyr ǵyp tolǵady. Jyraý sózderi mılaryna qonǵan jigitterdiń túsine aıdaharlar kirip, keıbireýleri shoshyp oıanyp, aldaspandaryna jabysty...

Olar tań saz bere, álemdi titirete kún kúrkirep, shelektep jaýǵan jańbyrdan oıandy. Abylaı bar qolyn tez atqa qondyryp, quıyp turǵan qalyń jaýynǵa qaramaı, jolǵa shyqty.

Kún shyǵa jańbyr basylysymen qosyn býyrqana aq kóbik atyp, doldana tasyǵan ózenge kep tireldi. Tasyǵan ózenniń túri adam shoshyrlyq, judyryqtaı tastardy shyr kóbelek aınaldyryp qaqpaqylsha qaǵady. Aldarynda ótkel bermes doly ózen, arttarynda qytaıdyń qalyń áskeri, jurt daǵdaryp qaldy. Osy kezde myń jaýyngerimen Batyr Baıan kep qosyldy. Qazaq jigitteri tań ata qytaı shebine tıipti. Bulardyń az ekenin bilip qalǵan Chjao Hoıdyń atty áskeri qarsy shaýypty. Áıteýir jer jaǵdaıyn jaqsy biletin qazaq jigitteri, jubyn jazbaı urysa sheginip, qutylyp ketipti. Qytaı qýǵynshylary sońdaryna túsip, tek qalyń jaýyn bastalǵan soń ǵana keıin qaıtqan kórinedi, Sóıtip qazaqtardyń qashqany qytaılarǵa málim bop qapty. Bulardy qytaıdyń kóp áskeri qaıtadan qýýy múmkin. Qaýip ár saǵat saıyn kúsheıe berdi. Onyń ústine tasyǵan ózen qaıtatyn emes, arnasynan asyp, burynǵysynan da beter qutyryna bastady. Jurt bul arany «Kúrkireýik» dep beker atamaǵan eken, aq kóbik atqan tolqyndary gúrildeı ókirip, adamnyń qaradaı záre-qutyn alady. Qalyń qol doly ózen men jaý áskeriniń arasynda qalyp, qatty qysyldy. Mine osy kezde Tátiqara alǵa qaraı sýyryla shyǵyp, dombyrasyn bezektete, sańqyldap qoıa berdi.

Qamystyń basy maıda, túbi saıda,

Jánibek Shaqshaq uly bolat naıza.

Aldyńnan sý, artyńnan jaý qysqanda,

Er jigittiń erligi osyndaıda!

Bókeıdi aıt Saǵyr menen Dýlattaǵy,

Derbisáli, Mańdaıdy aıt Qypshaqtaǵy,

Ózge batyr qaıtsa da bir qaıtpaıtyn.

Sary menen Baıandy aıt Ýaqtaǵy.

Aǵashta bıikti aıtsań qaraǵaıdy aıt,

Jigittik, erlikti aıtsań Bógenbaıdy aıt,

Naızasynyń ushyna jaý mingizgen Emenaly

Kereıde er Jabaıdy aıt! —

dep batyrlardyń arýaǵyn qozǵap, ózenge túsińder dep uran tastady.

Qoıandy qamys, erdi namys óltirgen. Aty atalǵan batyrlar tasyp jatqan ózenge túsýge yńǵaılana bastady. Bárinen buryn, ústindegi aýyr kıimin de sheshpesten, doly aǵysqa birinshi bop Batyr Baıan qoıyp ketti. Abylaı oǵan qarap turyp: Batyr Baıannyń keshe shegingen áskerge qalqan bop ózi suranyp qalýynan, búgin tasyp jatqan ózenge jurttan buryn túsýinen, aıaýly batyrdy aıdap salyp júrgen — jalǵyz inisi Noıannan aırylyp, áli jazylmaǵan qasireti ekenin uqty.

Batyr Baıanmen ilese aty atalǵan batyrlar sýǵa túse bastady. Olarǵa ózge jigitter de qosyldy. Sóıtip qalyń qol aman-esen ózennen ótti. Bular bergi betke shyǵyp, ústerindegi kıimderin keptirip jatqan kezde, Kúrkireýiktiń arǵy betinde Chjao Hoıdyń atty áskeriniń barlaýshylary da kórinip qaldy.

— Ózenniń bergi betine birde-bir shúrshit shyǵýshy bolmasyn! — dep Abylaı taǵy da Batyr Baıannyń myń jigitin tastap, ózi qalyń qolmen alǵa qaraı júrip ketti.

Biraq, bulardyń sońynan sol kúni de, kelesi kúni de eshkim qýyp kelmedi. Arǵy betke jiberilgen barlaýshylar: bu jaqta shaǵyn qolmen qalqan qalypty. Al qytaıdyń basqa bar áskeri ózderi jaqynda ǵana basyp alǵan jańa ólke — Shyńjanǵa qaıtypty degen habar ákeldi. Chjao Hoı áskeri beri qaraı ótisimenen Shyńjandaǵy qazaq, uıǵyr qaıtadan bas kótergen. Qazaq qoldaryn qýmaq túgil, «baıtal túgil bas qaıǵynyń» kóbine ushyrap, kóterilisti basý úshin, Chjao Hoı áskeri keıin shegingen. Atty ásker qolbasshysymen arazdasyp qalǵan general Fý De de el talaýdaǵy oljadan qur qalmaımyn dep Chjao Hoı áskeriniń sońynan ketken. Sóıtip qazaq dalasy bu joly da qytaı basqynshylarynyń qaharynan aman qutyldy.

Bir jetiden beri jaýyn kútip tynyǵyp qalǵan Batyr Baıan jasaǵy endi bir kúni túnde Kúrkireýikten ótip, qytaı shebine qaraı bettedi.

Batyr Baıan erteńine-aq, qas qaraıa ózderiniń osydan on kún buryn tastap ketken bekinisteriniń tusyna kep jetti. Myń jigitin tómengi qoınaýyndaǵy adyr, asýlardyń arasyna tastap, ózi eki serigimen bıikteý bir tóbeniń basyna shyǵyp, arǵy jaqtaǵy oıpatta jatqan qytaı jaýyngerleriniń qostaryna kóz jiberedi.

Ymyrt jańa ǵana túsken, áskerler keshki asyn daıyndap jatsa kerek. Búkil alqap boıy byjynaǵan ot.... Sanap kórip edi, myńǵa taıaı berip jańylysyp ketti. «Ár oshaqtyń janynda jeti-segiz adamnan bolǵan kúnniń ózinde de mynaý oıpatta keminde on myńnan astam qytaı jaýyngerleri bar-aý. Al biz bolsaq — myńǵa ázer jetemiz» dedi ol ishinen. Sóıtti de bir táýekelge bel býdy «oılamaǵan jerden tıgen qoldyń biri júzge tatıdy, oǵan tynysh jatqan elin shapqan qytaı basqynshylaryna degen qazaq jaýyngerleriniń júregindegi ashý-kegin qos! Táýekel!»

Batyr Baıan sol kúni tún ortasy aýa, qytaı áskerleri tegis uıqyǵa ketken kezde jaýyn shappaq boldy. Biraq kúzetshiler otyrǵan bekinis-shepti oralyp ótip, uıqyda jatqan jaýyngerlerdiń arǵy túkpirinen tıýdi durys kórdi. Sonda ǵana bulardyń kúlin kókke ushyrýǵa bolady. Batyr Baıan oz oıyn jigitterine jetkizdi.

— Sizdiń bul áreketińizdi Abylaı qostar ma eken? — dedi áldekim Batyr Baıannyń tý syrtynan.

Biraq Batyr Baıan óz sheshimin ózgertken joq. Tún kózge túrtse kórinbeıtin tym qarańǵy edi. Tógiletin qandy jasyrǵysy kelgendeı túksıe túnergen. Qytaı shebine jiberilgen barlaýshylar jaý qostarynyń ber jaǵynda tereń saı bar ekenin aıtyp keldi.

Batyr Baıan dereý qozǵalýǵa ámir berdi, saıdan ótkenshe ún shyǵarmaýǵa buıyrdy. İle jaǵasynyń jıdeli, torańǵyl toǵaıyn jaǵalaı otyryp, qazaq jigitteri saıdyń arǵy betine shyǵyp, qaıtadan sap qurdy. Aldarynda bir shaqyrymdaı jerde jaý jatyr...

— Ýa, arýaq! Aqjol ata! — dep Batyr Baıan tyqyrshyp turǵan Tulparkógine birinshi bop qamshy basty.

— Abylaı!

— Qaraqoja!

— Qabanbaı!

Urandasqan myń jigit uıyqtap jatqan jaý ústinen jóńkilip kelin qaldy. Ekpinderi qaýǵa túsken órtteı jan shydatar emes. Túnde shapqan jaý qandaı qorqynyshty, ústerine qazaq jigitteri, jetip kelgende, qytaı sypaılary ne isterin bilmeı, qostarynan shyǵa, betteri aýǵan jaqqa qashty. Kóbi qara basyp qarsylyq kórsetpeı, jan saýǵalap júrgenderinde soıylǵa jyǵyldy, naızaǵa ilindi. Búkil dala qytaı, manchjýr áskeriniń aıqaı-uıqaıyna toldy.

Jer tartyp alamyz dep kelgen qytaıdyń kop jaýyngerleri osy jat jerde qaza tapty. Ólip bara jatqandarynda ǵana, sorlylardyń kóz aldarynda sonaý týǵan ólkeleriniń kók ormany, móldir aspany, aqyryn tolyqsyp aqqan mol sýly surǵylt ózenderi elestedi... Kóbi «áttegen-aı, beker kelgen ekenbiz, sol týǵan jerde nege ólmedim» dep ókindi... Biraq kók naızanyń menen erip kelgen ajal eshqaısysyn músirkegen joq, tas qushaǵyna ala berdi...

Bul aıqasta bir myńǵa taıaý kisi qaza tapty. Qytaı qolbasshylary áskerin tártipke keltirip, qarsy turyp úlgirgenshe, qazaq jigitteri kózden ǵaıyp boldy. Bularǵa tıgen jyn emes, adam ekenin qytaı sypaılarymen qatarlasa jatqan qazaq jigitteriniń ólikteri ǵana anyqtady...

Kóp keshikpeı bozaryp tań da atty. Jaý qostarynan úsh shaqyrymdaı búıirdegi qamysty toǵaı arasyna kirip úlgirgen Batyr Baıan jasaǵy shyǵyndaryn eseptep edi, qolǵa túskeni, jaralanǵany, qaza bolǵany bar, úsh júzdeı jaýynger joq bop shyqty. Batyr Baıannyń túsi qashyp ketti. Endi İle ózeniniń arǵy betine shyǵyp, keıin qaıtpaqshy bop turǵan qolǵa, kenet ol:

— Jaý qolyna serikterimizdi tastap ketkenimiz bolmas. Ólse óligin, ólmese jaralysyn alyp shyǵýymyz kerek! — dedi yzaly júzi sup-sur bop, — qytaı qostaryn qaıtadan shabamyz!..

Jurt úndemedi. Tek bir kartań jaýynger:

Osy shabýyldy bizge qısań qaıtedi, Batyr Baıan, — dedi, — bir táýlik boıy astymyzdaǵy attarymyz da tynym alǵan joq. Jáne ózimiz de álsireıik degendeımiz be, qalaı...

— Sonda shynymen-aq serikterińdi jaý qolyna tastap ketpeksińder me?

— Tiri qalǵanyn qudaıǵa tapsyraıyq, al ólgenine járdem berý tek alla-taǵalanyń ǵana qolynan keledi...

Taǵy bir-eki jaýynger kúńkildedi.

— Qurylǵan qaqpanǵa ózimiz baryp túspekpiz be?

— Keshirer bizdi, shirkin bozdaqtar...

Kóp ishinen qara qasqa júırik mingen qara sur jigit sýyrylyp alǵa shyǵa berdi. Bul Tátiqara jyraý eń alǵash sheginip kele jatqandarynda «Kúıigińniń kegi qaıtar kún týar» dep jubatqan jaýynger edi.

— Jigitter, ólsek biz ólgenderden artyqpyz ba? Serikterimizdi tastap ketý jón emes. Basta, Batyr Baıan. Men erdim sońyńnan!

— Anadan ul bop týǵan jalǵyz sensiń be, men de erdim!

— Men de!

— Táýekel, taǵy bir shabalyq!

— Iá, sóıtken jon... Aty qurǵyr...

— Meniń atym da osy shabýylǵa jarasa ıgi edi...

— Já, boldy! — dedi Batyr Baıan. — Attaryń jaraıtyndaryń beri shyq. Jaramaıtyndaryń osy arada qalyńdar.

Jurttyń bári Batyr Baıan turǵan jerge qaraı shyqty.

— Báse, meniń qyrandarym osylaı bolsa kerek-ti!..

— Ýa, Batyr Baıan, seniń bul áreketińe Abylaı sultan qalaı qarar eken? — dedi taǵy baǵanaǵy daýys.

Batyr Baıan taǵy jaýap bermedi. Atyn tebinip qap alǵa túse berdi.

Jasaq qytaı qostaryna bir shaqyrymdaı jer qalǵansha, quraqty, tobylǵyly oıpatpen aıańdaı júrip keldi de, tizgindi qoıa berdi. Jer betin uran basyp ketti.

— Aqjol!

— Abylaı!

— Qaraqoja!

— Bóribaı!

— Saptyaıaq!

Batyr Baıan men jańaǵy qarasur, jaýynger ózine qarsy umtylǵan qytaı sypaılaryn jaıpaı urysa bastaǵan kezde, attary boldyrýǵa aınalǵan, eń sońǵy jaýyngerleri de jetti. Bul joly qytaı sypaılary bilte myltyqtarymen qazaq jigitterin kózdep atyp, orasan qarsylyq kórsetti.

Dúnıe júzi álem-tapyryq urysqa aınaldy. Qytaılar da qapy qalmady, qazaqtar da aıanǵan joq. Keskilesken et, josylyp aqqan qan, ata jaýyna qarsy óshige umtylǵan erler, aldyńǵy eki aıaqtaryn kókke kótere, naızaǵa keýdesin tosqan ker tóbel, maqpal qara, qulagerler...

Urys kún kóterilgenshe sozyldy. Eki kózi ottaı janǵan Batyr Baıan jan-jaqtaryn tutasa qorshaǵan qytaı qylyshtarynan qazaq jigitteriniń ekshelip qalǵanyn ańǵardy. Kóptiń aty kóp, kúsh teń túspegen edi. Biraq qyzyl qanǵa batyp jer qushyp jatqan qytaı jaýyngerleri de az emes. «Aıaýly qyrandarym, ólse de jastyǵyn ala óleıin degen eken! — dedi ol ishinen. — Bul aıqas jaýymyzdyń esinde máńgi qalar. Qansha óligi jatyr. Joq, biz tekke aıqaspaǵan ekenbiz. Bizdiń jerimizge shúrshitter endi aıaǵyn baıqap-baıqap basar!»

Sol-aq eken, ón boıyn bir alyp kúsh bılep, ózine qarama-qarsy kelip qalǵan, esik pen tórdeı qara at mingen qytaıdyń bir jalpaq bet sypaıyn qaıqy bel qara aldaspanmen qaq bólip tústi. Dál osy sátte qoltyǵynyń astynan up-uzyn súıir ushty kók naıza kelip qadaldy. Kók naızany qytaı sypaıy taǵy - bir yrǵaǵanda ókpe tusynan ótkendeı boldy. Batyr Baıan at ústinen syrǵyp jerge qulaı berdi...

Batyr Baıannyń qulap bara jatqanyn kórgen qara sur jigit qolyndaǵy aldaspanyn jarq etkizip kókke kóterdi de, qulashtaı sermep, aıaýly erge naıza salǵan jaýynyń basyn dopsha qaǵyp túsirdi. Sóıtti de at jalyn qushyp, arpalysyp jatqan Batyr Baıandy jerge túsirmeı kóterip alyp, jaý qorshaýynan ótpek bop atyn tebinip qaldy.

Bulardyń sońynan qazaqtyń sırep qalǵan jaýyngerleri naıza, qylyshtaryn kezeı ustap alǵa umtyldy. Mundaı áreketti kútpegen qytaı sypaılary ózderine qadalǵaly kele jatqan ajaldyń sýyq ushtarynan seskenip, joldy asha berdi. Batyr Baıannyń denesin aldyna óńgergen qara sur jigit jaý ortasyn jaryp óte shyqty. Buny kórgen ózge qazaq jigitteri de, aldaspandaryn jarqyldata sermep, jaý shebin úzip, qorshaýdan ótip úlgerdi.

...Úlken Orda hany Ábilmámbet pen Orta júzdiń sultany Abylaı qatarlasa otyr. Ábilmámbet sál joǵarylaý, Abylaı sál tómendeý. Jońǵar men qytaıǵa qarsy aıqastarda san jeńiske jetip, Abylaı búkil qazaq eline áıgili bolǵanmenen, han otyrǵan jerde ol tek sultan ǵana. Al jalpy halyq uǵymynda Ábilmámbet qansha han bolǵanmen Abylaıdan abyroıy, dańqy tómen. Abylaı halyqty basqarady. Ábilmámbet — Ordany.

Árıne, Ábilmámbet hannyń sonaý Hantaǵydan jeti kún júrip, Kókshe teńizdegi sultan ordasyna tekke kelmegenin Abylaı jaqsy biledi. El ardaqtaǵandy han da maqtaǵan. Abylaıdyń shúrshitpen soǵysyp, áskerin qyryp almaı, aman qaıtqanyn qoshamettep, uly toıǵa Ábilmámbettiń ózi kelgen. Han basymen nemere inisine alǵysyn aıtyp, batasyn bermek.

Iá, bul soǵys Abylaıdyń qastary oılaǵandaı bop bitpedi. Endi mine, aldaǵy ýaqytta qazaq eli shúrshitpen soǵysa ma, álde beıbitshilik bitimge kele me, tek Abylaı ǵana sheshetin jaǵdaı týdy. Eger shúrshitke qarsy turyp soǵysa bergeninde, bar áskerinen aırylatyn edi. Áskersiz elge kim qorǵan bola alady. Al bar jasaqtarymen Shyńjandaǵy uıǵyr men qazaqtarǵa baryp bolysyp, qytaı áskerlerimen qaıtadan aıqasýǵa dál qazir Abylaıdyń múmkindigi joq. Jat jerde júrip jaýdy jeńý qıyn. Onda bári de qazir aýyl shetindegi qaraly úıde jatqan Batyr Baıannyń kebin kıer edi. Joq, Abylaı der kezinde shegindi. Erteń «Úlken Ordaǵa» han bola qalsa, ózine kerek qalyń qolyn apattan aman saqtap qaldy. «Úlken Orda» hany? Abylaı tunjyrap ketti.

«Úlken Orda» tóńiregindegi sultan, batyr, bılerdiń oı-maqsattary Abylaıǵa alaqanynda turǵandaı aıan edi. Ózderi han bolýdan úmittenbese de, Ábilmámbet ólgen kúnde han kótersek degen adamdary áldeqashan belgilengen.

Baq kúndes jaqyndary qazir Abylaıdyń ár qadamyn ańdýda, tileıtinderi — súrinýi. Rossıa qol astyna kirýdi jaqtaǵanynda Abylaıǵa olar qandaı aıyp taqpady! Keıbireýler buǵan qara halyqty qarsy qoımaq ta boldy. Áne, anaý bir táspi tartyp otyrǵan qarıa «eki kórshi» týraly mysal da aıtqan.

«Momyn sharýaǵa ala aıaq kórshisi kelip, tatýlyq dostyq úshin ógiz terisindeı jer ber dep surapty. «Ala ǵoı» depti momyn sharýa. Sonda álgi qý, ógiz terisinen taspa tilip, momyn kórshisiniń bar jerin qorshap alyp, «osyndaı jer maǵan aýysady» dep, momynnyń bar jerin ózine qaldyrypty. Seniń orys jandaraldaryń da álgi qýǵa uqsaıdy, — degen osy qarıa. — Eń aldymen bekinis salýǵa bolmashy jer suraıdy. Sońynan oǵan egin, baqsha salatyn jerdi ózi qosyp alady. Artynan mujyq-tóleńgitterin ákep ornalastyryp, qazaqty óz qonysynan qýady...».

Al qazir qazaq elin shúrshit kep jan alqymnan alǵanda, endi birde-bireýi «sen bizdi kápirge sattyń, handy da soǵan kóndirdiń» demeıdi. Shúrshit aıdahary jońǵardyń tarǵyl yrbyzy emes, anaǵurlym kúshti. Onymen artynda orys bekinisteri turǵanda ǵana jóndep sóılese alasyń...

Joq, Abylaıdyń qazir arqa súıeri tóre tuqymy emes. Abylaı jaǵyndaǵylar, áne, anaý halyqtan shyqqan ataqty batyrlar. Óz attaryn el-jurtyna naızasymen áıgili etken ata-babasy belgisiz jaman tymaq, jyrtyq ton buqara jurt. Tilin taba bilseń bular jetim laqtaı sońyńnan ere beredi...

Mine, tizesine tizesi tıe otyrǵan, kekse tartyp qalǵan Bógenbaı, oǵan taıaý Emenáli men Jabaı batyr, odan ári Qypshaq Derbisáli men Mańdaı, Dýlat Bókeı, Altaıdyń aqbas atany Seńgirbaı, Ýaqtan shyqqan Sary batyr... Báriniń de dańqy jer jarady. Sońdarynan ergen toptary da kóp. Eshqaısysy Abylaı bergen buıryqqa qarsy shyqqan emes.

Eger Abylaı «keıin shegin» demese, osylar shúrshitti jeńip, onyń tabanynyń astynda jatqan Shyǵys Túrkistannyń biraz elin qurtar ma edi, qaıter edi? Búkil úsh júz bolyp atqa qonýǵa ázir. Biraq Shyǵys Túrkistan eli Arqa men Syr boıyndaǵy baýyrlarynan járdem kútip otyrǵanda, Abylaı óz áskerine «keıin qaıt» dedi. Óıtkeni bolashaq «Úlken Orda» hanyna shúrshitpen qazir soǵysý tıimsiz boldy. Hanǵa tıimsiz dúnıe, búkil qazaq dalasyna tıimsiz bolyp sanalýǵa tıis.

Basyndaǵy qalpaǵyn mylqaý atyp túsirgen kúni Abylaıdyń Altynemeldegi ordasynda eki beıshara dárýishtiń bolyp shyqqanyn osy otyrǵan adamdardyń birde-biri bilgen joq, Dárýishter kúzetshiler arqyly Abylaıǵa, jalǵyz ǵana ıeroglıfy bar, kúmis teńge kórsetti. Sultan dárýishterdi ordaǵa kirgizýdi buıyrdy. Ordaǵa kirgen dárýishterdiń biri ústindegi shapanyn sheship, basyndaǵy sáldesin tartqanda, Abylaıdyń denesi muzdap ketken.

Sultan jas kezinde Qalden Serenniń qolynda tutqynda jatqanda, Tashkentke osy kóse dárýish eki ret kelgen. Tákappar, adýyndy Qalden Serenniń basyn ıip bunymen iltıpatpen sóılesip otyrǵanyn Abylaı óz kózimen kórgen. Sońynan, osy kózi irińdep ketken kóse shal uly Jońǵarıanyń quryp ketýine sebep bolǵan edi...

Aq ordadaǵy áńgime uzaqqa sozylmady, qart dárýish esegine minip, belgisiz jaqqa quryp ketisimenen, Abylaı Altynemelden Kókshe teńizge deıin sheginýge buıyrǵan. Erteńine aq býra da Kókshe teńizge qaraı shókken...

Iá, Abylaı sol kúni-aq osy joldy qalaǵan Altynemelde shúrshitti jeńý bolashaq «Úlken Orda» hanyna tıimsiz kórindi. Qytaı jaǵynan qaýip azaıdy deseń-aq osy otyrǵan tóre, bıler basqa ánge basatyny haq... Jaý shabýyly alystasa-aq bolǵany, saıasatshyl, qyzyl óńesh dilmárlar árqaısysy óz ulysyn bólip almaq bop, shart júginip sózge kirisedi. Myqtylary soıylyna da jol berýge tyrysady... Onda úsh júzdiń basyn qosyp, «Úlken Ordaǵa» baǵynǵan el bolýy adyra qalady... Al shúrshit gúrzisi qazaq eliniń basyna tónip turǵanda, Abylaı da kúshti. Mundaı jaǵdaıda «Úlken Ordaǵa» han bolýy aıdan anyq. Sonda baryp ol Altynemelge qaıta oralady... Oǵan deıin Abylaı óz kúshin joǵaltpaı, qorqaý qasqyrdaı bunyń óligin kútip otyrǵan Qoqan bıleri Erden men Nurbotaǵa jonyn kórsetip qoıyp, orys arystany men qytaı aıdaharynyń arasynda ebin taýyp júre turady. Eki jaq birdeı seni ózine tartqysy kelip tursa, táýelsizdigińdi saqtaý úshin, saǵan odan utymdy jaǵdaı joq. Rossıanyń qol astyna kirýdi ol áldeqashan sheshken. Al keı iste qytaı boǵdyhanyna da baǵynyshty ekenin moıyndaýdan endi onyń eshteńesi de ketpeıdi... Abylaıdy izdep kelgen shal budan artyqty ázirge tilegen de joq.

Joq, bul iriń kózdi kári shúrshittiń arǵy oıyn túsinbeıtin Abylaı mılaý emes. Mystan shúrshit qazaqtyń úsh júzin birdeı jońǵar qan josyǵyna ushyratpaq. Jońǵar óligine toıynǵan shúrshit aıdahary áli toǵyn basqan joq. Sonaý Hýanhe, Ianszı ózenderiniń boıynan qytaı sharýasyn aıdap ákelip, olardy Jońǵardyń typ-tıpyl bop kúıgen jurtyna ornalastyrǵannan keıin, arany qaıta ashylady. Ol taǵy jańa jemtigin izdeı bastaıdy. Sonda ol jalmaýyz aýzyn ashyp, taǵy da qazaq dalasyna qaraı jyljıdy. Sol ýaqytta qazaq eline óz dalasyna salýǵa ruqsat etken orys bekinisteri de kerek bolady.

Oǵan deıin Abylaı óz jolynan taımaıdy. Bul jol qıyn jol, biraq tıimdi jol. Túbi Abylaıdy úsh júzdiń altyn taǵyna jetkizetin jol. Kimde-kim osy ustaǵan jolyna bóget bolǵysy kelse, óz obaly ózine, ondaılardyń basyn Abylaı aldaspanmen qaǵyp túsirip otyrady. Osy úıdegi aqsúıegi bar, qara súıegi bar, eshqaısysy Abylaıdyń oılaǵan oıyna bóget bolmaýǵa tıis. Óıtpese... óıtpese bular da Batyr Baıannyń kóbine dýshar bolady. Abylaı ony jaý shebine tegin qaldyrǵan joq, óıtkeni Altynemelden bunyń nege sheginip bara jatqanyn Batyr Baıannyń túsinip qalǵany Abylaıǵa da aıan edi.

...Hannyń «Taǵanaq» keńesi bul joly ádettegi dástúrden tys, ózgeshe bastaldy. Basqa aqsaqal, bıler sóılep bolyp, Ábilmámbet han endi kezekti «maımene» qaz daýysty Qazybekke bere bergende, sózýarlyǵy joq, sabyrly Bógenbaı batyr baqandaı eki qolyn aldyna sozdy.

— Ýa, taqsyr han, — dedi ol ádettegisindeı tutyǵa sóılep — búgin úsh júzdiń betke shyǵar jaqsylary jınalyp qalǵan eken, osy keńeste meniń Abylaı sultanǵa qoıatyn bir suraǵym bar.

— Sóıle, Bógenbaı batyr!

Bógenbaı qamshysyn aldyna tastaı saldy da, endi Abylaıǵa buryldy.

— Shúrshit kógeninde qan jylap jatqan Shyǵys Túrkistandaǵy baýyrlarymyzdy qutqarýǵa biz nege attanbadyq, Abylaı sultan? Soǵan jaýap bershi.

On eki qanat orda ishi tyna qaldy. Álden ýaqytta Abylaıdyń qońyr daýsy estildi.

— Shyǵys Túrkistandaǵy eldiń bas kótergenin men bilgen joqpyn! — dedi, adamnyń óńmeninen ótetin ótkir kózin jalt etkizip.

«Bul habardy eń aldymen sen estýge tıis emes pe ediń?» degendi árkim ishterinen oılasa da, batyldary baryp syrtqa shyǵara almady.

«Taǵanaq» keńesinde qazaq eli qytaımen soǵyspaıtyn bop sheshildi. Kelisim sóz júrgizgeli qytaıdyń resmı elshileri kelgenin Ábilmámbet hannyń ózi habarlady. Biraq, Ábilmámbet hannyń aıtyp otyrǵany — Abylaı sultannyń oıy ekenine de jurt shek keltirmedi. Shúrshitpen kelisim sózdiń bastalýyna qaramaı kóktem shyǵa úsh júzdiń jigitterinen úlken qol jınaý kerek degen han tujyrymy da Abylaıdan shyǵyp otyrǵany belgili edi.

— Qalyń qol shúrshitterdi de tejep otyrady, — dedi Abylaı, — Qoqan bıleriniń de táýbasyn umyttyrmaıdy. Estýimshe, Erden men Nurbota bıler Tashkent túbine kóp lashkarlaryn shoǵyrlap jatqan kórinedi... Keler jazǵa deıin biz daıyn turýymyz kerek. Et buzylsa tuz sebesiń, tuz buzylsa ne sebesiń? Jaý jaǵadan alǵanda kermek tatyp ne tabasyń? Qapylysta jınala qoıýǵa, jer shalǵaı.

Úsh júzdiń «ıgi jaqsylary» Abylaıdyń bul usynysyn ázer degende qabyldady. Óıtkeni Abylaıdyń qol astynda mundaı áskerdiń bolýy qaıda aparyp soǵatynyn olar jaqsy túsinetin edi.

...Keńes bitisimen jurt eldi-eline tarady. Eń aldymen jeri alys Kishi júzdiń sarbazdary óz mekenderine bettedi. Sodan keıin Uly júzdiń batyrlaryn, Orta júzdiń de Torǵaı, Yrǵyz, Baıanaýyl sekildi alystan kelgen jasaqtaryn qonystaryna qaıtaryp bolyp, Abylaı endi óziniń qaramaǵyndaǵy Arǵyn jigitterimen Kókshetaýǵa sapar shegýge daıyndala bastady. Bular júremiz dep atqa qonǵaly turǵanda, ordaǵa qos atty shabarman keldi. Ol Ábilmámbet hannyń aldyna kep tize búkti.

— Han ıem, Lepsi ózeniniń boıyndaǵy on myń úı Sadyr Ándıjan tóńiregindegi aǵaıyndaryna kóshpek bop jatyr!

— Nege? Qandaı sebebi bar? — dedi Abylaı daýsy qattyraq shyǵyp.

Naımanǵa jatatyn Sadyr rýy qytaı basyp alǵan burynǵy jońǵar taıpasynyń jerimen shektes turatyn. Shabarman Abylaıǵa buryldy.

— Esiń barda elińdi tap deıdi Tasbolat batyr. «Aqtaban shubyryndyda» qalmaqqa jem bolǵandaı, bul Sadyr endi qytaıǵa jem bola almaıdy deıdi.

— Lepsige jetken qytaı, Ándıjanǵa jete almaıdy dep oılaı ma eken.

— Onysyn bilmedim. Qoqan jaǵynan kisi kelipti. Senderdi qytaı qurtpasa, Arǵyn qurtady dep, Nurbota bı kisi jiberip azǵyryp jatqan kórinedi.

— Arǵyn qurtqany qalaı?

— Ábilmámbet handy da, Abylaı sultandy da Arǵyn eliniń adamdary deıdi.

— Sondaı sózge Tasbolat batyr qulaq qoıdy ma?

— Qulaq qoımasa kósher me edi? Jaıshylyqta salmaqty Abylaı kúıip ketti.

— Solaı de! Arǵyndaǵy óshin menen almaq bolsa, kórseteıin men Sadyrǵa Abylaıdyń soıylyn! — Ol esik aldynda turǵan nókerdiń bireýine, — shaqyr Bógenbaı men Syrymbetti. Qonsyn atqa qalyń qolymen! — dep buıyrdy.

Ordada baǵanadan beri úndemeı otyrǵan Buqar jyraý:

— Sabyr et, sultan, — dedi. — El kúıinse de er kúıinbes bolar. Bir jaǵy qytaıdan, qala berdi senderden qoryqqan Sadyrdy shapqanda ne tappaqsyń? Qol jiberýdiń qajeti bolmas, on jigit qosyp ber, ol qutyrǵan Naımanmen ózim baryp sóıleseıin. Kónbese amal joq, soıylyńdy sosyn qoldanarsyń.

— Jyraý durys aıtady. — dedi Ábilmámbet han. — Qoqan jerine bir shańyraqty da jiberýge bolmaıdy.

Buqar jyraý qasyna on jigit ertip, Qoqan handyǵyna kóshkeli jatqan, Lepsi ózeniniń Balqashqa quıatyn saǵasynda otyrǵan on myń úıli Sadyr rýyna júrip ketti.

Naıman taıpasynyń bir tarmaǵy Sadyr rýy «Aqtaban shubyryndydan» buryn Talas pen Arys ózenderiniń arasyndaǵy Qarataý qoınaýynda kóship júretin. Áýlıeataǵa taıaý Kelteqara aryǵy, Buryndaı ózeniniń arǵy jaǵyndaǵy Úshashy qoınaýy bulardyń kelip-ketimdi qonysy. Buryndaı ózeniniń boıynda «Sadyr-Múrde» dep atalǵan jer — bul rýdyń atalary qoıylǵan zırat edi. Syr boıynyń bir qýańshylyq jyly osy rýdyń ataqty batyry Jumart óziniń qaramaǵyndaǵy toǵyz aýlymen kóship, jaılaýǵa Arǵyn rýynyń ata meken jeri Arǵynaty taýlaryna barady. Arǵyndar buǵan ana Ulytaýdy jaılaǵan Baǵanaly týystaryńa kóshińder dep, jer bermeıdi. Kúshpen Ulytaýdyń bergi qoınaýyna qýyp salady. Ashý ústinde Jumart batyr Arǵyn jasaǵynyń batyry Aqmyrzany óltiredi. Sodan keıin Arqaǵa kóshýin qoıyp, endi Buryndaı ózeniniń boıyndaǵy Úlken tura, Kishi týra degen kishigirim taýlardy qys qystaýy etip, jaz Áýlıe etegindegi Talas ózeniniń shuraıly qoınaýyn jaılaıdy.

«Aqtaban shubyryndyda» qalmaq qolynan toǵyz balasymen Jumart batyr óledi. Qyryq myń úıdiń on bes myń shańyraǵy shubyryp, Ándıjan jerine ótip ketedi, al qalǵan on myńy Lepsi ózeniniń boıyndaǵy jońǵar Alataýynyń qoınaýyna kóshedi. Sóıtip júrgende, Jumarttyń áldeqalaı tiri qalǵan Tasbolat degen balasy er jetedi. Endi áke ornyna, munda qalǵan on myń shańyraq Sadyrǵa sol ıe bolady. Tarbaǵataıdan qytaı áskeri túsip kele jatqan degendi estise de, ol Abylaı jınaǵan qolǵa qosylmaǵan. Bir kezde ákesine Arǵynnyń jer bermegenin kek tutyp, ózin azǵyryp kelgen Erden men Nurbota bıdiń elshisiniń sózine erip, Ándıjanǵa kóshpek bolady. Bul habardy kórshiles otyrǵan — Tobyqty rýynyń shabarmany ákelgen.

Serikterimen Buqar jyraý Tasbolat batyrdyń aýlyna jetken kezde, kún besindige taıap qalyp edi. El túıelerin qomdap, úılerin jyǵyp, kóshkeli jatqan-dy. Bıtke ókpelep tonyn otqa salǵan Tasbolatqa ashýlanǵan Buqar jyraý attan túspeı, janyndaǵy serikterimen batyrdyń úıiniń syrtynan kep, kári dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp jiberip, aıqaıǵa basyp edi.

«Sadyr, qaıda barasyń,

Sarysýdy kóbelep?

Sen qashsań da men qoıman

Arǵymaǵym jebelep.

Endi aldyńnan shyǵaıyn

Qar, jańbyrdaı sebelep,

Aqmyrzamdy óltirdiń

Aq soıylmen tóbelep.

Ýa, sen tanymaı ketip barasyń?

Men Arǵyn degen aryspyn,

Azýy kere qaryspyn.

Sen buzaý terisi shónshiksiń,

Men ógiz terisi talyspyn.

Abylaı aldynda sen bitseń

Qudandaly tanyspyn.

Abylaı aldynda bitpeseń, —

Atasyn bilmes alyspyn, —

dep Buqar jyraý, kóshpe dep aqyl aıtýdyń ornyna Sadyr qolynan ólgen eriniń qunyn sózge tıek etip, jyryn yzǵarly únmen toqtatty.

Úı syrtynda kelip turǵan úsh júzge málim Buqar jyraý ekenin bilip, áli de bolsa kósherin de, kóshpesin de sheshe almaı, úıin jyqpaı otyrǵan Tasbolat syrtqa shyqty. Buqardyń qun surap kelgeni jaı syltaý ekenin árıne, bu da uqty. Jyraýdy qoltyqtap attan túsirdi, úıine alyp kirip, qoshemettep kórpe tósep, tórge otyrǵyzdy. Amandasyp bolǵannan keıin, Buqar jyraý:

— Jarqynym, bul qaı kóshý? — dedi áli de sabasyna túse almaı.

— Shúrshit kele jatyr deıdi ǵoı, — dedi Tasbolat oılana, — Qashqardan qashqandar bar...

— Shúrshit kele jatsa, Abylaı bar emes pe?

— Arǵy bettegi eldi shúrshitter typ-tıpyl ǵyp órtep jiberipti. Qudiretti bolsa Abylaı sonda qaıda qalǵan?

— Arǵy betke shyǵyp shúrshittermen soǵysýǵa áli erte... Jurt qashty dep, batyr qashpas bolar...

— Qashpalyq...Sonda ne utamyz?

— Batyr Baıan mundaı suraq bermes edi. Áne, ol halqy úshin janyn pıda etken joq pa?

Tasbolat úndemeı uzaq otyrdy. Álden ýaqytta baryp:

— Jaraıdy, endeshe, biz de kóshpeımiz, — dedi.

Onyn daýsynan óziniń jeńildenip qalǵany baıqaldy. Kim ata meken jerin tastaǵysy keledi. Onyń ústine Qoqan hanynyń qolastyna baryp, kógere qoıýyna Tasbolat kúmándi edi...

— Al bizdiń jerimizge shúrshit kele jatsa, Abylaı bizge járdem qolyn soza ma? — dedi Tasbolat Buqardan kózin almaı.

— Budan bylaı ısi qazaq Abylaıdyń týy astyna jınalýy kerek, — dedi Buqar jyraý. — Abylaı qol astyndaǵy elin qorǵaýǵa tıis. Ol qorǵamasa Bógenbaı, Jabaı, Sary-syndy batyrlar bar. Solar qorǵaıdy... Bul arada sender ázirge qazaq jeriniń barlaýshylary bolyp qala turasyńdar.

Buqar bir qonyp, erteńinde eline attandy. Tasbolat onyń sońynan uzaq qarap turdy. Jyraý sózin oıǵa saldy. «Isi qazaq Abylaı týynyń astyna jınalýy kerek» dep qaıtalady ol ishinen. Jurt Buqar jyraýdy Abylaıdyń til men kómeıi deýshi edi, sol esine tústi.

İİİ

Kókeıtesti armanyna jetken Abylaıdyń kóńili aı-jaı edi... Iá, Telikóldiń jaǵasyna jınalǵan úsh júzdiń «ıgi jaqsylary» ony «Úlken Orda» hany etip aq kıgizge kótergen. Ras, bul jıynǵa Uly júz ben Kishi júzdiń kóp rýlarynyń basty adamdary kelmeı qaldy. Kelmese, ózi bilsin! Abylaıǵa qazir onyń qandaı mańyzy bar? Búgin kelmegeni, erteń keledi. Búgin kónbegeni, erteń kónedi. Kónbegenin at quıryǵyna baılap, aq soıyldyń astyna alady.

Al qazir aıbarynan seskenip tize búkken qalyń el! «Hannyń qaharynan saqta!» dep jalbarynǵan rý basshylary...

Mine, búgin, Abylaıǵa osyndaı kiriptar bolǵannyń biri — Qońyratqa jatatyn Bojban rýy. Túrkistan ýálıetin jaılaıtyn bul rýdyń basshy adamdary jeriniń jaqyndyǵyn paıdalanyp, Qoqan bılerimen til tabysyp, Abylaı qolastynan shyqpaq bolǵan. Saqqulaqtary arqyly buny bilip qalǵan han, tal túste Bojban aýyldaryn shaýyp, basty adamdaryn tutqynǵa alǵan.

Dalbasalaǵan aýyl aqsaqaldary qaıtsek Abylaıdyń kóńilin jibitemiz dep, bar mal-múlkin aldyna ákep tartyp, qoınyna eń sulý qyzyn saldy.

Han qazir osy jas qyzben ońasha tigilgen aq ordada jatyr... Qońyrat etekti el. Uly-qyzy ólgen-tirilgenine qaramaıtyn namysqoı keledi. Sóıtse de qyz jeńgeleriniń «Hannyń kóńilin taba bilseń, elimizdiń baǵy janǵany, aǵalaryńnyń ajaldan aman qalǵany» degen sózinen shyǵa almaǵan. Jigitterdiń anda-sanda qaljyńdap, aq tósindegi tastaı qatty qos anaryna qoly tıgeni bolmasa, pák denesin áli tiri janǵa sıpatyp kórmegen jas sulý sútteı adal abyroıyn hanǵa olja etip, elin apattan, eki aǵasyn ajaldan alyp qalmaq bolǵan. Ol uıattan eki beti ottaı janyp, júregi torǵa túsken torǵaıdaı diril qaǵyp, jarylyp ketýge daıyn tursa da, hannyń yńǵaıyna kóne berdi, denesine han salmaǵy qatty batsa da, asaý minez kórsetpeýge tyrysqan.

Al bul kezde Abylaı jarlyǵyn oryndaýǵa Bojban rýynyń bas kótergen adamdaryn han nókerleri alyp kelgen. Olardyń ishinde osy qyzdyń eki aǵasy da bar. Qyz qushaǵynda lázzatqa kenelgen Abylaıdyń oıyna kenet osy eki batyrdy óltirý týraly bergen buıryǵy túsip ketti. Abylaı ezý tartty: «Joq bir qyzdyń qyzyǵy úshin, ol buıryǵyn buzbaıdy, kimde-kim buǵan qarsy tursa osylaı óledi!» Kóp keshikpeı ol, bókenniń etine toıyp alyp, maýjyrap uıqyǵa ketken jolbarystaı, tula boıyn bir raqat tynyshtyq bılep, kózi iline berdi.

Abylaıdyń qasynda quty qashyp ún-túnsiz jatqan qyz kenet:

— Han ıem, baýyrlarymnyń kúnásin keshe kórińiz... — dedi jasqa býlyǵyp.

— Kórermiz... — dedi Abylaı uıqyly-oıaý.

Qos batyrdy ólim jazasyna buıyrǵany taǵy esine tústi. «Oqasy joq... kúni erteń-aq eki aǵalarynyń meniń qolymnan ólgenin umytady. Tek han qoınynda jatqany ǵana esinde qalady».

Abylaı qaıtadan kózin jumdy. Biraq dál osy sátte:

— Attan! Attan! — degen aıqaı shyqty. Kenet qyrqany baýyrlaı shapqan attardyń dúbirleri estildi. Tynyq túndegi oqys daýystar qulaqqa qandaı qubyjyq bop jetedi, onsyz da elegizip jatqan aýyl, úrpıise tósekterinen atyp turdy. Ústerine jyrtqysh qus kelip qalǵan balapandaı, bala-shaǵa kózderin tyrnalaı ashyp, ý-shý bop jylaı bastaǵan.

Aýyl syrtynda da orda syrtynda da, anaý-mynaý jaýdan saqtap qalar qalqany bar ekenin bilse de, Abylaı da ornynan ushyp turdy. Taqa ábigeri ketip saspasa da únemi joq jerden paıda bolar soǵysqa úırengen ádetpen jyldam kıine bastady. Shańyraqtan túsken aı sáýlesine shomylyp, naǵyz bir túngi perishtedeı qolań shashy jerge túsip ne isterin bilmeı, úı ortasynda turǵan jas sulýǵa suqtana taǵy bir qarady da:

— Maǵan arnalǵan ótinishiń bolsa, kúndiz aıtarsyń, — dedi de adýyndaı basyp, kúmis sapty qylyshyn súırete aqboz úıden shyǵyp ketti.

— «Attan» salǵan kimder? Qaıdaǵy jaý? — dedi ol orda aldynda turǵan top jigitke. Kúzet bastyǵy baıaǵy Batyr Baıannyń súıegin alyp shyqqan qara sur jigit, qazir aq túse bastaǵan qoıý kelte saqalyn bir sıpady da:

— Ázir belgisiz, han ıem, — dedi sol alǵa shyǵyp, — «Attan» salǵan jigitterdi aýyl syrtyndaǵy kúzet toqtatqan tárizdi. Dáý de bolsa, myna kele jatqan solar-aq shyǵar.

Dabyrlasa sóılesken bir top jigit orda tusyna kelip te qaldy. Kúzetshiler janynda turǵan Abylaıdy kórip, uzyn sary shabarman ıilip sálem berdi.

— Aldıar taqsyr, jaman habarmen kelip turmyz, — dedi.

— Qandaı habar? Aıt!

— Orta júz ben Kishi júzdiń áskerlerin elderine qaıtaryp jibergenińizdi estip, Qoqan hany Álim atqa qonypty. Qoqan, Ándıjan, Margelan, Namangan boıyn qoıyp, Tashkent mańyndaǵy keshegi ózińizdi jaqtaǵan Shanyshqyly men Qańly taıpalary taıly-taılaǵyna deıin qalmaı, solarǵa erip keledi.

— Qansha naızasy bar?

— Alpys myńnan asar...

Telikóldiń jaǵasynda qazaq eline han saılanǵannan keıin úsh júzdiń elý myńnan astam áskerin bastap Abylaı Qoqanǵa qarsy joryqqa attanǵan. On kún jan aıaspas urystan keıin Nurbota bıdiń balasy Qoqan ámirshisi Álim hannyń áskerin kúırete jeńgen. «Aqtaban shubyryndydan» bastap, keshe ǵana Qytaı boǵdyhandarymen soǵysqan alasapyran kezderde Qoqan handyǵyna qarap ketken qazaq rýlaryn bostan etken. Osy joryqtyń nátıjesinde Syrdarıa boıyndaǵy Túrkistan, Saıram, Shymkent, taǵy basqa qalalar qaıtadan qazaqtardyń qolyna ótken. Tashkent alym-salyq tólep turýǵa májbúr bolǵan. Bunymen qatar buryn Tashkent hakimine zeket, garaj tólep turatyn Shý men Talas ózenderiniń boıyndaǵy jáne Qarataý qoınaýyndaǵy Qońyrat, Dýlat, Jalaıyr, Sýan rýlary alym-salyqtan múldem bosatylǵan. Al Tashkent pen Ándıjannyń aralyǵynda kóship júretin Uly júzdiń Shanyshqyly, Qańly rýlary kópten beri sol aralardy jaılaıtyndyqtarynan óz qonystarynda, Tashkent qushbeginiń qaramaǵynda qalǵan. Áıtkenmen, Abylaıdyń qamshysy batyp ketken bul elderdiń arasynda qazaq hanyna degen narazylyq ta basyla qoımaǵan. Sondaı narazylyqtyń birin Abylaı keshe ǵana osy arada qan-josa etip basqan.

Aqyry ózine tıimdi bitimge qoly jetken Abylaı «endi urys joq, el irgesi qonys tapty», dep áskeriniń negizgi jaýynger kúshi bolǵan Orta júz jasaǵy men Kishi júzden kelgen qoldy tegis elderine — Arqa men Jaıyqqa qaıtaryp jibergen. Abylaıdyń qasynda hannyń óz gvardıasy esepti myń qaraly tóleńgit pen Dýlat, Jalaıyr, Alban, Sýan rýlarynan quralǵan bir sanǵa jýyq áskerleri ǵana qalǵan.

«Úlken Orda» hanynyń tek óz áskerimen qalǵanyn bilgen jáne Uly júzdiń jigitteri Abylaı jaǵyna múldem shyǵa qoımas dep úmittengen Qoqannyń jas hany Álim dereý bas kótergen. Tashkentti alyp, sodan keıin Túrkistandy da ózine qaratpaq bop joryqqa shyqqan.

Jaǵataı ulysyna qaraǵan úsh júz jyldan beri Jetisý óńirine jan bastyrmaı kelgen, erligi búkil Shyǵys eline aıan Dýlat, Jalaıyr Qańly, Shanyshqyly, Alban, Bestańbaly rýlaryn da Abylaı ózimen bir bolady dep oılaǵan. Syr boıyn Qońyrat, Qypshaq, Tabyndar qandaı qorǵasa, Uly júzdiń jigitteri de óz ata meken jerin sondaı qorǵaıdy dep sengen. Al kenet Qańly men Shanyshqyly rýlarynyń qoqandyqtardyń azǵyrǵanyna ergeni, oǵan Qońyrattyń da delebesi qoza bastaǵany handy qatty renjitti.

Tashkent tóleıtin alym-salyqty Qoqan hany sol mańdaǵy Qańly men Shanyshqylynyń moınyna salǵan. Jáne Tashkent qushbegi óz tarapynan bul elderge zeket, garaj mólsherin kóbeıtken. Jurtqa osynyń bári Abylaıǵa baǵynýdyń saldary dep túsindirgen. Halyqtyń ereýilge shyǵýyna osylar sebep.

— Búlikshiler qaı tusta jınalyp jatyr?

— Shyrshyq ózeniniń bergi qabaǵynda.

Abylaı ordasyn jaqynda Badam men Arys ózeni túıisken tustaǵy Bóritas degen jerge qondyrǵan. Qazyqurttan bul ara elý, Túrkistannan júz shaqyrymdaı jerde. Munda kelgen oıy Arys boıyn mekendegen Qońyrat pen Badam ózenin jaılaǵan Shanyshqyly, Qańly rýlarymen beldese jaqyndasý edi.

— Á... áli kósh jerde eken ǵoı, — dedi han, — Tashkentten keıin olar Túrkistanǵa qaraı shyǵady ǵoı, oǵan jetkenshe, biz de etek-jeńimizdi jıyp bolarmyz. — Abylaı ýaqyt mólsherin bilý úshin aspanǵa qarady. Tań juldyzy týyp qalǵan eken. Aspandaǵy tań juldyzy, jańa ózi shyǵyp ketkende esik aldynda qalǵan ekinshi tań juldyzyn esine túsirdi. Ol buıyra sóıledi.

— Qazir Sirgeli Elshibek batyrǵa, Dýlattyń qos bórisi Bóken men Saǵyrǵa habar berińder. Bar qoldarymen osy Qazyqurttyń etegine tez jetsin. Alban menen Sýanǵa da, jaqyn jatqan Bestańbalyǵa da, bergi etektegi Jalaıyr batyrlaryna at shaptyryńdar. Bári osy Qazyqurt mańyna jınalsyn!

— Qup, bolady! — dedi bas shabarman.

— Sáskege deıin ózimizdiń jigitter de aldaspanyn qaırap, daıyn tursyn! Jylandy úsh kesse de kesirtkelik kúshi bar. Qazaq áskeriniń úsh bóliginiń bir bóligimen-aq, qudaı buıyrtsa, Qoqannyń qorqaý qasqyrynyń keńirdegin julyp alarmyz!...

Ol qaıtadan Aq Ordaǵa kirip ketti. Endi sheshingen joq. Qylyshyn bylaı qoıyp, belbeýin bosatty da, júkke súıenip, kózin jumdy. Oń jaǵyndaǵy tósekten jas sulýdyń óksigin basa almaı, býlyǵa jylaǵany estildi... Jany jaı tapqandaı, Abylaı taǵy ezý tartty.

O, taǵdyr!.. Rasynda da taǵdyr — óziniń aq býrasy shyǵar. Mine, qazirgi kıesi — ekinshi aq býra. Eń alǵashqysy qartaıyp ábden júdep bir kúni ózinen ózi múldem joq bop ketti, al mynaý ózgesi... «Han kıesi — osy aq býra» búgin tym kóńilsiz edi... Mynaý búlik soǵan kórindi me eken?

Ras, Abylaıdy qatygez, tas baýyr deıtinder kóp. Biraq osy «qatygez» Abylaıdyń tusynda eshkim de qazaq elin keıin ketti deı almaıdy. Qoqan handyǵyna jelke júnin údireıte kórsetip, aıdahar men arystannyń aýzynan ebin taýyp qutylyp, kókjal Abylaı aman-esen ómir súrip kele jatqan joq pa? Al bunyń temir tegeýrinine shydaı almaı, keı rý beti aýǵan jaǵyna qashqysy kelse — onyń da sebebi bar. Abylaıǵa bir taıpanyń kórgen zábirinen, bar qazaqty shashaý shyǵarmaı ustaý qymbat.

Altynemel aıqasynan keıin ol óziniń aǵasy Jolbarysty qytaı boǵdyhanyna jibergen. Bul kezde qytaı ámirshileriniń arasynda ózara qyrǵyn, baq talastyq kúrester qatty júrip jatyr edi. Abylaı kelissózge dál osy tus durys dep tapqan. Qytaı ımperatory Hýn Lı ózine qarsy bas kóterip, kúnde janjal shyǵaryp otyrǵan Shyńjań qazaǵy men uıǵyryna qazaq eli qosylyp ketpesin dep qaýiptenip, qazaq hanynyń elshisin syı-sıapatpen qarsy alǵan. Abylaıǵa knáz degen at berip, qundyz ishik, jibek kilem tárizdi kóptegen tartý-taralǵylaryn jibergen. Osy berilgen kóp syılyqtyń ishinde sol jylǵy qytaı kalendar da bar edi. Buny qytaı ımperatory, tek ózderiniń mádenıetiniń úlgisi retinde ǵana emes, qazaq eli budan bylaı qaraı kún, aı, jyl sanattaryn shúrshit esebimen júrgizsin dep ádeıi jibergen. Bu da basqa jurtqa óz áserin tıgizýdiń bir joly...

Eki jyl ótkennen keıin, ıaǵnı bir myń jeti júz elý segizinshi jyly Shyńjańdaǵy uıǵyr men qazaq kóterilisin qan-josa etip basqannan soń, qytaı áskeri qazaq jerine qaıtadan kirgen. Bu joly olar Tarbaǵataı taýynan tómen túsip, Kókshe teńizge deıin jetken. «Aqtaban shubyryndydaǵydaı» qytaı áskeriniń jolyndaǵy búkil qazaq aýyldary «shúrshit kele jatyr» dep taǵy bosqan. Keshegi kókoraı shalǵyn, byqyǵan maldy aýyldardyń ornyna, shegirtkesine deıin jelingen, órtengen orman, qulazyǵan qý dala qalǵan...

Abylaı shúrshitke taǵy qarsy shyqty. Aıakóz tusynda bolǵan qyrǵyn soǵysta óldim-taldym dep jınaǵan áskerimdi qyryp almaıyn dep, Qytaıdyń qurt-qumyrsqadaı qaptaǵan qolynan ol taǵy shegingen. Osy jolǵy aıqasta Malaısary batyr oqqa ushty. Sheginip kele jatqan qazaq qoly ony qazir «Malaısary taýy» dep atalatyn qumdaýyt tóbeniń basyna ákep qoıdy...

...Hýn Lı qansha qaharyn tókkenmen de, Abylaı Rossıadan qol úzbedi. Qol úzýdiń ornyna, jumsaq jastyqtardyń ústine qanjar tyrnaqty aıaqtaryn qoıyp múlgı qalǵan aıbarly arystanǵa uqsas orys bekinisterine jaqyndaı berdi. Al qazaq jerine kire bergen qytaı aıdahary, tumsyǵyn kókke kóterip, kúzdiń kelip qalǵanyn baıqap, qandaı qaýipke bara jatqanyn endi sezip, tez jıyrylyp keıin buryldy da aldyndaǵy. Tarbaǵataı taýyna qaraı qaıta órmeledi...

Qytaı aıdahary orys bekinisteri tizilip qalǵan bul ólkeden ońaı oljaǵa kenele almaıtynyn tez túsingen, Biraq sol jyly ol qaıtadan júz seksen bes myń áskerin Shyńjań shekarasyna ákep tókken. Rossıanyń buǵan qarsy shyǵar dáleliniń de, múmkindiginiń de joqtyǵyn paıdalanyp, endi ol búkil Orta Azıany jaýlap almaq boldy. Qandaı qaýip týǵanyn uqqan Hıýa, Buhar, Qoqan, Aýǵanstan ámirshileri ózara arazdyqtaryn tastap, búkil musylman qaýymy bop shúrshitke qarsy «gazaýat» soǵysyn ashýǵa uran saldy. Bul urannan musylman dinindegi Abylaı da, Kishi júzdiń hany Nuraly da bas tartýǵa tıisti emes edi. Ózi qol astyna kirgen Rossıanyń Qytaımen tatý-tátti ekenin syltaý etip, Nuraly han «gazaýat» kúresine qosylmady. «Gazaýatqa» birikpeýge Abylaı da jol tapty. Bir jaǵynan bu da Rossıa qol astynda bola turyp, onyń ruqsatynsyz Qytaımen úlken soǵysqa bara almaıtynyn eskertse, ekinshi jaǵynan óziniń shúrshit boǵdyhanymen kelisimge kelgenin aıtty. Jaqynda ǵana Abylaı otyz aq boz arǵymaqty tartý etip, Ordashy bıdi bas etip, Hýn Lıga otyz aqsaqalyn jibergen. Qytaı boǵdyhany buny «búkil qazaq eline bastyq» jáne kimde-kim Sın memleketine qastyq etse, oǵan ólim jazasyna deıin úkim qoldanýǵa qaqysy bar degen «fılın» — ýkaz bergen.

Al shynynda, Abylaıǵa ata-babasynyń dástúri boıynsha mundaı kelisimsózderdiń quny bes-aq tıyn edi. Qaǵaz betine túspegen ýádelerin qazaq handary, kóńiline jaqpasa, op-ońaı buza beretin. Abylaıdyń gazaýatqa qosylmaýyna sebep bolǵan — Orta Azıa musylmandarynyń bir qaýym bon, Aýǵan hany Ahmetti bar áskerine qolbasshy etýi edi. Qazir Ahmettiń qaramaǵynda jetpis bes myń ásker bar, eger shúrshitpen soǵys ashpaǵan kúnde, bul qalyń qol qaıda barady? Kóp jyldan beri únemi soǵysyp, ábden qaljyraǵan qazaq jasaqtary bundaı áskerge qarsy týra alar ma? Odan da... Túrkistan jerinen kóńili bar bul handardyń áskerleriniń qabyrǵalaryn syndyryp, shúrshitter uıqy-tuıqysyn shyǵarsa bizge paıda degen. Árıne, kúngeı jaǵyńnan shúrshittiń kórshi bola qalýy da qazaq eline tıimdi emes. Biraq Rossıa bekinisteri qur ǵana qazaq jerinde me, bir sheti shyǵysta, Qytaı qabyrǵasymen shektes, sonaý uly Muhıtqa deıin sozylyp jatyr ǵoı... Bul Qytaı boǵdyhany sanasatyn jaǵdaı.

Al Abylaı Shyǵys máselesin osylaı túıip qoıyp, Qyzyljarda orys tilin úırengen balasy Tuǵyldy bas etip, ózin úsh júzdiń taǵyna bekitýin ótinip Peterbýrgke, Ekinshi Ekaterına áıel-patshaǵa elshiler jibergen. Úsh júzdiń «ıgi jaqsylary» Abylaıdy aq bıeniń sútine shomyldyryp, aq kıgizge kóterip «Úlken Ordaǵa» han saılaǵanmen, áıel-patshanyń qol astyndaǵy bar qazaq eline hansyń degen ýkazy shyqpaǵan. Árıne, bar qazaq eline Abylaı han bola qalǵan kúnde, osy mezgildi kútip jeń ishine tyǵyp kelgen qandy tyrnaǵyn aq patshanyń ózine de kórsete bastaýy múmkin. Resmı túrde bekitilmeı jatyp, bar qazaq ony óziniń hany dep tanyp, sońynan erýge bar. Al bekitilgen kúnde... Joq, qatyn patsha aqymaq emes. «Eseńgiregen elge esti bastyq berýge bolmaıdy, odan da eseńgiregen elge eseńgiregen bastyq berseń — qaramaǵyńdaǵy jurt saǵan qarsy bas kótere almaıdy».

...Abylaı ádettegisindeı erte oıandy. Tań seleýlenip atyp qaldy. Qyz kóıleksheń búkshıip aıaq jaǵynda otyr. Tarqatylyp ketken qoıý qalyń shashy ıyǵyn kóme, búkil denesin jaýyp, jerde shubatylyp jatyr. Tek bop-boz bop aqsha júzi ǵana kórinedi.

— Qandaı tilegiń bar? — dedi Abylaı, óziniń qyzdarymen shamalas jas sulýǵa. — Aıt, oryndaıyn!

— Tilegim bireý-aq...

Qyz úninen renjigendik sezilmedi.

— Bir qyzdyń qushaǵynda bir taıpa eldiń taǵdyry turǵan joq, han nem... Muny men de uǵamyn. Biraq qatty daýyldy kúni tek qyran qus qana óz baǵytynan adaspaıdy. Jurttyń bári qyran emes. Alasapyran kezdegi jurtymnyń bir tabansyzdyq kórsetkenin keshirińiz!

Qyz sózi Abylaıǵa unady.

— Jaqsy. Al óz baýyrlaryńa qarsy sadaq bezegen ana eki aǵańdy qaıtemiz?

— Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń...

Abylaı ezý tartty.

— Biz olardyń «úıirin tapqanyn» qaıdan bilemiz?

— Bosatyp kórińiz. Eger sizge erse, óz aıybyn ózderi jýǵany.

— Al ermese she? — dedi Abylaı.

Qyz qýanyp ketti.

— Onda, meılińiz. Qandaı jigittiń taǵdyry bolsa da, óz eliniń taǵdyrynan qymbat emes.

Abylaı shańyraqtan kózin almaı bozaryp kele jatqan tańǵa qarap uzaq otyrdy. Iá, qol astynan qashyp ketpek bolǵan Qońyrattyń birneshe adamyn aıamaı jazalady... Al qalǵandarynyń kóńilderi endi qalaı qaraı aýady? Úısin, Jalaıyr, Dýlat, Alban, Sýan sıaqty Uly júzdiń beldi rýlary ne demek? Bular Abylaıdyń isin qosh kóre me, joq pa? Bul rýlardyń kóp jigitti qazir han jasaqtarynda. Al erteń sol jigitter qazaq eli Qoqan áskerimen betpe-bet aıqasýǵa týra kelgende Abylaıdyń qattylyǵyna ókpelep, Qoqan jaǵyna shyǵyp ketse qaıtedi?

Han qyzǵa kóz qıyǵyn taǵy bir aýdardy da lám-mım demesten, ornynan turyp, úıden ún-túnsiz shyǵyp ketti. Ol taǵy bozǵylt rendi aspanǵa qarady. «Aqqý qusty kórmegeli ne zaman!» — dedi áldenege kúıingendeı, biraq sol sátte-aq boıyn jınap aldy. Anandaı jerde turǵan kúzetshini ózine shaqyrdy.

— Shabarmandardan habar bar ma?

— Áli eshkim oralmaı jatyr.

Abylaı Qazyqurt jaqqa kóz tastady. Taý eteginde kóringen salt attylar han ordasyna qaraı kele jatyr. Kenet at dúbiri estildi. Quıyndata shapqan salt attylar aýyl syrtyna kep toqtaı qalǵanda, Abylaıdyń júzi jylyp sala berdi. Bul kelgen Qypshaq Mańdaı batyr men Kereı Janaı batyrdyń jasaqtary edi. Olar osy Qarataý mańyndaǵy ilik-shatystarynda qonaqtap júrip, elderine áli qaıta qoımaǵan-dy. «Attan!» degen aıqaıdy estisimen, Abylaı ordasyna jetken betteri...

— Buqar jyraýǵa kisi jiberdińder me? — dedi Abylaı.

Dáıekshi jaýap qaıtara almaı qaldy. Hannyń qabaǵy túıilip ketti. Bir kezde ózine tirek bolǵan jyraý men hannyń arasy kúnnen-kúnge sýıı bastaǵan. Qońyrat eline istegen rahymsyzdyǵyn kórip, Buqar jyraý ashýlanyp, keshe han aýlynan júrip ketken.

Qazyqurttyń kúnshyǵys jaǵynan taǵy bir shań kórindi. Quıǵyta shapqan shabarman atynan domalaı túsip, han aldyna tize búkti.

Aldıar, Jalaıyrdan bizge tek tórt-bes júz ǵana jigit qosylatyn túri bar...

— Qalǵandary she?

— Qoqandyqtardan qashpaq bop úılerin jyǵyp jatyr.

— Osyndaı habardy Uly júzdiń basqa rýlarynan da aldyq! — dedi dáıekshi jigit.

— Sonda qaı jaqqa qashpaq?

— Alakól tusyna.

— Shúrshittiń shoqparynyń astyna baryp tyǵylmaq pa?! — Daýsynyń qalaı qatty shyǵyp ketkenin Abylaıdyń ózi de sezbeı qaldy.

Biraq, tús aýa, shabarmandardyń aıtqanyndaı haliniń taqa jaman emes ekeni anyqtaldy. Abylaıǵa qansha narazy bolǵanmenen shúrshit pen Qoqan ozbyrlyǵy túbi qatty tıetinine shek keltirmegen Uly júzdiń kóp rýlary kóp keshikpeı ózderiniń jigitterin Abylaıdyń aq týynyń astyna tegis ákelmek degen habar estildi. Budan keıin, ile-shala Bákeı men Sadyr batyr bastaǵan Dýlattyń qalyń qoly kele jatyr degen sóz de aýyl shetinde dúńk ete qaldy. Al Syrǵaly Elshibek batyrdyń der kezinde jetýine Abylaıdyń ózi de kúmándanbaǵan...

— Kúnákár Bojban rýynan jazalanbaǵan qansha adam qaldy, — dep surady Abylaı kári qylysh jasaǵynyń bastyǵynan.

— Aldıar, ózińiz ólimge buıyrǵan kóterilis basshylarynyń beseýin ǵana at quıryǵyna baılap úlgirdik... Qalǵany qol-aıaǵy baılaýly otyr...

— Bosatyp jiberińder tirilerin!..

Tutqynnan bosanǵan Bojban jigitteri arqan batqan bilekterin sıpaı, zamatta úıdi-úıine taraı bastady.

— Ádiletti úkimińnen aınalaıyn-aı, qudiretti han ıemiz! — dep anandaı jerde turǵan Bojban aqsaqaldary, mańyraǵan qoıdaı, shýlasa batalaryn berdi.

«Bes adamyn at quıryǵyna baılaǵanymdy kórgen soń bular maǵan batalaryn berip jatyr, — dedi Abylaı ishinen, — jazalamaı bárin birdeı keshe bosatyp jibergenimde, búgin bul alǵys bolmas edi!».

Kenet Abylaı «Janybek! Qanybek!» degen sybyrlaı shyqqan ún estidi. Burylyp edi, ketip bara jatqan jigitterdiń ishinen óziniń eki aǵasyn shaqyryp turǵan Qońyrat arýyn kórdi Eki aǵasy qyzdyń janyna keldi. Áldeneni surady. Sodan keıin ekeýi úılerine qaraı júgire jóneldi.

«Osy ekeýin beker bosattym-aý», — dep oılady Abylaı taǵy da, biraq sol sátte-aq olardy esinen shyǵardy. Tek bir jeti ótkennen keıin ǵana, bireýge istegen jamandyqtyń joıylmaıtynyna, qandy kektiń báribir júrek túbinde saqtalatynyna kózi jetti.

Abylaıdyń gazaýat uranyna qosylmaǵanyn paıdalanyp, Qoqan ámirshileri ony birjolata qurtpaq edi. Olar búkil musylman qaýymyna: «kimde-kim Abylaıǵa járdem berýdi oılasa, ony alla taǵalanyń qarǵysy atsyn» dep jar saldy. Biraq dinı dástúrge onsha berik emes qazaq dalasy buǵan mán bergen joq, óıtkeni bul ejelden kele jatqan óziniń ádet-ǵurpy bar el. Dindi qorǵaýdan kóri, jerin qorǵaý ata-babadan qalǵan mıras. Osy dala zańyna salyp, Samarqant, Hıýa, Buhar, Qoqandardyń myń san mınaretterinen qazaq hanyna «laǵnat» aıtyp jatqandaryna qaramaı, Uly júzdiń kóp rýlarynyń jigitteri Abylaıdyń aq týynyń astyna jınaldy.

— Áı, Turymtaı shabarman! — dedi Abylaı daýysyn kóterip.

Shabarmandardyń ishindegi eń pysyq, jarqyn júzdi bala jigit hannyń janyna jetip keldi.

— Ne aıtasyz, aldıar?

— Jalaıyr aýyldaryna qaıtadan shap. Tezirek jetsin de. Eger der kezderinde kelmese, Qoqan urysynan keıin, Qoqanǵa týǵan kep, Jalaıyr bıleriniń de basyna týyp júrmesin! Sony eskert!

— Al eger jaýap qaıyrmasa she?

— Má, meniń qamshym... Jaýap qaıyrmaıtyn bolsa aldaryna tasta da, óziń keıin shap!

Shabarman úıden ata jóneldi.

Keń dala soıyl ustaǵan salt attylarǵa tola bastady. Qazyqurt taýynyń basynan keminde on shaqyrymdaı jer ap-aıqyn kórinedi. Abylaı álsin-álsin batys jaqqa kóz tastap qoıady. Bireýdi sabyrsyzdana kútkendeı. Hannyń nege osynsha typyrshyp turǵany janyndaǵy serikterine de aıan. Han Buqar jyraýdyń kelýin kútken edi. Bul kúnde ábden qartaıǵan Buqar jyraý buryndy-sońdy qazaq kórmegen qyzyq adam edi. Ótkir tili, alǵyr oıy úshin, onyń ıyǵyna talaı ret maýyty shapandar jabylǵan. Biraq jyraý olardy janyndaǵy serikterine tartyp, ózi kónetoz shıdem shekpenimen qalatyn. Al qys bolsa kıeri — túıe jún qalyń kúpi, tozyǵy jetip qalǵan qarsaq tymaq. Keıde joryqqa minetin aty da bolmaı qalady. Sóıtse de, Buqar jyraý kelip túsken aýyl qyzyq-dýmanǵa batatyn. Úlkeni men kishisi tik turyp kútetin.

Osy kári búrkitteı tuǵyrda otyryp qalǵan qart jyraý han kemshiligin jurt kózinshe batyra aıtqanmenen, Abylaıdyń negizgi isterin qoldaıtyn, ony jurtqa jetkizetin jarshysy bolatyn! Biraq, sońǵy jyldary áıgili jyraý Abylaıdyń qatygezdik, jan shoshyrlyq kóp isinen kóńili qalyp, han qıanatyn ashyq aıta bastaǵan. Burynǵydaı emes, han ordasyna da sırek kórinýge aınalǵan. Jyraýdyń bul qylyqtary Abylaıdyń kóńilin bóle berýshi edi. Buqar kedeı bolǵanmenen, sol kedeı qalyń buqaraǵa jumsaıtyn quraly ekenin han jaqsy túsinetin. Al han qansha aıbarly, qaharly kóringenmen sol kedeılersiz, «ımpramsyz» oılaǵan isiniń birde-birin oryndaı almaıtyny taǵy oǵan málim.

Bir kezde osy bilgir jyraý Abylaıdy Rossıamen qol ustaspaqshysyń dep aıyptaǵan. Sońynan, búl odaqtasý — qazaq dalasyn shúrshitten aman alyp qalýǵa kerek ekenine kózi jetip, Abylaıǵa burynǵysynan da jaqyndaı túsken. Endi ony búkil qazaq eliniń basyn qosa alar birden-bir hany sanaǵan. Biraq, oılaǵan maqsatyna jetý úshin qandaı qatygezdikke de bolsa daıyn hannyń keıbir qylyǵy keıingi kezde Buqardy shoshytyp, Abylaıdan irgesin aýlaq sala bastap edi. Keshe ǵana Abylaı burynǵylarynan da soraqy, jan shoshyrlyq qylmys istedi. Hanǵa baǵynǵysy kelmegen Qońyrattyń bes basty adamyn at quıryǵyna baılatyp, aıýandyqpen óltirdi. Bul qylmysty han aýyldan aýlaq jerde jasyryn istetkenmen, jyraý bilip qalǵan. Ashýly jyraýdy áli de bolsa óz ordasyna ustamaq bop, Abylaı onyń aldyna óz jylqysynan aıdatyp ákep ataqty boz aıǵyrdyń úıirinen bir júırigin syıǵa tartqan. Múmkin, sol syılyǵy teris ketpegen bolar, minekı, únine úsh júzdiń balasy tegis qulaq salǵan Buqar jyraý qasynda bir top adamy bar, han ordasyna qaraı kele jatyr...

Biraq qyraǵy kóz Abylaı, Buqar jyraýdyń astynda óziniń báz-baıaǵy topaı torysy ekenin anadaıdan-aq kórdi. Bul han tartýyna ılikpeýdiń belgisi edi. Ádette jyraý aýyldyń tý syrtynan dombyrasyn tartyp, el kóńilin kóteretin kop tolǵaýynyń birin aıta kelýshi edi. Bu joly onyń biri de joq. Taıaý kep, daıashy jigitterdiń kómegimen attan tústi de jaqyndaı berip hanǵa basyn ıdi.

— Arsyń ba, Abylaı han!

— Barsyń ba, jyraýym. Jolyńyz oń bolsyn!

— Búkil dala jylaǵan jurttyń kóz jasymenen saz balshyqqa aınalypty... At tuıaǵyn ázer alyp keldi, aldıar!

— Hanǵa qarsy shyqqan búlikshiler óz jazasyn alýǵa tıis.

— Búıte berseń, kóp keshikpeı, saǵan búkil qazaq dalasy qarsy bolyp kóriner, han ıem...

Meniń ornymda óziń bolsań ne ister ediń, áýlıem?!

Ata meken jerinen sý shyǵyp pa bul jurttyń? Eń bolmasa sony suramaısyń ba, aldıar? Shetinegen handyqty qan tógýmen jelimdeı almaısyń, Abylaı.

— Astyńdaǵy atyń júrdek bolsa, qamshylaýdyń qajeti bolmas edi... Toz-tozy shyqqan tobyrdyń basyn qosa almaı-aq ótetin shyǵarmyz bul dúnıeden!

— Handa qyryq kisiniń aqyly bolmaýshy ma edi?

— Bul jurt ázázildiń tiline erip, jat elge Kóshpekshi... Arýanadaı azynap, apshymdy qýyra bergenshe, aqylyń bolsa aıtsańshy, jyraýym.

On eki qanat aq ordada keshke taman han keńesi bastaldy. Bul shaqqa deıin jaǵdaı ábden anyqtalǵan-dy. Jan-jaqqa jiberilgen barlaýshylar tegis oralǵan. Qoqan hany qytaı boǵdyhanyna elshi jiberip, áskeriniń negizgi bólegin qazaq dalasyna qaraı attandyrǵany belgili boldy. Árıne, muny Qoqannyń jas hany shúrshitterdiń aqylynsyz istemegeni de málim edi.

Qoqan áskeri qazaq jasaqtarynan anaǵurlym kóp. Biraq sapa jaǵynan Abylaıdyń atty sarbazdarynan kósh tómen. Onyń ústine bulardyń ishinde óz baýyrlaryna qarsy soǵysqysy kelmeıtin qazaq jaýyngerleri de bar.

Han keńesi Bókeı, Saǵyr, Jabaı basqarǵan Uly júzdiń qoldary Qoqan áskerin Badam men Arys ózenderiniń boıynda qarsy alsyn dep sheshti. Alǵashqy aıqastan keıin ásker keıin sheginip, Qoqan qolyn ózimen birge qazaq dalasyna qaraı erte berýge tıisti. Bul kezde Elshibek sarbazdarymen tolyqtyrylǵan Abylaıdyń óz gvardıasy Saýrandy oraǵyta Tashkentke baryp tımek. Qysqasy, Qoqan hany qazaq jerin alamyn dep júrgende, qazaq áskeri onyń óz úıinde búlik shyǵarmaq. Al Tashkentti qorǵap, Abylaı men Elshibekke qarsy tura alar sol tustaǵy Shanyshqyly men Qańly rýlaryn qazaq jaǵyna shyǵarý úshin, bir top aqsaqalmen Buqar jyraý attansyn delindi.

Abylaı saýytyn kıýge ordaǵa kirdi.

Qyz áli ketpegen eken. Abylaı onyń júzin qara kóleńke úı ishinde jóndep kórmegen-di. Endi suqtanyp qaldy. Qyzdyń sulýlyǵy sonshalyq, ony qıyp tastap ketýdiń ózi de qıyn edi. Qyzdyń aty han aýzyna ózinen-ózi tústi.

— Surshaqyz, — dedi Abylaı, — aıttyryp qoıǵan jeriń bar ma edi?

Qyz uzyn kirpikterin joǵary kóterip, sopaqtaý kelgen úlken kózderimen hanǵa jaýdyrap qarady.

— Úsh júzdiń hanyna onyń qandaı bógeti bar?

Qyz sózi Abylaıǵa taǵy unady.

— Jaraıdy, Surshaqyz, — dedi ol, — joryqtan aman-esen qaıtsam, ákeńe qyryq jetimdi matap berip, ózim quda túsem.

Qyzdyń sursha beti dý etip qyzaryp ketti, kózinde qýanysh sáýlesi jarq etti.

Abylaıdyń boıyn bir orasan qýanysh bılep ketti. Osy jasqa kelgenshe talaı uzyn etektini jolyqtyrdy. Biraq oǵan bireýi de mundaı unap kórmegen-di. Jigit bolyp at jalyn tartyp mingeli, basynan ótkizgeni kileń joryq, urys, talas. Alǵan áıelderiniń bárimen de tek tósek ústinde tanysty. Surshaqyzben de solaı kezdesti. Biraq ol qartaıǵanda kez bolǵan eń qymbatty qazynasy tárizdendi. Dál osy sátte «tańdaǵan qyzymdy ǵana qatyn etermin» degen jas kezinde bergen serti esine tústi. Abylaı bolmashy ezý tartty. «Pesheneńe jazylsa aspandaǵy aqqý da aıaǵyńnyń astyna túsedi eken».

Surshaqyzdyń kózi taǵy jarq ete qaldy. Joq, ol qazir túndegi Abylaıdan záresi ushyp qoryqqan jas óspirim qyzǵa uqsamaıdy. Bul endi aıbarly hannyń súıikti áıeli! Qıanat kórsetken álemmen atysýǵa bar sulý!

Abylaı syrtqa bettegende, Surshaqyz birge ere shyqty. Qaptaǵan jurttan uıalǵan joq, Abylaıdyń aldynan kóldeneń tarta bergen tulparyna handy qoltyǵynan kóterip ózi mingizdi.

Abylaı eńkeıip Surshaqyzdyń mańdaıynan sıpady da, artyna burylmastan, kútip turǵan qolǵa qaraı jele jóneldi.

— Qosh bol, arysym, — dedi kúbirlep, — saý baryp, aman qaıta gór, qaterli sapardan...

Surshaqyz ketip bara jatqan qoldyń sońynan kózin almaı uzaq turdy. «Ordadaǵy kıimderińdi alyp ket» dep aıtqysy kelgen Abylaı nókerleriniń biri óktemdeı basyp qyzdyń janyna keldi.

— Bıkesh, — dedi ol kekete, — búgin han tóseginde uıqyńyz ábden qanǵan shyǵar. Endi úıińizge qaıta berseńiz de bolady.

— Kim aquryq bastyǵy?

— Aquryq bastyǵy Jamantaı. Al sizge bastyq bolýǵa men de jaraımyn-aý deımin...

— Shaqyr Jamantaıdy!

Jigit birdeme aıtpaqshy bolyp kele jatty da kilt toqtady. Hannyń bir túndik «jas ıis» qyzmetine ǵana jarap, saǵy synǵan qyzdardyń pishinderindeı emes Surshaqyzdyń tákapparlana qalǵan kelbetinen ol qyz basyna «baq qusynyń» qonǵanyn ańǵaryp, shoshyp ketti. «Osynyń ózi Abylaıǵa unap qalǵannyń qaı jaǵynda, — dedi ishinen, — kózi jábir kórgen jan sıaqty emes, bir mol qýanyshqa kenelgendeı jalyn atyp tur eken, kári neme, qatyny etip almasa netsin».

— Jamantaıdy shaqyr dedim ǵoı, men saǵan!

Qyzdyń úni burynǵysynan da yzbarly shyqty.

— Qup!

Nóker Jamantaıdy tez-aq alyp keldi. Sirá ol jolaı óziniń oıyn aquryq bastyǵyna jetkizgen bolýy kerek, balýan deneli Jamantaı jýası keldi.

— Ne aıtasyz, bıkesh!

— Aıtarym eki sóz. — Biri — myna beıpil aýyz jigitke, denesiniń eń maıly jerinen qyryq qamshy dúre soǵyńyz.

Ańqaý minezdi Jamantaı shoshyp ketti.

— Oıbaı-aý, onda ol atqa otyra almaı qalady ǵoı.

Qyz jymıa ezý tartty.

— Onda shalbaryn sheship, qalaqaımen ońdap turyp on ret uryńyz! Ekinshi buıryǵym: otaǵasym jaýyn jeńip joryqtan qaıtqanda aldynan shyǵýǵa, júgen-quıysqany, er-toqymy aq kúmisten qaqtalǵan aqboz jorǵa daıyndańyz!

Bul sózderdi aıtyp turǵan Surshaqyz hannyń eń súıikti qosaǵy ekenin túsingen Jamantaı...

— Qup, aıtqanyńyz oryndalady, hansha... — dep basyn ıdi.

...Úsh kúnnen keıin Úly júz áskerleriniń qoqandyqtarmen urysy Túrkistan shaharynyń kúnshyǵys jaǵynda bastaldy. Qoqan ámirshisi Álim han jurtty ózi erte bilgenmenen, soǵys tásiline qanyqpaǵan, áskerı tájirıbesi az jigit edi. Bojban aýyldaryna jibergen tyńshylary arqyly Abylaı ordasynda bolǵan oqıǵanyń bárin bilgen. Ózine qandaı qoldyń qarsy shyǵatynyn da estigen. Tek bilmegeni — Abylaı men Elshibek batyrlardyń tórt myń qolmen bir búıirinen Tashkent shaharyna qaraı ótip ketkeni ǵana edi. Artynda jaý bar dep oılamaǵan Álim han men kári tarlan Erden batyr bar áskerin Túrkistan tusyna tókken. Alpys sana qolǵa ıe bolǵan jas han Uly júz áskeriniń betin qaıtarysymen, olardyń sońynan qýyp berdi. Bókeı, Saǵyr, Jabaı basqarǵan jasaqtar, kóshpeli eldiń ejelgi tásilin qoldanyp, ustatpaı, qur shegingen de otyrǵan. Tájirıbeli Erden batyrdyń «bos qýa berýdiń qajeti bolmas» degenine qaramaı, jaýyngerleriniń kóptigine sengen Álim qazaq jigitteriniń sońynan qalmaǵan. Sóıtip olar ózderiniń artqy shebinen tipti alystap ketken.

Bul kezde Abylaı men Elshibek basqarǵan tórt myń qol Tashkentke kep tıdi. Tashkent qorǵanshylary qarsy tura almady. Bulardyń kóbi han ámirimen, kún kóris sharýasynan amalsyz qol úzgen qala jataǵy, jalǵyz atty dıqan, ne bolmasa áli soıyl silteýdi jóndep úırenbegen, tek batyrlardyń keý-keýimen «shapqynshylardy qyryp salmaq» bolǵan bala jigitter edi. Bular qazaq atty áskeriniń tegeýrinine shydaı almaı, shahar kiltin Abylaıǵa ákep tapsyrdy.

Al Túrkistandy ala qoıamyz dep lepirip kelgen qoqandyqtardyń negizgi kúshi kenet sheginýin toqtatyp, taban tiresip turyp alǵan qazaq áskerine tótep bere almady. Jan-jaqtarynan japa-tarmaǵaı san ret at qoısa da, saı-salaǵa bekinip alǵan Dýlat, Jalaıyr, Úısin jigitteri jaýdy mańyna jýytpady. Qardaı boraǵan sadaq jebesi men pilteli myltyqtyń oǵyna shydaı almaı, qoqandyqtar jel úrlegen shópteı, keıin qaraı san ret japyryldy. Keıde tipti qazaqtyń salt atty jaýyngerleri ózderine qarsy dúrse qoıa berip, kóp jigitterin naızamen túırep jer qushtyrdy. Urys osylaı úshinshi kúnge sozyldy. Ózderiniń kóptigine sengen qoqandyqtar, endi aqyrǵy aıqasqa daıyndalǵan. Dál osy sátte «Tashkentti Abylaı han basyp alypty!» — degen habar jetti. Buǵan qosa «Buqar jyraý baryp azǵyryp, Tashkent mańyndaǵy Qańly aýyldary taǵy qazaq jaǵyna shyǵyp ketipti. Abylaıǵa kómekke Arqadan kóp ásker kele jatyr-mys» degen sýyq sóz tarady.

Álim han men Erden batyr Tashkentti Abylaıdyń alǵanyna kózderi jetkennen keıin, endi ózderi qashýǵa májbúr boldy. Álim men Erden Abylaıǵa elshi jiberip bitimge kelýin surady. Abylaı jurtty endi dúrliktire berýdiń kerek emestigin eske alyp, tez-aq bitimge keldi. Bul bitim sol burynǵy bitimdi kúshinde qaldyrdy. Tek qoqandyqtar osy jolǵy soǵys shyǵyndaryn tolyq tóleıtin bop kelisildi. Jáne qaramaǵyndaǵy qazaq rýlarynan alym-salyq almaıtyn bop ýádelesti.

Osylaı ózderine tıimdi bitimge qol jetkizip qazaq jaýyngerleri Qarataýǵa qaıtty.

Shat-shadyman qalyń qol. Bort-bort jelgen kileń sáıgúlik qazaqy jylqy. Abylaıdyń aq týyn kótergen qalyń qoldyń aldynda bir top jas jigitter.

Bulardyń mingenderi jal-quıryǵy túıilgen qamys qulaq, bóken san júırik, ne bolmasa qulan qandas bota tirsek súlikten jaratylǵan býdan. Olardan keıin Buqar jyraý, Elshibek, Saǵyr, Bókeı, Jabaı batyrlar qorshaǵan han Abylaı. Astynda omyraýy salaqulash, jotasy taqtaıdaı quıma tuıaq qara kók; qatty aıań maıda jelispen álde neni áńgime etip, qarq-qarq kúlisedi. Bóriniń de júzinde shattyq, qorjyndary toq. Tek bir-aq adamnyń qas-qabaǵy jabyńqy. Álsin-álsin uzyn murtynyń ushyn tistep, áldekimge azýyn basyn kele jatqandaı, alǵa qaraı sabyrsyzdana enteleı jortady. Anda-sanda Abylaıdy tý syrtynan oqty kózimen ata qaraıdy. Bul — mort minezdi, hanǵa degen ashýy óli tarqamaǵan Qońyrattyń batyry Qanybek edi. Qos batyrdyń bireýi jaý qolynan jaraqattanyp hal ústinde elge qaıtqan. Qońyrat jigitteriniń aldynda Qanybek jalǵyz ózi. Sońyndaǵy jigitter bir-birine sybyrlap qana sóılesedi.

Tutqynnan bosanǵannan keıin kókeılerinde tek el namysy, qaınaǵan aǵaıyndy qos batyr dereý Qońyrattyń er júrek jigitterin jınap, Saǵyr qolyna kep qosylǵan. Al bosanýlaryna qaryndasy Qundyzdyń sebep bolǵanyn, onyń Abylaıdyń tóseginde túnep shyqqanyn bilmeıtin. Qos batyrdyń mort minezderinen habardar aýyl adamdary olarǵa Qundyz jaıyn aıtýǵa qoryqqan.

Álim hanmen kezdesken urysta ekeýi de ǵajaıyp erlik kórsetti. Biri jaralanyp keıin qaıtqan da, ekinshisi — kishi batyry Qanybek, aǵasy Janybektiń ornyn joqtatpaýǵa tyrysqan. Erligine erlik qosyp, qan maıdanda jan aıamaı urysqan. Osyndaı qanqyzý bir shaıqasta, Qońyrattyń batyr jigitteri qashyp bara jatqan qoqandyqtardy sońyna túsip shoqparymen kók jelkeden dáldeı uryp kezek túsirip kele jatqan. Aty ekpindeı jetken Qanybek bireýin endi uram dep shoqparyn yńǵaılaı bergende álgi atynan qarǵyp túsip, tura qalǵan.

— Áı, saýǵa! Jan saýǵa! — degen anaý buǵan otty kózin qadaı.

Bul — Erdenniń inisi Eraly edi.

Eralynyń jaman atymen, burynnan da tanys Qanybek endi orasan doldana tústi.

— Kórseteıin men saǵan jan saýǵany! — dedi ol shoqparyn yńǵaılaı túsip. — Aıta ber ımanyńdy, qara júz!

Jaý qolynda óziniń jalǵyz qalǵanyn kórgen Eraly Qanybektiń aıamaıtynyn birden túsinip, endi jalynbaı ólýge bel býdy.

— Satylǵan! — dedi ol Qanybekke ýdaı ashshy tilmen. — Jalǵyz qaryndasyń Qundyzdyń abyroıyn satyp, Abylaıdan janyn óreń qalyp edi, men senen ótken qara júz emespin, má, óltire ber!

Qanybek shoqpardy qos qoldaı siltedi. Eralynyń basy byt-shyt bop, mıy shashyrap, denesi kúrs etip jerge qulap tústi. Qanybek artyna burylyp qaraǵan joq, Eralynyń jańaǵy sózderi qulaǵynan ketpeı, bireý júregine qanjar suǵyp alǵandaı, bop-boz bop dirildep, óz jigitteriniń janyna ázer jetken.

Sol kúni óziniń bir senimdi jigitinen aýyl aqsaqaldarynan «el jaqsylary» Qundyzdy Abylaı tósegine aparyp salǵanyn, Qundyzdyń oǵan qarsy bolmaǵanyn, erteńine Abylaıdyń bulardy bosatyńdar dep buıryq bergenin bildi. Endi onyń júregine namys, ashý qorlaný — bári jınalyp, jylandaı qadaldy. Jurt betine qaraı almaı, sol kúni túnde jigitterinen bólinip jeke qonyp shyqty. Sol kúnnen bastap eshkimmen de sóılespeı, ashýǵa býlyǵýmen boldy. Namystanyp, jany kúıingen Qanybek bir mezet Abylaıdy jaryp óltirýdi oılady. Biraq onda myna jurt júndeı tútip, han tósegine barǵan uıatsyz Qundyzdan kegimdi ala almaı qalarmyn dep seskendi. Abylaıdy óltirýdi ol endi sońyna qaldyrdy.

Kún bata qalyń qol Qazyqurttyń etegine taıady. Jigitteri jaýdy jeńip kele jatqanyna qýanyshty Qarataýdaǵy qalyń eldiń aqsaqaldary men qyz-bozbalasy aldynan shyqty. Eki jaq taıaı bergende, Qanybek aýyl jastarynyń aldyndaǵy aqboz at mingen qaryndasy Qundyzdy kórdi. Eralynyń aıtqan sózderi qulaǵynyń túbinen ap-anyq estilip, júregi taǵy da ýdaı ashyp ketti.

— Abyroıyn satyp masqara bolǵan azǵyn qaryndasyma da ólim! Momyn eldi qan qaqsatqan, han Abylaı, saǵan da ólim! — dedi Qanybek ishteı, qandy úkim aıtyp.

Kóp ishinen turyp atsam jazyqsyz bireýge oǵym tıip keter dep, ol jasaq shetinen bir búıirlep ońasha shyǵa berdi. Buǵan eshkim bálendeı kóńil de bólgen joq. Jele jortyp kele jatqan eki top birine-biri taıaý kep toqtady. Aýyl tobynan aq boz at mingen Surshaqyz ǵana alǵa qaraı qozǵaldy. Sirá, jeńis ıesi Abylaıdy quttyqtamaq bolýy kerek. Biraq ol aýzyn ashyp ta úlgirmedi, ysyldaı kep qadalǵan qozy jaýyryn oq ony at ústinen jerge ushyryp túsirdi.

— Al endi ekinshi jebem, Abylaı han saǵan! — dedi áskerdiń bir búıirinde ońasha turǵan Qanybek qoramsaqtan saýyt buzar oǵyn alyp. — Sodan keıin, aq semser, sen malynarsyń ózimniń ystyq qanyma!

Qanybek sadaǵyn oqshaý turǵan Abylaıǵa kezeı berdi. Biraq tartyp qalýǵa úlgirmedi. Óziniń sol jaq qoltyq tusynan kep qadalǵan súıir ushty qaıyń oqtan teńselip baryp at jalyn qusha qulap ketti.

Surshaqyzdyń oqqa ushqanyn ańǵaryp qalǵan Abylaı, jalt burylǵanda, qyz aǵasy Qanybektiń de jerge qulaǵanyn kórdi. Atynan túsip qyzdyń qasyna bardy. Bir tizerlep otyryp, qyzdyń áli nury sónip bitpegen qaraqat kózderin japty.

— Kim atty Surshaqyzdy? — dedi aınalasyna qarap.

— Aǵasy Qanybek batyr, — dedi kúzet bastyǵy.

— Nege atty?

— Bilmedim.

Han qulap jatqan Qanybekke qarady.

— Anany kim atty?

Bul kezde jasy mosqaldanyp qalǵan Qapan mergen alǵa shyqty.

— Men.

— Nege attyń?

— Eger men ony atpaǵanda, ol sizdi atatyn edi. Sadaq jebesin sizge qaraı meńzedi.

Abylaı bul oqıǵanyń mánisin endi túsine bastaǵandaı boldy. Júregi alaı-túleı bop órtenip, Surshaqyzdan aırylyp qalǵanyna qatty ókinip tursa da, tis jaryp syr bermedi. Tek álden ýaqytta baryp:

— Jer ortasyna kelgende bir qýanyshqa jettim be dep edim, qudaı, ony da qımadyń ǵoı, — dedi kúbirlep.

Jurt aıbarly Abylaıdyń saqal-shashy bozaryp, múldem qartaıyp qalǵanyn jańa baıqady. Kenet onyń úlken qandy kózderi jarq ete qaldy.

— Jigitter, ekeýin birdeı ardaqtap qatar qoıyndar! — dedi jigerli únmen. — Taǵdyr osylaı sheshken tárizdi...

Aǵaly-qaryndasty eki jas bir zıratqa qatar jerlendi... Osy ýaqytqa deıin Túrkistannyń kúnshyǵys jaǵynda «Qundyz tóbe» degen tómpeshik bar. Bul eki jastyń qabiri.

...Uly júzdiń basty rýlary qatynasqan, jeńiske arnalǵan ataýly toı boldy. Osydan eki jeti buryn at quıryǵyna baılanǵan jigittiń týysy, keshe ǵana qaza bolǵan Jánibek, Qanybek pen Qundyzdyń týǵan naǵashy aǵasy Qońyrat rýynyń aralarynda eshteńe bolmaǵandaı, aqsaqaly Nurǵazyǵa Abylaı qymyz quıylǵan kúmis keseni óz qolymen usyndy.

Sonan soń toqsanǵa kelse de áli tuǵyrdan taımaǵan Buqar jyraýǵa qarady.

— Adam degenniń qandaı ekenin uqtyń ba, jyraý... Qan men jasqa bóleseń ǵana olar seni jaqsy kóre bastaıdy!..

— Kóp keshikpeı, taǵy da jaman tús kóredi ekensiń, han Abylaı!

Han men aqynnyń arasynda bul áńgime uzaq jyldan beri kele jatqan talastary edi...

...Han ordasy ornaǵan teriskeıdegi Kókshetaýǵa qaraı qalyń qol aldynda han men jyrshysy kele jatyr. Kópten beri bul ekeýiniń bir sapta qatar jolǵa shyqqany osy. Jasy ulǵaıǵan saıyn Abylaıdyń minezi qatýlana túsken. Hannyń minezi qatýlanǵan saıyn Buqar jyraý odan alystaı bastaǵan. Bir kezde aqylshym dep kókke kótergen Buqar jyraýdyń sózine, sońǵy jyldary, han qulaq qoımaıtyn bolǵan. Sóz qasıetin joǵary baǵalaıtyn Buqar jyraýdyń minezi, keıde hannyń qıtyǵyna tıip, keıitip te tastaıtyn. Jyraýdy ádeıi ashýlandyrǵysy kelgendeı onyń kózinshe Abylaı burynǵydan ary shıryǵyp qataıa beretin.

— Iá, adam degen osyndaı, — dedi Abylaı, jańa ǵana úzilip qalǵan oıyn qaıta jalǵap. — Bir somyn tartyp alyp, on tıynyn qaıtaryp berseń jurt seni ádiletti bıleýshi sanaıdy!

Buqar jyraý hanǵa kóz qıyǵyn aýdardy da qoıdy.

— Qartaıaıyn degen ekensiń, Abylaı.

— Senen kári emespin ǵoı.

— Men ondaı kárilikti aıtpaımyn, aldıar... Adam degen aq peıil, senimpaz keledi... Onyń bul qasıetin kúlki etýge bolmaıdy.

— Bul sózińe qaraǵanda, men emes, óziń qartaıyp qapsyń...

— Joq, men burynǵymnan aqyldy bola bastadym...

— Men de, jyraýym!

Buqar jyraý burylyp artyna qarady. Biraz jurt aýyldarynyń tusyna kelgende bólinip ketip, sońdarynda azǵantaı ǵana jigitter qalypty.

— Bizdiń sózimizdi eshkim estimeıdi, Abylaı... Ońashada suramaqshy edim, aıtshy... Bojbandardy nege at quıryǵyna baılaýǵa buıyrdyń? Olardy saǵan qarsy qoımaq bolǵan ózińe jaqyn adamdary edi ǵoı. Jáne Bojbandar Qoqan handyǵyna dál búgin kóshe qoıamyz demegen-di. El arasy elegizı bastaǵany ras. Jel sózge erip qoparyla kóterilýi de múmkin edi. Al sen... Aqylshy jiberip toqtaý aıtýdyń ornyna, qamys arasyna jigitterińdi tyǵyp qoıyp, Álim hanǵa tildesýge bara jatqan adamdaryn ustap aldyń. Sosyn Bojban ataýlynyń bári osyndaı dep, byqpyrt tıgendeı ettiń. Nege búıttiń?

— Bunyń bárin sen qaıdan bilesiń, jyraýym?

— Bilmeı... Elý jyldan beri men seniń minez-qulqyńa, aıla-tásilińe qanyqpyn ǵoı, aldıar.

— Qanyq bolsań... Jańa óziń aıttyń ǵoı, el arasy elegizı bastady dep... Búgin elegizse, erteń ereýilge shyǵady. Ózgege úlgi bolsyn dep jazaladym.

— Joq, bul úlgi emes, kúıik... Kúıikten el qartaıady, eńsesi túsedi...

Ekeýi biraz ýaqyt úndemeı qaldy. Abylaıdyń tunyp kele jatqan kózderinde kenet bir ushqyn paıda boldy. Daýsy da jas jigittiń daýsyndaı myǵym shyqty.

— Qý qatyn-patsha bekitpegenmen, aıtshy, jyraý, osy jurt meni Úsh júzdiń hany dep sanaı ma?

— Iá, seni «Úlken Orda» hany sanaıdy! — dedi jyraý hannyń bul suraqty nege bergenine túsinbeı.

— Onda mynany túsinshi... Men at jalyn tartyp mingeli, ajaldan qorqyp kórgen joqpyn. Dosymdy da, qasymdy da aıaýdy bilgen emespin. Bireýin at quıryǵyna baılap óltirip, bireýine oqaly shapan jaýyp, madaqtaı kóterip, ózime serik ettim. Sonyń bárin tek han bolý úshin istedim be? Iá, solaı-aq delik... Al sonda sol dárejege men nege sonshama qumarttym?

Buqar jyraý atynyń basyn buryp aldy.

— Iá, báse nege?

— Ózgege ústemdigińdi júrgizip, mereıiń joǵary bolý úshin deıtin shyǵarsyń. Joq, olaı emes. Oǵan jaı han bolsań da jetedi.

Abylaı kenet tunjyraı qaldy.

— Jaraıdy, bunyń jaıyn basqa kúni, syr pernesin taǵy bir qaıǵy shertken kúni aıtarmyn. Al qazir...

— Iá, qazir?

Abylaı ezý tartty.

— Baıaǵydan beri meniń soıylymdy soǵyp, qartaıǵanynda óz isińnen óziń qorqyp qaldyń ba, jyraýym?.. Ótken iske ózińdi óziń qınamaı-aq qoı. Odanda meniń myna suraýyma jaýap bershi... Bastary qosylmaı kep, «Aqtaban shubyryndyda» keýeginen qashqan qoıandaı sasyp, jartysynan kóbin joǵaltqan bul elge qandaı adamnyń han bolýy kerek edi. Bylbyrap aqqan ystyq qan ıisinen júregi aınymaıtyn, qatal basshysy bolmasa, surqıa zamanda jan-jaǵynan qaptaǵan jaýy dalasyn atkópir etip, ózderin or jotanyń etegine tóbe-tóbe qyp úıip ketpesine kim kepil edi? Sonda qazaqtan ne qalar edi? Osy suraǵyma jaýap ber, áýlıe jyraý...

Buqar jyraýdyń da kóńili ornyqqandaı. Ol tipti Abylaı jaqqa moınyn da burmady. Aıdalaǵa sóılegendeı mylqaý únmen:

— Iá, óziń aıtqandaı, kerek kezinde qatal bolmaǵanynda, men senimen búıtip qatar kele jatpas edim, — dedi. — Ras, ómir baqı seniń isińdi kótermelep keldim. Ol shejire ǵoı. Al áńgime qazir shejirede emes, basqada. Ony óziń de jaqsy bilesiń.

— Toqtama, jyraý, aıta ber!

— Jońǵar, Qytaımen soǵysyp, Qoqan handarynyń betin qaıtarǵansha, sen jurtty birimen birin óshiktirip, ne orynsyz ólimge buıyryp kórgen joqsyń... Botaqandy tirideı kórge kómgenińdi de umytpaǵan shyǵarsyń, Abylaı. Jurt ol qylmysyńdy da keshirdi ǵoı. Iá, sen ol kezde bar bolǵany sultan ediń, bes myń adamnyń saǵan kúshi jetetin edi. Álde aldarynan kóterilgen qazanyń men sabadaǵy qymyzyń seni qutqardy dep oılaısyń ba? Joq, Abylaı. Jurt qontaıshyǵa qarsy shyǵatynyńdy túsindi. Sol zamannyń shyndyǵy seniń jaǵyńda ekenin uqty. Sý tasyǵanda seń urǵan balyqtaı eseńgirep qalǵan el, óziniń kósemin izdedi. Báriniń basyn qosatyn er-azamatyn izdedi.

Sol er-azamat, tar jol, taıǵaq keshýde jurtyn aman alyp shyǵatyn er sen ǵana bop kórindiń ol kúnderde.

— Al sodan keıin ne boldy?..

— Sodan keıin... Batyr Baıan qaza tapty.

— Iá, aıta ber... ne demeksiń, jyraý?

— Týǵan inisi Noıandy óltirgeni úshin, bul jalǵannan ketkisi kelgen joq. — Buqar jyraý alystaǵy kókjıekke qaraı sóıledi. — Batyr Baıan saǵan qatty sengen-di. Al sen bolsań Qashqar men Quljadaǵy qazaq, uıǵyrdyń ereýiline kóńil bólmeı, Altynemeldi tastap, keıin shegindiń. Batyr Baıan buny opasyzdyq dep sanady. Ómir súrýdiń oǵan endi esh mańyzy joqtaı kórindi. Kórer kózge ólim izdeı bastady. Bundaı jaǵdaıda eshkim esh nárseni bilmeıdi dep oılaý ámirshilerdiń ádeti ǵoı.

— Qytaıǵa qarsy soǵysar bizde kúsh bolmaǵanyn bilmeıtin be ediń, jyraý?

— Áıtkenmen, ereýilge shyqqan eldiń birazyn saqtap qalatyn edik. Bizden qaýip oılamaǵan Chjao Hoı men Fý De búkil shyǵys Túrkistandy qan-josa etti...

Abylaı mysqyldaı ezý tartty.

— Meniń shegingenimdi jurtqa óziń dáriptep ediń ǵoı!

— Bul qý zamanda meniń eriksiz dáriptegenderim az deısiń be...

— Taǵy neń bar, aıtyp qal, jyraý?

— Al sen Altynemelden tek han bolý úshin shegindiń. Sodan keıin-aq jolyń sońyńnan ergen eldiń bolashaǵynan eki aıryldy, hanym!

— «Bolashaq?» — Abylaı basyn shaıqady. — «Bolashaq» degen ne?.. «El» degen ne? Mundaı sózdi meniń arǵy babam, jer sharynyń teń jartysyn jaýlap alǵan uly Shyńǵysqan bilgen emes.

— Al óziń she?

— Bilmesem... Armanym men óksigi mol elý jylymdy at ústinde ótkizbes em.

— Shyńǵysqan da bar ómirin joryqta ótkizgen. Biraq ol babańnyń jaýlap alǵan jarty álemi qaıda, Abylaı? Bizge qaldyrǵan murasy — tek jantalasa alysý ǵana emes pe... «Bolashaq» degenniń ne ekenine endi túsindiń be? Al el she?... «El» degen eshýaqytta da esh nárseni umytpaıdy. Ony «aldadym» dep tek handar ǵana oılaıdy, Abylaı...

— Men esh ýaqytta halyqty aldaǵan emespin.

— Sońǵy jyldary sen halyqty jıi aldaı bastadyń, Abylaı. Seniń jasaǵyń burynǵydaı óz jerin ǵana qarap otyrǵan joq, bóten elderdiń jerin tartyp alý áreketine de kirisip júr. Birese qaraqalpaqqa, birese qyrǵyzǵa, ózbek qalalaryna joryqqa shyǵasyń. Degenińe kóngisi kelmegen qazaq rýlaryn da shabasyń...

— Osynyń bárin sol qazaq eli úshin istep júrgen joqpyn ba?

— Joq, halyqqa odan keler paıda shamaly. Basqany qoıyp, Jaıyq qyrǵynyn ǵana esińe salshy...

Sol qyrǵynda qyrylǵan qyrǵyz jigitteri kóz aldaryna elestep, ekeýi de bir mezet úndeı almaı qaldy. Qyrǵyz manaptarynyń qazaq aýyldaryn oqtyn-oqtyn shaýyp, malyn barymtalap maza bermegenin syltaý etip, Abylaı qalyń qolmen kep, Týro ózeniniń boıyn jaılaǵan qyrǵyzdyń Solty rýynyń kóp aýlyn shapqan. Kútpegen jerden jaýǵa tótep bere almaı qyrǵyz aýyldary Shý boıyna qaraı bosqan. Shý qoınaýyndaǵy Qyzylsý men Shamsı ózenderiniń túıisken saǵasynda úlken urys bolǵan. Osy qan tógiste qolǵa túsken qyrǵyz aýyldaryn Abylaı Saryarqaǵa aıdap ákep, Esil men Nura boıyna ornalastyrǵan. Osy kúngi qazaq jerindegi «Baı qyrǵyz» ben «Jańa qyrǵyz» rýlary solardan qalǵan-dy.

— Sodan keıin qyrǵyz barymtashylary qazaq aýyldaryna betteýdi qoıdy ǵoı, — dedi Abylaı, — sol joly Shatý asýynan ótip, qyrǵyz aýyldaryn shapsam, onym — qyrǵyzben kórshiles qazaq eliniń tynyshtyǵyn oılaǵanym emes pe?

— Qarǵys atsyn ol kúndi! — dedi Buqar jyraý eki qolyn joǵary kóterip, — Qaıta oralmasyn, óshsin qarasy sol qalpymen!

— Nege?

— Jaıyl oıpatynda dostyq emes, qastyq týdy!

— Biz birese jońǵarlarmen, birese shúrshittermen qyrylysyp jatqanda, qazaq aýyldaryn álsin-álsin shaýyp maza bermegen sol manaptar emes pe edi?

— Iá, qyrǵyzdyń manaby men qazaqtyń hanyna ataq, mal-múlik, tóleńgit, qul kerek boldy. Biraq odan kim zıan kórdi? Qylshyldaǵan aldaspan jazyǵy joq qara buqaranyń basyn qara jerge domalatty. Buny da sender sol jazyǵy joq jigitterdiń qolymen istedińder! Sol sebepten de baýyrlas eki eldiń arasyna qastyqtyń ýyn qandaryna sińirýge tyrystyńdar. Qudaı bundaı qyrǵyndy ózge halyqtardyń basyna bere kórmesin! Óshpendilik ýy endi urpaqtan urpaqqa ketsin dedińder, kúshtiler. Sóıtip qastyq órshı berýin tileısińder. Bizge eń jaqyn qyrǵyz halqy edi. Sol halyqqa ónege bolar artyńa ne qaldyryp barasyń? Qaldyrǵanyń — Jaıyl qyrǵyny ma?

— Ol qyrǵyn da umytylmas deısiń be, jyraý?

— Umytylady, nege umytylmasyn, ol úshin...

— Sóıle jyraý!

— Ol úshin jer betinde handar men manaptar bolmaýy kerek.

Abylaı ezý tartty.

— El erkesi jyraýlardyń tek bolǵandy ǵana emes, bolmaıtyn jaıdy da aıtýǵa qaqysy bar. Sóıle! Maǵan taǵy qandaı aıyp taǵasyń!

— Bes batyryn at quıryǵyna baılap óltirgenińdi Qońyrat jigitteri keshedi dep oılaısyń ba?

— Men ólmeı turyp, eshkim oǵan qun suraı qoımas!

— Sen de máńgi-baqı tiri tura almaısyń. Abylaı? Kesilgen terekteı bir kúni sen de qulaısyń. Sonda deneń buzylyp bitpeı-aq qanmen jelimdep qurǵan handyǵyń ydyraı bastaıdy. So kezde bar aıybyń, sý jylannyń basyndaı shoshaıyp-shoshaıyp shyǵa keledi. Seniń súıegiń qýrap qalsa, zaman osylaı týra berse, Bojbannyń jetinshi urpaǵy bes batyrynyń qalaı ólgenin umytpaıdy. «Bolashaq» degende meniń aıtarym osy, Abylaı. Tógilgen qandy qalaı japsań da báribir shúberektiń betine shyǵady. Zamanymyz dúrbeleń boldy dep, dóreki iske jol berý kúná. Qıanatty isteý jeńil, joıý qıyn. Al sol qıanatty órbitip júrgender kimder? Myna sen, han Abylaı. Kishi júzdiń hany Nuraly, Qoqan ámirleri, Qyrǵyz manaptary. Patsha men boǵdyhandar!

— Sonda meni madaqtaǵan tolǵaýlaryń jalǵan bolǵan ǵoı?

— Ol tolǵaýlardyń bári seniń ustaǵan jolyńa sengendikten týǵan. Biraq meniń sol senimimdi aqtamadyń, Abylaı!

Ekeýi taǵy biraz ýaqyt úndemeı qaldy. Kún batýǵa aınalǵanda, Abylaı atynyń basyn tartyp, qoldyń qonatyn jerin kórsetti. Bul bir quraqty qara sýdyń jaǵasy edi. Jigitteriniń han shatyryn qalaı tigip jatqanyn Abylaı bir mezet qarap turdy da taǵy Buqar jyraýdyń qasyna keldi.

— Sen aıtqan pálsapalardy emes, basqa jáıtterdi oılaýdamyn, — dedi ol bir túrli qajyǵan keıippen, — qıanat pen ádilettik, zulymdyq pen jaqsylyq. Bunyń bári men bastaǵan is emes... Oıǵa qaldyrǵan basqa dúnıe. Handyǵyń berik emes dediń — bul sóziń shyndyq. Biraq meniń handyǵymnyń osaldyǵy qanmen jelimdelgeninen emes...

— Sonda nede?

— Orystyń Omby tárizdi qalalarynda talaı ret bolǵanymdy óziń de bilesiń. Sol qalalarǵa kelisimen kúzetshilerimnen bólinip, kóshelerin jeke aralaıtynmyn... Jan-jaǵyma qarap, kórgenimdi oıǵa sap uzaq júretinmin. Orys qalalary bizdiń shyǵys eliniń kósheleri qyńyr-qısyq Buhar, Hıýa, Samarqant sekildi emes... Kósheleri túp-túzý, keń, biri men biriniń arasy mólsherlenip bólingen.

— On da ne tur? — dedi Buqar jyraý. — Samarqanttyń kósheleri tar, qısyq bolǵanmenen Aqsaq Temir zıratynyń, Bıbı haným meshitiniń qaıda ekenin taýyp barýǵa bolady ǵoı...

— Joq, másele onda emes, basqada. Shyńǵysqan áskeri nesimen kúshti bop edi, esinde bar ma?.. Óziniń tártibimen, iriktelip qurylǵan sanymen kúshti emes pe edi. Ár túmende on myń jaýynger bolǵan. Ár jaýynger óziniń ornyn bilgen. Búkil ásker sol qalpymen júrip otyrǵan. Ár sypaı janyndaǵy kórshisi jaıynda jaýapty edi. Osylaı temir tordaı bop qatyp qalǵan qalyń qol Shyńǵysqan tiri kezinde shebin buzbaı shabýyl jasap, búkil álemniń teń jartysyn jaýlap alǵan. Al úly han ólisimen aldymen túmender tártibi buzyldy, birine-biri kesirin tıgize bastady...

— Iá, sosyn?

— Shyńǵysqannyń tártipti, myzǵymas túmenderinen qoryqqan basqa halyqtar endi ózderiniń ómirin sol Shyńǵysqannyń túmenderindeı qatal tártippen qura bastady. Tipti kósheleriniń arasyna deıin ólshep qoıǵandaı. Mine, bul elderdiń kúshtiligi qaıda jatyr! Bolashaqtary da osynda! Barlyǵy belgilengen, mólsherlengen! Egin ekken, qala salǵan. Qalasynan da, egininen de eshkim qashyp kete almaıdy. Tórt taǵandap jerge jabysyp qalǵan. Jerdiń ústin bylaı qoıyp, astyna da kirip barady. Óskemende kórdim, ústindegi topyraǵyn arshyp, astynan temir men qorǵasyn alyp jatyr. Sol temirden zeńbirek pen soqa quıady. Al biz bolsaq malymyzdyń sońynan qula túzde qańǵyp júrmiz. Dalamyz úlken dep maqtanamyz. Biraq ol da qanshaǵa barady deısiz. Kórshilerimiz bizdi jan-jaǵymyzdan qysyp kele jatyr. Eger egin egip, qala salyp, ken qorytyp úırenbesek, túbi quryp ketýimiz de ǵajap emes.

— Ertegige aınalǵan sonaý kóne zamanda qazaq jerinde de qala salynyp, egin egilgen, — dedi Buqar jyraý. — Sosyn seniń babań Shyńǵysqan keldi, kósh sońynan shubatylǵan shańdaı biz de sońynan erdik. Sol kúnnen bastap dúnıe álem-tapyryq bop, shatysyp, ketti ǵoı...

— Uly babam qıratqan qalalardy, múmkin, maǵan qaıtadan turǵyzý kerek bolar?

— Orys qalalarynan nege kózińdi almaıtynyńdy endi túsindim! — dedi Buqar jyraý. Onyń kózqarasynda ári tańyrqaǵandyq, ári qobaljyǵandyq bar edi....

Úlken Orda hany Abylaı, osy kezde Omby general-gýbernatory bunymen kelispeı han aýylynyń jazǵy jaıylymdarynyń biri Zerendi kóli men Sandyqtaý mańynda jańa bekinister salyp jatqanyn estidi. Jáne dál osy kezde «Rossıa» ımperıasynyń ishi bulqan-talqan bop búlinýde eken!» — degen habar jetken. «Óldi degen orys patshasy Úshinshi Petr tiri bop shyǵypty. Ol qazir Jaıyq qazaq-orystaryn bastap Peterbýrgke qarsy shyǵypty. Peterbýrgti alyp, qaıtadan taqqa otyrmaq eken. Oǵan bashqurt, mordva sekildi buratana ulttar da qosylypty».

Aq patsha basyna kún týǵaly turǵan osy alasapyran mezgildi han paıdalanǵysy keldi. Jańa ǵana aýyl-aýyldaryna qaıtarylǵan qazaq jigitteri qaıtadan jınalsyn dep, jan-jaqqa at shaptyrdy. Qol jınalysymen Kókshetaý, Qyzyljar qalalaryna attanbaq boldy. Bul habardy estigen Orynbor general-gýbernatory da óz áskerin qazaq dalasynyń shetine ákep, toıtarys berýge daıyndaldy. Bekinisterdiń qabyrǵalaryna zeńbirekter ornatyldy. Bul zeńbirekterdiń birazy qazaq jigitteri shabýyl jasaıtyn dalaǵa qaraı qoıylsa, qalǵanyn búgin bolmasa erteń Pýgachevtiń barlaýshylary keletin tusqa bekitti. Ereýilge shyqqan Pýgachev jasaqtary Jaıyq boıyndaǵy, Orynbordan basqa bekinisterdi túgel alǵan habary estildi. «Jańa patshaǵa bashqurt aýyldary da qosylyp jatyr eken!» degen «uzynqulaq» búkil qazaq dalasyn sharlap ketti.

... Iá, orys patshasyna ketken jerleri men onyń sol jerlerge salǵan qalalaryn alýǵa bul bir yńǵaıly kez edi. Bekinisterinde shamaly ǵana garnızondary bar orys qalalarynyń, kóp jylǵy soǵysta ábden shynyqqan Abylaıdyń atty áskerine tótep berýi ekitalaı bolatyn. Onyń ústine bul garnızondardaǵy soldattardyń ózderi de «qatyn patshaǵa» degen narazylyǵyn jasyrmaı, ashyq aıta bastaǵan. Kún saıyn ásker arasynan Pýgachev jasaqtaryna qashýshylar da kóbeıgen.

Abylaı, joryqqa shyǵý aldynda han keńesin shaqyrmaq boldy. Osy keńeste ózin Úsh júzdiń atynan qımyldaýǵa ruqsat alýdy basty másele etip qoıýdy oılaǵan.

Biraq han sheshimi kúrt ózgerdi. Oǵan sebep bolǵan Jaıyq jaǵasynda bir tóleńgittiń ákelgen haty edi. Bul hatta Jaıyq boıynyń bir top batyrlary Arqa jigitterin kúreske shaqyrǵan. «Orys bekinisterin talqandap, jasaq bop quralyp, Jaıyq boıyndaǵy jańa patshaǵa kelip qosylyńdar — degen bul hatta. — Jańa patsha orys, qazaq, bashqurt, tatar basybaıly qul, han tóleńgiti demeıdi, bárińdi birdeı bostan etedi».

Han nókerleri hatty taba almaǵan, biraq tóleńgitti ustap Abylaıǵa alyp kelgen.

— Kimsiń? — degen han onyń betine tesile qarap.

— Tóleńgit hanǵa basyn da ıgen joq. Tanaý shemirshegi julynǵan, keń mańdaıyna temirmen kúıdirip basqan «ý» degen árip bar. Bul «Ury» degen sózdiń belgisi. Mundaı tańba tártip buzǵan, ne qashýdy oılaǵan tutqyndarǵa patshanyń ken shyǵaratyn oryndarynda salynatyn.

— Tanymaı qaldyń ba meni, Abylaı han?!

Abylaıǵa tóleńgit daýsy tanys sekildi kórindi.

— Ózderin ózderi batyr dep ataǵan alaıaqtardyń haty qaıda?

— Batyr degen at ákesiniń dáýletimen birge kelmeıdi, jigit adam qan maıdanda erlik kórsetip ózi alady! — dedi tóleńgit kekete kúlip.

Abylaı jigitti endi tanydy.

Bul baıaǵy jalǵyz kóz Oraqtan taraǵan Qıaq pen Tuıaq quldardyń urpaǵy Naýan ustanyń jalǵyz balasy Kereı edi. Ol Bógenbaıdan keıin de talaı qandy urystarǵa qatysqan. Eńiregen er bola tursa da, aqyrynda handarǵa erip, adam balasy birin-biri aıamaı qyrǵan joryqtardan júregi shaılyqqan. Sóıtip ol jylqy baqqan aýyldyń bostan jigiti bop otyryp qalǵan. Biraq ómirdiń qıanaty ony qaıtadan qandy tartysqa alyp kelgen. Biraq bul jolǵy tartys ózgesheleý edi. Kúnderdiń kúninde ýaqytynda hanǵa degen garaj-qarajatyn tóleı almaı, ol bir sultanǵa bes baıtalǵa tóleńgittikke satylǵan-dy. Bir kúni bunyń jasóspirim qyzyn sultannyń zorlap jatqan ústinen shyǵyp, ony qanjarymen jaryp óltirgen. Abylaı isin qarap, kisi óltirgeni úshin, patsha úkimetiniń qolyna bergen. Al patsha soty kúmis shyǵaratyn jerge katorgaǵa aıdaǵan...

— Iá, qaıdan júrsiń, jylqyshy Kereı! —dedi Abylaı, — óziń sekildi kisi óltirgishter baryp qosylyp jatqan jańa «orys patshasy» kim?

Kereı tisin aqsıta kúldi.

— Jaı kisini óltirý obal. Al sultandy óltirý — saýap. Alla taǵalanyń ózi ondaı kúnáńniń teń jartysyn keshedi.

— Búkil kúnáńdi keshý úshin ne isteý kerek?

— Handy óltirý kerek! — dedi Kereı sabyrly únmen.

Taqymyna qyl buraý sap qınaǵanmen, Kereı Pýgachev batyrlarynyń hatyn kimge bergenin aıtpady. Kelesi kúni ony asaý aıǵyrdyń quıryǵyna baılap, azaptap óltirdi. Sol kúni túnde han tóleńgit aýlynyń júz elý jigiti Pýgachev ereýilshilerine qosylmaq bop qashyp ketti. Olardyń ishinde Kereıdiń er jetip qalǵan eki balasy da bar. Erteńine myń jarym nókerimen qashqyndardy Abylaıdyń ózi bir kishkentaı ózenniń jaǵasynda qýyp jetip, aldyna sap aıdap qaıtýǵa qorshaı bergeninde, kenet gúrsildegen myltyq daýysy shyqty. Birden on shaqty nókeri oqqa ushqan Abylaı amalsyz qamysty saıǵa baryp tyǵyldy. Jańa salynyp, jatqan bekinistiń bir rota soldaty ofıserlerin óltirip, qazaq jigitterimen 6ipre Pýgachev áskerine qashqanyn han artynan estidi.

Amal joq, bularǵa sheginýge týra keldi. Abylaı Ordasyna qaıtyp kelgennen keıip, orys bekinisterimen shektese otyrǵan Qaraýyl rýynan joryqqa shaqyrylǵan jigitterdiń teń jartysy kelmegenin bildi. Aýyl bıleri men aqsaqaldary Abylaıǵa «kedeı bitkenniń bári orys ereýilshilerine qosylyp ketti» dep habar berdi. Osy kúnnen bastap han tóleńgitterinen de kúnine eki-úsh adam joq bolyp otyrdy. Keshegi «kápir» dep ózderi qorqytqan orys qara shekpenderine aýyl jigitteriniń erkimen baryp qosylyp jatqanyn kórgen sultandar endi záre-quttary qashyp sasaıyn dedi. Jurt qaharynan qoryqqan keıbireýleri orys bekinisterine tyǵyldy...

Bir jeti boıy Abylaı han ordasynan shyqpaı qoıdy. Bir nókerin Omby general-gýbernatoryna, ekinshisin Orynborǵa shaptyrdy. Úsh jetiden keıin Abylaı men Nuraly Tobyl ózeniniń jaǵasyndaǵy bir shaǵyp bekiniste kezdesti. Bul májiliske Orynbor men Ombydan kelgen orys ofıserleri de qatynasty.

Osy májilisten keıin Abylaı men Nuralynyń jasaqtary búkil qazaq dalasyn sharlap ótti. Pýgachev kóterilisshilerine qosylmaq bop qashyp bara jatqan qazaq jigitteri men orys soldattaryn lek-legimen ustady. Olardy moıyndaryna arqan baılap súıretip, orys bekinisterindegi kári qylysh ofıserlerine aparyp tapsyrdy. Jarty saǵattan keıin bulardyń bastary kesilip, «kimde-kim búlikshilerge qosylǵysy kelse, osylaı óledi» dep bekinis qabyrǵalaryna qoıyldy.

Abylaı men Nuraly arnaýly jasaq shyǵaryp, kóteriliske qosylǵan aýyldardy shapty. Bul jasaqqa patsha úkimetine adal qyzmet istep kele jatqan qazaq myrzalary men orys ulandary birigip, qazaqpen kórshiles bashqurt aýyldaryn da botadaı bozdatty. Sonda toqsan úshtegi Buqar jyraý ashýlanyp, óziniń:

Abylaı-aý, Abylaı,

Momynǵa kelip bek boldyń...

dep bastalatyn ataqty tolǵaýyn aıtyp edi.

Ókpeńmenen qabynba,

Ótińmenen jarylma,

Oryspenen soǵysyp,

Basyńa munsha kótergen

Jurtyńa jaýlyq saǵynba.

Kúnińde mendeı jyrlaıtyn

Toqsan úshte qarıa

Endi de saǵan tabylmas

dep bitetin, orys halqymen dostasýǵa shaqyrǵan jyry búkil qazaq eline tarady. Bul tolǵaýǵa qulaq qoıǵan jaılaýdaǵy jylqyshy, kúzettegi jaýynger endi qashqyn orys soldattaryn ustap berýdiń ornyna, Abylaı nókerlerine «el arasyn buzǵaly júrsińder» — dep, ózderine tap berýdi shyǵardy.

El arasynda Abylaıǵa degen narazylyq týa bastady. Han jasaǵyna kelip qosylýdan góri, qazaq jigitteri Jaıyqtyń arǵy betindegi Pýgachevtiń belgisiz batyrlarynyń qol astyna qashty. Búkil qazaq jerinde túnde janǵan ottar kóbeıdi. Ol otty qorshaı otyrǵan ereýilshil jigitterdiń qosylyp salǵan ánderi jıi estile bastady. Olarǵa Pýgachev kóterilisiniń habaryn jetkizgeli asyǵa shapqan salt attylardyń dúbiri kelip ulasty.

Sondaı kúnderdiń birinde Buqar jyraý Býrabaı kóliniń jaǵasynda «Abylaı alańy» atanǵan jerdegi han Ordasyna keldi. Jyraýdyń Abylaıdy bilgenine jarty ǵasyrdan asyp ketken-di. Jońǵar qolyna «Abylaılap» jeke shapqan jas jigit áli kúnge deıin jyraýdyń esinde. Jigit aǵasy bolyp Qalden Serenge tutqynǵa túsken Abylaıdy da jyraý umytqan joq. Betiniń tamyry bir búlk etpeı, adam qanyn belsheden basyp júrgen búgingi Abylaı da jyraýdyń kóz aldynda. Osynyń bárin biletin júzge kelgen jyraý Abylaıdyń dál qazirgideı quty qashyp, ábigerlengen kezin kórgen emes. Qartaıa bastaǵan han, qarsy aldyndaǵy bir zatqa kózi turaqtamaı, qolyndaǵy qamshysyn bilep jurttyń apshysyn qýyryp júr.

Han aýlynyń aq úıleri áldeqashan jyǵylǵan. Sary atan, qara ingenderge áldeqashan artylǵan. Kósh aldy qozǵalyp ta ketken. Kúngeı jaqqa qaraı aıdalǵan úıir-úıir jylqylar men qotan-qotan qoılary da áldeqashan Kóksheniń hosh ıisti qyrqa belesterinen asyp úlgirgen. Bul ábiger — han aýlynyń kóshý ábigeri. Osydan úsh kún buryn Abylaı han Ordasyn elimniń kóne astanasy Túrkistanǵa kóshirem dep jarıalaǵan. Sol saǵattan bastap han aýyly ábigerge túsken. Tóskeıdegi jylqyǵa, jeke qonǵan aǵaıyn-týysqa habarshy shaptyrylǵan.

Árıne, han ordasynyń Túrkistanǵa kóshirilýi, qazaq eliniń kene astanasyn izdegendikten emes edi. Qazir qaı astananyń káne, kóne emestigine qaraıtyn Abylaıda mursha joq-tyn...

— Iapyrmaı, jettińiz be, jyraýym? — dedi Abylaı, attan túsip jatqan Buqardy kórip, — jolyńyzda, áıteýir, eshkim kedergi bolǵan joq pa?..

— Qazir jol boıy tolǵan adam ǵoı, — dedi jyraý oıyn ashyp aıtpaı.

— Iá, qazir jol boıynda tonaýshy kóp. Jurt buzyldy ǵoı!

Buqar jyraý taǵy bir oı tastady.

— Qartaıǵanda dúnıe bitkenniń bári jaman kórinetin ádeti.

— Joq, odan emes! — dedi Abylaı.

Sózimdi eshkim tyńdap turǵan joq pa degendeı, Abylaı jan-jaǵyna qarady.

— Men bul arada otyrsam, myna jurt han etip qaldyrmaıdy!

Buqar jyraý jaǵdaıǵa endi túsindi.

— Orys qalalaryndaı qala salam degen óziń emes pe ediń...

— Qarǵys atsyn mundaı qalalardy! — dedi Abylaı qolyn sermep. — Bul qalalardy men tek gýbernator, jandaraldar ǵana bıleıdi dep oılaıtynmyn. Astanasynda qatyn patshanyń turatynyn da biletinmin. Túbi olarmen til tabysarmyn deýshi edim. Biraq meniń oılaǵanymdaı bolmaı shyqty. Bul qalalarda bastyqtaryna baǵynǵysy kelmeıtin búlikshiler de turady eken. Kelimsekterden úlgi alǵan qul-qutan, malshy-jalshy, kedeı tobyr indet kelgendeı ábden búlinip barady.

— Han Abylaı, endi mine shynyńdy aıtyp tursyń! — dedi Buqar kúlimsirep.

— Nege jalǵyzsyń, jyraý? Únemi qasyńa erip júretin serikteriń qaıda? Qazir biz jolǵa shyǵamyz ǵoı...

— Joq, men osy arada qalamyn! — dedi Buqar jyraý, áldeqaıdaǵy kókjıekke kóz jiberip.

...Altyn sáýlesi búldirgendi, jıdekti jasyl dalany nurǵa bólep, kún joǵary kóterile berdi. Kóshken jurttyń ornynda qalǵan ottar sónýge aınalǵan. Tóbe basyndaǵy Buqar jyraý kúngeı jaqqa qarap áli túr. Alystaǵy belesten asyp, han kóshi birtindep joǵalyp barady. Kókjıekten kóterilgen saǵymmen oınap, Abylaıdyń aq týy buldyr qaǵady...

EPILOG

Bir myń jeti júz seksen birinshi, Ulý jyly Túrkistan ólkesine óte aýyr jyl boldy.

Gýleı soqqan ystyq jel shahar mańynyń maıda qumyn kókke kóterip, jan-janýardyń kózin ashtyrmaı, tutyǵyp turdy. Jaz shyqqaly bir tamshy jańbyr kórmegen sur topyraqty taqyr dala arsa-arsa bop jarylyp ketken... Tabıǵattyń osynaý qıapat qysymy jetpiske kelip hal ústinde jatqan Abylaıdyń da tynysyn tarylta berdi. Biraq ol búkil denesi qurysyp, júregi qabynyp, aýyr naýqas ókpesine bizdeı qadalsa da, daýys shyǵaryp syr beretin emes. Shoǵy sóngen qolamtadaı kúnnen-kúnge bozara túsip, sónip bara jatty. Iá, bul aýrý sonaý Úmbeteı jyraý kelip, Bógenbaı batyrynyń ólimin estirtken kúnnen bastalǵan-dy. So kúni Abylaı bir túrli qobaljýda edi. Úsh júzdiń el-jurty ózin Úlken Ordanyń hany etip boz bıeniń sútine shomyldyryp, aq kıgizge kótergen kúninen segiz jyl ótken soń, Abylaı búkil qazaq hany etip bekitýin surap, balasy Tuǵymdy bas etip, Peterbýrgke elshiler attandyrǵan. Bekerge qaýiptenbegen eken, Ekinshi Ekaterına qatyn patsha ony tek Orta júzdiń ǵana hany etip taǵaıyndady. Bul habardy estigende Abylaı barmaǵyn shaınap, teris burylyp ketti. Tuǵymdy Peterbýrgke attandyrǵanda, qansha qobaljyǵanmen de, «Múmkin, qatyn patsha bekitip qalar» dep úlken úmit kútip edi. So úmiti oryndalmaı, qapalanyp otyrǵanynda Arqadan, Baıanaýyl jaqtan bir top jýan qonysh, túlki tymaq, kiseli kúmis belbeýli aqsaqaldar Ordaǵa kirip kelgen. Hanǵa tájim etip sálem berisimenen Úmbeteı jyraý bosaǵada bir tizerleı otyra qap, qarlyqqan kári daýsymen, ólim estirtetin áýenge salyp, bir termeni shubyrta jónelip edi:

Eı, Abylaı, Abylaı,

Abylaı hanym, bul qalaı?

Bul qalaıdan seskenip,

Sózimdi qoıma tyńdamaı,

Talaı ister basyńnan

Ótip edi-aý jasyńnan

Qıyn, qyzyq árbir jaı, —

dep Úmbeteı jyryn bastaı bergende-aq sulyq otyrǵan Abylaı, boıyn jıyp alǵan. «Qaı batyrym, ne qaı jankúıer aqsaqalym qaza boldy eken?» dep shoshyna qarap edi. Biraq jyraý toq eterin aıtpaı oraǵytyp, aldymen Abylaıdyń qasynda qandaı batyrlar bolyp, qandaı erlik ister istegenin biraz jyr etip keldi de, kenet oq tıip qulaǵan qońyr qazdaı suńqyldady:

Eı, Abylaı, Abylaı,

Sózimdi tyńda taǵyda-aı!

Ózińnen biraz jasy úlken

Dómpesh taýdaı basy úlken,

Jasyńda bolǵan syrlasyń,

Úlken de bolsa qurdasyń ,

Seksennen asa bergende

Qaırylmas qaza kelgende

Batyryń óldi — Bógenbaı! —

degende Abylaı júregi qabynyp, ne derin bilmeı, sileıip otyryp qalǵan.

Bógenbaı-syndy batyrdyń

Bereke bersin artyna-aı,

Sabyr bersin halqyna-aı,

Jasaǵan ıe jar bolyp,

Beıishte nury shalqyǵaı —

degen eń aqyrǵy jyr shýmaǵyn ázer tyńdady.

Baıanaýylda ólgen batyrdyń qurmetine Abylaı el jınap, quran oqytyp, qazasyn osy Túrkistanda ótkerdi. Sol kúnnen bastap óz denesi qurysyp, júregi qabynatyn kesel paıda boldy. Biraq, bul dert aıynda, jylynda bir ustap, Abylaıdyń ádeıi táýbesin keltirgisi kelgendeı, ári-beri qysyp, artynan tarqap ketetin. Al sol kesel, mine, úsh aıdan beri, handy turǵyzbaı birjolata basyp aldy. Abylaıdyń esin jıýynan talyqsýy kóbeıip ketti. Búgin de sondaı halde edi. Álsin-álsin ustap janynda otyrǵan Buqar jyraýmen óler aldynda qoshtasyp, ishtegi armanyn syrtqa shyǵarýǵa da murshasyn keltirmeı qoıǵan. Sóıtip qınalyp jatqan hannyń, tek tús aýa ǵana tildesýge shamasy keldi. Kóńilindegisin aıtyp qalaıyn degendeı asyǵa til qatty.

— Qudaıdan jalǵyz ǵana tilegim bar edi, Buqar aǵa, alar bolsań qan maıdanda júrgenimde al deýshi edim, — dedi ol aqyryn kózin ashyp. — Kórdiń be, mine, elý jyl oq darymaı kelip, aqyry bir shanshýdan ajal tappaqpyn. Ómirde bar tilegimdi bergende, qudaı búl tilegimdi nege bermedi eken.

Buqar jyraý «ólmeısiń» dep onyń kóńilin jubatqan joq. Adamnyń óńmeninen ótetin úlken ótkir kózderindegi nurdyń sónip bara jatqanyn kórdi de eń bolmasa sóılesip qalaıyn degendeı, Abylaıdyń tósegine jaqyndaý otyrdy.

— Iá, Abylaı, — dedi sózdi áriden tolǵap, — elý jyldan astam at ústinde boldyń. Batyr da atandyń, aqyry han taǵyna da otyrdyń. Biraq sonyń bárinen ne qaldy?

— Seniń osylaı deıtinińdi sezetin edim, — Abylaı ezý tartqandaı boldy, — ras, han taǵyna jetý úshin men uzaq hám buralań jol bastym... Biraq sol han taǵy maǵan ne úshin kerek edi? Osy suraqqa kóńil kúıim taǵy bir qasiret shekken kúni jaýap bereıin dep edim ǵoı. Sol kún týǵan sekildi... Adamǵa ólimnen artyq qasiret bar ma? Al tyńda... Iá, handyq qurý, tek mansapqorlyqtan týdy ma sol arman? Joq, Buqar aǵa, onda sen meni bilmegeniń. Qolyńda kúshiń bolmasa, kimge aıtqanyńdy istete alasyń? Uly han taǵyna otyrsam qazaq elin ózimniń degenime jetkizsem dep oılaǵam... Al sońynan... Ádiletti uly han bolsam halyq meniń burynǵy qıanattarymdy umytady ǵoı dep sengenmin...

— Biraq seniń qolyńnan ondaı han bolý kelmedi ǵoı.

— Han bar jerde qıanat bolmaýy múmkin emes eken. Biraq men sol qıanatymdy da, ozbyrlyǵymdy da, halqymdy ýysymda ustaý úshin jumsadym, el birligin kúshpen saqtamaq boldym.

Buqar úndemeı otyryp qaldy. Bir kezde baryp:

— Iá, Abylaı, sen qandy kóz qara búrkit ediń!

Saǵan elińdi aqqý qustaı ádemi ánińmen basqarmadyń deý kúná bolar... Olaı basqarýdy myna zamana kótermes te edi, — dep Abylaıdyń uzyn, aryq saýsaqtaryn sıpady. — Al endi búl jalǵannan ótip barasyń, artyńdaǵy ul-qyzyńa aıtar qandaı keńesiń bar?

Abylaı bul suraqty kútken sekildi. Sál oılanyp jatty da, Buqarǵa kóziniń qıyǵyn aýdardy.

— Ul-qyz deısiń be?.. Meniń keńesimmen júrer ul-qyz bolar ma eken? Sóıtse de eki aıtarym bar. Biri — qazaq az el ǵoı, azyp-tozyp ketpes úshin, qoldarynan kelse solardyń birligin saqtasyn. Birligi bar eldi basqarý jeńil. Ekinshi aıtarym — men elý jyldan astam soǵys júrgizdim. Jetpiske kelgen jasymda, meıli aıla quraıyn, qolyma naıza ustap maıdanǵa shyǵaıyn, áıteýir shyǵys jaǵymnan kelgen jaýǵa, ásirese, Qytaıǵa qazaqtyń bir tutam jerin bergem joq. Al batystan kele jatqan orys eline, onyń bekinis, qala salýyna qarsy shyqpadym. Tipti qara shekpenderine egin-jaı da berdim. Osyny nege istedim? Aq patshamen til tapqym keldi. Ras, keıde onyń qıanaty da az bolǵan joq. — Abylaı ózin úsh júzdiń hany etpegen ókpesin aıtqysy keldi de kenet qoıa qoıdy. — Biraq «bıtke ókpelep tonyńdy otqa salma» degen, sol aq patshamen naıza arqyly emes, sóz arqyly til tabýǵa tyryssyn. Bulaı etý ózderine súıenish bolady. Aq patsha tiri tursa, Abylaı urpaǵynan el bıleý ústemdigi ketpeıdi...

— Abylaı, — dedi Buqar jyraý, — ómirde qıyndyqty da, qyzyqty da kóp kórdiń, al sonda qandaı ókinishiń bar?

— Ókinishim, — dedi Abylaı kúrsinip. — Óz basymnyń ókinishi... Úsh júzdiń basyn qosa almadym; az elge han boldym. Qazaqqa mal emshegin emizgenmen, jer emshegin emize almadym. Orda Kókshetaýda turǵanda aqylshym bolǵan Tımofeı Egorulynyń keńesimen Zerendi, Shortandyny jaılaǵan tóleńgitterime egin egýdi úıretsin dep orys mujyqtaryn da ákeldim. Biraq mal baqqan, naıza ustaǵan sorly qazaq, tez kóndige qoımady. Jer degen altyn qazyna ǵoı. Eki tepe sýdy jeri bar ózbek, eki úıir jylqysy bar qazaqtan baı turady. Jáne juttan da qýańshylyqtan da qoryqpaıdy. Al men jaýdan qazaqtyń jeri bitkenin qorǵaımyn dep júrgenimde dúnıe qurǵyr ótip ketipti ǵoı, bilmeı qaldym...

Abylaı úndemeı sál jatty da, jumylyp ketken kóziń qaıtadan ashty, dúnıe shirkindi qımaǵandaı saltanatty han saraıyna suqtana bir qarady.

— Jyraý, eger aıtaryń bitse, meniń de senen surarym bar, soǵan jaýap bershi.

— Aıtyńyz, han ıem.

— Adamzatqa árqashanda qýat beretin úmit degen uly kúsh bar. Ol aqylyńdy qanaǵattandyryp qıaǵa samǵatady. Jigerińdi qamsyz qaıraı kók temirge saldyrtady. Men de bul dúnıeden kóp nárseden úmittengen edim, jetken jerim osy boldy. — Abylaı aýyr kúrsindi de taǵy úndemeı qaldy. Azdan keıin qaıta sóılep ketti. — Úmitsiz tek shaıtan deıdi qazaq. Joq, ol beker eken. Eń úmitsiz — kóktemi men jazy ótken, tereń tamyrlary qaıta jasarmastaı bop semgen kárilik eken. — Ol taǵy qınala kúrsindi, — árıne, jetpis eki jas kárilik pe? Biraq basymnan ótken qıly-qıly kezeńderge kóz jibersem, myń jyl jasaǵandaımyn. Joq, mazasyz oı, bitpes tartystan, tánim emes, janym qartaıypty. Al janyńnyń qartaıǵany — shyn káriliktiń kelgeni, aldaǵy úmitińniń tegis sóngeni... Úmitińniń sóngeni — ol seniń ólgeniń! — Bul aýrýdan jazylsam da, janym sharshaǵan kárilikten jazyla almaıtynym kámil. Jazylýdyń da keregi joq sekildi, biraq sóıtse de ólgiń kelmeıdi eken, áli de jer basyp, kún súıip júre tursam deısiń...

— Iá, han Abylaı, myń jasasań da ólim árqashanda erte.

— Solaı eken! — Abylaı aýyr kúrsindi. Sosyn ózin ózi keketkendeı ezý tartty. — Ólgeli jatyp, ólim áýesteı, nege osynshama qaqsap kettim. Meniń aıtaıyn degenim basqa edi. — Ol endi sál shıraq sóıleı bastady, — Hıýa tutqynynan ózimdi alyp shyqqan Oraz quldan bastap men dúnıede az adamnyń qanyn tókken joqpyn. Maıdanda da óz qolymmen san er júrek, albyrt jasty at jalyn qushtyrdym... Jazyǵy bar, jazyǵy joq, talaı adamnyń qany moınymda... Ómir boıy, qazaq tárizdi azǵantaı el qasqyr tektes kelse, sol jón dep oıladym. Óıtkeni ol óz tirshiligi úshin alysa da, julysa da biledi. Qazaq eli de sol qasqyr tárizdi óz taǵdyry úshin kúrese alsa ǵana, tiri qalady dep uqqam... Zaman tek ózin de, basqany da aıaýdy bilmeıtin kúshtiniń zamany... Men elimdi soǵan baýlydym. Ózimdeı bolýyn kóksedim. Biraq munym, mine, óler aldynda ǵana túsindim, durys emes eken... El bolyp jer betinde qalýdyń basqa da joly bar sıaqty... — Ol taǵy sharshaı sóıledi. Kenet taǵy basyn sol kóterdi, — óziń kórip otyrsyń, maǵan endi bunyń báriniń qatysy joq... Tek endi sen maǵan mynany aıtshy, osy meniń qudaı aldynda kúnám kóp pe? O dúnıege barǵanda múńkir-náńkir «sen kúnákarsyń» dep gúrzisimen uryp júrmeı me, osy suraǵyma jaýap bershi, janym tynyshtalsyn.

Elý jyldan astam maıdandas bolyp júrip, bir ret te Abylaıdyń ajaldan qaımyqqanyn kórmegen Buqar jyraý, onyń o dúnıege barǵanda múńkir-náńkir gúrzisinen qoryqqanyna tań qaldy. Áıtse de ol Abylaıdyń óler aldynda sonaý ózi tókken kóp qannan shoshyp jatqanyn uqty... Buqar jyraý jaýap berip úlgirgen joq. Abylaı aqyrǵy ret yshqynyp demin aldy da, kózin máńgi jumdy.

Buqar jyraý uzaq ýaqyt qulpytastaı shoshıyp otyryp qaldy. Bir mezette uıqydan oıanǵandaı, aldynda jatqan Abylaıdyń qan-sólsiz susty betine qarady.

Ol endi aqyryn kúbirlep sóılep ketti.

Aza kúnde qan jylap

Qaıǵydan qara bult turar.

Qýraı kenet jas quraq

Aq qaıyń sátte mort synar.

Ajal, sende jan bolsa

Tilimdi ýdaı salar em,

Betińdi etip qan-josa.

Toqtatar sóz tabar em!

Jeńildi Buqar sóz tappaı,

Qum bitedi kómeıin.

Keshir, hanym Abylaı,

Qara tasqa ne deıin?

Bilseń de óstip óterin,

Dúnıe saǵan boldy tar.

Jalǵyz táýbe eterim:

Artyńda qalǵan atyń bar.

Buqar sozyla tura kelip

Abylaıdyń betin japty.

Sosyn aıaǵyn ilbip basyp syrtqa shyqty.

— Ýa, halaıyq, — dedi daýystap. — Shańyraǵyń qulap jerge tústi, han Abylaı dúnıe saldy!

Úsh júz aza tutyp Abylaıdy Qoja Ahmet Iassaýıdiń meshitine jerlegennen keıin, Buqar jyraý Saryarqaǵa qaıtty. Halqymen taǵdyry bir qart aqyn artyna burylyp qaraı-qaraı, teristikke uzaı berdi...

Iá, qazaq dalasyna Rossıanyń kelýi, qaıta oralmas tarıhtyń óktemdi jelisin jyldamdata tústi. Bul kezde han, sultandardyń, rý basy batyr, bılerdiń keshegi qolyndaǵy almas qylyshy, basybaıly quly — «ımpram» — qara buqara, endi óziniń kúshin anyq sezinip, qazaq degen aıbarly jurtqa aınalǵan. Uly orys halqymen birigip, bul jurt ózin qanaýshy tapqa, feodaldyq qoǵamynyń ústemdigin júrgizetin ýákilderi han, sultan, baı-manaptarǵa, olardyń qorǵany Rossıa patshalarynyń otarshylyq saıasatyna qarsy kúres jolyna shyǵa bastaǵan. Sana-sezimi oıana túsken, keshegi kóshpeli el, ózderin taǵy da almas qylysh etip qoldaryna ustap, ótip ketken handar zamanyn qaıta ornatpaq bolǵan Abylaı urpaqtarynyń jantalastaryn da, qandy áreketterin de uǵa túsken. Murattaryna jetý úshin endi olar bul joldan basqa, jańa jol izdeýge kirisken.

---