InfoHub Logo

Kóshpendiler. II kitap

Kóshpendiler. İİI kitap

ALMAS QYLYSH

Tarıhı trılogıa

BİRİNSHİ BÓLİM

Ajal — ústemdigińdi júrgizýdiń eń berik quraly emes pe?

Babasy Shyńǵysqan búkil álemdi osy ajal arqyly baǵyndyrmaq bolǵan joq pa edi?

Qara buqarany ólimmen áldıleýden Shyńǵys urpaǵynan shyqqan qaı han tartynǵan?»

Ábilqaıyr irbiz1 terisiniń ústinde aýnap tústi.

«Iá, ólim sebý — Shyńǵys babanyń uly saıasaty. Ol óziniń búkil álemdi jaýlap alam dep jınaǵan jaý júrek eratyn2 da osy ólimmen qorqytyp ustaǵan joq pa?.. Iá, ıá, sóıtken edi ǵoı. Qalaı delingen edi sol bir tártip Iasysynda?»

Ábilqaıyr kózin jumdy. Jaqynda ǵana farsy tiline aýdarylǵan. Shyńǵys babasynyń ámiri júrip turǵan kezinde Qaraqurymda bolǵan ıtalıalyq bir jıhankez jolaýshynyń jazǵan kitabynyń árbir árpi baqandaı bop kóz aldynda tura qaldy. Ábilqaıyr ernin jybyrlatyp oqı bastady: «Monǵol áskeri jaıynda. Shyńǵysqan on adam bir adamǵa baǵynsyn dep buıyrǵan (bizdińshe ony onbasy deıdi), al ol onbasy bir júzbasyǵa bas ıgen. On júzbasynyń ústinen bir adam qaraǵan. Ony myńbasy degen. Bar áskeriniń basyna úsh noıan qoıǵan. Bul úsh noıan baryp bir qolbasshyǵa tize búkken». Ábilqaıyr sál kózin ashty. Eń qyzyǵy ar jaǵy... Ol qaıtadan oqı tústi:

«Eger urys kezinde osy on adamnyń bireýi, ne ekeýi, úsheýi, tipti odan kóbi keıin qashar bolsa, olar óltiriledi, al júzdiktiń ózgeleri qozǵalmaı, álgi on adam bári birdeı keıin sheginse bári de joıylady: qysqasyn aıtqanda, bóri birge sheginbese, óz betimen shegingenniń bári tegis óltiriledi. Osy aıtqandaı, on adamnyń bir-ekeýi jaýǵa qarsy umtylyp, ózgeleri turyp qalsa, turyp qalǵandar tegis qurtylady. Al, osy onnyń bireýi, ne odan kóbi tutqynǵa túsip, ózge joldastary, olardy qutqarmasa, qutqarmaǵandardyń bári de óltiriledi». Ábilqaıyr qaıtadan oıǵa ketti. «Shyńǵystyń qaı urpaǵyn oılaǵan maqsatynan basqanyń taǵdyry toqtatqany bar? Toqtatyp kórgen emes. Ondaı oqıǵa pandnamada da3 keltirilmeıdi. Taqtaǵy han da, altyn tabaqtaǵy jylan da bir. Tıem degendi alýǵa tıisti. Babamyz salǵan qandy-josyqty jol bar. Sol joldyń súreńi emes pe biz kele jatqan? Qara qazaq túgil, álem qojasy Shyńǵysqannyń urpaǵy birin-biri aıap kórmegen. Móńke hannyń bir óziniń istegeni nege turady?».

Shyńǵysqannyń tórt uly bolǵan. Joshy, Jaǵataı, Úgedeı, Tóle. Tórteýi álem qojasy Shyńǵysqan jaýlap alǵan jerdi tórt ulysqa bólip, árqaısysy bir-bir ulystan basqarǵan.

Shyńǵysqan ólisimen álem qojasynyń tórt ulynyń arasynda janjal bastalǵan. Janjal Shyńǵys ordasy — Qaraqurym Uly taǵyn kim ıelenediden shyǵady da, aıaǵy ulys arasyndaǵy jer, ataq, baq tartysyna aınalady. Joshy men Tóle urpaǵy bir jaq, Úgedeı men Jaǵataı urpaǵy ekinshi jaq. Shyńǵysqan ólgennen keıin Qaraqurym taǵyna Úgedeı otyrady. Úgedeıden keıin uly han onyń balasy Kúıik bolady. Kúıikten keıin Joshynyń ekinshi uly — Altyn Ordanyń alǵashqy hany, ataqty Batýdyń arqasynda qazaqtar Móńke dep atap ketken, Tóleniń úlken balasy Meńgý Qaraqurymǵa han saılanady. Móńkeni han saılarda, ózderiniń kúshiniń jetpeıtinin bilgen Úgedeı men Jaǵataıdyń balalary tolyp jatqan syltaý taýyp, uly quryltaıǵa kelmeı qalady.

Tek bir jyl ótkennen keıin, Móńkeniń yzbarynan seskenip, Úgedeı, Jaǵataıdan taraǵan bir top sultandar han taǵyna qutty bolsyn aıtqaly keledi. Han olardy úlken qoshametpen qarsy alady, ataǵat kórsetedi, biraq túbinde meniń urpaqtarymmen han taǵyna talasatyn osylar bolar dep, barlyǵyn bir túnde qyrǵyzyp tastaıdy.

Bir myń úsh júz qyryq ekinshi jyly Batýdyń urpaǵy Altyn Ordany islám dinine baǵyndyrǵan Ózbek han óldi. Sodan keıin Dáshti Qypshaq jerindegi osy hannyń atymen atala bastaǵan Ózbek ordasynyń taǵyna bir myń tórt júz jıyrma jetinshi jyly Ábilqaıyr ıe boldy. Bul Joshynyń besinshi uly Saıbannan taraǵan Dáýlet-SHaıhy sultannyń balasy. Qazir onyń Móńke joly dep otyrǵany joǵarǵy aıtylǵan Móńke hannyń qandy oqıǵasy. Rasynda da bul qandy oqıǵa Shyńǵys urpaqtaryna belgili sara jolǵa aınalǵan.

Ábilqaıyr teris burylyp tústi. «Móńkeden keıin de bul qandy janjal órshelene túsken joq pa edi? Iá, sóıtti ǵoı».

Móńke ólgennen keıin Shyńǵystan týǵan tórt ul urpaǵy tórt dara bolyp ketedi. «Talas tek Shyńǵystan týǵan tórt ul urpaqtarynyń arasynda bolyp qoıdy ma? Joshydan týǵan balalarynyń arasynyń ózi de san alýan qandy oqıǵalarǵa aınalǵan joq pa?» Ábilqaıyr aýyr kúrsindi. «Iá, Shyńǵysqannan keıin búkil álemge aty shyqqan Joshynyń uly Batýhan men Tóleniń balalary Qubylaı men Qulaǵý boldy...

Batýhan men Qulaǵý birigip, Úgedeı men Jaǵataıdyń urpaqtaryna qarsy shyqty. Biraq ózderiniń arasy nemen bitti? Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syıa ma? Eger álem toqty bolsa, bul ekeýi kókjal qasqyrlar edi ǵoı, talaspaı-tartyspaı qos arlan qalaı qısyn ortalaryndaǵy jyly-jumsaq baǵlandy? Túbi ekeýiniń joly eki bólinýge týra keldi emes pe...»

Ábilqaıyr taǵy kúrsindi. Kenet onyń kóz aldynda, dál búgingideı, sonaý bir babalar jyr qylǵan qandy oqıǵalar elesteı jóneldi.

Bir myń eki júz otyz besinshi jyly, ıaǵnı Meshin jyly, Qaraqurymǵa baǵynyshty elge jar salyp Úgedeı búkil Shyńǵys urpaǵyn jıdy. Osy quryltaıda búkil Batysty jaýlap alý máselesi sheshildi.

Mine, Batysqa qaraı lek-lek bop monǵol áskeri attanyp bara jatyr. Buny elý jyldyq jaýgershilik ómirinde jeńilýdi bilmegen Súbitaı bahadýr men jıyrma segiz jasar Batýhan basqaryp keledi... Bulardyń mingenderi kákir-shúkir taı-tuıaq emes, on kún jeliske shydaı alar alasa boıly, toqpaq jaldy, qushaq quıryqty, kileń saıgúlik shabysty jylqy. Ústerinde saýytty, jalpaq bet, syǵyr kóz noıan, bahadýrlar. Attaryna da tizelerine deıin saýyt jabylǵan. Eki jaǵynda jebege tolǵan eki-úsh qoramsa, belderinde qısyq júzdi qylysh pen uzyn sapty aıbalta, qamal buzatyn tas atqyshtardy súıreý úshin er qasyna baılap alǵan jýandyǵy bilekteı qyl arqan. Árqaısysynda kem degende eki sadaqtan. Keıbir kórikti kıingenderdiń taqymdarynda bir jaq ushy pyshaqtaı ótkir naıza. Jebeleriniń ushy eki júzdi qanjardaı ótkir, súıir. Ysyldap kelip qadalsa, eger tániń tastan jaralmasa, ar jaǵynan bir-aq óteri haq. Belge baılanǵan qoramsalar, qazaq batyrlarynykindeı emes, taldan ıip toqylǵan. Jaýyngerleriniń basyna kıgen temir, qola dýlyǵalary anadaıdan kúnge shaǵylysyp jarq-jurq etedi.

Lek-lek bop, bort-bort jelgen qalyń qosynnyń býdaqtatqan shańy alystan jer betinen kóterilgen bult tárizdi.

Batysty alýǵa bul joly attanǵan ásker úsh júz myń! Úsh lek qol! Aıbarly da, susty da! Kim, oǵan shydaı alar! Iá, shydaı alǵan joq.

Sol bir jyl kún tutylǵan bir myń eki júz otyz altynshy jyly edi ǵoı. Batýhan bastaǵan qalyń qol jazdyń aıaq kezinde Edil boıyndaǵy bulǵarlardyń astanasyn aldy. Úsh jyldyń ishinde Batý áskeri Rázan, Vladımır, Sýzdal, Kıevti shaýyp Batysqa jol ashyldy. Qan sýdaı aqty. Janǵan qala, jylaǵan bala. «Shyńǵysqan!», «Batýhan!», «Súbitaı bahadýr!» attary álemdi túrshiktirdi. Batý áskeriniń aldynda Evropa memleketteriniń baı ólkeleri qaldy. Monǵoldyń aqtanger tapal jylqysynyń tuıaǵy endi Polsha, chehtar men madıarlardyń jerin basty. Aldarynan Adrıat teńiziniń jaǵasyn jaılaǵan taǵy slaván elderi kórindi.

Batýhan ol aralarǵa da jeter me edi, qaıter edi, dál osy kezde Iaǵnı bir myń eki júz qyryq birinshi, Dońyz jyly uly han Úgedeı óldi degen habar keldi. Batý keıin qaıtty. Bóten elderdi alý qýanyshynan Qaraqurymdaǵy Shyńǵys taǵyna kimniń otyrý qaýpi kúshti boldy.

Uly taqqa Kúıik otyrdy. Endi birine-biri qas qos bóriniń arasy alystaı berdi. Biri «Uly Ordanyń hanymyn» dep kókirek kórsetkisi kelse, ekinshisi týy aspanda jelbiregen Altyn Ordanyń aıbynyn aldynan kes-kesteı tartty. Batýhan Kúıiktiń buıryqtaryn jalpy tyńdaǵanmen, keıde syltaý taýyp oryndamaı qoıýdy da shyǵarǵan.

Bundaı jaǵdaıda úsh jyl shydaǵan Kúıik tórtinshi jyly qalyń qosynmen Tarbaǵataı taýynan túsip, Altyn Ordaǵa qaraı bet alǵan. Osyndaı janjaldy kútip otyrǵan Batý da sý júrektik kórsetpegen.

Edil ózeniniń saǵasyndaǵy Altyn Orda astanasy Saraı qalasynan «Saryarqadaǵy elimdi kóremin» degen syltaýmen on túmen qolmen Kúıikke qarsy júrgen.

Qalyń qol eki jaqtan taıaı berdi. Kúıik pen Batý alystan aıbat kórsetip, aıaqtarymen jer qoparyp súzisýge kele jatqan eki buqa tárizdi. «Qaısysynyń múıizi synbaq? Al synbasa qaısysynyń múıizi muqalyp, namysqa shydaı almaı qan qaqsap syrqyramaq?».

Búkil Shyńǵys áýleti bolyp demin ishine tarta kútti. Biraq zańǵar múıizder sart-surt urysqan joq. Kútpegen jerden jol-jónekeı Kúıik eki kún aýyryp qaza tapty...

Ábilqaıyr ezý tartyp kúlimsiredi. «Iá, Kúıik joq jerden o dúnıege sapar saldy. Biraq qandaı aýrýdan ketkenin áli kúnge deıin tiri jan aıta almaıdy. Álde... O da ǵajap emes. Egerde jaýyńdy jeńer naızanyń ushynan basqa da jol taba alsań, nesi aıyp? Joq, joq, Shyńǵys bórileri kisi óliminen seskenip kórgen emes. Al sonda óziniki ne? Bir qara qazaqty ólim jazasyna qıa salýǵa nege osynshama qınalady? Bul ne, qorqaqtyǵy ma, álde káriliktiń aldy bop, tabanynyń búri kete bastaǵany ma? Joq, joq, ekeýi de emes, búl jaǵdaıdy ońaı sheshýge bolmaıdy. Munda oılanatyn káp kóp...»

«Ólim! Kerek jerinde, Joshy tuqymy da eki qolyn qanǵa boıap shyǵa keleri haq. Oǵan sonaý Batý urpaǵynyń isteri kýá».

«Iá, ıá, Kúıik ólgennen tórt jyldan keıin, Batýhannyń ózi de dúnıe saldy. Biraq Uly Orda hany etip Tóleniń úlken uly, óziniń úzeńgiles serigi Móńkeni otyrǵyzyp ketti. Al Batý ólgenniń erteńine-aq Altyn Orda taǵyna talas bastalǵan joq pa edi... Bul talas ta qandaı qandy oqıǵalarǵa aparyp soqpady! Aqyry qaıyndy qurtqan túngi aǵash jegi kóbelekteı Batýdyń bar urpaǵyn joıyp tyndy».

Shyńǵysqan zańy boıynsha han ólse onyń ornyn úlken uly basýy kerek. Batýdyń tórt uly bolǵan-dy. Sartaq, Tuhýhan, Aıýhan, Ulaqshy. Altyn Ordaǵa Sartaq ıe bolýǵa tıisti edi. Nasranı4 dinine kirgeni bolmasa, ótkir, ot júrekti jas eken. Jáne ony Móńke han da unatqan kórinedi. Biraq Altyn Ordany oǵan Joshynyń úshinshi balasy Berke qıǵysy kelmeıdi. Berke Batýdyń tiri kúpimde kózge túsken han urpaǵy. Musylman dinine kirip, Baǵdattaǵy Abbasıd halıfatynyń osy kezdegi halıfy Mustasımnan shapan kıip, tartýǵa quran alǵan adam. Móńkeden Altyn Orda taǵyna otyrýǵa ruqsat alýǵa Sartaq Qaraqurymǵa júrip ketkende, osy Berke moınyna burshaq salyp «Ýá, alla, bar bolsań Sartaqty Qaraqurymǵa jetkizbeı al!» dep kózinen jasy sorǵalap, nár tatpaı, eki kún boıy qudaıdan tileıdi. Sartaq sultan jol ústinde ish aýrýǵa ushyrap, qaza tabady. Sartaqqa kelgen qudaı jibergen ajal ma, álde Berkeniń tapsyrýymen sultandy kúzetip bara jatqan kisilerdiń bireýiniń bergen ýy ma, .buny da osy kúnge deıin bilgen jan joq...

Ábilqaıyr mıyǵynan kúldi. Jaıshylyqta shybyn ólimi qurly kórmeıtin álgi bir qara qazaqqa aıtylmaq ólim úkimi mıynan shyqpaı qoıǵanyna kúldi. «Joshy urpaǵyna adam taǵdyry qashan han sheshe almas jumbaq bolǵan? Joq, bir ǵana Joshy urpaǵy emes, bir áke, bir shesheden týǵan sultandar da birin-biri baýyzdap jatpaıtyn ba edi?»

Iá, Berke han boldy... Al bir myń eki júz alpys altynshy jyly Berke dúnıe salysymenen Altyn Orda taǵy qaıtadan Batýhannyń urpaǵyna qaıtqan. Biraq Batý urpaǵy Altyn Ordaǵa jeti atasynan asyp han bola almady. Bir myń eki júz toqsan besinshi jyldan bir myń úsh júz on ekinshi jylǵa deıin taqta otyrǵan Toqtaǵýdan keıin Batýdyń nemeresi, Aıýhannan týǵan Ózbek han ólgennen soń Altyn Orda taǵyna Ózbektiń balasy Jánibek otyrdy. Osy áz Jánibek handy qarańǵy túnde týǵan balasy Berdibek óz qolynan baýyzdap, han taǵyna jetti. Biraq Berdibek qur ákesin óltirip qana qoımady. Altyn Orda taǵynan dámeter dep, bir jazda at jalyn tartyp miner aǵa-inisin tegis óltirdi. Abat eldi ala aıran etti. Áıtse de menshiktengen altyn taq oǵan da qutty bolmady. Taqqa otyrǵanyna eki jyl óter-ótpesten, qastasqan týystary onyń ózim baýyzdap óltirdi. Halyq arasyna tarap ketken «Nar moıny kesilgen, Berdibek han ólgen kez» degen máteldiń ańysy sodan. Mine, osy Berdibek hannyń ólýimen birge Batý urpaǵynyń Altyn Ordaǵa han bolýy da bitken.

Ábilqaıyr osy oqıǵalardy biraz oılap otyrdy da, ornynan túregelip tereze aldyma bardy. Biraq birinen soń biri tizbektelgen aýyr oılar, sońynan ergen jetim kúshikteı, qalmaı qoıdy.

«Altyn Orda handyǵyna talas Batýhan urpaqtarynyń arasynda bitkenmen, Joshynyń ózge balalarynyń úrim-butaqtarynyń ishinde bitti me?» Dáshti Qypshaq hany taǵy da aýyr kúrsindi.

«Joshydan qyryq ul, on jeti qyz týǵan eken. Árqaısysy bir ulys, átteń aýyz birlikteri bolmady. Altyn Orda hany bolamyz dep qyryq pyshaq bop qyrylysty ǵoı bári. Sonyń ishinde tek Batý urpaǵy ǵana ústem bolyp keldi. Egerde Joshynyń úlken balasy Orda Batýdaı azýly jaratylǵanda kókek áni basqa túrde aıtylar edi. Áıtkenmen Orda urpaǵynyń bozókpe bolǵany teris tımedi. Mine endi, Berdibek sumnyń qandy qoly arqyly Batý urpaǵynan baq qusy ushyp edi, Altyn Orda ózgemizge qalǵan joq pa?

Ras, Altyn Ordadaǵy Saıban urpaǵy keshirek han bola bastady. Al, Joshynyń on úshinshi balasy Toqaı Temir urpaǵy besinshi býynynda, Aqsaq Temir kóregenmen alysyp ótken Orys hannyń kezinen-aq baýyr basty.

Igiliktiń erte-keshi joq, tek arty qaıyrly bolsyn.

Ábilqaıyr qabaǵy qars jabylyp ketti. Onyń sulý murtty aǵaırań túrinde bir orasan qobaljý sezildi. Hannyń búıtip jan-jaǵyna úrke qarap, kóńil kúıiniń ózgere qalýynyń aýjaıy kóp edi.

Qos qoly qyzyl qanǵa boıalǵanyna qaramaı, on jeti jasar Ábilqaıyrdy azýly tilektesteri Dáshti Qypshaqqa han etip aq kıgizge kóterdi. Baq qusy basyna qonyp, aq túıeniń qarny jaryldy. Biraq adamnyń baǵy kóterilgen saıyn, jaýy da kóbeıedi. Buǵan Joshynyń ózge urpaqtarynyń arasyndaǵy kókirekterin ejelden jegideı jep kele jatqan baq kúndestik, el bıleýlikten týǵan talas keselderinen basqa bóten de sebepter qosylǵan.

Biz áńgime etip otyrǵan bir myń tórt júz elý altynshy jyly osy talas jarǵa tirelip tasyǵaly turǵan ózendeı sheńberine ábden jetken kezi edi. Ábilqaıyrdyń seskenetin jaýy ekeý: biri — Orys hannan týǵan Quıyrshyq hannyń balasy Baraq uly Jánibek pen onyń úsh atalas týysy Kereı. Ekinshisi óziniń atalasy Maqmúdek hannan týǵan Hodja Muhamed hannyń balasy Abaq. Búl da qur sultan emes, Altyn Orda men Aq Ordaǵa ıe bolǵan han tuqymdary. Ásirese Orys hannyń urpaqtary qaýipti. Jánibek pen Kereıdiń qur ózderi ǵana emes, arttarynda árqaısysy bir túmenge qolbasshy bola alar qasqyrdyń bóltirigindeı segizden uldary tur. Ásirese jas bolsa da Jánibektiń uly Qasymnyń, Kereıdiń balasy Buryndyqtyń aıaq alystary bólek. Bulary da eshteńe emes, Jánibek pen Kereıden seskener basqa da qaýpi bar. Kók Orda tiregi, Ábilqaıyrdyń oń qoly Qypshaq bolsa, Jánibek pen Kereıdiń súıeneri Arǵyn. Arǵyn júrgen jerde Qońyrat, Naıman, Kereı, Ýaq, Taraqty da úzeńgilese ketedi.

Al, aqıqatyna kelsek janjal túbi áride jatyr. Búl mezgil sonaý Soǵdy jeri men Edil ózeniniń jaǵasyna deıin Uly Deshti Qypshaq dalasyn jaılaǵan túrki tuqymdas elderdiń ekige bóline bastaǵan shaǵy edi. Sharýashylyǵyna qaraı, Maýrennahr dep atalatyn Jeıhún5 men Seıhún6 darıalarynyń ortasynda turatyn túrki rýlarynyń kóbi Kúnshyǵys — Ońtústigindegi, túbi kóshpeli ırandyqtar, ózi tárizdi eginshilikpen shuǵyldanǵan otyryqshy Soǵdy elimen qaýymdasyp, ózbek halqynyń irgesin qalaı bastaǵan. Al Seıhún darıanyń orta sheninen tómen qaraı sonaý Edil, Jaıyqtyń arǵy betine deıin kóship júrgen túrki tuqymdas rýlar ózi tárizdi mal baǵatyn, Jetisý boıyndaǵy kóne zamannan kele jatqan Úısin, Dýlat, Jalaıyr, Qańly tárizdi kóptegen salty men dástúri bir rýlarmen birigip, qazaq degen el bolsaq dep talpynǵan-dy. Osy kezdegi búkil Deshti Qypshaqtyń hany Ábilqaıyr óz ordasyn qazaq dalasyna tikse de, jaýlap alǵan jerleri sol Maýrennahr, Soǵdy, Qorasan jaǵy bolǵandyqtan kóńilin kóbine osy tusqa aýdarǵan. Solardan qyz alyp, Orda saltyn da kóbine Maýrennahr eliniń ádet-ǵurpyna qaraı kóshire bastaǵan.

Qaramaǵyndaǵy kóshpeli elderge alym-salyqty kop salyp, ony tek bóten jurtty shabatyn áskerge jumsap, halyqtyń kúıin nasharlatyp jibergen. Jáne ózi Dáshti Qypshaqtyń dalasynan kóri Maýrennahr shaharlarynyń birin han

Ordasy etýdi durys kórgen. Bunyń bári kóshpeli Dáshti Qypshaqtyń asaý jylqy tárizdi, arda rýlaryn hannan shoshytýǵa aınalǵan. Óziniń sharýashylyǵyn, dástúrin, salt-ǵurpyn, bárin túbi Maýrennahr turǵyn eliniń degenine qaraı aınaldyrǵysy keletinin sezgen Dáshti Qypshaq taıpalary endi Ábilqaıyrdan irgesin ári salýdy oılaǵan. Osy tilektiń týyn kótergen basty adam — Jánibek sultan. Árıne, Jánibektiń bul qylyǵy Ábilqaıyrǵa unamaıtyn. Orys hannyń urpaqtarynyń el arasyn bylaı qobaljyta bastaýy tek ózderi han bolǵylary kelýden dep qana túsinetin Dáshti Qypshaq ámirshisi aldymen Jánibekti qurtýdy kóksegen. Al bul kókeıkesti armannyń túbi halyqta jatqanyn ol ańǵarmaǵan. Halyqqa tek ımpram7 dep qaraıtyn Ábilqaıyr, sonaý apaı tós, júndi balaq batyrlardyń artynda rýlary baryn, al el degen maǵyna osy rýlarda ekenin esepke almaıtyn. Hannyń uǵymy boıynsha bul ımpramdardy sultandar basqarady. Tek sol sultandarmen til tapsa bolǵany. Sondyqtan Ábilqaıyr Orda mańyna qazaqtyń Qaptaǵaı, Bóribaı, Qaraqoja sekildi erligi úshin ár rý attaryn uran ǵyp kótergen ańǵal batyrlardan kóri, ózi tárizdi, dáýleti shalqyǵan sultan, ámir, hakimderdi jınaıtyn.

Ábilqaıyrdyń oıynsha osylarmen til tapsa, bolǵany. Al, til tabý úshin han qandaı tásil qoldansa da, Jánibek pen Kereı kónbeı-aq qoıǵan. Bul sultandar kúnnen-kúnge aralaryn hannan alystatyp bara jatqan. Arǵyn men Qypshaqtyń da qazir eki bólinýiniń túp sebebi de osy ekeýiniń han Ordasyna degen ala kózdiginen týǵan.

El bıleý! Bul — mansapqor jannyń uly tilegi. Kenet Ábilqaıyrdyń esine Shyńǵystyń el bıleý jóninde balalaryna aıtypty-mys degen qaǵıdasy tústi. Uly han jaýlap alǵan jerin tórt ulysqa bólip, tórt balasyna beripti. Sol májiliste ákesinen ósıet estigisi kelgen úlken uly Joshy: «Uly mártebeli, Álem ámirshisi, han qandaı bolý kerek?» — dep surapty. Shyńǵys: «Han halqynyń kóńilin tabý úshin aqyldy, al halqy onyń kóńilin tabý úshin taqymdy bolýy kerek», — dep jaýap beripti.

Shyńǵystyń ekinshi balasy Jaǵataı: «Handy qaıtkende halqy syılaıdy?» - dep surapty. Shyńǵysqan: «Halqyń syılasyn deseń taǵyńnan túspe», — dep jaýap beripti.

Shyńǵysqannyń úshinshi balasy Úgedeı: «Han qaıtkende taǵynan túspeıdi?» - dep surapty. Shyńǵysqan: «Mańyna ázinen aqyly temen, biraq qulqy ózindeı adamdardy jınaı bilse, sol han taǵynda uzaq otyrady», — dep jaýap beripti.

Shyńǵystyń tórtinshi balasy Tóle: «Qandaı han abyroıly bolady?» — dep surapty. Shyńǵysqan: «Oıynan shyqpaǵan týǵan balasyn da baýyzdaı alar han árqashanda abyroıly bolady», — dep jaýap beredi.

Shyńǵysqannyń osy tórt aqylyn alǵan tórt balasy óle-ólgenshe abyroıly han bolyp ótipti-mis.

Ábilqaıyr da osy tórt ósıetke bas ıgen adam. Sondyqtan da ol mańaıyna tek Saıban urpaǵy emes, Shyńǵysqannyń ózge balalarynyń da, Joshynyń ózge butaǵyn da jınaǵan. Tek bulardyń birde-biri ózinen aqyldy bolýǵa tıisti emes jáne únemi onyń oıynan shyǵyp otyrýy kerek. Solaı bolyp ta kelgen. Tek sońǵy kezde ǵana Orda mańyndaǵy sultandar arasyndaǵy daý-janjal kúsheıe túsken. Ásirese, bul alaýyzdyqqa dem berip júrgen — aqyl-aılaly Jánibek sultan. Seriksiz jaý bolmaıdy, oǵan shóbere aǵasy Kereı qosylǵan. Bulardyń bergi ókpesi Ábilqaıyrdyń qazaq pen ózbek arasyndaǵy saıasaty bolǵanmen, han oıynsha túpki armandary baq kúndestik. Kók Ordany ekige bólip, qazaq handyǵyn qurmaq. Ózderi sony bılemek. Al Ábilqaıyr baýyr basyp qalǵan Dáshti Qypshaqqa, eshkimdi ortaq etpek emes. Ortaq etpek túgil, osynaý qaramaǵyndaǵy Maýrennahr, Dáshti Qypshaq, Qorasan jerine shektes elderdi, ásirese Moǵolstan handyǵyn túgeldeı qosyp almaq.

Barlyq eldi jeke óz basyńa tabyndyrý qasireti — o da bir ishten jegen jegi qurt. Mundaı keselge dýshar bolǵan adam tek óz mereıim óse bersin deıdi. Ol mundaı armannyń, ár nársege durys baǵa berip, durys qaraıtyn aqylyn ishteı jep jatqan jegi qurt ekenin ańǵarmaıdy. Kesel búkil denesin qaýlaı alyp bolyp, bir kúni tek qaýqıǵan syrtynyń ózinen ózi opyrylyp túsetinin kúni buryn baıqatpaıdy. Bul keseldiń kúshi de, qaýiptiligi de osynda.

Kók Orda el-jurtyn jeke bılep kelgen Ábilqaıyr men qazaq Ordasyn bólip alam degen Jánibek sultannyń talasy áldeqashan-aq bastalǵan. Bular bir-birin jan alqymnan ala túser kókjal qasqyr men arlan tazy teńdes. Aralarynda bitim bolýǵa tıisti emes. Biraq áli qarsy shabar kún týǵan joq, tek qazir sol kúndi kútip júrgen jaǵdaılary bar.

Ábilqaıyr bir ret Jánibekti múldem qurtyp jibere de jazdady. Átteń, átteń, oılaǵan jerine jete almaı qaldy. Han sol bir sátti kez esine tússe-aq áli kúnge deıin barmaǵyn shaınaıdy. Shyńǵysqannyń «oıynan shyqpaǵan týǵan balasyn da aıamaǵan han — han bola alady» degen qaǵıdasyn jaqsy uqqan Ábilqaıyr, árıne Jánibekti aıaıyn degen joq, biraq bul jalǵanda jazmyshtan kúshti ne bar? Ajalsyz — ajdahanyń aýzynan qutylady.

Oqıǵa bylaı bolǵan edi. Ábilqaıyrdyń Mańǵyt rýynan alǵan báıbishesinen týǵan on jeti jasar, appaq jumyrtqadaı, jastyq jelikti erte bastaǵan jeńil minezdi, erke qyzy Ǵaıyp-Jamal-Sultan-Begimniń sulý júzdi, arys tulǵaly Jánibekke kóńili ketken. Han qyzyna qoly jete almaı ólip júrgen ózge batyr, sultandarǵa kózi túspeı, tórt áıeli bar Jánibekke nege sonsha qumar bolǵanyn kim bilsin, áıteýir qyzdyń ózi ortaǵa jeńgelerin salyp, uzatylǵansha sultanmen kóńil qosýǵa tilek bildirgen. Bul kezde Ábilqaıyrmen arasy ishteı ábden sýyp bolǵan Jánibek: «Ákesiniń keýdesine mine almasam da, qyzyn toıat etsem, o da hannan bir óshimdi qaıtarǵanym emes pe» dep, aldymen han qyzymen jaqyndasady da, artynan qyzdyń ońashadaǵy san túrli nazdy qylyqtary unap, oǵan úılenbekshi bolady. Hanǵa qyzyn bersin dep, shóbere aǵasy Kereıdi salady. Jaıshylyqta qastarymen tatýlasý úshin qyz alyp, qyz berýge ońaı baratyn Shyńǵys tuqymy, bul joly qasara qalady. Jánibekpen, túbi birge ot jaǵyp, tútin tútete almaıtynyn sezgen han, qyzyn berýden úzildi-kesildi bas tartty. Biraq jaýabyn tikeleı aıtýǵa, Toqaı Temir urpaǵyn birjolata shamdandyryp alarmyn dep oılaıdy da, «Jaqsy, oılanyp kórelik, sheshimin kúz qystaýǵa qaıtqanda estirsińder» deıdi Kereıge. Hannyń bergisi kelmeı otyrǵanyn túsingen Kereı namysqa shaýyp, Ǵaıyp-Jamal-Sultan-Begimniń betiniń ashylyp qalǵanyn alystan tuspaldap sezdiredi. Endi qyzynyń abyroıy úshin Jánibekke bergeniń durys degen syńaı bildiredi. Qyzynyń mundaı kúıge ushyraǵanyna namystanyp qalǵan han, syrttaı syr bermeı:

— Jaqsy, jaýabyn kúz qystaýǵa barǵan soń alarsyńdar, — deıdi jańaǵy sózin qaıtalap, sazarǵan qalpynda, Kereı ketkennen keıin, dáıekshi Inelikti jiberip, shymshyp alar eti joq, qan-sólsiz sup-sur bop qatyp qalǵan Qurybaı jan alǵyshty shaqyrtyp alady.

— Meniń qyzym Ǵaıyp-Jamal-Sultan-Begim babalary zańy boıynsha «qan tógilmeı» ólýge tıisti! — dedi oǵan.

«Qan tókpeı» óltirý — aq kıgizge orap, eki jaǵynan burap tunshyqtyryp, ne aıaǵy men basyn artyna qaıyryp, bel omyrtqasyn syndyryp óltirý. Kóne monǵol ǵurpynda bul jeńil ólim.

Erteńine Ǵaıyp-Jamal-Sultan-Begimdi babasy Joshy ajal tapqan kóne mongol ádisimen emes, basqa tásilmen: júregine qanjar salyp óltirip ketedi. Bulaı óltirý kimniń isi ekenin bilse de jurt úndemeıdi. Han jarlyǵy ekenin sezip, jumǵan aýyzdaryn ashpaıdy.

Qyzyn qurmettep qoıyp, jetisin bergennen keıin, han taǵy Qurybaıdy shaqyrtyp alyp:

Erteń ańǵa shyǵamyz. Janyńa eki-úsh senimdi adamyńdy ert. Jánibek sultan da Ǵaıyp-Jamal-Sultan-Begim ajalymen ólýge tıisti, — dep buıyrady.

Bul joly Qurybaı jan alǵysh jalt beredi. Jánibekti óltirse jaýapsyz ketpeıtininen qorqady.

Meniń qaı ýaqytta ańǵa shyǵatynymdy biletin sultandar seziktenip qalýlary múmkin, — degen ol, — bu joly ańǵa shyqpaýǵa, han ıem ruqsat etińiz... Meniń ornyma týǵan inim Sarybaı barsyn...

Óz basyn páleden aman alyp qalǵysy kep, týǵan inisin qaýipke qıyp turǵan qasqyr minezdes Qurybaıdyń qylyǵyna Ábilqaıyr han ezý tartyp kúlgen. Iá, han mańaıyna ózine kerek adamdardy tarta bilgen. Babasy Shyńǵysqannyń Jaǵataıǵa aıtqan aqylyn qurandaı beker jattap almaǵan eken. Han taǵynyń amandyǵy, mine, osyndaı qulqy ózi tektes jandarmen saqtalady. Bular barda, Ábilqaıyr da bar.

— Bolsyn, — degen ol, — tek ne isteıtinin Sarybaıǵa durystap túsindir.

Al Jánibek hannyń mezgilsiz kezde, qyzynyń mynandaı jan túrshigerlik aıýandyq ádispen qaza tapqan shaǵynda, ańǵa shyǵýynyń bolashaq bir qandy oqıǵamen baılanysty ekenin aıtpaı-aq túsingen. Onyń ústine Ábilqaıyr Jánibek pen Kereı sultanǵa «Menimen birge ańǵa shyqpaı ma eken?» — dep arnaýly kisi salǵan.

Han ańǵa shyǵarda Orda mańyndaǵy sultan, ámir, batyr, bılerge habar berý ejelgi salt. Jánibek budan kúdiktengen joq. Onyń kúdiktengeni hannyń ańǵa mezgilsiz ýaqytta shyǵýy men basqa bir sebep edi. Sultan astyrtyn til alyp kórse, sońǵy kezde Ábilqaıyrǵa qyrǵı qabaqtana bastaǵan bekzadalardan eshkim habarlandyrylmapty. Bul jolǵy shaqyrylǵandar kileń Ábilqaıyrdyń ózine dos adamdary jáne Jánibek pen Kereı ǵana eken.

Handardyń ańǵa shyǵýy ejelden bir úlken mereke. Jurttyń jaqsy at, qyran qus, saltanatty qarý-jaraq, er-turmandaryn kórsetetini osy jer. Erdiń erligi, eptiligi, mergendigi de baıqalatyn osy jer... Jaıshylyqta mardamsyp júretin ór kóńil batyrsymaqtardyń kútpegen jerden, qamys arasynan ózine qarsy atylǵan irbiz, barys, arystandardan úreıi ushyp ketip, qolyndaǵy aldaspanyn kóterýge de jaramaı, jaırap qalatyny da osy ara. Toı-dýman, jarysta jambyny bir atqannan jarq etkizip jerge túsiretin mergenderdiń, aıaq astynan zý etip tura qashqan qyr qoıanynan sasyp qalyp, qolyndaǵy sadaq jebesin qula jonǵa jiberip kúlki bolatyny da osy ara... Buryndy-sońdy jurt kózine túspegen jas jigittiń, qanjardaı qos azý tisin jalaqtatyp, qylshyq jalyn tikireıtip, taıshadaı qara dońyz qarsy umtylǵanda, úzeńgisine shirene turyp saýyt buzar jebesin qaq mańdaıdan qarys súıem kirgizip, omaqata qulatyp, ataqqa ilinetini de, taǵy sol saıat bazarynda.

Jánibek Kereı sultanmen ishteı jer tanysyp, aqyldasyp alǵannan keıin, hanmen birge ańǵa shyqpaq boldy. «Taǵdyrdyń jazǵanyn kórip alarmyn, — dedi ol, — eger ajalyń kelse, altyn sandyq ishinde tyǵylyp jatsań da tabady. Al ajalyń joq bolsa, jańbyrdaı jaýǵan oqtan da adam tiri qalady». Kereı de buny maquldady, tek «saq bolaıyq jáne qasymyzǵa senimdi jigitterdi kóbirek ertelik, — dedi ol, — eger biz ańǵa shyqpaı qalsaq, Ábilqaıyr han oıyn sezgenimizdi birden uǵady. Ondaı jaǵdaıda tastaı túıinip alǵan han, sheshingen sýdan taıynbas degendeı, oılaǵan maqsatyna jetý úshin basqa shara qoldanady. Ajal qashan da bolsa erte, eger dámimiz sol kúni biter bolsa, oǵan da táýekel!»

Jánibek endi ańǵa shyǵýǵa qamdana bastady. Sultannyń jalǵanda jaqsy kóreri júırik at, qyran qus. Ol Dáshti Qypshaqtaǵy ataqty qúsbeginiń biri bolatyn. Aq Ordasynyń janynda búrkit, qarshyǵa, lashyn, tuıǵyn, ıtelgilerge arnap tigilgen qarasha úıleri irgeles turatyn. Ózge qusbegideı búrkitti ol balapan kúninen emes, ábden qandy balaq bolǵan kezinde torǵa túsiretin. Sosyn úıretetin. Dalada ósken qyran alǵyr keledi deıtin. Taǵy búrkit kópke deıin kóndikpeıtin, sóıtse de ábden jyrtqysh qusty baýlýǵa mashyq bolǵan sultan erkine qoımaıtyn. Kerege qanat qyranǵa tomaǵa kıgizip, altybaqanda átkenshek tepkizip, at ústindegi qımylǵa úıretetin. Sodan keıin sýǵa salyp, aq jem ǵyp et beretin. Alǵashqy kezde kóndige almasa da, ashyqqan qyran birte-birte búl aq jemge de úırenetin. Osylaı birte-birte asaý búrkit jýasyp, ıesine moıynsuna bastaıtyn. Sodan keıin baryp, búrkittiń tomaǵasyn alyp, qyzyl jegizedi. Qandy kóz jyrtqysh qyzyl etti kórgende, janyn qoıarǵa jer taba almaı asyǵady. Iem qashan jem beredi dep shydamsyzdana kútedi. Qyranyn mundaı jaǵdaıǵa jetkizgen Jánibek endi qusyn qolǵa qondyryp, atqa minip, ushyryp baıqaıtyn. Alystap bara jatsa keıin shaqyrady. Iesiniń daýsyna ábden úırengen qus, jany súıer qyzylǵa qaraılap qaıta oralady. Osylaı túz qyranyn birte-birte synnan ótkizip qolǵa meılinshe úıretip bolǵannan keıin, bir kúni ony alyp shyǵyp, qyzyl túlkige salatyn. Qyran qus tutqynda bop, qansha qolǵa úırense de, kenet óziniń ata saltyna baǵyp sol baıaǵy taǵy qalpyna tez kóshetin. Kókten shúıile túsip qyzyl túlkini iledi. Ystyq etke tumsyǵy tıip dánikken búrkit, ıem taǵy túlkige salsa eken dep shabyttana túsedi.

Jánibektiń osylaı úıretken birneshe kerege qanat, aq ıyq qyrany bolýshy edi. Biraq qys boıy ańǵa salǵan búrkitterin ol jaz shyǵa túletýge kirisken. Kúz taıap kele jatqan soń, keshe ǵana aq jem berip, qyrandaryn baptaı bastaǵan. Búrkit salýǵa erte bolǵan soń, Jánibek bu joly búkil Dáshti Qypshaqqa aty shyqqan Sombalaq atty qarshyǵasyn alyp shyǵýdy jón kórdi. Han shaqyrýynan qatty seziktengen Jánibek, beshpetiniń ishinen qorasan bolatynan juqa etip toqyǵan shaǵyn saýyt kıdi. Aldaspanyn qamsyz qaırap, sadaq jebesine jańadan suńqardyń qaýyrsynyn qadady.

Hannyń ańǵa attanatyn kúni jetkende adyr basyna kerneı-zýrnaıshylary shyǵyp, búkil dalany basyna kótere, baryldata tartyp, ańshylarǵa «jınalyńdar» dep belgi berdi. Oqshaý tóbeli mıdaı dala. At qulaǵy men buıra qymyzdyǵy aralas bitken jasyl shalǵyn. Áljýaz sabaqtary tolyǵyp yldıdaǵy qyzǵaldaq, sarǵaldaqtar kók maısadan joǵary kóterilip, órekpip jetken... Tus-tustan tóbe basyna sultan, ámir, bekter aǵyla bastady. Kenet han ordasy jaǵynan bir top adam kórindi. Ózgeden sál úzdikteý kele jatqan, jal-quıryǵyn túıip tastaǵan kúreń qasqa júırik at mingen, ústinde ań aýlaýǵa dep arnap tikken sholaq saýyt, zerli kúmis dýlyǵasy bar Ábilqaıyr hannyń ózi. Sońynan ergenderi úzeńgiles batyr nókerleri. Kileń jeńil saýyt, yqsham kıim kıgen. Attarynyń bári jal-quıryǵyn túıip tastaǵan, aýyzdyǵymen alysqan júırikter. Ústerindegi saýyttary, asynǵan qarý-jaraqtary kúnmen shaǵylysqan osynaý toptyń ishinen úsh-tórt áıel kózge túsedi. Ásirese, ortada kele jatqan, búkil Dáshti Qypshaq jerine áıgili, «Orteke» dep at qoıylǵan kúlsary sáıgúlik mingen jas áıel tańǵajaıyp saltanatymen anadaıdan-aq kózdiń jaýyn alady. Astyndaǵy saıgúlik júıriginiń at-ábzeli, júgen-quıysqany, ómildirigi — bári sary altynmen aptalǵan. Áıeldiń ústinde altyn jippen zerlegen sarǵylt, dúrıa qysqa shapan, basynda súıir ushty qundyz bórik. Shalbarynyń etegi de altyn oqamen ádiptelgen. Keýdesindegi gaýhar taspen bezelgen alqasy kózdi shaǵylystyryp kún sáýlesimen oınaıdy. Alystan-aq bul áıel qalyń kókpek arasyndaǵy sarǵaldaqtaı kózdi tartady. Ózi de meılinshe sulý, jańa týǵan aı sekildi jińishke qasyn súrmelep tastaǵan. Uzyn shashtaryn jıyrma-otyz sala etip, up-usaq etip órgen. Bir óziniń túr-kelbeti búkil álemge sán bergendeı osynaý saltanatty áıeldi kórgen adam «bu jalǵanda mundaı jan jaratylmas» dep oılarlyq. Bul — Ábilqaıyr hannyń tórtinshi áıeli, ataqty ǵalym — Samarqant hany Ulyqbek myrzanyń qyzy Rabıý-Sultan-Begim sulý edi. Bular tóbege jetken kezde soltústiktegi aq ordalardan taǵy bir top salt atty kórindi. Aldarynda qos qara kók júırik mingen Jánibek pen Kereı. Ekeýi de ańǵa shyqqandaryn ádeıi ańǵarǵandaı ıyqtaryna qarshyǵa qondyrǵan. Erlerine atpa naıza ilgen. Kıimderi de yqshamdy. Qundyz jaǵaly, qysqa luqpan shapan, bastarynda qazaqy qımash bórik, syrttarynan qımylymyzǵa jeńil bolsyn dep kerege kóz torly saýyt kıgen. Erleriniń basyna eshki terisinen jasaǵan dabyl ilip alǵan. Bul toptyń arasynda da úsh-tórt áıel. Bul áıelderdiń ishinen bireýi erekshe kózge túsedi. Bul Jánibek sultannyń ekinshi áıeli. Altyn han elindegi monǵoldarmen aralas otyrǵan kóshpeli Kereı rýynyń qyzy Jaǵan bıkem. Bunyń astynda aty shýly «Kıik aıaq» atanǵan aqboz júırik, Rabıý-Sultan-Begimniń er-toqymyndaı at-ábzelin altyn jappaǵan, júgen-quıysqany, at keýdesine túsire salǵan ómildirigine deıin bári qaqtaǵan aq kúmis... Rabıý-Sultan-Begimdeı erekshe saltanatymen emes, Jaǵan óz kelbetimen, jasynan at qulaǵynda oınap ósken kóshpeli eldiń qyzy ekenin kórsetip turǵan erekshe otyrysymen, qamshyny sıpap tartqan bolmysymen kózdiń jaýyn alady. Ásirese Rabıý-Sultan-Begimdeı emes, qolyna ustaǵan naızasy, basyna kıgen merýertpen torlaǵan qyzyl barqyt sáýkelesi, astyndaǵy aq boz attyń kekiline taqqan úkisi, bunyń jaýynger elden shyqqan áıel ekenin kórsetedi. Dene kelbeti de, astyndaǵy atynyń bitimi de Rabıý-Sultan-Begim kórki men mingen júıriginen anaǵurlym asyp túskendeı. Jurt oǵan súısine qaraýda. Ábilqaıyr da kóz astymen Jaǵandy bir sholyp ótti. Kenet oǵan bir kúpirlik oı kele qaldy. «Sulý-aq eken. Han áıeli bolýǵa ádeıi jaratylǵandaı. Eger Jánibek sultan osy joly jazym bolsa, altynshy áıelim etip alarmyn-aq!».

Han betinen kózin almaı turǵan Jánibek, Ábilqaıyrdyń zulym oıyn kóz qarasynan túsingendeı, teris burylyp ketti. Endi ol adyr basy men etegine jınalǵan bekzadalarǵa bajaılap qaraı bastady. «Qaısysy eken maǵan ajal ákeler!» Kenet kózi toptan sál oqshaýlaý turǵan úsh qońyr kıimdi jat adamǵa tústi. Buryn ańǵa shyǵyp júrgende, bul úsh qońyr pishin bolmaıtyn. «Osylar eken. Tek saq bolý kerek» dedi Jánibek ishinen.

Ańshylar azyǵy dep túıege saba-saba qymyz artqan, jeńil shatyrlar tıegen, aldaryna on besteı qoı aıdaǵan bir top jigit aýyldan shyqqan kezde, han jasaǵy da soltústikke qaraı bet aldy. Bular arada bir qonyp, kelesi kúni Ulytaýdyń soltústigindegi, Kishitaýmen jalǵasyp jatqan, Arǵynaty quz-asýlaryna kelip, qostaryn tikti.

Bul eski qıssada:

Urpaqtan urpaq qýyp bizge jetken,

Ejelden Arǵyn atam qonys etken.

Kók shalǵyn, kúmis bulaq Arǵynatym...

Shyqpaıtyn armanymsyń kókirekten, —

dep jyr etken qazaqtyń kóne mádenıet oshaǵy — Arǵynaty taýlarynyń keń óńiri edi. Soltústikten ońtústikke qaraı úzile sozylǵan jyqpyl tasty quzdar, túkti qabaqty qaıǵyly jartastar. Ústin qaraqat, moıyl, kók shalǵyn basqan ury saılar, taǵy qoınaýlar. Jaǵasyn aıbaldyrǵan men aqshýaǵy aralas belden keler kógal shóp kómgen, julyndaı bop jer astynan shyǵyp jatqan, syldyr qaqqan jińishke bulaqtar. Qýańshylyq jyldardan basqa kezde, qaptaǵan malym sýaratyn Baraq kólden bóten mol sýly aıdyny bolmaǵandyqtan bul araǵa jaz el sırek qonatyn. Sondyqtan da Arǵynaty tóńireginde qyrǵaýyl, dala qazy sekildi sýy az jerde úırenshikti qustar men arqar, bóken, kıik kógi kezdesetin. Han toby úsh kún birdeı ań aýlady. Dabyl qaǵylyp, qarshyǵalar jerden jańa kóterilgen kezderinde kekilik pen ulardy topyrlatyp ildi. Mergen jigitter kıikterdi sadaqpen qıadan qaǵyp qyryp saldy. Biraq Sarybaı bastaǵan úsh jigit qansha ańdysa da, kóz qıyǵyn bulardan aýdarmaǵan Jánibekti qoldaryna ońasha túsire almady. Ajal alaıyn dep qansha qulshynǵanmen, jaýyzdyqtyń reti kelmedi. Ábden yzalanǵam jigitter ne isterin bilmeı, han órtep elge qaıtady dep turǵandarynda, Jánibekti mert eter bir jaǵdaı kezdeısoq tap boldy. Ań aýlaý qyzyǵyna kirip ketip, ábden eleýregen Jánibek bir mezet aýjaıyn baıqaı almaı qaldy. Qastarynan janaı qashqan aq bókendi kóre sala, atyn borbaılap tura qýdy. Kúnimen ań sońynan shapqan serikteriniń attary ábden boldyrǵan-tyn. Tek túske deıin udaıy shapsa teri ǵana shyǵatyn Jánibektiń kókbýyryly ǵana áli tyń edi. Atbegi ábden jaratqan eken, qabaq qaqqansha joldastarynan uzap ketti. Ol aq bókendi qýyp kele jatyp, tóteden qosylǵan han toby men álgi úsh qońyrdy kórdi. Han atyn jańa ǵana aýystyrǵan. Al Sarybaı tek Jánibekti ańdýmen ǵana júrim astyndaǵy júırigin tyń ustaǵan. Ári-beriden soń Jánibek, han, Sarybaı úsheýi ózgelerden qarasyn úzip, úzdik ketken. Bıe saýymdaı jer shapqanda ǵana bul úsheýi qaljyraýǵa aınalǵan bókenge birdeı taıanǵan. Ábden dymy quryp etpetinen qulaǵan dala erkesiniń ústine ańshylar birdeı jetken. Ań qumar Jánibek soıylyn laqtyryp jiberip, bókendi birinshi bop baýyzdaıyn dep, qynabynan kezdigin ala atynan sekirip túsken. Dál osy sátte: «Joq, olja meniki!» dep Sarybaı da soıylyn yńǵaılap bókendi baýyzdaýǵa eńkeıgen Jánibektiń tý syrtynan urmaq bop taıaı bergen. Biraq Jánibek barystaı atylyp, Sarybaıdy at ústinen julyp alǵan, Jánibektiń tizesiniń astyna túsip qalǵanyn bir-aq bilgen Sarybaı hanǵa:

— Aý, ursańyzshy kók jelkeden! — degen, hannyń qolyndaǵy soıylǵa kózi túsip.

Nege ekeni belgisiz, hannyń boıy dirildep ketip, Jánibekti soıylmen urýǵa qoly kóterilmegen.

Dál osy kezde shapqan at dúbiri kenet estilip, bir búıirden Kereı sultan shyǵa kelgen. Tizesimen Sarybaıdy bir-eki nyǵarlap jiberip Jánibek: «Bir jolǵa qastyǵyńdy keshtim, ekinshi mártebe qolyma tússeń ózińnen kór» dep túregelgen de, jatqan ańǵa qaraǵan. Ókpesi óship ábden ornynan tura almaı qalǵan beıshara, sol moınyn sozyp etpetinen qulaǵan qalpynda áli jatyr eken. Jánibek ony aıap ketken. «Jazyqty jaýyma tirshiligin qıǵanda, jazyǵyń joq, aqbóken, seni nesine óltirem», dep anandaı jerde jatqan soıylyn alyp atyna mingen. Osy sátte Kereı de jetken. Bolǵan oqıǵany aıtpasa da túsingen Kereı sultan, inisin qasyna ertip, hanǵa burylyp ta qaramastan, shaýyp kele jatqan topqa qarsy aqyryn aıańdap júre bergen.

Bul kezde táltirektep ornynan Sarybaı da túregelgen. Atynyń úzeńgisine aıaǵyn salyp jatyp:

— Beker soıylmen urmadyńyz, han ıem, — degen alqyna sóılep, eger de jyǵylǵanda moıyn omyrtqasyn burap úzip alatyn edim de, atynan qulap óldi deıtin edim. Qalaı ólgenin kózimen kórgen eshkim joq... — dep kele jatty da,

taqsyr han, keshirińiz... — dep basyn qolymen qorǵaı bergen.

Biraq qulashtaı siltegen kók qurysh aldaspan onyń moınyn qıǵashtaı kesip, záresi ushyp kózi adyraıǵan basyn anadaı jerge ushyryp túsirgen.

Qaıtyp oralǵan Jánibek pen Kereı Sarybaıdyń áli de bolsa jany shyǵa koımaı, anadaı jerde aqyryn qımyldap jatqan basy men qan-qan bolyp diril qaqqan denesin kórgen. Buıryǵyn oryndaı almaǵan quly endi tiri kýáge aınalmas úshin, hannyń ádeıi óltirgenin ekeýi birdeı uqqan. Biraq Ábilqaıyr: Jánibek sultanǵa qastyq oılaǵany úshin basyn aldym! — degen. Ana ekeýi oǵan jaýap qaıtarmaǵan, ún-túnsiz attarynyń basyn buryp, kele jatqan adamdarǵa qarsy aıańdaǵan.

Han qazir óziniń sol kúngi qylyǵyn oılaýda. «On alty jasymda Edigeniń nemeresi Qazy bıdi óz qolymmen baýyzdaǵanda, on jeti jasymda atalas týysym Deshti Qypshaq hany Jumadúkti týǵan balasyndaı bop qolynda óskenime qaramastan, jekpe-jekte shoqparmen uryp óltirgende shimirikpegen basym, qastasqan jaýym Jánibekti qara qustan soıylmen bir salyp ótýge qalaı jaramadym? Kezi kelgende qandaı qurbandyqqa da bolsa bara alatyn júregim, sol joly qalaı daýalamady?

Iá, ózgeler aıqaı-súreń salyp jetkenshe, soıylmen bir-aq perip óltirýim kerek aq edi, ar jaǵynda attan qulap ajal tapty dep kórsetý — Sarybaıdyń sharýasy: Al men... Mine, sondaǵy sál bógelip qalǵanymnyń kúnásin endi tartyp júrmin... Jaýyńa degen soıyldy der kezinde soqpaý — úlken qylmys! Kıdi mine Jánibektiń basyn qalaı alýdyń jolyn taba almaı, ańys-aýjaıym azaptanýda... Ashyq ketýge bolmaıdy, qazir olar jaǵyndaǵy el az emes. Átteń, átteń, sol bir sát qaıta oralar ma edi! Apyraı, sol joly qolymdaǵy soıylymdy bir silteýge júregim qalaı daýalamady eken. Daýalatýym kerek-aq edi».

Ábilqaıyr oıyna ólim jazasyna buıyrmaq jigiti qaıtadan tústi. «Iá, bul joly taǵy men úkim aıtýym kerek. Aıtpasqa amalym joq. Orda mańyna toptalǵan Arǵyn, Qypshaq arasyndaǵy daý-janjal búgingi kúni osy jigit arqyly sheshilmek. Eger bul jigitti ólim jazasyna buıyrsam, Qypshaq qýanady. Bosatsam Arǵyn máz bolady... Qandaı sheshim alý kerek? Orda bútindigi osy bir jigittiń taǵdyrymen baılanysty. Qastasqan Jánibek, Kereı, Abaqtardyń da kútip otyrǵandary meniń sheshimim, qandaı úkim aıtý abzal?» Ábilqaıyr terlep ketti. Bir qara qazaqtyń taǵdyrynyń ózine osynshama salmaq salǵanyna tań qaldy. Al ótken zaman bolsa... «Iá, ıá, Shyńǵysqan babamyz kezinde, bir adamnyń ómiri túgil myń adamnyń tirshiligi de uly hannyń bir qabaq qaqqanynan sheshilip jatpas pa edi? Iá, sóıter edi-aý! Joq, Shyńǵys babamdy qoıyp, bertinirektegi Móńke hannyń tusynda da, bir kisiniń taǵdyry eshkimniń oıyna oıran salmas edi!».

Onyń esine Móńke handy jerleý jaıyndaǵy ańyz tústi.

Ózge jurtqa qaraǵanda monǵol halqynyń ózderiniń bekzadalaryn jerleýde eki aıryqsha dástúri bolǵan.

Biri — qabirge ólgen sultanymen birge bekzadanyń qulyn salý dástúri. Tereń zırattyń bir búıirinen qýys qazady. Oǵan ólikti túsiredi. Óliktiń astyna bekzadanyń tiri kezinde eń jaqsy kórgen qulyn jatqyzady. Qul birneshe saǵat óliktiń astynda jatyp tunshyǵa bastaǵanynda ony beıitten alyp shyǵady. Esin jıǵannan keıin, quldy óliktiń astyna qaıta jatqyzady. Osylaı úsh ret isteıdi. Eger qul tiri qalsa, onyń suraǵanyn berip, quldyqtan birjolata bosatady. Monǵoldardyń túsinigi boıynsha qul bekzadaǵa shyn berilgen adam bolyp shyǵady. Qojasy ólip, quly tiri qalǵanda ol ómir-baqı qojasynyń bar kúnásin arqalap ótedi-mis. Sondyqtan ony tiri qaldyrady. Astodanǵa salynǵan óliktiń denesin qýysqa tyǵady. Zırattyń ishine qazan toly et, qumyra toly sút qoıady. Sadaqa etip kóptegen kúmis, altyn bilezik, saqına, alqa tárizdi qymbat zattar qaldyrady. Bundaıda eger bekzada baı adam bolsa, altyn, gaýharlar zıratqa aıanbaı salynady. Bekzadanyń janyn qınaýǵa kelgen perishteler altyndy alyp, ólikke tımeı ketedi dep oılaıdy monǵoldar.

Ekinshisi — qoıylǵan bekzadanyń zıratyn tiri jan bilmeýi kerek. Bekzada qoıylǵannan keıin onyń kórin biletin adamdar tegis óltiriledi, qabir ústinen úıirli jylqylar ótkizilip jer betin tep-tegis etedi.

Mundaǵy oılary — qabirge salynǵan asyl múlikke qyzyǵyp bekzadanyń molasyn qazyp, ólik súıegin qorlaýdan saqtaý ǵana emes, monǵoldardyń basqa da sebepteri bar. Rımniń bir ımperatory «tarıh menen bastalady» dep ózinen buryn ótken, kapıtolıanyń astynda sarkofagta jatqan jıyrma toǵyz ımperatordyń bálzamdalǵan denelerin alyp órtep jibergen. Tiri kezderinde óshikken patshalarynyń súıekterin ólgennen keıin qazyp alyp qorlaý, bóten elderde de san mártebe kezdesken. Mundaı soraqylyq ótken zamandarda jıi bolyp kelgen. Eski monǵol zańy bundaıǵa oryn bermegen. Tiri — óli jannan óshin alýǵa tıisti emes. Somdyqtan onyń zıratynyń qaı jerde ekenin tiri jaýy bilmeýi kerek. Biletin qul óltiriledi, zırat ústinen jylqy aıdalyp qabir beti jermen-jeksen etiledi.

Bir myń eki júz elý toǵyzynshy jyly Qaraqurymdaǵy Shyńǵystyń uly taǵynda otyrǵan Móńke han ólgende, onyń inileri Aryq Buǵy, Qubylaı Qulatýlardyń ámiri boıynsha osy handy jerleýge qatysqan on myń adam tegis baýyzdalǵan. Ondaǵy oılary — tirisinde qatigez bolǵan hannyń óliginen Shyńǵystyń ózge balalarynyń urpaǵy óshin alyp júrmesin degen jáne mongol halqynyń otqa tabynatyn kezdegi dinı túsinigi boıynsha bekzadanyń jany o dúnıede tynysh serýen qurýǵa tıisti-mis.

İnileriniń Móńke handy atalary Shyńǵystan da artyq etip bylaısha dáripteýlerinde bul eki salttan da basqa bir maqsat bar-dy. Ol maqsat — búkil álemge, qala berdi ózderimen baq kúndes jaýlaryna, on myń adam qaza tapqan qandy qyrǵynmen ses kórsetý bolatyn.

Sóıtken Shyńǵysqan urpaǵynan shyqqan Ábilqaıyr han bolsa, endi mynaý, bir jigittiń taǵdyryn sheshe almaı jaýraǵan torǵaıdaı quty qashyp tur. «Bir Shyńǵystan taraǵan eki urpaqtyń bireýi on myń adamdy baýyzdaǵanyn maqtan etedi, al ekinshisi bir adamdy ajalǵa bere almaı, kúni boıy áýre-sarsań oıǵa berilýde. Bul qalaı? Rasymen-aq bir kezde búkil dúnıeni titiretken aıbyndy «Álem ıesi» tuqymdarynyń ýaqtap ketkeni me? Solaı tárizdi.

Ábilqaıyr taǵy da aýyr kúrsindi. Rasynda da bul oǵan Tóle balalarynyń on myń adamdy qurbanǵa shalǵanynan sheshýi qıyn kesik edi. Pyshaq kesti úkimin shyǵara almaı qınalýy da sodan týǵan.

Qara qazaq jerin jaýlap alǵan Shyńǵys balalarynyń arasy qym-qıǵash bir tarıh. Ábilqaıyrdyń daǵdarýynyń ózi de osydan edi.

Úgedeı balalary monǵoldyń óz jerine Uly Ordaǵa ıe bolyp qalǵanda, Jaǵataı balalary men Tóleniń kishi uly Aryq Buǵy osy kúngi Orta Azıa ólkesi — Jeıhún men Seıhún ózenderiniń arasyn — Maýrennahrdyń baı alqabyna ıe bolǵan-dy. Al Tóleniń ekinshi balasy Qubylaı Qytaı jeriniń Soltústigi men Batys jaǵyn jaýlap alyp, endi deni Dáshti Qypshaq pen alan8 áskerleriniń kúshterimen sol Qytaıdyń Ońtústik jaǵyn jaýlaýǵa kirisken. Úshinshi balasy Qulaǵý osy kúngi Kavkaz jeriniń búkil Ońtústik tusyn shaýyp, Irandy alyp, endi sonaý Egıpetke qol soza bastaǵan-dy. Qulaǵýdy jergilikti el yqpalyna túsip ketpes úshin, býdda monahtary — uıǵyrlardan, tibittikterden, qytaılyqtardan qurylǵan kileń senimdi adamdarmen qorshaǵan. Bulardyń bári uly han Móńkeniń qaramaǵynda bolatyn.

Úgedeı, Jaǵataı, Tóle balalarynyń basshylyq saıasaty qan tógispen, baǵynǵan eldi qyrý, talaýmen aıaqtalatyn-dy. Qorqytý, qorǵansyz eldi tek naızanyń ushymen, aıbaltanyń kúshimen baǵyndyrý — bulardyń negizgi saıasaty edi. Órtengen, qıraǵan qala, qulazyp bos qalǵan egin dalasy, taý-taý bolyp úıilgen adam súıegi, qashqan, bosqan jurt — mine, monǵol qandy balaqtarynyń bir kezderde gúl-gúl jaınaǵan ólkelerge alyp kelgen úlesi osy bolatyn...

Al qazaq jerine kelgen Joshy da osy saıasattan tanbaǵan. Tek oıyn oryndaý tásili ózgeshe edi.

Qıat rýynyń batyry Esýgeıden týǵan Shyńǵysqan Qońyrat Daı-noıannyń qyzy Bórteden bes qyz, tórt ul kórgen. Solardyń bir qyzdan keıingi eń úlkeni Joshy. Mongol ǵurpy boıynsha óz rýynan áıel alýǵa bolmaıdy. Jigit qalyńdyqty basqa rýlardan, ásirese naǵashy jurtynan izdeýi kerek. Osy dástúrge qarap, Joshy da óziniń zańdy tórt qatynynyń úsheýin Qońyrat rýynan alǵan.

Úlken báıbishesi Júke-begimnen úlken balasy Orda, ekinshi áıeli Úki-begimnen Batý týǵan. Bular da naǵashy jurtynan bir-bir áıelden alǵan. Osylaı atadan ákege, ákeden balaǵa aýysqan ǵuryp boıynsha Joshy urpaǵy Qońyrat rýyna kúıeý jurt bop ketken. Al bir kezde Kerýlen, Onon, Orhon ózenderiniń boıymen kóship júrgen Naıman, Kereı, Ýaq rýlary tárizdi monǵol jerindegi Qońyrat rýy, endi birinshi bop Joshy ulysyna kiredi. Bunyń ústine «Shyńǵys monǵolda handyqqa talasyp júrgende, Bórte Kereıdiń bir batyr jigitimen kóńildes bolǵan eken. Joshy sodan týypty» degen de qaýeset bar. Bul qaýeset qısynǵa da keletindeı. Oǵan dálel: Shyńǵysqan endi óletinine kózi jetip, ornyna Joshyny qoımaq bop bir myń eki júz jıyrma altynshy jyly Uly quryltaıdy shaqyrǵanynda, monǵol jyraýlary han aldynda «Joshyny qoıma, ol seniń násiliń emes», dep jyr aıtady.

Osyndaı sebepterimen Joshy Qońyrat, Kereı rýlaryn ishteı qanap jatsa da, syrttaı jaqyn ustaǵan bolyp kórinedi...

Joq, qaramaǵyndaǵy jurtty Joshy qandas boldym dep aıaǵan emes. Oǵan basqaratyn, ámirin júrgizetin el kerek. Al Dáshti Qypshaq Joshy handyǵynyń týyn tigetin negizgi jeri bolýǵa tıisti edi.

Demek, qazaq shejireleri Joshyny Shyńǵystyń ózge balalaryndaı qanisher atamaıdy. Jyr, ańyzdarda keıde qaharymen birge sózge toqtaıtyn, ashýyn aqylǵa jeńgize biletin adam etip kórsetedi. Buǵan «Aqsaq qulan — Joshy han» ańyzy kýá.

Qaıtkenmen de osy Joshy Jaǵataıdaı basyp alǵan elin qurtyp jiberýge qushtar bolmaǵan. Onyń búıtpeske amaly da joq edi. Qazaq jerinde qalǵan monǵol basqynshylary san jaǵynan júzdiń bireýindeı-aq az-tun. Shyńǵysqan jaýlap alǵan jerinde tórt balasyna tórt ulys etip bólgeninde monǵol áskerinen árqaısysyna on sanadan9 bar bergeni tórt myń ásker degen aqpar bar. Mongol noıandary da, bir shelek sýǵa salynǵan bir ýys tuzdaı qalyń qazaqtyń arasyna kirip birjolata onyń tilin, dinin alyp ózderi de qazaq bolyp ketedi. Tek Shyńǵys urpaǵymyz, tóre tuqymymyz degendi ózderiniń ústemdigin qorǵaýǵa ǵana paıdalanady.

Taǵy bir eske alatyn jaǵdaı: qazaq jerinde, Horezm, Kıev tárizdi úlken qalalar bolmaǵandyqtan, Joshy tuqymy qan josa etip alatyn bekinister de az edi. Dáshti Qypshaq rýlary da monǵol tárizdi kóshpeli jurt, qashyp júrip, bosyp júrip soǵysyp óz teńdigin ońaıǵa bermedi. Joshy urpaǵyna bunymen de sanasýǵa týra keldi. Tıimdi bolsa qazaqtan qyz alyp, qyz berip ketýden de taıynbaıdy. Osyndaı jaǵdaıda Batý óziniń bir qyzyn Mańǵyt jigitine beredi. Odan Noǵaı degen ınal10 týady. Noǵaı asqan batyr, aqyldy kisi bolady. Han taǵyna otyrýǵa haqy joq, áke jaǵynan Shyńǵys tuqymynan emes, biraq Batýhan ólgen kezde onyń áskerin basqarady. Osy Noǵaı qyryq jyldaı búkil Joshy tuqymyna aıtqanyn istedi. Altyn Orda handaryn óz qolymen otyrǵyzyp, óz qolymen alyp tastaı alatyn ámirshi bolady. Aqyrynda Altyn Ordaǵa Móńke hannyń besinshi balasy Toqtaǵý (qazaqtar ony Toqtaıhan dep ataǵan) han bolady. Bul kezde Noǵaı batyrdyń qartaıǵan shaǵy. Jas hanmen kári tarlan aıqasa ketedi. Dáshti Qypshaq eliniń rý-rýǵa bólingen alaýyzdyǵyn paıdalanyp, Toqtaǵý áskeri Noǵaıdy jeńedi. Noǵaı on jeti nókerimen Bashqurt jerine qashady. Jolaı ony Altyn Orda qyzmetindegi bir knázdiń jaýyngeri ustap alyp óltiredi. Basyn Toqtaǵýǵa ákep beredi. Biraq jaýynger qylyǵynan shoshynǵan Toqtaǵý «Qarapaıym adam han tuqymyna qol kótermes bolar» dep óziniń basyn aldyrtady.

Han atyn almaǵanmen, Noǵaı Uly bı atalǵan. Dáshti Qypshaq jeriniń batys bólegi Noǵaılynyń handyǵyna aınalady. Bul handyqtyń negizin qalaǵan Mańǵyt rýy.

Ábilqaıyrdyń da óziniń qol astyndaǵy Arǵyn, Qypshaq rýlarynyń beldi adamdarynan seskenýiniń de bir sebebi osynda. Noǵaı batyr sekildi Aqjol bıdiń de (bul el qoıǵan aty, shyn aty Daıyrqoja) artynda turǵan qalyń Arǵyn eli bar. Al Maısara Qobylandy batyrdyń sońynan ergen Qyzyl bas elin shaýyp, qıssa jyryna aınalǵan arǵy babasy Qara Qypshaq Qobylandydan qalǵan jaý júrek byqyǵan aıbarly Qypshaq jurty tur... Qaısysynyń sózin jaqtaý kerek. Budan qıyn han basyna syn bar ma?

«Jalǵanda ne qıyn, qazaqtyń rý talasyn sheshý qıyn. Biraq ony sheshýdiń qandaı qajeti bar? — Ábilqaıyr han myrs-myrs kúldi. — Shyńǵys tuqymynyń han taǵyna osynshama uzaq otyrýynyń sebebi de osynda emes pe? Eger rý-rý bop bólingen bar qazaq birigip ketse ne bolar edi? Joq-joq, bul jurt — abaılap ustamasań qolyńdy alyp túser qylshyldaǵan ustara. Abaılap ustaýdyń jalǵyz joly — birine-birin baqtyryp qoıý. Sonda ǵana bul ótkir ustara qaýipsiz».

Bul — Ábilqaıyrdyń oıy. Al Jánibek bolsa, osynaý rý talasyna ózgeshe qaraıdy. «Qazir Ábilqaıyr qıyn halde, — dep boljaıdy ol, — Ordasynyń da aıbary burynǵydaı emes, jan-jaǵy túgel ash qasqyrdaı talaýǵa ázir jaýlary. Ońtústik-kúnbatys jaǵynan Qorasan qaıtadan bas kótere bastady. Maýrennahr buqarasynyń da óshpendigi kúsheıýde. Aqsaq Temir urpaqtary ishten tynyp, sátti kúnin kútip otyr. Soltústik-batys tusy da jaýar kúndeı túnerip tur. Al Edil ózeniniń arǵy betindegi Noǵaı Ordasy kúnnen-kúnge irgesin ári salyp bara jatyr, dostyqtan qastyq tileýi basym. Ejelden básekeles jaýlary Qazan men Qyrym handyqtary da bel alyp ketkendeı. Astrahan sultandary Ábilqaıyrdan kóri, solarǵa qaraı ıek artpaq... Bunyń bári qur dońaıbat emes, bir handyqty jún eter qahar. Al Altyn Ordanyń óziniń ishi qalaı? Jıdı bastaǵan terige uqsas. Han salǵan alym-salyqtyń zardabyna shydaı almaı ábden aýalanyp alǵan. Kúni búgin Ábilqaıyrdan bólingeli turǵan qazaq rýlary az emes... Tek solardyń sanyn kóbeıte túsý kerek».

Jánibek, qyrǵa shyqqan saıyn, el taýqymetin kórip, ordasyna únemi renjip qaıtatyn. Ásirese, ótken jylǵy, bir oqıǵa sultannyń kóz aldynan ketpeı-aq qoıǵan. Ol ańnan kele jatyp Ábilqaıyr lashkerleri shaýyp ketken bir aýyldyń ústinen shyqqan. Shańyraǵy kúıreı jerge túsken úıler... Uldary soıylǵa jyǵylyp, botasy ólgen ingendeı bozdaǵan analar...

Jánibekti tanyǵan aqsaqal:

— Shyraǵym, Jánibek, — degen, — bóten elderdi shabýǵa jigitterińdi bermedińder, merziminde alym-salyqty tólemedińder dep hannyń ash bórileri aýlymyzdy shaýyp ketti. Edil boıynda da kórgen kúnimiz osyndaı bolatyn. Qutqara kór endi bizdi bul qorlyqtan!

— Qalaı qutqaram?! — degen Jánibek.

— Ábilqaıyrdan bizdi bólip al, — dep jaýap qaıyrǵan qart. — Ózgeniń jer-sýyna qyzyqpaıtyn, óz elinen jat jurttaı aýyr alym-salyq salmaıtyn jeke shańyraq kóter.

Qytaı men Jońǵar jerindegi rýlar da osyndaı oı bildirgen. Osynyń bárinen Jánibek jeke handyq qurýdyń kóptiń armany ekenin jáne óz basynyń qamy men el-jurttyń tileginiń sabaqtasa bastaǵanyn kóptep túsingen. Bul — muratqa jetýdiń dańǵyl joly. Búgin bolmasa erteń sharýashylyǵy, jer-sýy, ádet-ǵurpy, tili, tilegi bir Dáshti Qypshaq dalasynyń kóp rýynyń bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp, bir el bolyp quralyp, bir halyqqa aınalatynyna shek keltirmegen.

Osy sebepten de Ábilqaıyr handyǵy — Altyn Ordaǵa baǵynyshty eki beldi rý Arǵyn men Qypshaqtyń arasyndaǵy daý, talastyń órshı túsýinen qatty úmittengen Ábilqaıyrdyń oıy, bul rýlardyń bastaryn biriktirtpeı bıleý bolsa,Jánibektiń oıy Ábilqaıyrdyń Ordasyn qulatý úshin sol rýlardyń arasyndaǵy Altyn Ordaǵa degen óshpendilik orshı túsýi kerek. Eski Orda talastan álsirese, jańa Orda tigýdiń jeńilge túsetinine ol kúmán keltirmegen. «Qazaqtyń kóshpeli rýlary almas qylysh, — dep oılaǵan sultan Jánibek, — eger jumsaı bilseń — ol jaýyńa aıbar, jer-sýyńa qorǵan. Qara halyq óz betimen birimen biri soǵyspaıdy, tynyshtyqty, dostyqty tileıdi. Bar pále bizde, han, sultandarda. Qolyńdaǵy osyndaı kúshti aýjaılap paıdalana alsań, oıyńdaǵydaı handyqty qurýǵa bolady. Noǵaı, Qazan, Qyrym, Astrahan handary men sultandary talamasyn deseń, arǵy jaǵyńdaǵy uly jurt — orys elimen til taýyp, odaqtasqan jón. Biraq ondaı kúnge jetý úshin eń aldymen Ábilqaıyr Ordasynan bóliný qajet».

Al Ábilqaıyr Dáshti Qypshaq handyǵyn kúsheıtýdegi alǵashqy kúresterinde ózine senimdi qural etken kóshpeli rýlardyń qazir teris qaraı bastaǵanyn tek sultandardyń qastandyǵynan kóretin. Orynsyz soǵys-joryqtan, basqa elderdi shabýdan keshegi almas qylyshtyń júzi qaıtyp, iske alǵysyz bop muqalatynyn uqqysy kelmeıtin. «Jylannyń úsh kesse de kesirtkelik qaýqary bar, — dep oılaıtyn ol, — eger de sultandardyń óshpendiligin joısam, Altyn Orda eli de talaı eldi baǵyndyra alady. Tek sońyńnan ergen tobyrdy ótkir qaırap jaýyńa sala bil! Aýjarlyq etpe!».

Ábilqaıyr taǵy aýyr kúrsindi. «Tobyr! Biraq sol tobyrǵa erik berseń, ol qojasynyń da basyn alatyn qaharly kúshke aınalady... Erik berilip edi, Mysyrǵa quldyqqa satylǵan Beıbarys ne istemedi? Ataqty Qulaǵýdyń ózin Egıpet jerinen qýdy...».

Shyńǵys shapqynshylyǵy tegeýrindi ekpinimen qazaq rýlarynyń byj-tyjyn shyǵardy. Kópshiligi óz jerinde qalǵanmenen, birtalaılary basqa elderge qashyp, jan saqtaýǵa májbúr boldy. Bir myń eki júz qyryq birinshi jyly Qypshaqtyń biraz aýyly bastyǵy Qotan han bolyp madıarlar jerine aýyp ketti. Bulardy madıarlardyń koroli qonys berip, aldaryna mal salyp jaqsy qarsy aldy. Buǵan ashýlanǵan Batý venger koroline hat jazdy. Ol hatynda: «Onyń ústine meniń Qypshaq quldaryma sen qorǵan bolatyn kórinesiń. Meni ózińe qarsy qoımaıyn deseń, budan bylaı qaraı qaramaǵyńa Qypshaqtardy ustama. Qypshaqtarǵa menen qashý jeńil, — olardyń úıi-kúıi joq, shatyrda turady, al seniń úıin, bar, jeriń bar, qalalaryń bar. Menen qalaı qashyp qutylasyń» dep qorqytqan Batý.

Bir myń eki júz jıyrma toǵyzynshy jylǵy Lavrentev shejiresinen qypshaq-qazaqtardyń monǵoldardan yǵyp, ózi jaý. tepkisine túsken Edildegi bulǵarlar jerine, Rossıaǵa, Polsha, Lıtvaǵa barǵandaryn kóremiz. Bir kezdegi kóshpeli jaýynger eldi Qujdaı myqty bekzada, el bılegen batyrlary endi jat jerde betegeden alasa, qoıdan jýas kúıge ushyraıdy.

Qazaqtardyń birazy Qıyr kúnshyǵysqa, Mongolıa, Qytaıǵa da aparylady. Shyńǵysqan men Joshy kezinde qazaqtardyń birneshe bekzada, batyrlary Monǵol ımperatorynyń Uly Ordasynda qyzmetke áketilgen. Qyskasy bir kezdegi aıbyndy eldi dushpandary talan-tarajyn shyǵaryp, ulyn urymǵa, qyzyn qyrymǵa shubyrtady. Qazaqtyń batyr jigitterin toptap quldyqqa, músindi qyz-kelinshekterin úıirip kúńdikke sata bastaıdy.

Kóp keshikpeı monǵoldar men musylman saýdagerleri Evropa men Sırıa, Soltústik-batys Afrıkany, ásirese Egıpetti Dáshti Qypshaq jerinen ákelingen quldarǵa toltyrady.

Osyndaı jaǵdaıda Egıpettiń halıfattyq gvardıasy on úshinshi ǵasyrda deni Qypshaq jigitterinen jınalǵan bolatyn. Al Egıpetke er júrek, myqty ásker óte kerek edi. Mundaı áskerdi mamlúkter11 qura bildi.

Bul kezde Egıpetke Shyǵysynan monǵol shapqynshylary tónse, on ekinshi ǵasyrda urysta jeńilgenine qaramaı, batys jaǵynan Taıaý Shyǵysty óli de bolsa ózine baǵyndyrmaq bop, Kresshiler shabýylǵa shyqqan-dy. Endi búkil musylman qaýymynyń kindigi, onyń mádenıet, kórkem óner, ǵylym-bilim ortalyǵy Egıpet pen Sırıa basyna shyn qaýip-qaterli qara bult túnergen-di.

Dál osy sátte bala kezinde Qypshaq jerinen quldyqqa satylyp ákelingen Sırıa áskeriniń qolbasshysy Beıbarys bahadýr sońynan mamlúkterden qurylǵan gvardıasyn ertip, Baǵdatty alyp, endi sarqyramadaı Sırıaǵa qulaǵan Iran shahy Qulaǵý áskerine qarsy shyqty. Qur ǵana qarsy shyqqan joq, Qulaǵýdy jeńip, eki jyldan keıin ony búkil Egıpet jerinen qýdy. Al bir myń eki júz toqsan birinshi jyly Qypshaq mamlúkteri ábjil qımyldap Sırıadan Kres ustaýshylardy bir jolata qýyp, rysarlardyń Shyǵystaǵy eń aqyrǵy qorǵany Aqqa qalasyn aldy.

Sóıtip, óz jerinen qýylǵan, quldyqqa satylǵan mamlúkter arab jaýyngerlerimen birigip, Egıpet pen Sırıany monǵol basqynshylarynyń kúıretýinen qutqardy. Álemge áıgili óner-ǵylym oshaqtary bolǵan Otyrar, Samarqant, Kıevterdiń haline jetkizbeı, Kaır, Aljır, Kordavalardy kúl-talqan etýden aman saqtap qaldy.

Endi qypshaq bekzadalarynyń, ásker basshylarynyń qany arab qanymen aralasty. Birine-biri qyz berip, qyz alysty. Osy qul satý arqyly qur ǵana Egıpette emes, Soltústik teńiz ben Jerorta teńiziniń jaǵasyndaǵy Evropa halyqtarynyń qanyna orys, tatar, cherkes, túrik, afrıka uldarynyń qany qosyldy.

Joshyn mamlúk sultandary basqarǵan Egıpet jerinde Qypshaqtar Altyn Orda men qazaq jeriniń ádet-ǵurpyn, tártip-dástúrin engizýge tyrysty. Ata-babasy Qypshaqtan shyqqan mamlúk sultandarynyń endi serýenge barar joldaryna kúni buryn syrnaı, kerneı tartqan júzdegen, qypshaqsha kıingen sándi-saltanatty nókerlerin shyǵaryp Baǵdat, Mysyr, Mekke, Kaır shaharlarynyń kóshelerin basyna kóterdi. Qypshaqtyń baı, manaptary ózderiniń jas kezinde babalary mingen páýeskemen Nil ózeniniń jaǵasynda serýendeýdi shyǵardy.

Mamlúkter tipti sharıǵatty bylaı qoıyp, sot isin de Dáshti Qypshaq jobasymen júrgizýge tyrysty.

Bunyń birin istegen qara quldardan shyqqan batyr, ásker qolbasshylary. Osydan keıin qara qazaqqa, quldarǵa erik berýge bola ma? Joq, bolmaıdy. Ábilqaıyr taǵy qabaǵyn qars japty. «Qypshaq jerinen satylyp barǵan qul Beıbarys Qulaǵýdy jeńdi. Joq, qara halyqpen oınaýǵa bolmaıdy». Onyń esine endi Aqsaq Temir kóregen tústi. Ábilqaıyrdyń boıy sýynyp ketti. «Altyn Ordanyń túbine jalǵyz ǵana orys patshalary jetti me? Han Mamaı jeńilgen bir myń úsh júz sekseninshi jylǵy Kýlıkov qyrǵynynan keıin Toqtamys pen Edige Máskeý túbine qaıtadan san barǵan joq pa edi? Ras, basy birige bastaǵan orys knázdary da aı qarap otyrmaǵan-dy, tozýǵa aınalǵan Altyn Ordany, túbi, kúl-talqanyn shyǵaratyny aqıqat edi ǵoı... Kúl-talqany shyǵa da bastaǵan edi-aý. Jut jeti aǵaıyndy, aıyr aǵashpen segiz. Jaýynan san opyq jegen kóne Dáshti Qypshaqtyń kúnshyǵysyna sonaý alaburtqan zamanda taǵy bir qabylan kórindi. Bul Mańǵyt rýynan taralatyn Barlastan shyqqan Aqsaq Temir edi ǵoı. Soıqannyń bir basy sonan órbidi emes pe. Qujynaǵan lashkerin qumyrsqadaı qaptatyp, qandy aýyz qabylan Altyn Ordany qappaq boldy. Ol bir myń úsh júz toqsan ekinshi jylǵy, Alasha hannyń Ámet pen Samet degen balalaryn jolaı óltiretin attanysynda-aq Altyn Ordanyń bosaǵasyn birden solqyldatyp ketken joq pa edi. Al bir myń úsh júz toqsan besinshi jylǵy attanysynda Batý men Berke Edil ózeniniń saǵasyna salǵan Altyn Ordanyń astanasy ǵajaıyp sulý Saraı shaharyn Kavkaz jaǵynan, Daǵystan qoınaýynan kelip basyp aldy ǵoı. Osy shabýyl bizdiń birligimizdiń de birjolata túbine jetken-di. Orystardan Mamaı kúıredi. Temirlannan Toqtamys jeńildi. Osy eki jeńilý Altyn Ordany birjolata kúıretti. Joq-joq, tóre tuqymdaryna jatpaıtyn batyr, bılerdiń sońynda ımpramy bar. Qıyn-qystaqta bul tobyr zaty Shyńǵys tuqymynan shyqqan handardy emes, óz kósemderin qoldap ketedi. Muny da oılaý kerek. Óz tobyry sońynan ermese Aqsaq Temir búkil Maýrennahrdy ózine baǵyndyryp, Horezm men Altyn Ordany shaýyp, keıin Úndistannyń astanasy Delı men Túrkıanyń kindik qalasy Ankarany ala alar ma edi? Osynyń bári ımpramymen qurǵan áskerin ózine erte bilýinen. Joq-joq, sońynda eli bar qolbasshy, bılerdiń qashan da bolsa qoldarynda kúshi bar. Olarmen sanaspasqa bolmady. Qobylandy men Akjol daýyn taǵy da aqyl tarazysyna salý kerek. Bul talastan qazir basym aýyryp, baltyrym syzdap jatqan joq qoı. Múlt ketseń — durys joldan adasqanyń... Mundaı iste qashan da bolsa kúdik pen úmit qatar turady.

Ábilqaıyr sheshetin taǵdyr rasynda da kıyn taǵdyr edi. Qazaq dalasyna Shyńǵys urpaǵynyń ústemdigi júrgenmenen de, aıypty jandy ólim jazasyna kesý únemi ejelgi el dástúri boıynsha halyqtyń óz bıliginde qalǵan. Aıypty jannyń kúnásin, ábestigin aqyl tarazysyna salyp, jazyqty men aıyptaýshylar jaǵynan jınalǵan bı, aqsaqaldar májilisi ataly sózge toqtap, óziniń úkimin aıtatyn. Han tek osy úkimdi óz jendetteri arqyly iske asyratyn. Bul joly olaı bolmaı shyqty. Arǵyn, Qypshaq bı-aqsaqaldary bir kelisimge kele almady. Sondyqtan da bul daýdy han sheshsin dep uıǵardy. Kúnákar dep tabylǵan Arǵynnyń jıeni Saıan batyrdy Qypshaq jaǵy ólim jazasyna buıyrdy. Jas batyrdy kúnásiz dep tapqan Arǵynnyń ıgi jaqsylary ony aqtady. Eki jaq birdeı toqtaıtyn bı shyqpady. Daý aıaǵy qandy soıyldy janjalǵa aınala jazdap ázer basyldy.

Rasynda bul daýda han taǵyna qaýip týdyrardaı astar bar-dy. Batý hannan keıin, 1361 jyly Shyńǵys urpaǵy Bolat Temir han Edil bulǵarlaryn ekinshi ret shapty. Bulǵar memleketin jermen jeksen etti. Osy jerge on besinshi ǵasyrdyń basynda Ábilqaıyr óltirgen Jumadúk hannyń ákesi Ulyǵ Muhambet kep Qazan qalasyn saldy. Ózin han atady. On san Noǵaılynyń eń aqyrǵy Uly bıi Altyn Ordadan múldem qýylyp, Orda taǵdyry Joshy urpaqtarynyń qolyna birjolata kóshken soń osy Qazan handyǵynyń qol astyna Ormanbet bıdiń urpaqtarynyń birazy kelip qosylǵan-dy. Jáne Altyn Ordaǵa degen qastyǵyn toqtatpaǵan-dy. Zatymyz bir el-jurtpyz dep keshegi ústemdigin zar etken keı bıleri astyrtyn qazaq rýlaryna kisi salyp, Ábilqaıyrdan bólin dep demigýde edi. Al keı jaý júrek batyr uldary, qastaryna saıaq jınap keıde han tuqymynyń myńdaǵan jylqysyn barymtalap áketetin.

Osyndaı bir shabýyldan keıin, yzasy keýdesine syımaǵan Ábilqaıyr, Qazan hanynyń jerindegi Ormanbet bıdiń urpaqtarynyń aýlyn shabýǵa úsh túmen qosyn men baqan boıly, shoqpar qoldy Qypshaq Qobylandyny attandyrǵan. Bul ataqty Qajymuqan balýannyń on ekinshi atasy. Qazaq pen Noǵaı bólingende aıtylǵan «jylaý, jylaý, jylaý kúı» jyryndaǵy «qara ormanynan aırylǵan», Torǵaı men Or boıyna Qarataý mańynan, Arys ıen Badam ózenderiniń toǵysqan jerindegi Qaraspan taýynan kóship kelgen, qazaqtyń atan jilik, arqar múıiz batyrlarynyń biri.

Ol tynysh, erteli-kesh kúlkini ermek etip, qannen-qapersiz jatqan Noǵaıly aýyldarynyń kúlin kókke ushyryp, bar malyn aldyna salyp aıdap, músindi degen qyz-kelinshekterin olja etip, jaqynda ǵana joryqtan qaıtqan.

Aq tútek borandaı qaharyna jan shydamaǵan Qobylandy batyrdyń bul jeńisin búkil Ábilqaıyr qol astyndaǵy el, ol bir Stambýl medınasyn shaýyp kaıtqandaı, úsh kún toılaǵan. Toı tarqar aldynda, ákelingen qyz-kelinshekti Oljaǵa bólip berý úshin, han osy joryqta qaı batyrdyń qandaı asyra erlik kórsetkenin suraǵan.

Asat, Áset12 aılarynyń aıaq shenindegi ystyǵy basylǵan ala kóbeńdenýge taıaý kishi besin áleti. Orda toly ala taıaqty aqsaqaldar, at-jaraqty batyr, sultandar... Qobylandy batyr alaqandaı kóziniń qıyǵymen hanǵa qarap, erlik kórsetken keýde soǵar batyrlardyń atyn atap kelip, kenet sál kidirgen. Az ýaqyt ún-túnsiz tyna qalyp qulaǵyna deıin jetetin bilekteı qara murtynyń ushyn shıyrshyqtaı túsip:

— Ózge batyrlarǵa olja surasam, Arǵynnyń júz jigitin bastap barǵan jas beri, Qotandaı abyz qarttyń jıeni Saıan batyrǵa ólim jazasyn talap etemin, han nem, — degen.

Ordada otyrǵan jurt dir ete qalǵan.

Saıannyń naǵashysy hannyń oń jaǵynda otyrǵan maımene, asqan kúsh ıesi, ári sheshen, ári ánshi, eki ıyǵyna eki adam mingendeı, tórtpaq kelgen qara sur Qotan jyraýdyń balasy Aqjol bı qanyn ishine tartyp sup-sur bop ketken. Biraq júrek tolqynyn ádettegi ornyqty minezine jeńgizip ol:

— Nege? — degen, Qobylandy batyrdy qyraǵy kózimen bir sholyp, daýsyn ózgertpeı.

— Uly Shyńǵysqan shartyn buzdy. Ormanbet bıdiń urpaǵy Ádilgereıdiń qyzy esireı13 Qarashashty oz betimen olja etemin dep Kereıdiń Qarabatyrymen talasty.

Oljaǵa talasqanǵa — ólim jazasyn berý Shyńǵysqan Iasysynda jazylǵan. Shapqynshylyq zamanda ásker arasy buzylmasyn dep buny han urpaqtary myqty ustaǵan, qas batyrǵa qoıylǵan aıyp aýyr.

— Oǵan qandaı dáleliń bar? Kereı Qarabatyrdyń ózi aıtty ma, álde kórgen jan bar ma? — dedi Aqjol áli de daýsyn ózgertpeı.

— Qarabatyr sol talasta qaza tapty. Kórgen kýáni de qyzba qandy Saıannyń aldaspany alyp túsipti.

Ábilqaıyr jumsaǵan bir sumnyń sózine ańǵal Qobylandy kúrt senip qalǵan. Osylaı bolýyn tilegen kóńil, Saıanǵa taǵylǵan kinániń aq, qarasyna kóz jetkizdirmeı, ózin de jalanyń qurbany etip otyr.

— Oljaǵa qalaı talasqanyn onda batyr Saıannyń ózi aıtar?

— Kúnásin moıynǵa alý úshin shyn batyr bolý kerek.

— Arǵynnyń ardaqty jıenin qatyn demeksiń be?

— Olja esireıge talasý qatyn áreketi.

Eki batyr alysa ketetin qandy aýyz arlan tóbetterdeı alaıa qarady. Biraq han aldynda tózim saqtaý kerek, endigi sózdi Orda ıesinen kútip ún-túnsiz otyr.

Qobylandy batyrdyń bul janjaldy nege bastap otyrǵany Ábilqaıyrǵa aıan. Kúıe jaǵa aıtylǵan sózdiń astarynda kúıikti syr jatqan. «Álde batyr Saıannyń qylyǵy ras pa eken?» Ábilqaıyr han úıde otyrǵandardy kóz astymen bir sholyp ótti. Han keńesine keletinder qalaı ózgerip ketken. Meshin jyly Dáshti Qypshaq taǵyna otyrǵanynda ózi on jeti jasta edi. Ol kezderde ásker basshylary da, Orda tirekteri de basqalar bolatyn. Mynaý Arǵyn, Qypshaq jaısańdary alǵan tórde Mańǵyt, Dýlat, Úısin, Qońyrat, Naıman, Týbaı, Uıǵyr, Qytaı14 rýlarynyń myqtylary otyratyn. «Hıýany shapqanynda da sol top qasymda edi. Tek qalmaqtarmen aıqasqanymda oıymnan shyqpady. Iá, ol meniń eń qarabet jeńilisim boldy. Áskerim Syrǵa deıin shegindi. Ózim Syǵanaqqa qashtym Jaýymnan kóp kún tóleýmen ázer qutyldym. Sosyn ǵoı Dáshti Qypshaqtyń basty rýlary Arǵyn men Qypshaqqa arqa súıemek bolǵanym... Odan ne shyqty? Tikenekten shoshyp shoq basty degen osy emes pe? Átteń jas kezim qaıta oralar ma edi? Onda búıtip jan-jaǵyma qobaljı qarap otyrmas edim-aý! Shirkin jastyq, darıanyń alǵashqy tasyǵan qarqynyndaı ediń-aý, buzbaıtyn bógetiń bar ma edi? Eki jyl ótpeı, Dáshti Qypshaq handyǵyna qol sozǵan Saıbannyń ortanshy qatyny Úkilimaıdan taraǵan Qanbaıdyń uly Elbekten týǵan Mahmed-Qoja hanmen Tobyl ózeniniń jaǵasynda qalyń áskerimen kezdesip jeńip shyǵyp edim ǵoı. Qandaı qyzyq, qandaı qaıtyp kelmes, áseldeı tátti kúnder! Sol joly edi ǵoı, ózge batyrlarymnyń bireýine de qımaı on tórtinde týǵan aıdaı tolyqsyǵan, adamzattyń sulýy, Mahmed-Qojanyń jesiri, Arǵynnyń qyzy Aǵanaq-Bıkeni ózim alyp edim. Aǵanaq-Bıke dese Aǵanaq-Bıke edi ǵoı. Adamzat nápsisi degendi qoısaıshy, jastaı qosylǵan erin óltirip, ózin qatyndyqqa alǵanymda opa taptym ba? Qushaǵynda jatqanda tósegiń naǵyz bir jylan ininiń qasyna salynǵandaı sezinesiń. İn ishinen bir ýly jylan ysyldap shyǵyp, jalańash deneńe aıyr tilin suǵyp alatyndaı! Men qansha jaqsy kersem de, bir ıilmeı ótti-aý, beıshara. Qaıtsyn, men qur ǵana erin óltirip qoıdym ba, sońynan erip kelgen úsh jasar balasyn da óltirttim ǵoı. Óltirtpeske bolmaıtyn edi. Han taǵy degen perishte de qyzyǵatyn bir sıqyrly arman ǵoı. Ógeı bala túgil, óz balańa da sený qıyn. Al Mahmed-Qoja balasy, jabylmaǵan ustara tárizdi edi, abaılamasań qolyńdy alyp túsýi op-ońaı. Ony men árıne durys óltirttim. Biraq odan ne taptym? Sheshesi jyly shyraıyn bir kórsetpeı ketti. Menen balaly bolyp qalmaıyn dep, san mártebe kúshálá iship ish tastady. Jalǵyz-aq bul ajaldardan paıda kórgen Sarǵyt-SHıman Mańǵyt boldy ǵoı. Tapsyrmamdy adal oryndadyń dep men oǵan qandaı tartý-taralǵy bermedim, qandaı dárejege kótermedim. Dáshti Qypshaqqa ózimnen keıingi adam ettim. Árıne meniń munym ózgelerge unaǵan joq, ásirese Bahram, Alash batyrlarǵa...

Han Ordasyndaǵy tartys sol kúnnen bastap kúsheıe tústi. Sodan beri otyz jyldaı ómir ótti, al tartys áli bir tolastamaı keledi. Qaıran, dúnıe! Qandaı qaısar edim! Otyz jyl! Otyz jyldyń ishinde qandaı jaýymdy jeńbedim! Demek adamnyń qasy — aram shóp tárizdi bolady eken. Otaǵan saıyn qaýlaı óse túsedi. Áıtse de men de aıanyp qalǵanym joq. Qaı shahardy almadym? Hıýa, Samarqant, Ikra-túp, Buqar, Syǵanaq, qazaqtyń jeke ulysy bolyp júrgen Mahmed-Qoja han, aǵaly-inili Ahmed-Mahmud, Mustafa handardy jeńip, Esil, Tobyl, Nura boıyn ózime qarattym... Biraq sonda shyqqan qandaı múıizim bar? Alǵashqy han bolǵan kezimde Naıman, Mańǵyt, Uıǵyr, Qońyrat rýlarynan qaımyqsam, endi mine Arǵyn, Qypshaqtan seskenip otyrmyn. Buryn jaýym ózimmen atalas Saıban tuqymdary edi desem, endi mine, Joshynyń on úshinshi balasy Toqaı Temirden taraǵan urpaqtary bolyp otyr.

Ábilqaıyr Arǵynnyń bı, batyrlarynyń aldyńǵy jaǵynda otyrǵan sulý murtty Jánibek pen jalańash qanjardaı túsi sýyq Kereıge kóz qıyǵyn aýdardy.

«Iá... ıá... Abaq sultannan bular qaýipti. Shyńǵysqan noıandary kúıretken, sońynan babalary Orys han qaıta jóndegen Aq Orda astanasy Syǵanaqty jaýlap alǵanymdy bular máńgi-baqı keshirmek emes. Jáne Aqsaq Temirdiń balasy Shahrýk sultannan týǵan Ulyqbektiń qyzyn alǵanyma da qyrǵı-qabaq. Meniń Buqar, Samarqant bekterine búıregimniń buratynyn kóre almaıdy. Shamalary kelse, tez-aq jeke qazaq hany bolyp ońasha otaý tikpek. Tek bólinip ketýge ázirge kúshteri jetkiliksiz. Bastary qosylmaı júrgen rýlary bolmasa, sońynan tutasa ergen eli joq. Al el degen ne? Oıynan shyqpasań, senen úrkı jónelýge bar. Myna Akjol bıdiń aıtyp otyrǵanyn eskermeı kórshi, búkil Arǵyn, Naıman, Qońyrat bolyp shı shyǵarýǵa daıyn. Baraq balasy Jánibektiń, Bolat balasy Kereıdiń kútkeni de osy. Kópten beri Jánibek pen Kereı osy rýlardyń sózin sóılep, soıylyn soǵyp ózderine baýrap júr. Azǵantaı múlt ketseń, oqyralaǵan ógizdeı móńkı týlap, jurtty bólip áketkeli tur. Sonda ne isteý kerek? Arǵynnan qorqyp Qypshaq batyrynyń sózin aıaqsyz tastaý kerek pe? Joq, óıtýge bolmaıdy. Qazirgi arqa súıerim, burynǵydaı Mańǵyt emes, joshyn Qypshaq! Qypshaq meniń qazir qandy shoqparym. Ony durys silteı bilsem, áli de bolsa talaı Jánibek, Kereılerdiń basyn domalata alam. Demek, sheshim qandaı bolýǵa tıisti? Eki jaq menen birdeı jaýap kútýde ǵoı».

Ábilqaıyrdyń irkip otyrǵan oıyn kenet syqyrlaı ashylǵan esik úni buzyp ketti. Han tómen túsip ketken basyn kóterip esik jaqqa qarady. Jaqynda qaıtys bolǵan Shah-Býdaq sultannan týǵan jeti jasar nemeresi Muhamed-SHaıbanı eken. Atasy han, naǵashysy búkil Altyn hannyń bas batyry Dombalyq batyr bolǵandyqtan, Ábilqaıyrdyń bul nemeresi óz balalarynan da anaǵurlym erke, tentek. Jáne han da ony erekshe jaqsy kóretin. Bala esik aldynda turǵan pasbandarǵa15, úı ishi tolǵan bek, sultan, ámir, hakim, batyrlarǵa qaramastan úıge kirgen betimen ózgelerdi basa-kókteı altyn taqtyń janyna bir-aq jetti. Atasy Ábilqaıyrǵa erkeleı:

— Tarlankók tym asaý eken, bıe saýymdaı mezgil shaptym. Biraq meni túsirip kete almady, — dedi maqtana, — báribir men ony úıretip alamyn!

— Jaraıdy, qalqam, qazir biz han isimen shuǵyldanyp otyrmyz, — dedi Ábilqaıyr nemeresiniń basynan sıpap. — Keziń kelgende bul dozaqtyń otyna sen de kúıersiń, ázirge oınaı ber. Bara ǵoı.

— Qaıdaǵy dozaq? — Bala atasyna erkeleı qarady. — Men han bolǵanda ol dozaqty jumaqqa aınaldyram. Kór de tur?

Han kúlimsiredi de qoıdy. Kenet onyń kózi esikke taıaý turǵan Kereıdiń on jeti jasar balasy Buryndyqqa túsip ketti! Júregi dir ete qaldy. Ananyń bet qubylysynda jeti jasar Muhamed-SHaıbanıǵa degen aıazdanǵan qar tárizdi bir alýan óshpendik yzǵary baıqalady. Shúńet kózderi shoqtaı qadalyp tur.

Elýge taıaǵan Ábilqaıyrdyń tikeleı han taǵyna otyrar murageri eń tuńǵyshy marqum Shah-Býdaq sultan bolatyn. Odan keıingi kezek ekinshi balasy Shaıh-Haıdar men osy Muhamed-SHaıbanıdiki... Aqyldy han jaý sadaǵynyń oǵy, ózi ólgennen keıin, Shaıh-Haıdar men osy jeti jasar nemeresine kezenetinin birden uqty. Han taǵyna ıe bolýdan týatyn uly talastan áli túsinigi joq jeti jasar nemeresin qorǵaǵysy kelgendeı Ábilqaıyr kenet Muhamed-SHaıbanıdy aıalaı baýyryna qysty. «Rasymen-aq bireý osy nárestege de qol kóterer me eken? Kimniń bul shańyraǵyn qıratyp, túndigin tilip edi?» — dedi ol ishinen. Biraq han dál bul sátte óziniń Mahmed-Qojanyń balasyna istegenin esine túsirmedi. Báse, úsh jasar náreste Mahmed-Qojanyń uly Ábilqaıyr hannyń nesin búldirip edi? Qaı shyraǵyna kóleńke bolyp edi!

Birin-biri qasqyrsha talaǵan, tek jeńgenderi ǵana ómir súretin qatal zaman. Ábilqaıyrdyń kenet nemeresin baýyryna nege qysqanyn bir-aq adam ǵana túsindi. Ol — Jánibek sultan edi. «Durys oılap otyrsyń, han ıem, — dedi ol ishinen, — seniń oshaǵyńdy mazdatatyn aqyrǵy tobylǵyń osy Muhamed-SHaıbanı nemereń bolar. Jeti jasar baladaı emes tym eresek, aqyldy... Eger osy nemereń qyrshynynan qıylsa, seniń de otyńnyń máńgi sóngeni».

Demek, bir myń tórt júz alpys segizinshi jyly Ábilqaıyr han ólgende, on jetide qalǵan Muhamed-SHaıbanı men on eki jasar inisi Mahmut-Sultannyń erlik áreketteri arqasynda Ábilqaıyr oshaǵynyń kópke deıin sónbeıtinin dál osy sátte Jánibek sultan bilmedi. Al qazir ol Ábilqaıyr hannyń jeti jasar janǵaly turǵan shamshyraǵy jaıynda tek kómeski qobaljý oıda ǵana boldy.

Han áp-sátte boıyn jınap aldy.

Bar, qalqam, Tarlankókti jibergen bolsań, basqa asaýdy úıret, — dedi.

Endi sheshim ózinen ózi keldi. «Han aqyly — qaramaǵyndaǵy eldi aıqastyrmaı ustaýda ǵoı. Aıqasa qalǵan kúnde de, han bul arada tóreshi bolýy kerek! Arǵyn, Qypshaq birin-biri ózi ólimge qısyn. Men tek solardyń joıýshysy bolaıyn».

Bizdiń atamyzdyń zamandasy, Úısin Maıqy bıdiń kezinen kele jatqan «ózim jazasyn sheshetin halyqtyń ózi» degen dástúr bar emes pe edi. Bul dástúrdi álemdi bılegen uly Shyńǵysqannyń ózi de buzǵan joq. Men qalaı buzam? Arǵyn, Qypshaq ıgi jaqsylary májilis quryp, batyr Saıan taǵdyryn ózderiń sheshińder. Ózderińniń uıǵarýlaryń han úkimi bolsyn, — dedi ishi qatpar-qatpar Ábilqaıyr, kenet asasymen jerdi bir uryp.

Han sózi — buzýǵa jatpaıtyn sheshim. Jaıshylyqta buıda bermes eki jaq birdeı basyn ıdi.

— Qup, han ıem, sóılesip kórelik.

Mine, osy daý Arǵyn, Qypshaq arasynda úsh kún sóz bolǵan. Talaı dilmarlar, sózýarlar sýyrylyp shyqty, talaı qyzyl óńesh, bulbul tilder saırady, biraq esh sheshimge kele almaǵan. Ashý, yza, kek qýysqa uılyqqan kar sekildi ońaı jibimegen. Bul doly talas keıde soıyl kúshimen sheshilýge de taıap qalǵan. Biraq eki jaqtyń kúshi birdeı túskendikten, jaǵany bosqa jyrtýdy eki rý myqtylary maqul tappaǵan. Aqyrynda Maıqy bı men Uly han Shyńǵystyń tastap ketken dástúrin buzyn, bul talasty hannyń ózi sheshsin dep tarasqan. Han ne aıtsa eki jaǵy birdeı soǵan kónbek bolǵan.

Al búl daýǵa sheshim taba almaı, Ábilqaıyr ishteı alaı-túleı. Arǵyn men Qypshaqtyń qazirgi talasy, uıqy-tuıqy julysyp jatqan arlan tóbetterdiń aıqasyna uqsaıdy. Dál qazir bulardy aıyrý ekitalaı. Ne bolsa da qolyndaǵy temir súńgini bireýine jiberýi kerek. Alysyp-julysyp jatqan qos arlannyń qaısysyn qalaıdy? Arǵynǵa dep siltegeniń Qypshaqqa tıip júrse qaıtesiń? Qypshaqqa tıýi ózine tıýimen birdeı. Han saıasaty keıde jazǵyturymǵy jeldeı. Betalysy el raıyna, han Ordasynyń armanyna qaraı ózgerip turady. Al búgingi tańda Qypshaq pen Ábilqaıyr hannyń alar demi bir tóbeden soǵyp tur.

Kenet han bul daýdy eki rý arasyndaǵy saıasatpen emes, ádiletine qaraı sheshpek boldy. «Ádiletti sheshseń — ımpram rıza bolady. Al ımpram rızalyǵy — dál búgin Qobylandy men Aqjol bıdiń múddesinen joǵary». Buny otyz jyl handyq qurǵan tirshiliginde Ábilqaıyr han sońǵy kezde jaqsy uǵa bastaǵan.

Ol eń aldymen oqıǵanyń qalaı bolǵanyn tutqyn jigittiń ózinen suraýdy jón kórdi. Taq janynda turǵan kúmis qońyraýdy alyp aqyryn qaqty. Taza kúmisten syńǵyrlaı shyqqan sulý ún qulaǵyna erkeleı jetip, qobaljyǵan kóńilin sol ornyqtyrǵandaı boldy. Úıge ashań júzinde qan joq, sel joq, uzyn boıly aryqtaý kelgen dáıekshi Ospan-Qoja kirdi. Ol lám-mım demeı eki qolyn keýdesine ustap, basyn tómen túsirip, ámir kútip, qozǵalmaı tura qaldy.

Tutqyn jigitti alyp kelsin.

— Qaı tutqyn jigitti, han ıem?

«Báse, qaı tutqyn jigitti? — Ábilqaıyr myrs etip kúldi — Chınga Tura16 qalasynan alǵashqy han taǵyna mingen kúnnen bastap, sonaý Batýdyń áskeriniń bas qosqam jeri -Keńgirdegi Orda Bazardy óziniń astanasy etip, artynan Buqar, Samarqant, Syǵanaqtardy alyp, olarǵa óziniń urpaqtaryn ne áıelderiniń jaqyndaryn hakim ǵyp otyrǵyzǵansha qanshama adamdy tutqyn etpedi? Neler jaısań jigitterdi shynjyr kisen kıgizip, zyndanǵa tastamady. Qaısynyń aty este? Al búgingi tutqyn jigittiń aty kim edi?» Ábilqaıyr oılana qaldy. «Áıtse de osy daý bolyp jatqan jigittiń esimi kim edi? Aıan ba, Shaıan ba, Baıan ba?» Jigittiń aty kenet esine tústi. .«Iá, ıá, Saıan eken ǵoı. Bul atty buryn qaıda estidim? Iá, ıá, solaı eken-aý, maǵan onyń atyn Rabıý-Sultan-Begim aıtqan edi ǵoı. Báse, ne dep edi? Ózimnen týǵan ekinshi balam Súıinshik sultanǵa kóziniń tirisinde osy Saıandy atalyq17 etip qoı dep surady ǵoı? Nege olaı ótinip edi? Jadymda joq. Biraq men: «Áli tirimin ǵoı» dep hanymnyń ótinishin jorta oryndamaı qoıǵam. «Nege oryndamadym?» Hannyń qabaǵy taǵy túıilip ketti. «Iá, ıá, baıaǵy bir Orda ósegi sebep bolǵan. Hanymnyń sútten aq, perishteden taza ekenin bilsem de, sol bir ósek maǵan da áser ete jazdaǵan. Tek, áıteýir, jalǵan bolyp shyqty ǵoı... Bóse, sol jigittiń de aty Saıan edi... So kez ol joryqqa attanyp, kóre almaı qalǵanmyn. Artynan bul áńgime tipti esimnen shyǵyp ketken-di. Hanym da óziniń ótinishin qaıtalaǵan joq... Iá, ol áńgimege de jeti jyldan asyp ketti. Ótip bara jatqan ómir!». Han esik aldynda turǵan dáıekshige kilt buryldy.

— Álgi Arǵyn, Qypshaq arasynda daý shyǵarǵan jigitti, — dedi ol, atyn ataýǵa áldenege aýzy barmaı.

— Qup, taqsyr, han ıem.

Ábilqaıyr taǵy da oıǵa shomdy.

On jeti jasynda «Batý taǵy», «Ózbek taǵy» dep atalǵan Dáshti Qypshaq taǵyna otyrdy. Ol kezde han ordasy sonaý shyǵystaǵy Ertis ózeniniń qoınaýyndaǵy Chınga Tura qalasyna tý tikken, maıdandy sol tustan ashyp, jeke-jeke ulys bolyp otyrǵan qazaq handaryn jeńip, birte-birte Esil, Tobyl, Nura ózenderiniń boıyn tegis ózine qaratty. Sol qarqynmen ol bir kezde, Joshynyń ordasy tigilgen, Ulytaý boıyna jetti. Endi óziniń astanasyn Batýhannyń áskeri eki júz jıyrma jyl buryn bas qosqan Keńgir boıyndaǵy Orda-Bazar dep atalatyn qalaǵa kóshirdi. Ulytaý Dáshti Qypshaq dalasynyń kindik ortasy. Batysy — Edil, Jaıyq, soltústigi — Esil, Tobyl; shyǵysy — Ertis, ońtústigi — Syr boıy. Osy Dáshti Qypshaq jerine tegis ıe bolǵannan keıin, ol Maýrennahr jerine kóz sala bastady. Otyz jyl handyq qurǵan ómirinde Úrgenish pen Samarqantty da shapty. Maýrennahrdan Syǵanaq, Sozaq, Otyrar, Aqruq, Aq-Qorǵan tárizdi Dáshti Qypshaq eliniń kóne shaharlaryn qaıtaryp aldy. Sóıte júrip ol bir jaǵynan Aqsaq Temir urpaqtaryna qyz berip, qyz alyp, ábden qandasyp ketti. Aqyrynda Ábilqaıyr bul kezderde túrki, ıran elderi «Kók Orda» al orys shejirelerinde «Aq Orda» dep atalǵan keshegi Altyn Ordanyń keń baıtaq alyp dalasyna tolyq ıe boldy.

Toqtamys han jeńilip, Saraıdaǵy handar saraıy Gúlstandy Aqsaq Temir birjolata qıratqannan beri burynǵy kúshti Altyn Orda múldem joıylǵan. Qazir Ábilqaıyr ózin Saıyn hanymyn dese, tek onysy Batý hannyń ornynda otyrmyn dep ózge elge ses berýi. Bir kezde kóne túrki elinen taralǵan, qazir ózbek, qazaq bolyp bóline bastaǵan eki eldiń, Ábilqaıyr shynynda Ózbek hany bolýǵa aınalǵan. Bul onyń qazir álsiregen kezi. Demek, Shahrýk Ámirdiń uldary Qorasan, Irakqa kóz tikse, al Ábilqaıyrdyń áli de bolsa, Dáshti Qypshaq jerine qosa, Moǵolstandy almaq oıy bar.

Moǵolstan! Bul bir Ábilqaıyrdyń ázirge tisi bata almaı kelgen, kóldeneńi men uzyndyǵy jeti aılyq keń alqap, kúnshyǵys jaǵy qalmaq jerimen shektesip, Barys kól, Altyn Emel, Ertis ózenderimen bitedi. Soltústiginde Kókshe teńiz (osy kúngi Balqash kóli) ben Qaratal ózeni jatyr. Kúnbatysynda Tashkent pen Túrkistan, Ońtústigi Qashqar, Ferǵana, ýálıeti men shyǵys Túrkistandaǵy, Turfan qalasy. Bılep turǵandar Isa Buǵy, Shır Muhamed, Ýaıs sekildi Jaǵataı urpaǵynan shyqqan handar. Qaramaǵyndaǵy elderdiń kópshiligi Úısin, Jalaıyr, Dýlat, Qańly, Uıǵyr, Naıman, Qońyrat.

Ábilqaıyr hannyń ordasyndaǵy Arǵyn bıleriniń de kóz tikkeni — osy Moǵolstan! Jeke el bolamyz dep Orys han urpaqtary Jánibek pen Kereı sultannyń da kóshe qalsa, barar jeri osy Moǵolstan.

«Mundaı jaǵdaıda, Iran hany Smaıyldyń da bas kóterip, Aqsaq Temir badalarynyń tizginin úzip ketpek bop turǵan kezde, el bıligin myqty ustaý qajet.Qypshaqtyń degenin isteımin dep oz ordamda búlik shyǵarsam, ózgelerdiń ordasyn qalaı jaýlap alam?..»

Dál osy kezde dáıekshi eki nókermen tutqyn jigitti alyp kirdi.

— Han ıem, buıryǵyńyz múltiksiz oryndaldy.

Ábilqaıyr áli de terezege qarap turǵan-dy. Endi ol aqyryn buryldy. Tutqyn jigitke kóz qyryn salar-salmastan sup-sur bolyp ózgerip ketti. Batyr Saıandy ol buryn kórmegen-di. Al mynaý qarsy aldyndaǵy jıyrma bes jasar batyr... Óziniń Ulyqbektiń qyzy Rabıý-Sultan-Begim sulýdan týǵan úlken balasy Súıinshikten aýsaıshy! Joq, Súıinshik budan aýmaıdy. Alǵashqy kózi túskende Súıinshik eken dep te qaldy. Qalyń qabaq, qyr muryn bozǵyl tús, qumaı kóz... Óz balasyndaı eńseli. Qımyly da barys tárizdi shapshań, epti bolýy kerek. Tek Súıinshikten aıyrmasy — qoıý qara murty bar...

Ábilqaıyr han Rabıý-Sultan-Begim hanymnyń qabyrǵasy qaıysyp muny nege «atalyq» etýin suraǵanyn birden túsindi. Boıyn kenet orasan ashý bılep ketti. Sheshim ózinen ózi keldi. «Bul jigit, ólýi kerek! Búgin! Qazir! Dál osy arada!».

Ábilqaıyr qundyz jaǵaly, altyn zerli kók maqpal shapanynyń ishinen baılap alǵan qorasan quryshynan jasalǵan bolat qanjarynyń sabyna qolynyń qalaı baryp qalǵanyn ózi de ańǵarmady.

Hannyń qubylǵan túr kelbetinen, oqys qımylynan, onyń qandaı qatal áreket jasamaq bolǵanyn jas jigit sezip tursa da, ornynan qozǵalmady. Til qatyp ótinish te aıtpady. Tek eki qoly artyna kisendelgen qalpynda arys keýdesin sál shalqaıta, Ábilqaıyrdan ótkir kózin aýdarmaı tistene bekinip, qatty da qaldy.

Han túksıe qarady. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» tutqyn jigitpen til qatysýdy jón kórdi.

— Ózińe qoıylǵan aıypty moınyńa alasyń ba? — dedi ol tamaǵyna kelip tyǵylǵan ashýy men kúdik kirbeńin ázer basyp, daýsy dirildep ketip.

Jigit sol turǵan qalpynan tıtteı miz baqpady. Tek basyn sol ıdi.

— Joq, ózge aıybym bolǵanmenen, Qobylandy batyr aıtqandaı kúnám joq, ılanyńyz, han ıem...

«Ózge aıybym bolǵanmenen» degen sózden han burynǵysynan da beter kúıip ketti. «Ózge aıybyńnyń qandaı aıyp ekenin bilemin. Jasyrmaı meniń betime aıtýǵa qalaı tiliń bardy? Sál shyda, ol tilińdi de shoq basylǵandaı kúıdirgenimdi kórersiń!..» Biraq hannyń «ózge aıybyń qandaı aıyp?» dep suraýǵa dáti barmady. Boıyn bıleı jónelgen ashý, naǵyz bir aýzy-murnyn kıgizben qaptaǵandaı tunshyqtyryp áketip barady. Oıdy alyp, júrekti órtegen yzany yqtaı berdi. Han daýsy shaǵatyn jylandaı endi ysyldaı shyqty.

— Qara Qypshaq Qobylandy jala japqany ma?

Jigit qystalań minez kórsetpedi.

— Qara Qypshaq Qobylandy nege bylaı deıtini menen kóri sizge málimirek bolar, han ıem.

Ol osy sózimen bar jaıdy bir-aq jaıyp saldy.

«Bul me degeni, o?» Ábilqaıyr, eki kózi qantalap súzetin buqadaı, túıilgen qabaǵynyń astynan qarady. «Joq, bul jigit osal jigit emes. Ózine jabylǵan jalanyń neden týyp turǵanyn biledi. Bul bilgendi bóten Arǵyndar da biledi ǵoı. Báleniń bir ushy ózimde jatqany ózge jurtqa da aıan bolar. Arǵynǵa ala kóz qaraıtyndyǵymnan Qobylandy batyr bul oqıǵany ádeıi shyǵarǵansydy. Árıne, sodan soń búkil Arǵyn bolyp keshe myna jigitti ólimge bermeı qalǵan eken. Sirá, tóbeleske túsýge de bar tárizdi ǵoı ózderi. Sol eken ǵoı Jánibek pen Kereıdiń de mıyǵynan kúlip júrgenderi. Joq, joq, ashý tasyǵan darıa tárizdi, alǵashqy ekpinimen jar buzady, al ýaqyt ótken saıyn qarqyny báseńdeı túsedi. Sheshimdi birden almaý kerek...»

Han qolyn qanjarynan bosatty.

— Qaı rýdansyń?

— Mańǵyt, Barlas rýynanmyn.

Jigit betine han taǵy da úńile, baıyzdaı qarady. Kózinde bir jan túsinbes ushqyn paıda boldy. O da múmkin... Rabıý-Sultan-Begim «Súıinshik sultan naǵashylaryna tartqan» deýshi edi ǵoı... «Barlas rýynyń jigitteriniń bári birdeı osyndaı qalyń qabaq, arys keýde keledi. Sonda bul batyrdyń qandaı aıyby bar? Jazyǵy qalyń qabaqty bolǵany ma? Naǵashy jurtyna jıeniniń tartýy tabıǵı júıe ǵoı. Meni de ózbek naǵashylaryna tartqan demeı me?» Ábilqaıyr han óziniń oıynyń jalǵan ekenin biledi. «Jel turmasa shóptiń basy qımyldamaıdy». Estigen ósegine sonda-aq sengen. Biraq Sarǵyt-SHıman Mańǵyt ýázir: «Qýanyshtyń teńizi, adamgershiliktiń kúni, Farıdýndaı qasıetti Ábilqaıyr hannyń áıeli, Aqsaq Temir nemeresi Ulyqbek myrzanyń qyzy Rabıý-Sultan-Begim hanym ósek-aıańnan tys turýy fatıqa. Bulaı etý eki jurtqa birdeı tálim. Ásirese úlken balańyz Shah-Haıdardy Samarqantqa han etkeli turǵanyńyzda» degennen keıin hanymnyń qylyǵyn qazbalaı bermegen-di.

«Sol ósekti qazir qaıta shyǵarǵanda ne tappaq? Ondaǵy kúnnen qazir Aqsaq Temir nemerelerimen arasy jaqyn tur ma? Men muny ólim jazasyna buıyrsam jurt ne deıdi? Kúnási ashylmaǵan batyrdy ólimge qıdy... Buny han baıaǵy ósektiń saldarynan istep otyr demeı me? Árıne, sóıdeıdi. Ósek te bir, kúıe de bir. Kózime aıtpaǵanmen jurt solaı jorıdy. Odan da óz basyma kir keltirmegenim jón emes pe? Iá, sol jón. Biraq myna jigittiń kúnásin qalaı keshem? Bilmegen bolyp úndemeı qalýym jón be? Qara qazaqqa namysymdy taptatyp qoısam, jurt meni batyly barmady deıdi ǵoı! Joq, joq bul jigit ólýi kerek!».

— Bul jigittiń taǵdyryn Shah-Býdaq sultannyń asy ótken soń sheshemiz, — dedi dáıekshi men jigitti alyp kelgen nókerlerine, — qaıǵyly as aldynda... qahardan qaıta turalyq. Áketińder!

Jigit sál basyn ıdi de kilt buryldy. Jendetter ony tysqa qaraı aıdaı jóneldi. Eń sońynan shyǵyp bara jatqan dáıekshige estirte han:

— Saq bolyńdar. Kózderińniń qarashyǵyndaı kúzetińder, — dedi.

Dáıekshi basyn ıdi.

— Qup, taqsyr.

Hannyń aıtqany shyndyq edi. Shyǵys halqynyń ádeti boıynsha «on beste otaý ıesi». Ábilqaıyrdyń Mańǵyt áıelinen týǵan tuńǵyshy Shah-Býdaq ótken jyly. dúnıe salǵan. Han osy súıikti ulynyń úsh kúnnen keıin asyn bermekshi. As berý — jerleý emes, Dáshti Qypshaq eliniń dástúri boıynsha úlken toı. Asqa Dáshti Qypshaq pen Maýrennahrdyń ıgi jaqsylary qatysady, saıysqa ataqty batyrlar túspek! Qypshaqtyń ot aýyzdy, oraq tisti, qarǵa boıly Qaztýǵan jyraýy men Arǵynnyń aqsandaq júırigi, seksennen asyp ketken, Aqjol bıdiń ákesi Qotan jyraý aıtysady. Tóreshige Úısin Maıqy bıdiń altynshy býyny uly synshy, halyq ardageri, júzden asyp ketken Asan Qaıǵynyń ózi kelmekshi.

Han saıasaty tynyp jatqan kól sekildi, qaı jeri tuńǵıyq, qaı jeri taıyz bilmeısiń. Taǵy da kúmis qońyraý shyldyrlady.

Ordaǵa álgi qan-sólsiz dáıekshi kirdi, ún-túnsiz basyn ıip, tura qaldy.

Han jaıshylyqtaǵy tapsyrmalarynyń birin bergendeı jaıbaraqat sóıledi.

As bitken kúnniń erteńine álgi jigitke úkim aıtylady. Biraq oǵan deıin...

Dáıekshiniń jarǵaqtanǵan juqa erni aqyryn ǵana qımyldady.

— Qup, taqsyr.

II

Ábilqaıyr Ordasy bul kezde Keńgir ózeniniń jaǵasyndaǵy Orda-Bazar qala edi. Uly asqa búkil Dáshti Qypshaq pen Maýrennahrdyń bek, sultandary tegis keletinin bilgen han, asty keń jaılaýda — Ulytaýdyń kúnbatys jaǵyndaǵy Aqkól jaǵasynda ótkizbek boldy. Shildeniń bas kezi edi. Bir sheti men bir sheti at shap.tyrym kúmis tolqyndy Aqkóldiń keń alqap jazıra dalasy at baýyrynan kelgen kók shalǵynǵa bólengen. Qyratty baýyrlaı bitken hosh ıisti kóde-kókpektiń ózi tizege jetedi. Alystan munarlana Edige batyr men Toqtamys hannyń súıekteri qoıylǵan Ulytaý men Kishitaýdyń súıir bastary kórinedi. Kók shalǵynnyń arasyndaǵy barmaqtaı-barmaqtaı bop ósken búldirgen men jıdekten kóz tunady. Alasa butalarǵa syńsı bitken qaraqattyń da pisken kezi... Kól ústinde kúndiz-túni tynbaǵan qus qıqýy... Ortasyndaǵy aq aıdynda qanattana bastaǵan kógildirlerin ertip bir top aqqý sybyzǵy únindeı qońyrqaı daýystarymen syńsyp án salady. Sabaǵy soıaýlanyp qalǵan, qyzǵaldaq, lala jaýshymyldyq, raýshan gúlderinen jupar ańqıdy. Osynaý qyzyldy-jasyldy ernekpen bezelgen jasyl kilem ushy-qıyry joq keń dalanyń ortasynda tóńkerilgen kúmis kesedeı jarqyrap, aq aıdyn Aqkól jatyr. Jan-jaǵy sonaý kókjıekke deıin mıdaı dala. Ushqan qustan, júgirgen ańnan bóten tiri jan kórinbeıdi. Tek kóldiń batys jaǵynda kógildir beles bar. Belestiń ústinde surǵylt oba tas pen birneshe balbala tur. Oba tas murty salbyraǵan, oń qolyna qymyz ishetin tostaǵan tárizdi ydys ustaǵan kelsaptaı shombal bir ǵajaıyp beıne...

Bul tastar jóninde halyq arasynda eki ańyz bar. Biri — kóne Qypshaqtarda ólgen adamdy janazalaǵanda, ne jetisin, qyrqyn, asyn bergende onyń beınesine sáıkesteı aǵashtan qýyrshaq oıyp, ústine burynǵy kıimderin kıgizip, ózderiniń ortasyna otyrǵyzatyn dástúr bolǵan. Óıtkeni kóne Qypshaqtardyń túsiniginshe, adam jany ólmeıdi, únemi týys-týǵandarymen birge júredi. Joqtaýǵa jınalǵan kisilerdiń báriniń de denesinde óz jany bolǵandyqtan, óliktiń jany óziniń qýyrshaq beınesine baryp ornalasýǵa tıis. Qýyrshaq bop ol óziniń jerleý toıyna, jetisine, asyna qatynasýy kerek. Aǵaıyn-týystarymen birge otyryp, óz ajalyn ózi toılaıdy. Al jaqyndary oǵan keremet qurmet kórsetýge boryshty. Qolyna ydys berip, qymyz quıyp, aldyna as qoıylý mindet. Ólgen adamnyń dárejesine qaraı aqsarbas qoshqardan bastap, úsh toǵyzǵa deıin onyń qurmetine qurban shalynǵan. Arab jazýshysy Abý Ál-Fıdiń aıtýynsha, qurbandyqqa Qypshaqtar kisi de baýyzdaǵan. Mynaý oba tas pen balbalalar sol dástúrdiń eskertkishi-mis. Qolyna ydys ustaǵan oba tas — as ishýge yńǵaılanǵan, sol ólgen adamnyń ózi, al qasyndaǵy balbalalar janynda jerlep otyrǵan onyń týys-týǵandary-mys. Ekinshi ańyz boıynsha, adamnyń tirisinde óltirgen jaýy o dúnıede sonyń quly bolady eken. Myna tas músinder osy ańyzdy beıneleıdi delinedi. Mynaý oba tas — qojasyna as daıyndap turǵan sol ózi óltirgen bas jaýy, al balbalalar bas jaýdyń serikteri, aǵaıyn-týystary-mys.

Osy tas beıneden bóten jasyl shalǵynǵa oranǵan keń dalada eshbir mola, zırat, qorǵan, bekinis joq. Jelmen oınap shýlaǵan qalyń kógal, kúmis tolqynyn tynbaı terbetken shalqar kól...

Kóldiń soltústik alqabyna qonaqtarǵa arnap aq kıgizden basylǵan on eki qanat úsh júz úı tigilgen. İshteri Samarqant pen Buqaradan toǵyz kerýenmen tasylǵan qyrmyzy qyzyl kilem, dúrıa, torqa jibekten tystalǵan mamyq jastyq, túbit kórpelermen bezengen. Kóldiń tóri batys jaǵynda, qyrqa óńirindegi oba tas, balbalalardan sol tómendeý. Alystan kógildir tartyp kóringen jasyl shalǵynda, kók teńiz ústinde ushqan aq shaǵaladaı, sútteı appaq kıgiz úılerdi úshten-tórtten qosarlap tikken han ordasy. Kóldiń ońtústik alqabynda han ordasyna jaqyn ýázir, Joshy urpaqtarynyń aq shatyrlary men aqboz úıleri. Ásirese solardyń ishinde ortadaǵy on eki qanat aq boz úıdiń basyna aq jalaý ornatqan, qatarlas turǵyzylǵan oıýly tórt kıgiz úı — Jánibek pen Kereı sultandardyń ordasy. Bular óziniń eńseli músinderimen alystan-aq erekshe kózge túsedi.

Kóldiń kúnshyǵys jaǵynda Maýrennahrdan ákelingen aspazshylarǵa, Arǵyn, Qypshaqtan kelgen toı dáıekshilerine, qarshyǵa, suńqar-lashynǵa arnap tigilgen júz qońyr kıgiz úı... Osy aýyldan qozy kóshindeı jerde qonaqtarǵa ádeıilep baılanǵan úsh myń bıeniń qulyndaryna tartqan jıyrma qatar qyl arqandy jeli. Kúnine úıirlenip soıylǵan semizdikten mamyrlaǵan jylqy, quıryǵyn kótere almaı jatyp qalǵan qotandaǵan qoı... Han ordasynyń ar jaǵynda bes shaqyrymdaı jerdegi týlaı aqqan móldir sýly kishkentaı Moıyldy ózeniniń jaǵasynda Shah-Býdaqtyń jesiri — Altyn han batyry Dombalyqtyń Aqqozy qyzynyń kelip qonǵan aýyly.

As bastalǵaly jeti kún bolǵan. Alǵashqy kúni osy aradan kóshken el bir kún, bir túnde jeter Arǵynaty taýynyń eń shetindegi Shoıyndy kólden jiberilgen úsh júz saıgúlik júırikten Ábilqaıyrdyń Tarlankógi ozyp kelgen. Atqa shapqan hannyń jeti jasar nemeresi, Shah-Býdaq sultannyń balasy Muhamed-SHaıbanıdiń ózi edi. Han nemeresiniń júlde alǵanyna arnap jeke toı jasamaqshy. Kelesi kúnderi kúres, saıys bastalǵan. Kúreste Naıman Qaptaǵaı batyrdyń nemeresi, kerege jaýryn, jalań tós Qarajal batyr bar balýandardy jyǵyp, ústine qyrmyzy farsy kilemi jabylǵan arabı qyzyl arýanany bas etip, úsh toǵyz bas báıgesin alǵan.

Saıysta Qara Qypshaq Qobylandy jan shydatpaǵan. Eki bıe saýymyndaı mezgil oǵan tek Arǵyn bıi Aqjol ǵana tótep bergen. Biraq oshaq tuıaq Kókseńgirdiń tegeýrinine shydaı almaı bir saıysta astyndaǵy qushaq quıryq Aqjambasy tizerlep shógip qalyp, saıys tóreshileri bas báıgini Qobylandyǵa dep sheshken, Túıe jarys, qatyn kúres — bári aıaqtalyp, búgin astyń eń qyzyǵy, talaı jan ókiner, talaı bıdiń namysqa shaýyp qabyrǵasy sógiler jyraýlar aıtysy bastalǵan. Aıtys tóreshisi júzden asqan uly jyraý Asan Qaıǵy. Ol bul joly jelmaıasymen Kókshe teńiz tusyn sholyp kelgen-di.

— Asan ata, Kókshe teńiz mańy qandaı jer eken? Saıyn ordasyn kóshirýge jarar ma? — degen Ábilqaıyr hannyń sózine Asan Qaıǵy:

— Qaq ústin jaılaý etem dese hannyń erki ǵoı. Al men kórgen Kókshe teńiz mańy:

«Tas tabany tórt eli

Atan júrer jer eken,

Tóseginen túńilgen

Adam júrer jer eken»

dep jaýap bergen.

Osy Asan Qaıǵy aıtys tóreshisi. Tóreshi bolarynda ol Ábilqaıyr hanǵa:

— Atamyz Maıqy bıden beri báıge han ordasyn kim asyra maqtaı alsa soǵan berilip keletin-di. Bul joly ata jolyn buzbaqpyn. Eger soǵan kónseń tóreshi bolamyn, — degen.

Búkil el-jurtty ardaqtaǵan Asan ótinishine han da qarsy kele almaǵan.

— Qup, aıtqanyńyz bolsyn, — degen Ábilqaıyr.

Asan aıtys tártibin ózinshe qurǵan. Bas báıge kim de kim jaýǵa qarsy eldiń erligin durys aıtyp bere alsa, soǵan beriledi. Orta báıge óz rýynyń jer-sýyn qorǵaýdaǵy isterin durys sýrettep bergen adamǵa tapsyrylady. Al aıaq báıgege Dáshti Qypshaq eliniń bolashaǵyn kim durys boljaı alsa, sol ıe.. Jáne jeńis tártibi de ózgeshe. Bir jyraý óz rýynyń erligin pash etse, qarsy jyraý sol rýdyń aıtylǵan erliginiń kemshiligin, qatesin dat etedi. Qaısysynyń jyry jurt kókeıine qonar bolsa, sol jeńdi dep sanalmaq. Shyńǵys urpaqtaryn madaqtaıtyn aıtysqa da osy shart. Bul shart úshinshi aıtysta da qoldanylmaq: bir jyraýdyń boljaýyn ekinshi jyraý synaýy kerek. Eger synaı almasa jeńilgen bolyp sanalady.

Bas báıgege Qypshaqtyń uly jyraýy Qaztýǵan men Arǵynnyń aqıyǵy Sypyra jyraýdyń urpaǵy Qotan taıshy túspek boldy.

Qaztýǵan tapal, toqty jiliginiń qorǵasyn quıǵan asyǵyndaı shymyr adam. Sondyqtan da ony halyq «qarǵa boıly Qaztýǵan» dep atap ketken. Bir taıpy eldiń batyry jáne jyraýy. Ábilqaıyr tusynda qazaq, noǵaı qaýymdary (noǵaıdyń birazy Qazan jerine aýyp ketse de) aralas-quralas kóship júrgen. Handar tutatqan óshpendilikke qaramastan, tutas bir rýdyń ne bir taıpy eldiń búgin noǵaı quramynda bolyp, erteńine qazaq jaǵyna shyǵyp ketýi ádettegi jáıt sanalǵan.

Áıtsede, eki el arasyndaǵy janjal keıde úlken urysqa aınalyp, bir jaǵy ata meken qonysyn tastap ketetin kezeńderi de bolǵan. Osyndaı bir aıqasta Qypshaq jaǵy jeńilip, Noǵaıly dáýiriniń jyraýy atanǵan Qaztýǵan:

«Salp-salpynshaq anaý úsh ózen

Salýaly meniń ordam qonǵan jer,

Jabaǵyly jas taılaq

Jardaı atan bolǵan jer,

Jatyp qalǵan bir toqty

Jaıylyp myń qoı bolǵan jer», —

dep bastalatyn ataqty Edilmen qoshtasý tolǵaýyn aıtqan.

Osy Qaztýǵan Qypshaq rýynyń erligin madaqtap, baılyǵyn maqtamaq...

Bunymen aıtysatyn aqyn: «Er Tarǵyn» qıssasynda «bul — óz ómirinde tolǵaý aıtyp toǵyz handy túzetken kisi» dep keletin búkil qazaqtyń qamyn oılap ótken Sypyra jyraýdyń urpaǵy Arǵynnyń ardageri seksennen asqan kart Qotan.

El qamyn oılaǵan, uly synshy Asan Qaıǵynyń bul jyraýlardyń qaısysynan bolsa da eńsesi bıik jatyr. Onyń jyry qaıǵy tárizdi túpsiz tereń, el muraty tárizdi máńgi óshpes armandy, ana júregindeı meıirimdi keletin...

Han ordasynyń aldyna kileń bı, batyrlar alqa-qotan otyrǵannan keıin Asan Qaıǵy aıtysty bastady. Ol aldymen ózi ishtegi kúıigin syrtqa shyǵara el-jurtynyń qamyn sóz etip biraz tolǵaý aıtty. Halyqqa tarap ketken:

«Taza minsiz asyl tas

Sý túbinde jatady.

Taza minsiz asyl sóz

Oı túbinde jatady.

Sý túbinde jatqan tas

Jel tolqytsa shyǵady.

Oı túbinde jatqan sóz

Sher tolqytsa shyǵady» —

dep bastalatyn uly tolǵaýyn da osy joly aıtqan-dy. Bir býnap, bir bosatqan naýqastaı, boıyn qysqan jyryn bitirip baryp «ýf» dep demin aldy. Endi ol bıda oramalymen kún súıip, jel úrip, qatparlanǵan kústi mańdaıynan sorǵalaǵan terin sypyra súrtti. Sodan keıin baryp jyraýlardyń myna otyrǵan qaýymǵa óz rýlarynyń qaıdan shyqqanyn, attary neden alynǵanyn tanystyryp ótýin buıyrdy.

Qaztýǵan jyraý bezildegen dombyrasymen birge ornynda baıyzdaı almaı, arqasyn jyr qysyp, astyndaǵy taı terisinen shyǵyp, jorǵalaqtap dóńgeleı, ashshy daýysyn bir shyrqatyp aldy da:

Alanda alań, alań bar,

Bata almaı jaý alańdar.

Saqtan shyqqan Keısaq bar,

Keısaq — Qaısaq, Qypsaq — Qypshaq bop

On eki ataǵa taralar, —

dem Muhammet paıǵambar týmastan myń jyl buryn, Eskendir Zulharnaıyndy Jıdelibaısynnyń jerine kirgizbeı toqtatqan Saq eliniń patshalary farsy jurty keı dep atap, odan patshanyń tańdaýly áskerin — keısaq (patsha saǵy degen maǵynada) dep, odan Qypsaq týyp, Qypsaqtyń Qypshaqqa aınalǵanyn bir tolǵap ótti. Sodan keıin Jıdelibaısyn jerin hunýlar18 alǵanda Qypshaqtardyń soltústik sýyq jaqqa Ertis, Esil boıyna sheginýge májbúr bolǵany, odan bes ǵasyr ótkennen keıin túrki tuqymdas túrki, qarluqtar-qaraqalpaqtar jaılaǵan Edil, Jaıyq boıyna aýǵanyn shyrqaı tolǵady.

Sózdi Asan Qaıǵy endi Qotanǵa berdi. Qart jyraý qara kúıektenip ketken kári qobyzyn, botasy ólgen ińgendeı bozdatyp, qarlyqqan kári daýsymen:

Jýsandy deme qaraǵan,

Juldyzdy jaryq aı deme,

Qytaıdan shyǵyp taraǵan,

Hunýǵa qarsy qol shyqsa,

Joryqta bolǵan maımene

A-lýn19 — Arǵyn rýy,

Qypshaqpen qatar jaralǵan, —

dep kóne zamanda Soltústik Qytaıdan batysqa qaraı hunýlar (gýnndar) attanǵanda Arǵyndar túrki tuqymdas elderimen birigip bas kótergenin, aqyry Átıl kúshine shydaı almaı, sonaý Ertisten ári Jońǵar taýyna qaraı kóship, hunýlar ótip ketkennen keıin, Jetisýǵa kelgenin20 asqaqtata jyr etip ótti.

Tóreshi Asan uıyqtap ketken adamdaı kózin jumyp oıǵa shoma túsken. Uly synshy oıyn eshkim buzar emes, qulaqqa urǵan tanadaı bári birdeı tyna qalǵan. Álden ýaqytta Asan Qaıǵy kózin ashty.

Sumyraı, surqıa, sum zaman,

Shaqqaly turǵan sur jylan.

Ótkeni emes halqymnyń

Bolashaǵy sher-muńym...

dep el-jurtynyń keleshegin oılap sál qaıǵyryp otyrdy da, qos jyraýǵa buryldy. Halyqtyń aıtysty kútip otyrǵany esine túsip:

— Qaztýǵan jyraý, basta! — dedi.

Qypshaq eli, Orta Azıa hunýlary — chumhýný urpaqtarynan, bizdiń dáýirimizden buryn kele jatqan Evropa halqy tústes, dinili taıpasynyń kúnbatys bólegi, kóne saqtar sarqyndysy, Qypsaq dep atalatyn rýdan jáne kóne Qangýı eliniń qaldyǵy — qańǵylardan qurylǵan, túrki tuqymdas, Ertis pen Tobyl arasyndaǵy aǵashty óńirdi jaılaǵan, jaý júrek qalyń jurt bolatyn onynshy ǵasyrdyń bas kezinen bastap, gýzdardy (osy kúngi túrikmender) ońtústikke, pechengterdi (kóne kengeres eli) kúnbatysqa, karlýktardy (qazirgi qaraqalpaqtardy) ońtústik-kúnshyǵysqa, ýglerdi (karelofındardy) soltústiktegi qalyń orman arasyna qýyp, kóne Qangýı jerine kelip ornalasqan. Sol kúnnen bastap sonaý Edil men Ertistiń ortasyn Dáshti Qypshaq jeri ne Qypshaq dalasy dep atap ketken. Qypshaqtar on birinshi ǵasyrdyń orta sheninde Dnepr ózenine kelip jetken. Óziniń shekarasyna kelgen eldi orys jurty shashtarynyń sarǵylttyǵyna qarap «Polovsy» dep ataǵan (Polova — kesilgen saban), al batys Evropa eli — koman degen at qoıǵan. Bul jaý baqqan kóshpeli el kórshiles jurttaryna qyrǵıdaı tıdi. Jat soǵys ádisteri bulardy óte qaýipti etti.

Ǵasyrlar boıy ádettengen tásilderi boıynsha, jaýyna joq jerden tıip, zamatta ǵaıyp bolyp, únemi at ústinen túspeı úırengen kóshpeli eldiń jigitteri soǵysqa ábden úırengen, uzaq joryqtarǵa shynyqqan jaý júrek jaýyngerler edi. Jasynan sadaq atyp, arqan tastap baýlynǵan, Qypshaq sypaılary ushyp bara jatqan qusty jaqpen kózdemeı bir-aq tartyp túsiretin shetinen mergen keletin. Bulardyń negizgi qarýy sadaq, ıyqtaryna ilgeni jebege tolǵan qoramsaq, qısyq aldaspan jáne jaý moınyna laqtyratyn qyl arqan. Kópshiligi naıza ustaıtyn. Únemi ushy-qıyry joq jazyq dalada kóship júretindikten, dala búrkitterindeı qyraǵy jaralǵan. Jaýǵa bulardan jasyrynyp qalý tipti múmkin emes-ti. Qas jaǵynyń áskerin kórisimen-aq bular jaqtarynan jebeni qardaı boratyp, at qoıatyn. Qarsy jaǵy berik bolsa, qorqyp ketkendeı jorta keıin shaba jóneletin. Qashqan Qypshaqtardy jaýy op-ońaı qýyp tastamaq bop tura umtylsa, bir jasyryn qoınaýda tyǵylyp turǵan mergenderi olardy oqtyń astyna alatyn. Kútpegen jerden mundaı jaǵdaıǵa ushyraǵan jaý áskeri sasyp qalyp sól kidirse, jańa ǵana qashyp kele jatqan Qypshaqtar kenet attarynyń basyn keıin buryp, qaıtadan atoı salatyn. Mundaı tásilge úırenbegen jaý áskeri byj-tyj bolyp qasha jóneletin. Olardy Qypshaqtar arttarynan qýyp júrip sadaqpen atyp, ne bolmasa bolat aldaspandaryn qulashtaı sermep qyryp salatyn.

Al eki jaqtyń kúshi birdeı túsip jaýmen betpe-bet kezdeser jaǵdaı týsa, Qypshaqtar sap-sap bop birneshe qatarǵa bólinetin. Ádet boıynsha aldyńǵy qatardaǵy atty jaýyngerler saptaryn súıir ushty etip quratyn. Bul olarǵa jumsaq jerge kirgen qazyqtaı, jaý shebin ońaı buzýǵa kerek-ti. Ár toptyń ara-aralaryna jáne art jaǵynan shabýylǵa shyqqan jaýdy kidirtý úshin arbalar qoıatyn. Osy arbalardyń artynda kerek kezinde urysqa túsýge daıyn turǵan taǵy da áskeri bolatyn. Al eger jaý jaǵynyń kúshi basym kelip, shabýyldy olar bastaıtynyna Qypshaqtardyń kózderi jetse, soǵysý tásilin basqasha júrgizetin. Ústine ógiz, túıe terilerin japqan arbalardan dóńgelente bekinis jasaıtyn. Arbalardyń shetinde jaǵalaı turyp alyp, shabýylǵa shyqqan jaýyna oq jaýdyratyn. Jaý qaı jaǵynan kelse de dóńgelene qurylǵan bekinistegi Qypshaqtardy ala almaıdy. Ózderi oqqa ushady. Onyń ústine Qypshaqtar álgi arbadan jasalǵan dóńgelek bekinisteriniń ara-aralarynda qısyq-qısyq jol qaldyryp, jaý kúshiniń álsiregenin bilse, ózderine tanys qısyq joldarymen jaý shebine at qoıady. Al shabýyl jasaǵan jaý bul joldardy paıdalana almaıdy. Shaýyp kelip kiremin degen jaýynger ekpinimen kep aldyndaǵy arbany soǵyp, byt-shyty shyǵady. Al áldeqaıda kire qalǵan etrat21 burańdap jatqan jolmen bekinis ortasyndaǵy shepke jetkenshe Qypshaqtyń birer jigitiniń shirene tartqan sadaǵynyń saýyt buzar jebesine dýshar bolady. Tipti taıap qalsa naızaǵaıdaı jarqyldaǵan narkeskeninen qaza tabady. Al arba arasyndaǵy qısyq joldardy Qypshaq jaýyngerleri meılinshe erkin paıdalanatyn. Jaý kútpegen jerden, tal arasynan shyqqan jolbarystaı, lyp etip paıda bolyp, sadaq oǵyn jaýdyryp-jaýdyryp jiberip, qaıtadan kirip joq bolyp ketedi. Basyna júgen kıilip, ústine er túskeninen bul ádiske mashyq bolyp úırengen Qypshaq jylqylary esh ýaqytta ádet alǵan jolynan jańylyspaıdy. Qamys arasymen sýyldap ótken jylandaı, arbalar arasynan qalaı bolsa solaı óte shyǵatyn. Mundaı ádiske daǵdylanbaǵan jaý attary ekpinimen kep, eń birinshi burylysta-aq arbaǵa soǵylyp, aryndap baryp shalqasynan túsedi. Sońynan kele jatqan jaýyngerler joly bógelip toqtap qalatyn. Osy sál aıal Qypshaq jigitterine jetkilikti. Qulashtap tartqan qaıyń sadaqtan ysyldaı atylǵan ajal jebeleri kimdi bolsa da at ústinen ushyryp túsiredi.

Qypshaqtar bul bekinisterin ózderine qolaıly jerge ornatatyn. Eger tańdaǵan jerleri alda-jalda qaýipti bolsa, bir qaltarysta, ne ymyrt úıirile daǵdylanǵan ádet boıynsha arba jetegin úzeńgilerine ilip alyp zamatta bóten jaqqa kóship ketedi. Jaý ornyn sıpap qalady.

Osyndaı jyljymaly bekiniske ornalasqan Qypshaqtardy jaý ala qoıam dep dámetpeıtin. Ógiz, túıe terilerimen jabylǵan arba qorǵanyna Qypshaqtardyń bekingenin bilse, ádette jaý urys ashpaıtyn, óz betimen keıin sheginetin.

Biraq Qypshaqtardyń ashýly tasqyny orys qalalarynan ári aspady. Tek keıbir tolqyndary ǵana Edil boılary men Vızantıaǵa jetti. Biraq odan asa almady. Uly Rossıa kóshpeli eldiń shabýylynan óz jerin keýdesimen qorǵap, ádeti boıynsha Evropany taǵy bir apattan saqtap qaldy.

Qypshaqtar osy júz elý jyl júrgizgen shapqynshylyǵynda Kıevten bastap Rossıanyń kóp qalasyna qaýip týǵyzdy. Al orys knázdarynyń bastary qosyla bastaǵan kúnderden keıin, keshegi qabylandaı qaıratty, jansebil jandar, kenet qudaıdyń qarǵysy urǵandaı, bastaryna sor nóserdeı jaýyp, san mártebe mert boldy. Ásirese bir myń elý úshinshi jyldan bir myń bir júz jıyrma besinshi jylǵa deıin ómir súrgen Pereıaslavl men Kıevtiń uly knázi Vladımır Monomah bytyrap júrgen ózge orys knázdarynyń basyn qosyp, Qypshaqtarǵa qarsy shabýyl uıymdastyra aldy.

Odan Qypshaqtar bir myń on besinshi jyly ońbaı jeńildi. Sodan beri bul qaharly taıpa orys jerine shyn qaýip bolýdan qalǵan.

Mine, osy Qypshaqtardy qazir arqaly jyraý qarǵa boıly Qaztýǵan maqtaýy kerek. Beıbitshilik pen tynyshtyqty, sulýlyq pen oıshyldyqty súıetin uly synshy Asan Qaıǵy Qypshaqtardyń tarıhyna qanyq-ty. Qazir ol tynysh elderge búıideı tıgen bul shapqynshyl eldi júırik jyraý qaı jaǵynan maktar eken dep múlgı kútip otyr. Oǵan Qotan qart ne aıtpaq? Qypshaqtyń erligine qandaı min taqpaq? Shapqynshylyqty, erlikti murat kórgen myna qý zamanda jurt onyń oıyna túsiner me?

Qaztýǵan, Asan Qaıǵy kútkendeı áıgili arǵy babasy Qara Qypshaq Qobylandyǵa bir toqtap, Qypshaqtyń shapqynshyl el ekeninen bastady. Qaraǵaı kári dombyrasyn laqtyra bezildetip, arqasy ustap, Qaztýǵan jyraý dombyranyń kúıimen ózi birge shalqyp maldas qurǵan qalpynda kenet ytqı alǵa bir umtylyp, qaıtadan otyra qap quıryǵymen shyr kóbelek aınala tepeńdeı jyljydy. Hannyń sol jaǵynda otyrǵan qazirgi Qobylandy batyr arǵy babasy Qara Qypshaq Qobylandynyń atyn estigende, shoqtyǵy ózgelerden anaǵurlym joǵary kóterilip, bir masaırap qaldy. Qypshaq jaǵynyń adamdary Qaztýǵannyń jyrynan delebeleri qozyp, naq ózderi júz elý jyl erlik etkendeı ý-shý jyraýǵa qoshemet kórsetti.

Asan Qaıǵy Qotan qartqa betin burdy.

— Sóıle, jyraý, — dedi.

Qalyń oıǵa shomyp ketip basyn tómen salyp ún-túnsiz otyrǵan qart jyraý, shapqan dúbirdi estip, typyrshı qalǵan kári tarlandaı, kenet basyn kóterip aldy. Sol sátte-aq qyl qobyzdan kúı ańyrap qoıa berdi. Aqtaryla sarnaǵan qobyz únimen birge, bir kezde qulaqqa jaǵymdy qońyrqaı, qazir kárilikten óńi buzylǵan Qotan qarttyń qarlyqqan daýsy da shyqty. Ol: — Ólimnen qoryqpaý erlik emes, erlik ómirdi qorǵaý, — dedi. Jyraý shyn batyrlyq bireýdiń jerin shaýyp, elin tonaýda emes, óz jerindi, óz elińdi jaýdan qorǵaýdan týady deı kelip, az bola turyp kópke shapqan, Qaztýǵan maqtaǵan Qypshaqtyń kóp bola turyp azdan qashqan kezderiniń bolǵanyn aıtty. Jyraý taqqan kináni estigende bastyǵy Qobylandy batyr bolyp eleýrep qopańdaı qaldy.

Qashan? Qaı jerde? —degen de shý shyqty. Qart taıshy olarǵa aıaı qarap, Qypshaqtar ózderi umytqanmen ózge rýlar saqtap qalǵan «Qypshaq qashqam» hıkaıasyn esterine saldy.

Qypshaqtar alty qulash Sherýhan bastaǵan bir attanysynda Chernıgov qalasyn almaq bolǵan. Chernıgov áskeri qarsy shyqqan. Bir myń alpys segizinshi jyldyń altynshy aıynda eki ásker Desnanyń taralýy Sınavı ózeniniń jaǵasynda kezdesken. Orys áskerleri úlken erlik pen tabandylyq kórsetil, úsh myń adamnan Qypshaqtyń jıyrma myń áskeri jeńilip, keıin qashqan. Kóbi ábden qatyp bolmaǵan ózenniń muzy oıylyp ketip, at-matymen sýǵa ketip, byqpyrt tıgendeı qyrylǵan. Osy urystan keıin ile-shala orys jerinde ǵajaıyp aq tútek boran turyp, qalǵan nópir top joldan adasyp, elderine jete almaı úsip ólgen. Buny artynan qazaqtyń basqa rýlary «Qypshaq qashqan» urys dep ataǵan.

Qypshaq jaǵy endi basylyp qaldy. Arǵyn toby, «Páli, kári tarlanym, aıaǵyn qalaı-qalaı tastaıdy!» dep Qotandy qoshamettep kóterile tústi. Biraq ór minezdi, jalyn jandy Qaztýǵan Qotan tolǵaýynan moıymady. Qamshy tıip, yrshı túsken júırikteı, endi tipti doldanyp ketti. Qaraǵaı dombyrasyn aspanǵa laqtyryp, arýaǵy ustap, jyr dabylyn ústi-ústine daqpyrata urdy.

— Sherýhan handy jaqsy qarmadyń, abyz jyraý, — dep bastady ol jańa tolǵaý yrǵaǵyn. «Alyp boıly Sherýhan» dep orys eliniń ózi qysa etken Sherýhan hannyń erligine, shapqynshylyq isine bir qydyrý toqtap ótti. Sodan keıin karǵa boıly Qaztýǵan orys qalalaryn shapqan Bonaq, Tuǵyrhan, Qotan, Sherýhan, Konchak, Súrbóri, Qunama, Súńgir, Kóbek, Torsyq taǵy basqa Qypshaq handarynyń árqaısysynyń jaýyngerligin, el aýzynda ańyz bolyp jaıylǵan joryqtaryn dáripteı kelip, «óz elderi túgil bóten elderge ólmes ańyz qaldyrǵan osyndaı han men batyrlar týdyrǵan Qypshaqty kim qor sanar?» dep ojarlana jyryn toqtatty.

— Sóıle jyraý, — dedi Asan Qaıǵy Qotanǵa:

— Bóten elge bul handar ańyzymen birge, jaman aty men súıekterin de qaldyrdy, — dep bastady bul joly tolǵaýyn Qotan qarıa yryq bermeı. Jańaǵy aty atalǵan handardyń kóbiniń shapqaly barǵan jeriniń knázderiniń qolynan ólgendigin aıta kelip, Qotan jyraý «Óz jeriniń topyraǵy tas bolyp pa edi bularǵa! He jetpedi sonshama bóten elden ajal izderlik?» degen suraq qoıdy. Jaıshylyqta salmaqty qart, bu joly bireý shabynan túrtip, mazasyn ala bergendeı, qabaǵyn kerlene túıdi. Endi ol óz suraǵyna ózi jaýap berdi. — Joq, zırattyq eki qulash jer olarǵa Qypshaq dalasynan da tabylatyn edi, — dedi. Biraq handardyń izdegeni basqa. Adamnyń dúnıege ózi toıǵanmen kózi toımaıdy. Baıyǵam Qypshaq handary baıyǵan ústine baıı túsýdi maqsut etti. Tegin altyn, kúmisti, asyl jıhaz dúnıeni, ǵasyrlap jınaǵan bóten jurt qalalarynyń qazynasyn tonap alǵysy keldi. Aldaryna salyp aıdaǵan myńdaǵan maldan túser naıda olarǵa az kórindi. Erligi ishine syımaǵanynan emes, qanaǵatsyzdyǵy mazasyn alym, ajal túrtkilep, joryqqa shyqty. Aqyrynda dúnıege toımaǵan qos janar, basqa eldiń bir ýys qara topyraǵymen toıyp tynyshtaldy dep qart aqyn kúńirene kúrsinip, «jaýynger týǵan, Qypshaǵym» zırattary jat jurttyń dalasynda qalǵan handaryńnyń qylyǵyn nesine dáripteısiń! — dep Qotan jyraý jyrym toqtatty.

Qypshaq jaǵynda ún joq. Qobylandynyń eki beti túktenip ketken. Biraq han aldynda ustamdy, ún-túnsiz. Sondyqtan da, teńiz týlap, daýyl soqsa da myzǵymas, sý jaǵasyndaǵy jartastaı, qozǵalmaı tunyp qalǵan. Tek Qaztýǵan jyraý ǵana syr túıip, burq-sarq tasyǵaly kezegin kútip, typyrshyp ázer otyr. Al tóreshi Asan Qaıǵyda da ún joq. Ol sonaý Qypshaq handarynyń qandy joryqtaryn aqyl tarazysyna salyp oıǵa ketken; álden ýaqytta basyn kóterip, baıaý ǵana:

— Sóıle, jyraý, — dedi.

Qaztýǵan «Aıt, shý!» degen báıgi uranyn estigen qylań quıryqtaı, birden aǵa jóneldi.

Bu joly ol dombyrasyn bezekteı oınatyp bir tizerleı otyra qap ashshy aıqaıǵa saldy. Kúre tamyry bileýdeı bop, keń tamaǵy torǵaı jutqan jylandaı isinip ap, tolǵaýyna kiristi. . — Erlik — ejelgi saltym, — dedi. — Alys-julysqa jaratylǵan qandy balaq qyran qus, qur uıasyn kúzetip otyra almaıdy. Qypshaq ta sol qyran qus. Ol erlik úshin jaratylǵan, — dep Qaztýǵan qulashyn alysqa sermedi. Dál osy sátte qarsy aldynda otyrǵan jaýy — qart jyraýǵa qona túsýge daıyn, ózi de sol qyran qustyń biri tárizdi. Eki kózi qantalap, qalyń qabaǵy jaýar kúndeı túksıip ketken.

Daýsyn keńnen alyp, taǵy da bir shyrqap jiberdi de «Osy erliginiń arqasynda Qypshaq álemge aıan boldy. Batyr jurt Qolaman22 patshanyń kezinde Stambýldy da jaý tyrnaǵynan alyp qaldy» dep jyryn bitirdi.

Qotan myrs etip ezý tartty.

- Sóıle, jyraý, — dedi Asan Qaıǵy Qaztýǵannyń aǵat ketkenin ańǵaryp, unatpaı qalǵanyn jasyrmaı sol qabaǵyn túıip.

Qotan qarttyń kútken kezi osy mezgil edi. Kári qyran endi Qaztýǵannyń qurysh denesine soıaý-soıaý tyrnaqtaryn qyrsh-qyrsh kirgizdi.

- Orynsyz qan tókkizgendi erlikke kim sanaǵan? – dep bastady anany ájýa ete, qart jyraý . Qaztýǵan aqyn pash etken Qypshaqtar qatynasqan Stambýl oqıǵasyn Qotan qarıa jyr etkende, qobyz úni quddy qan jylaǵandaı ańyraı shyqty. Qart jyraýdyń óziniń daýsy da dál bir óksigin basa almaı otyrǵan qaraly adamnyń únindeı. Bul hıkaıany estigen jurttyń eki urty sýalyp, jaq júnderi úrpıisip júdep ketkendeı. Ábilqaıyr han kóz qıyǵyn Qobylandy batyrǵa aýdaryp edi, onyń da basy tómen salbyraı túsken eken. Qart jyraýdyń sózi júrekterin tyrnap, kózderin jasqa toltyrýǵa taıaý tursa da «Toqtatyńyz!» dep buıyrýǵa birde-bir adamnyń aýzy barar emes. Hannyń da, batyrlardyń da kómeıine qum quıylǵan.

Altyn kúmbez meshiti, aq mramordan qalanǵan patsha saraılarymen bezengen, Bosfor teńiziniń jaǵasyndaǵy Vızantıa astanasy Stambýlǵa on birinshi ǵasyrda asa bir soıqan kún týdy.

Edil, Dnepr boılarynan Qypshaqtar qýǵan túrki eli Dýnaı ózeninen ótip Vızantıaǵa jaqyndady. Vızantıanyń soltústigin budan buryn pechenegter basyp alyp, talan-tarajyn shyǵarýda edi. Al Kishi Azıada Vızantıanyń qalalaryn túrikmen seldjýktary mazalaýda bolatyn. Stambýldyń saý qalýyna ekitalaı kún týdy. Bul azdaı, endi Stambýlǵa tórtinshi qas paıda boldy. Ol qas — Dýnaı ózenine jetip qalǵan bórte jylqy mingen Qypshaqtar edi.

Sasqan Vızantıanyń patshasy (ımperatory) Alekseı Komnın Stambýldy qalaı saqtap qalýdy bilmeı óziniń ejelgi jaýy Kresshiler men Rım papasyna «Konstantınopol» (Stambýl) túrkiler men pechenegterdiń qolyna túskenshe, sender alyńdar» dep járdem surap hat jazdy. Rasynda Vızantıaǵa bezbúırek kóshpeli taǵy elderdiń shapqynshylyǵy tym qorqynyshty edi.

Vızantıanyń basyna qan jaýǵan osy bir qıyn-qystaý kezeńde, pechenegter birinshi bop Stambýldyń irgesine kep toqtady. Imperator Komnın «Qypshaqtar ne der eken? Eger olar pechenegterge qosylyp ketse, birjolata qurydyq» dep qan jutyp júdep júrgeninde, bir kúni Stambýldyń soltústik jaǵynan qaharynan jan túrshigetin Bonaq pen qanqumar Tuǵyrhan qalyń qolmen saý ete tústi. Olar «Jaýdy kórset! Biz daıyn!» dedi. Alekseı óli de bolsa Qypshaqtardyń kúshin paıdalanǵysy kelmeı, olardy keń saraıynda kúndiz-túni kútip, urys kúnin aıtpaı kidirte berdi.

Biraq araq-sharaptan kóri, kisi qanyn ishýdi unatatyn Qypshaq handary ımperatordyń sán-saltanatty keń saraıynda raqattanyp jatýdan bezip, maıdanǵa shyǵyp, qısyq narkeskenderin ońdy-soldy sermeýge asyqty. Olar ımperatorǵa: «Bizdiń endi kúter jaǵdaıymyz joq. Erteń kún shyqqannan keıin, biz ne qoıdyń etin, ne qasqyrdyń etin jeýimiz kerek» dedi. «Bulary biz uryssyz bos jata almaımyz, erteń kún shyǵa sendermen qosylyp pechenegtermen soǵysamyz» degenderi edi. Záresi ketken Alekseı soǵys kúnin aıtty. Bul qandy aıqas bir myń toqsan birinshi jyldyń Kókek aıynyń jıyrma toǵyzy kúni boldy. Qypshaqtar men Stambýldyń áskeri pechenegterdi myqtap jeńdi. Pechenegterdiń kóp áskeri tutqynǵa tústi. Túnimen Qypshaqtar jeńisti toılady. Al, tańerteń turǵandarynda... Keshegi tutqynǵa túsken pechenegterdiń qyrylyp qalǵanyn kórdi. Tutqyndar lageri qan sasıdy. Naǵyz qoı baýyzdaǵandaı grekter olardy shetinen baýyzdaı beripti. Talaı qandy aıqastardy bastarynan ótkizgen, qastasqan jaýlaryn aıap kórmegen Qypshaqtardyń da qolǵa túsken qarýsyz tutqyndarǵa grekterdiń istegen aıýandyǵynan tóbe shashtary tik turady. Bólisemiz degen oljalaryna qaramastan, erteńine Qypshaqtar at betin keıin burǵan.

Qaztýǵannyń Stambýldy da Qypshaqtar aman alyp qaldy dep maqtanysh etkeni osy oqıǵa edi.

Bul oqıǵanyń qalaı bolǵanyn qart Qotan aıtyp bergende, otyrǵan jurttyń úndeı almaı qalýy da osydan edi. Qansha qatygez kelse de qolǵa túsken tutqyndy qyratyn Qypshaqta dástúr joq. Ne bolsa da urys ústinde, shabýyl ústinde bolady. Al mynaý oqıǵa... Ózderi istemegenmen, ata-babalarynyń qarýsyz jurttyń qyrylýyna sebepker bolǵandaryn, aıdalada jatqan Vızantıa men ózderi jerin alyp qýyp jibergen túrki tuqymdas eldiń talasyna baryp kirisip, osynshama qan tókkenderin, jyraý sózin tyńdap otyrǵandar ras qylmys kórgen. Qaztýǵan jyraý da úndeı almaı qalǵan. Tek Qobylandy batyr ǵana Qotan aqynnyń jeńip bara jatqanyn sezip namystana, túnere túsken. Tynyshtyqty Asan Qaıǵynyń ózi buzǵan. Ol appaq uzyn saqalyn baıaý sıpap, ońyp ketken kózderin sál jumyp otyrdy da qaıta ashty.

— Óz rýyńnyń erligin endi, Qotan jyraý, sen aıt, — dedi. — Qaısyńnyń jeńgenińdi jurt sosyn estir...

Qotan kart aldynda turǵan syrly aıaqtan ýyz sary qymyzdy bir jutyp ornyna qaıta qoıdy. Qobyzyn asyqpaı qolyna aldy. Muzdaǵan jandy jylytar, qobaljyǵan kóńildi tynyshtatar bir maıda qońyr kúı tartty. Qart jyraý kúıdi uzaq tartty. Jurt uıyp tyńdaı berdi. Bir mezgilde baryp qart jyraý qobyz daýsyna óziniń únin qosty. Qarıa daýsy bu joly qarlyǵyp qajymady, jańaǵy jutqan ýyz qymyzdyń dýasy ma, álde aıtaıyn degen jyrynyń qaq-soqtyqsyzdyǵynan ba, lebi bıazy qońyrqaı shyqty.

— Arǵyn da alýan el bolǵan, kelgen jerge kónbegen, onda da talaı er týǵan, qazir qıssa onda emes, — dedi jyraý erekshe, ózgeshe sarynǵa salyp, — qyran kókke qanatyn qansha bıik qaqsa da tizilip birge usha almas. Shańqyldap aıbat atsa da, aqqýdaı syńsyp on sala almas. Qypshaq qyran bolsa, eger, Arǵyn — aqqý kól kórki... Soıyldan góri qolyna dombyra alýdy pash sanar. Uran salyp, jaý izdegennen on shyrqap jar súıgendi unatar. Odan artyq, áleýmet, aıtshy qandaı arman bar. El aıyrar urystan, beıbitshilik, eldikti murat etken bul Arǵyn. Án men kúıge orda bop qýantsam jurtty deıdi bul Arǵyn. Batys túgil, Qyzylbas, Úndige de Qypshaq talaı attanǵan. Arǵyn odan az emes, erligi biraq ózgeshe... Arǵy babam Basym eli23 túrki tildes jurtpenen tize qosyp, keptele tý tigip úsh júz jyl Tanmenen24 alysqan. Anaý asqar taýyńdy, mynaý shalqar kólińdi sol qasyńa bermegen. Kilegeı bulttaı jaý tónse, sonda ǵana bul Arǵyn aldaspanyn sermegen. Asan Qaıǵy, aǵa uly, endigisin óziń shesh. El bolaıyq degen jurtymdy adastyń deseń de aıt. Keń bolaıyq degen jurtyńdy qatelestiń deseń óziń aıt.

Arǵyn25 taıpasy da, Úısin rýy tárizdi, Tán-SHan saqtary men argıppeıler qaldyǵynan qurylǵan, kóne túrki qaýymyna kirgen. Sońynan Jońǵar taýynan Jetisýǵa aýyp, «qyryq rý» qatar kóship, qytaı dınastıalarymen san kúresken. Qytaılardyń Arǵyndy hunýmen shatastyrýlary da sodan.

Qotan jyraý osylaı tolǵap, talyqsyp ketken adamdaı qobyz kúıin báseńdete baryp bitirdi.

Jurt taǵy da ún-túnsiz tyna qaldy.

— Myń jasa, atajan, — dedi kenet qaıratty bir jas daýys, — Darıa toqtaǵan bógetti buzyp, sýdy tasytý bir adamnyń qolynan keledi. Múlgip turǵan ormanǵa shaqpaq tastan ot berip, telegeı-teńiz órt shyǵarý o da bir adamnyń atqara alar isi. Sol tasyǵan sýdy toqtatý júz adamnyń da qolynan kelmeıdi. Toǵaıdy alǵan qalyń órtti myń adam da sóndire almaıdy. Erlik kórsetip el-eldiń arasyn búldirý qaı rýdyń qolynan bolsa da keledi.

Búlingen jurttyń basyn qosyp, el etý tek halqyna jany ashyǵan uldarynyń ǵana qolynan keledi. Olardyń qolynan ázirge eldi biriktirý kelmese de, sol eldi biriktirý — armany. Sol armandy myna qaýym aldynda jaıyp salǵanyńyz úshin, Arǵynnyń ardaqty uly, jyraý Qotan ata, sizge jas bolsam da oz esimimnen alǵysymdy bildiremin.

Jurt osy sózderdi aıtqan jigitke qaraı qaldy. Bul jigit Jánibek sultannyń balasy Qasym edi. Uzyn boıly, qoshqar muryn, aq sur jigit ózine qadala qalǵan samsaǵan jandardan qaıyspaı, kózi shoqtaı jaınaǵan qalpynda, otyrǵan ornynan qozǵalmady. Ústine badana kóz kireýke kıgen, han aldynda sýyryla sóılegen osynaý jas batyr kenet jurtqa unaı qaldy. Al unatpaǵandar Shyńǵys urpaǵyna «ózińnen úlkender otyrǵanda, seniń sóıleýiń ersi» dep aıta almady.

Ábilqaıyr oǵan bajaılaı kóz tastady. «Buryn qalaı nazar aýdarmaı kelgenmin, — dedi ol ishinen, — Jánibek sultannyń myna balasy bolaıyn dep-aq tur eken! — Ol aqyryn ezý tartyp jymıdy. — Árıne, onyń degenine ózge sultandar jetkizse».

Oıǵa shomyp ketken Asan Qaıǵy endi basyn kóterdi.

— Beıbitshilik árqashan halyqtyń kókeıkesti muraty, sen sol halyq muratyn kóksep otyrsyń, Qotan jyraý, — dedi. Bas báıge seniki, — endi ol Qaztýǵanǵa qarady, — eldiń eldigin, erdiń erligin madaqtaý o da bir pash ónege, biraq erlik el shabýǵa baǵyshtalsa ezgilikke aınalady. Demek, Jeıhún ózenindeı tasyǵan jyryń úshin orta báıgeni saǵan usynar edik, ot aýyzdy, oraq tildi Qaztýǵan jyraý, biraq aqylgóı Qotan qart Qypshaqtyń ózge elge etken qıanatyn betińe basyp, tusaǵan jylqydaı órisińdi keńittirmedi. Sol sebepten óli de aıtylmaǵan jyryń qalǵan ispettes. Qypshaq qur ǵana basqa elderdi shaýyp qoıǵan joq qoı, óz elin qorǵaǵandaǵy erligin estisek der edim...

Bas báıgeni alǵan Arǵyn jaǵy shat-shadyman bop tasydy. Ataly sózge toqtap úırengen jurt Asan Qaıǵy sheshimine rıza ekenin bildirdi. Asan sheshimin Qaztýǵan da ádiletti kórdi. Jeńilip qap pármene boldym demedi. Tek Aqjol bımen baq kúndes Qobylandy batyr ǵana namys oty kúıdirip taqat ete almaı, ishteı alaı-dúleı.

Aıtys tizginin qolyna ustaǵan Asan Qaıǵy áli de qyzý otyrǵan Qaztýǵandy tejegisi kelmeı:

— Sóıle, jyraý, — dep dombyrasyn ustattyrdy.

Ábden qyzyp alǵan Qaztýǵan kúttirmedi. Ábilqaıyr hanǵa qarap dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp jiberip:

— Qalǵan jyrdy taǵy da tarıh ózi jyrlasyn, Qaztýǵan jyraý aýzynan áleýmet tek tyńdasyn. Qulaqqa jaǵymsyz jaı bolsa, keshire kórsin, han ıem, — dep jyraý óziniń aıtar sózine ruqsat surady hannan.

Qarapaıym el qamyn oılaǵan, qyzyl tilin qarý etken qazaq jyraýlary árqashanda óz oılaryn ashyq aıtqan.

Biraq... «ataly sózge arsyz toqtamas», dáýirinde hanǵa da shyndyqty tyńdaý bir ǵanıbet is edi. Sol salttan shyǵa almaı Ábilqaıyr da:

— Aqyn el erkesi, aıta ber qorǵanbaı jyryńdy, — dedi salǵyrt, Qaztýǵannyń aıtar sózinen kúıinerin kún buryn sezse de keńpeıil kórinbek bop.

Qaztýǵan jyraý ásem kósilgen jorǵadaı tolǵaýyn emin-erkin bastap ketti. Azdaǵan úzilispen bir ǵasyrǵa jýyq júrgizilgen Shyńǵysqan jáne onyń urpaqtarynyń shapqynshylyǵy bir myń eki júz altynshy jyly Monǵol memleketi qurylysymen-aq bastalǵan. Osynyń aldynda ǵana ózin Shyńǵysqan dep ataǵan, ákesi qıattan, sheshesi ta-ta26 elinen shyqqan Temýchın qur ǵana monǵoldardyń ózara talasyn basyp qoıǵan joq, eń aldymen monǵol elimen aralas Kerýlen, Argýn, Onon, Orhon ózenderiniń boıynda kóship júrgen Kereı, Naıman rýlaryn jeńip aldy.

Bir myń eki júz jetinshi jyly monǵoldar Enıseı ózeniniń joǵary jaǵy men Selengi ózeniniń soltústik tusyn jaılaǵan usaq elderdi jaýlaýǵa kiristi. Osy attanystarynyń arqasynda Shyńǵysqan áskerin qarýlandyrýǵa óte mańyzy bar, temir óndirý ónerkásibine baı ólkege ıe boldy. Sol jyly-aq Shyńǵysqan Ortalyq Azıadaǵy Sı-Sı dep atalatyn bir kezde Qytaıdy titiretken týngýs memleketin ózine qaratty. Jaýynger atty áskerin qosyp óziniń shebin kóbeıtti. Sodan keıin olar, jer moıny qashyq Shyǵys Túrkistandaǵy uıǵyrlardy baǵyndyrdy. Osy kezde monǵoldar qyrǵyz, býrát, oırat sekildi Ońtústik jáne Ortalyq Sibirdi jaılaǵan birtalaı elderine dúrk tıdi. Bir myń eki júz on birinshi jyly Shyńǵys qalyń qolmen Qytaıǵa attandy. Úsh jyl soǵysyp aqyrynda Pekındi aldy. Endi Shyńǵysqan eki júz myń áskermen Orta Azıaǵa bet burdy. Horezm shahy Muhammed monǵoldarǵa qarsy turarlyqtaı áskeri bolǵanmen, betpe-bet kelip aıqasýdan bas tartyp, bar kúshin jeke qalalaryn qorǵaýǵa bólshektedi. Sonyń saldarynan Shyńǵys áskeri Horezm, Samarqant, Merv, Buqar — bárin jeke-jeke shapty. Bul oǵan Orta Azıanyń bar áskerimen qan maıdanda betpe-bet kezdesýden jeńil tústi. Bir myń eki júz on toǵyzynshy jyldan bastap úsh jyldyń ishinde Shyńǵysqan áskeri búkil Orta Azıany ózine baǵyndyrdy. Orta Azıa halyqtary basqynshylarǵa qarsy san ret kóterildi, biraq monǵol handary olardyń kóterilisin qan-josa etip, basyp tastap otyrdy.

Osy jyldary Joshy áskeri qazaqtyń kop jerin alyp, Ertis, Esil, Tobyl, Nura ózenderinen ótip Ulytaýǵa kelip týyn tikti. Orta Azıany shaýyp bolǵannan keıin, Shyńǵysqan Qypshaq elimen shekaralas Shyǵys Evropany jaýlap alýǵa kiristi.

Jebe men Súbitaı bahadýrlar basqarǵan otyz myń ásker bir myń eki júz jıyrma ekinshi jyly soltústik Iran arqyly Azerbaıjandy qanǵa boıady. Endi kezek grýzındiki boldy. Bes mıllıonǵa jýyq Grýzıa halqynyń jan aıamaı qarsylasýyna qaramaı, Jebeniń qurǵan aılasynyń arqasynda bir kúnniń ishinde otyz myń áskerin qyryp, monǵoldar soltústik jaǵynan Derbentke taıady. Bul aradan ótý ońaı bolmaǵandyqtan monǵoldar Shırvan shahqa «Sendermen beıbitshilik bitim isteýge birneshe adam ǵana keldik» dep kisi saldy. Shırvan shah aldaǵandy bilmeı, basty on adamyn jiberdi. Monǵoldar bireýin óltirip, qalǵan toǵyzyna: «Eger de senderdiń ólgileriń kelmese joldy kórsetińder» dedi. Olar qoryqqanynan Derbenttiń qıaly jartas, tuńǵıyq quzdy, yńǵyl-jyńǵyldy ury saılary arasymen monǵoldardy aman-esen soltústik Kavkazǵa jetkizdi. Soltústik Kavkazda turatyn alan jurty «monǵolǵa birigip qarsy turaıyq» dep Qypshaqtardy bolysýǵa shaqyrdy. Qypshaqtyń qalyń atty áskeri alańdarǵa kelip qosyldy. Monǵoldarmen úlken aıqas boldy. Eki jaǵy teń tústi. Qaıtadan urysqa daıyndaldy. Alan men Qypshaqty jeńe almaıtynyna kózi jetken monǵoldar Qypshaqtarǵa kóp tartýmen «sender bizben qandas elsińder, alańdar bóten jurt, biz sendermen bitimge kelemiz, olarǵa bolysýshy bolmańdar» dep kisi saldy. Monǵoldyń altyn-kúmisine qyzyqqan Qypshaq batyrlary alańdardy tastap keıin shegindi. Jalǵyz qalǵan alańdardy monǵoldar qan-josa etip qyrdy.

Al Qypshaqtar «Bitimge kelisetin boldyq, bizge tımeıdi» eken dep áskerlerin úıdi-úıine taratyp, jaıbaraqat jata berdi. Sol ýaqytta alańdardy jeńgen monǵoldar, saý etip bulardyń eline jetip keldi. Áskerin taratyp jibergen Qypshaqtar monǵoldarǵa tótep bere almady. Biri Donǵa, biri Qyrymǵa qashty. Osy ýaqyttaǵy Qypshaqtardyń hany Qotan27 orystarǵa kep «maǵan týǵan kún saǵan da týady, birigip monǵolǵa qarsy shyǵaıyq» dep ótindi. Orys knázdary ýádesin beredi. Sol kúnnen bastap Qypshaq eliniń basqynshylarmen aýyr aıqasy bastaldy.

Beıbit elderdi qan jylatqan Shyńǵysqandy sýrettegende, bir qara albasty qubyjyq kele jatqandaı qobaljı, alan jurtyn satyp ketken Qypshaq handarynyń opasyzdyǵyn jyr etkende, qarabet bolǵan jandaı kózin jerden almaı shalyp zar shekken Qaztýǵan jyraý, tolǵaýynyń Shyńǵysqanǵa tıer jerine ketkeninde tipti zárlenip ketti. Baýyry qyzǵan báıge atyndaı serpilip sala berdi: Jaýyna qarsy shyqqan orys, Qypshaq jaýyngerleriniń dál ortasynda ózi kele jatqandaı, qaraǵaı dombyrasyn dúbirletip, kózinen jalyn atyp, qahar tókti.

Orys, Qypshaq bolyp birigip, basyp alǵaly attanǵan jaýyna qarsy shyqqanyn jyrlaǵanda er kóńildi batyr jyraýdyń úninen maqtanǵan, qýanyshty, adamdy qandy kekke shaqyrar bir qudiretti saz estildi. Osylaı shalqı qalǵan Qaztýǵan Qalqa urysyn aıtqanda kenet «átteń, etten,!» dep kúńirene kúbirledi.

Bir myń eki júz jıyrma úshinshi jyly mamyr aıynda Dnepr ózeniniń jaǵasyndaǵy Oleshá degen jerde orys, Qypshaq áskeri jınaldy. Buǵan bar áskerimen Kıev knázi Mstıslav Romanovıch, Galıch Mstıslav Mstıslavovıch, Chernıgov knázi Vladımır Rúrıkovıch, taǵy basqa Chernıgov knázdary men Qypshaq handary tegis keldi. Budan basqa Smolenskiden, Kýrskiden, taǵy bóten orys jerlerinen kóptegen jaýyngerler qosyldy. Mundaı nópir ásker orys jerinde buryn bas qosyp kórmegen-di.

Kalka urysy dep atalyp ketken monǵol, orys, Qypshaq qyrǵynyn tarıhshy Rashıd-ad-Dın bylaı dep jazady: «Orys pen Qypshaqtar daıyndalyp kóp ásker qınady. Jaýynyń kóp ekenin kórip monǵoldar keıin shegindi. Monǵoldardy qoryqqanynan shegindi dep oılaǵan Qypshaqtar men orystar olardy jıyrma kum sońynan qýdy. Kenet monǵoldar attarynyń basyn keıin buryp alyp, qýyp kele jatqan áskerlerdiń qosylýyna múmkindik bermeı, birazyn qyryp saldy. Bir apta boıy urysty, aqyrynda Qypshaq pen orystar shydaı almaı qashýǵa májbúr boldy. Monǵoldar sońdarynan qalmaı ókshelep, qalalaryn qıratyp, jurtyn bostyryp jiberdi».

Kalka ózeninde orys pen Qypshaq áskeriniń jeńilýinde anyǵynda eki sebep bolǵan-dy. Dneprden ótip segiz kúndeı jaýyn qýǵan orys pen Qypshaq polktarynyń arasy tym alystap ketken-di. Osy jaǵdaıdan otyz birinshi mamyr kúni Kalka ózeninde tobyn jazbaı qarsy atoı bergen mongol áskerine bular bas qosyp qarsy shyǵatyn múmkindikteri bolmaǵan. Áıtse de Galıch knázi Mstıslav Mstıslavovıch ózimen ala kóz Kıev knázi Mstıslav Romanovıchty habarlandyrmaı, Qypshaqtarmen birigip qan tógis aıqas ashty. Monǵoldardyń aldyńǵy shebin jeńip, bas kúshine shabýyl jasady. Urys óte qatty boldy. Qan sýdaı aqty. Biraq bul ǵalamat aıqasty eń aldymen Qypshaqtar búldirdi, olar ejelgi tásili — qashqan bolyp jaýdy ertip, arttarynda kútip turǵan áskeriniń qolyna túsiretin ádetterine salmaq bop keıin shegine bastady. Bir toby sheginip edi, oǵan ózgesi asyǵa qosyldy. Buny kórgen orys polkteri de keıin tym-tyraqaı bosty. Aqyrynda, sońynan túre tıgen monǵoldarǵa qarsylyq isteı almaı qaldy. Bul — orys, Qypshaq áskeriniń jeńilýiniń bir sebebi. Ekinshi sebebi orys knázdarynyń ózderiniń ala aýyzdyǵy edi. Galıch knázi Mstıslav Mstıslavovıch Qypshaqtarmen birigip qandy qaqpannan qalaı qutylamyz dep monǵoldarmen qyrylysyp jatqanda, Kıev knázi Mstıslav Romanovıch ózen jaǵasyndaǵy bıiktikte «mensiz senderdiń qalaı soǵysqandaryńdy kóreıin» degendeı, óziniń kóp polkimen turyp qaldy. Al jaýlary Galıch polktary men Qypshaqtardy jekelep jeńip, endi Kıev polktaryna kelip tıiskende, qaptaǵan monǵolǵa Mstıslav Romanovıch tótep bere almady. Adyrdyń jan-jaǵynan qorshap alyp, ózine tóngen monǵoldarmen úsh kún aıqasqannan keıin, olardyń «ómirlerińdi saqtap qalamyz» degen sózine senip eki balasymen jaýyna berildi. Árıne, monǵoldar aldaǵan-dy, qolǵa túsisimen knázdi balalarymen birge aı baltamen shaýyp óltirgen. Qaztýǵan jyraýdyń: «Átteń, átteń!» dep ókinýine qur ǵana Qypshaqtardyń qashqany emes, monǵol qandybalaqtylarynyń aldaýyna ańqaý batyrlardyń talaıynyń kónip, san urysta utqyzǵan ókinishi de bar edi.

Monǵol noıandarynyń soǵys júrgizý ádisi de, jaýyn aldap túsirý aılasy da ózderindeı kóshpeli el Qypshaqtardikine keıde uqsaǵanmen, teginde erekshe keletin. Monǵol áskeriniń onnan toǵyzy bóten ulttardan, ózderi jeńgen elderdiń jigitterinen, satylǵan buzyq, qaraqshylardan qurylǵan. Biraq bári birdeı temir tártipke baǵynǵan. Temir tártip bul jer silkintken qalyń áskerdiń tek ózine ǵana tán ereksheligi. Ekinshi ereksheligi onyń basqa eldi shabý, baǵyndyrý, aıla-ádisterinde. Monǵoldar bir eldi shabar bolsa, eń aldymen ertólelerin jiberedi. Olar órt salmaıdy, dúnıe-múlik tonamaıdy, tek shabatyn eldiń adamdaryn óltiredi, eń bolmasa qorqytyp qashyrady. Sóıtip, qanqumarlyqtarymen tynysh jatqan eldiń kúni buryn záre-qutyn alady. Sodan keıin baryp qalyń qolmen shabady. Bu joly eshteńeni de aıamaıdy. Qolǵa túsken qalany órtep, qıratyp, dúnıe-múlkin talaıdy, tek quldyqqa satýǵa, ne mal baǵýǵa, óıtpegen kúnde óner-órnekke jaraıtyn sheberleri bolmasa, qatyn-balaǵa qaramaı qyrady. Keshegi saltanatty qalanyń ornyna kúıregen kirpish, tas-talqan bolǵan qur silimtirip qaldyrady. Gúl-gúl jaınaǵan baý-baqsha, jasyl egini jaıqalǵan ný dalany qulazyǵan qý taqyrǵa aınaldyrady. Sodan keıin baryp ózderi shaýyp ketken jerlerine jarshylaryn jiberedi. Olar tyǵylyp qalǵan adamdar bolsa, jasyrylǵan qazyna bolsa, bárin taýyp noıandaryna jetkizedi. Ásker basy bahadýrlar osy jaýlap alǵan qala, dalalaryna ákim etip ózderiniń adamdaryn qaldyrady.

Eger qala myqty qamalǵa aınalyp, ózdigimen berilmese, monǵoldar bekinis alatyn tas atqysh katapýltterin salady. Qamal qabyrǵalary berik bop tas atqyshtar eshteńe isteı almasa, qalaǵa kiretin úńgir-ladyz qazady. Sóıtip, kútpegen jerden tún ortasynda, ne tań ata shahardyń ishinen, ne bekinistiń arǵy betinen shyǵady. Aıanbaı soǵysady. Al, qala halqy tym saq bolyp bundaı jaǵdaıǵa jetkizdirmeıtinin bilse, qalanyń janynan aǵyp jatqan ózen, darıalarǵa bóget sap, sý arnasyn ózgertip, halyqty sýǵa tunshyqtyrady.

Medınany alǵannan keıin onyń belgili bek, hakim, bı, batyr, oqyǵan adamdaryna raqym etpeıdi. «Qarsylaspaı ózderiń berilseńder senderge tımeımiz» dep analardy qarsylyqsyz qolǵa túsirip ala qalsa da shetinen baýyzdaıdy, tiri qaldyrmaıdy. Bul — shaýyp alǵan elge Shyńǵys hannyń ornatqan jalpy tártibi. Uly qanisherler oıynsha «basyp alǵan jerde tynyshtyq bolý úshin ol aranyń eń aldymen basty adamdaryn qurtý kerek. Olar qoryqqanynan «baǵyndym» dese de yńǵaıy bola qalsa halyqty qarsy qoıǵysy kelip turady. Qoıa alady da. Rýshylyq zamanda qandaı halyq bolmasyn, óziniń basty adamdarynyń sońynan eredi. «Al ol basty adamdaryn qurtyp jiberseń, bassyz tobyr eshteńe isteı almaıdy, basy joq dene tiri dene emes, óli dene».

Shyńǵystyń bul qatal zańyn bilmegen el bastaıtyn handar óz jandaryn aman alyp qalamyz degen úmitpen kúreser jerinde kúrespedi, halyq sońdarynan erip, «jaýyńyzǵa qarsy shyǵýǵa barmyz» degende, qoryqty. Aqyrynda ózderi qyryldy, halyqty da qyrǵyzdy.

Osylaı aldanǵannyń biri Kıev knázi Mstıslav Romanovıch edi.

* * *

Monǵoldar qarsy jaqtyń qalasyn alý úshin eshteńeden de tartynbaıtyn. Óltirgen adamdarynyń maıyn shyjǵyryp alyp jaýy tyǵylǵan úılerge quıyp ot salý (adam maıy uzaq janady) ne bekinis qabyrǵasy berik shaharlardyń ústinen grek otyn — qum aralas munaıdan istelgen janǵysh zatty laqtyryp, adam kózi qımas ǵajaıyp sulý meshit, shirkeý, patsha saraıyn órteý, jan túrshigerlik zulymdyq, aıýandyq qanypezerlik, aldaý degenderdiń bári de qatar júretin.

Shapqynshylar áskerleriniń taǵy bir qasıeti jyldamdyǵy edi. Qulynynan bastap ushy-qıyry joq monǵoldyń qumaıt dalasynda bosyp ósken jylqy mingen Shyńǵys atty áskeriniń bir táýlikte elý farsat alýy tipti tań qalarlyq is emes. Bar urys saımandaryn, qazan-oshaq, jatatyn úılerin tıegen arbalary men bekinisterdi alatyn katapýlti aýyr kóshiniń ózi de kúnine otyz-qyryq farsat jer júretin. Bunyń bóri mongol jylqysynyń tózimdiligi men jaýyngerleriniń salt atqa jasynan daǵdylanǵanynan edi. Osy qasıetteriniń arqasynda monǵol áskeri kútpegen jerden jaýynyń dál qasynan paıda bolyp, ıe kúndiz urysqan qolynyń bir túnde basqa jaǵynan shyǵyp, kerek bolsa qasha jónelip, qara úzip kete beretin. Monǵoldyń bul ádisine tek Qypshaq jigitteri ǵana tótep bere alatyn. Biraq olar az, eki júz myń monǵol áskerine qyryq myńǵa jeter-jetpes Qypshaqtyń salt atty sypaılary ne isteı alady?

Áıtse de sonysyna qaramaı, Qypshaq, Kereı, Naıman tárizdi rýlar monǵoldarǵa ońaıshylyqpen kónbedi. Jerin, elin qorǵap uzaq kúresti. Kalka ózenindegi aıybyn san mártebe ystyq qanymen jýdy, asy l ul-qyzynyń úzilip ketken júrekterimen aqtady.

Qaztýǵan jyraý osy mongol shapqynshylarymen alysqan Qypshaq áskerleriniń erligin tolǵaǵanda naǵyz bir júırik atqa mingendeı, kóńili lepirip, ushyp-qonyp qansorpa bop bir ornynda otyra almady. Bir mezet Boshman jyryna kelgende tipti arýaqtanyp ketti. Boshman — Qypshaq batyry edi. Iran tarıhshysy Djýveını aıtqandaı: «Qısyq qylyshtan tiri qalǵannyń bári taǵdyrdyń degenine kónip, moıynsunǵanda da» Boshman batyr monǵoldardyń yrqyna kónbedi. Eliniń táýelsizdigin, jerin, sýyn qorǵap shapqynshylarǵa qarsy shyqty. Ózi sekildi monǵol qolyna túspeı qutylyp ketken birneshe batyrlardy jınap, «Qanǵa qan! Kekke kek!» dep jaýlarynyń jeńil-jelpi jasaqtaryn qurta bastady. Basqynshylardan kek alýǵa bolatynyn uqqan Qypshaq jigitteri júzdep kelip Boshmanǵa qosyldy. Buny kórip, Edil boıyndaǵy ýaq ulttar: bashqurt, alan, bulǵarlar da bas kóterdi. Boshmannyń úlgisiniń óte qaýipti ekenin túsingen Batý áskeriniń qolbasshysynyń biri Móńke Boshmandy tez ustaýdy buıyrdy. Biraq Boshman ustatpady. Onyń qatary kúnnen-kúnge kóbeıe tústi. Boshman qatary kóbeıgen saıyn, monǵoldardan da bereke kete bastady, joq jerden shabylǵan kóren28, búlingen jasaqtar sany molaıdy. Boshmandy ustaımyn dep endi Móńke qaharyna mindi, al aıaýly er Edil boıynyń qalyń aǵashynyń arasyna kirip ap, basqynshylar shebine tıisýmen boldy. Aqyrynda Móńke inisi Bóshek ekeýi ár kemege júz qarýly jaýynger otyrǵyzyp, eki júz jelkenmenen Edil boıymen tómen aǵyp, ózenniń eki jaǵyn birdeı qarap shyqty. Boshman buǵan da ustatpady. Edildiń ortasyndaǵy at kórinbes anaqýraıly bir aralǵa bekinip ap, jaǵasyna jaý jelkenderin jýytpady. Mergen Qypshaqtar jelken ústindegilerdiń basyn kótertpedi. Qarsy jaǵy Boshmandy ala almaıtyndaryna kózderi jetip, endi ári qaraı júrmek bop turǵandarynda kenet adam aıtqysyz qatty jel turyp, araldyń bir jaǵyndaǵy sýdy qýyp, biraz jerin qaraıtyp tastady. Móńke osy kútpegen qara qatqaq jol arqyly aralǵa bar áskerin tókti. Myń qaraly jaýyngerlerimen Boshman batyr qolǵa tústi. Mongoldyń bir noıany Móńkeniń jarlyǵy boıynsha Boshmandy baltamen qaq jaryp óltirdi.

Elin shapqynshylarǵa kótere bilgen Boshman batyr óz isin istep ketti. Onyń kóterilisi bitkenmen ile-shala Baıan men Jyqý atty buqaradan shyqqan kisileriniń bastaýymen Qypshaq jigitteri taǵy kúreske shyqty.

Qaztýǵan jyraý osy kóterilistiń barlyǵyn emirente, bir jalyndy únmen jyr etip maqtana tolǵaı berdi.

Ábilqaıyr jyr bastalǵaly altyn taǵynan qozǵalmaı, qara sur júzi sál qýqyldanyp ún-túnsiz tyńdap otyr... Ashý qysyp tyna qalǵanyn han syryn biletin dos-qasy tegis túsinýde... Tek Qaztýǵan jyraý ǵana ózgerip ketken han kelbetin ańǵarar emes. El shapqannan góri, elin qorǵaǵan Qypshaqtyń erligin jyr etkende daryny endi shyn ashylyp, kisendeýli qulashy jańa ǵana jaıylǵandaı, tolǵaýyn ańqyldap soǵyp otyr...

Kezekti endi Qotan jyraý aldy.

— Qus usha túzeledi, betiń jańa jóndeldi, Qaztýǵanym, —dedi ol, — sen bastaǵan áýendi men ulǵaıta túseıin...

Ashyna sarnaǵan qobyz únine qosylyp, qart jyraý endi bir alýan ýaqıǵalardy bastap ketti...

Shyńǵysqan taǵyna Kúıik otyrǵan kezde Batýdyń qaramaǵynda monǵoldyń bar bolǵany tórt myń ǵana jaýyngeri qalǵan. Búkil Shyǵys Evropany jaýlap alǵan aıbyndy áskeri ózine baǵynyshty elderdiń deni Dáshti Qypshaq jigitterinen qurylǵan-dy. Bundaı áskermen qaramaǵyndaǵy jurtty bıleý de qıyn jáne bunyń ólimin kútip otyrǵan, júz myń qoly bar Kúıikpen betpe-bet kelý de ońaı emes. Sondyqtan Batý senimdi odaqtas izdedi. Bul — Altyn Orda hanynyń sol kezdegi kókeıtesti armanynyń biri edi. Mine, osy tusta Novgorod knázdary Aleksandr men Andreıdiń ákesi Iaroslav, burynnan ýádelesip kelgen Kúıiktiń ordasyna kelisim sózge barǵan jerinde monǵoldardyń qolynan qaza tabady. Batýdyń kókten suraǵany jerden tabylady. Novgorod knázdary Aleksandr men Andreı Kúıikten at quıryǵyn shart kesip bólinedi de, Batýmen bitimge keledi. Novgorod knázy Aleksandr Batýǵa alym-salyq tólep, onyń balasy Sartaqpen óle-ólgenshe soǵyspaı ótýge ant beredi. Osy kúnnen bastap Altyn Orda handary men Novgorodtyń uly knázdarynyń arasynda ǵasyrǵa taıaý sozylǵan kelisim bastalady.

Al on úshinshi ǵasyrdyń basynan bastap katolık dinindegi Evropa kresshileri pravoslav dinindegi grekter men orystarǵa qarsy shabýylǵa shyqqan. Bir myń eki júz tórtinshi jyly olar Stambýldy alyp, Vızantıa patshalyǵyn joıyp,latyn ımperıasyn qurǵan. Esti men latyshtardy jeńip, ózderiniń quldaryna aınaldyrǵan. Osyndaı qara túnekti orys jurtynyń basyna da týdyrmaq bolǵan. Biraq Shyǵys jaǵynan jaý kútpegen Aleksandr Nevskıı olardy 1240 jyly Neva ózeniniń, 1242 jyly Chýd kóliniń ústinde jeńgen. Demek, soǵys óli bitpegen-di, áli de orys eline áskerı kómek kerek edi. Bir myń eki júz qyryq birinshi jyly Lıgnısede Polsha men nemis rysarlarynyń birlestiginiń kúl-talqanyn shyǵarǵan Batý óziniń ýádesin buzǵan joq. Bul jaǵdaı Altyn Orda handary Batý, Sartaq ólgennen keıin de, Berke tusynda da saqtalyp kelgen. Al 1269 jyly nemis kresshileri ózderine qarsy shyǵýǵa Novgorodqa Altyn Orda qolynyń kelgenin estip, bul kezde kúsheıip alǵan orys knázdarynan bitim surady. Sóıtip orys jeri kresshilerdiń shabýylynan múlde qutylǵan. Altyn Orda handary Batý saıasatynan han Mamaıǵa (1362 j.) deıin aıyrylǵan joq. Oǵan sebep Saraı shaharynda otyrǵan handar bir kezde ózderi baǵyndyrǵan orys, bolgar, Dáshti Qypshaq elderiniń qoldaryna endi ózderi qarap qalǵan-dy. Al búl ortada osydan eki ǵasyr buryn alty-aq myń bolǵan orys eli ábden áldenip, kemeline jetip úlgirgen! Óıtkeni onyń bul dárejege jetýine Altyn Orda kúnshyǵysynan keletin jaýyna qalqan boldy. Qotan jyraý dostyqtyń qandaı uly kúsh ekenin, kórshiles elder tatý turyp, jerlerin birge qorǵaıtyn bolsa qandaı apattan bolsa da qutyla alatynyn bildirdi.

Jyraý sózi Ábilqaıyrǵa unamaǵany haq, kezek endi Qaztýǵanǵa berilip, anaý shyrqaı jónelgende han kenet qolyn kóterdi. Jyraýdy qoshamettep «Ýaı, pále!» dep lepire qyzynǵan jurt tyna qaldy. Qaztýǵan da shaýyp kele jatyp aıań jeliske túsken júırikteı daýsyn tómendete túsip, qarqynyn ázer basyp, sózin kibirtiktetip baryp toqtady.

— Namaz mezgili bolyp qaldy, — dedi han, — Qaztýǵan jyraý tolǵaýyn sodan keıin tyńdalyq.

Ábilqaıyr musylman hany bolǵanmen, Muhammet paıǵambardyń jolyn berik ustamaıtyn. Ózi namazdy keıde oqyp, keıde oqymaıtyn. Onysyna qaramaı han ornynan túregeldi. Hanmen birge jurt ta apyr-topyr qozǵaldy. Osy kezde Naımannyń bas batyry Qaptaǵan shetki toptan sytylyp shyǵa berdi. Ol asyǵa basyp Naıman rýyna arnap tikken órteńniń baýryndaǵy aq ordaǵa keldi. Esik aldynda turǵan, qolynda naızasy bar, eltiri tymaqty, ústine shekpen kıgen, kúzetshi sary jigitten:

— Áli kelgen joq pa? — dep surady.

— Kelgen joq.

Qaptaǵaı qobaljı qaldy.

— Iapyraı, birdeme bolmasa ıgi edi. Keler ýaqyty asyp ketti. Álde óziń baryp qaıtasyń ba?

— Qup. Barsam, baryp qaıtaıyn.

Naımannyń aty shýly bas batyry, atan jilik balýan, aıdaharǵa qarsy barar júrek jutqan Qaptaǵaı qara qasqa kedeı bolatyn. Qaramaǵyndaǵy on bes qarasha úıdi, jaýdan túsken olja men atyp alǵan buǵy-maralymen asyraıtyn. Jaý joq jyldary saýatyn saýyn, kósher kóligin aýqatty aǵaıyndarynan alatyn. Osydan eki jyl buryn Ulytaýǵa arqar atýǵa bara jatyp jutań qystyń aıaǵy qatty boranǵa aınalyp, úsh kún Taıketken ózeniniń boıyndaǵy Aıyrtaýdyń yq jaǵyndaǵy Ábilqaıyr hanǵa jatatyn qysyraqtyń úıirlerin baǵyp jatqan, mańaıynda tuldyr joq qosqa aıaldaǵan. Sonda, qos basy, on kókjal qasqyrdy bir kúnde jalǵyz ózi túsiretin áıgili ańshy jáne atpal batyr jylqyshy Oraqpen kezdesken. Aılas qatyn muńdas, han men bıge beınet etip júrgen

qos batyr birine-biri unaǵan. Qaptaǵaı elýden asyp ketse de, al, Oraq jıyrma beske jańa jetse de, ómir únderi bir jerden shyǵyp, ekeýi dostasyp qalǵan. Osy Oraq myna bolyp jatqan asqa osydan úsh kún buryn kelýge tıisti edi. Mańdaıyna basqan jalǵyz aty Aqbaqaıyn báıgege qospaq bolatyn.

Aqbaqaıdyń qashqan qasqyrdy qalaı qýyp jetetinin bir-eki ret kórgen at synshysy Qaptaǵaı:

— Júırigińdi synap kór. Men birdeme bilsem, Aqbaqaı uıatqa qaldyrmaıdy,

dep Oraqqa ózi aqyl bergen.

Oraq atyn báıgege qospaq bolǵan, biraq áldenege:

Jaqsy, asqa keleıin, — degen, tek bireý-mireý qastyq etip júrmese...

Qaptaǵaı bul joly jylqyshynyń sózine kóńil aýdarmaǵan. Tek Oraq ýádelesken ýaqytynda asqa kelmegennen keıin ǵana «so shirkinge bireý-mireý qastyq etip júrmese edi?» dep qobaljı bastaǵan. Sondyqtan da shydaı almaı jylqydaǵy Oraqqa ádeıi kisi jibergeli tur.

Jylqyshynyń kelýin taǵy bir adam shydamaı kútýde edi. O da Oraqtyń jalǵyz atyn báıgege salatynyn biletin. Bul kútken — búkil Dáshti Qypshaqtyń ámirshisi qatigez han Ábilqaıyrdyń kelini, basyna qara jamylyp sonaý tóbe basyna shyǵyp kúnshyǵystan kózin almaı telmire qalǵan, Shah-Býdaq sultannyń jesiri — Aqqozy-Begim. Qusa bolǵan ajaryna qarasań, júrektegi juldyzy óshkendeı. Joq, Oraq pen bunyń arasynda qudaı aldynda kúnáli der, ne aýyl arasynda ósekke iliger eshteńe bolǵan joq. Tek, birazdan beri bir-birine qumartqan ystyq júrekter, kóriskenderinshe shydaı almaı alas urýda. Osydan tórt kún buryn asqa minetin atyn alýǵa kelgen Aqqozyǵa Oraq taǵy óziniń ólerdegi sózin aıtqan.

Elinen bala jasynan erip kelgen Oraqqa Aqqozy:

— Qudaı aldynda kúnákar, jurt aldynda qarabet bolǵym kelmeıdi. Erimniń asy ótsin, — degen aqquba beti bal-bul janyp, — sodan keıin qaıyn atamnan ruqsat suraımyn, kónse sharıǵat aldynda qosylam.

— Kónbese she? — degen Oraq qobaljı. — Bar álemniń teń jartysyn bılep turǵan, aýzynan jalyn atqan Ábilqaıyr han kelinin esiginiń aldynda júrgen qulyna beredi degenge sený qıyn...

— O da adam emes pe? — degen jas sulý qabaǵyn sol shytyp. Sol sátte kózinen ushqyn atyp jigitke qaraǵan: — Kónbese... Dúnıede eki týmaq joq. Báribir... Onda da qosylamyn! — degen.

Kenet qurysh denesine qanat bitip, kókke ushar qustaı kóńili shalqı jónelgen Oraq:

— Qazir ólip ketsem armanym joq, — degen daýsy qýanǵanynan sybyrlaı shyǵyp. — Asqa men de baramyn, Aqbaqaıymdy báıgege qosyp kórmekpin. Sonda kórisermiz!

Biraq Oraq asqa kelmedi. Eger tiri bolsa keleri kúmánsiz edi. Ony Aqqozy jaqsy biletin. Sol sebepten ózge qurby-qurdastary aıtysqa ketkende, ol shydaı almaı aýlynyń syrtyndaǵy myń jýsandy, tyrbaqaı betegeli qyrqaǵa shyǵyp, kúnshyǵysqa qarap Oraqty sarǵaıa kútýmen bolǵan.

Han jyraý tolǵaýyn Qypshaq rýynyń Shyńǵysqanǵa qarsy shyǵyp erlik kórsetkeni úshin toqtatqan joq. Bundaı tolǵaýǵa Saıban urpaqtary túgil, búkil Joshy úrim-butaqtarynyń qulaqtary úırengen. Al shydaı almaǵandary kegin ishine saqtap qalatyn. Tikeleı daý shyǵarýǵa halyqtyń qaharynan seskenetin.

Han qanyn ishine tartyp otyrsa, ol jyraý sózderine shamdanǵandyqtan emes, bóten jaǵdaıdan Batýhannyń urpaǵy Berdibek handy aǵaıyn-týysy óltirip, Saıban urpaqtary Saıyn taǵyna otyrǵanǵa deıin Dáshti Qypshaq Ordasy árkimniń qolynda kelgen. Bul kezde bolǵan hannyń bári durysyn aıtqanda ne Noǵaı batyrdyń, ne Aqsaq Temirdiń degenimen júrgen. Tek Orys han, Toqtamys pen Edige ǵana kónbegen.

Saıban urpaqtary Kók Ordaǵa ıe bolǵannan soń da osy jaǵdaı joıyla qoımaǵan. Ábilqaıyr han taǵynda otyrǵanmen de onyń qolynan halyqtyń basyn qosyp, Saıyn Ordasynyń qyzyl týyn búkil Dáshti Qypshaq ústine jelbirete almaǵan. Oǵan sebep báz-baıaǵy qazaq rýlarynyń óz batyrlaryna, bıine ǵana baǵynýy. Rýshyl halyq han ústemdigin tek rý basshylary bı, batyrlar qabyldasa, sonda ǵana moıynsunǵan.

Tek óziniń dushpandaryn jeńip, Ábilqaıyr Kók Ordaǵa bıligi óktep júre bastaǵannan keıin ǵana bul jaǵdaı kilt ózgerdi. Biraq ol Orda tóbesine Saıyn týyn da emes, Aq Orda týyn da emes, Ózbek hannyń týyn tikti. Ólerine on jyl qalǵanda Qypshaq, Maýrennahr, Qorasan jerindegi «osydan bir pále keledi-aý» degen Joshynyń basqa urpaqtarynyń basyn qostyrmaı tize kórsetip, qumdaı bytyratyp, árqaısysyn ár jaqqa qýdy. Tek Joshynyń bir býyny Qasym sultannyń Astrahan taǵyna otyrýyna járdemdesti. Onda da Ábilqaıyrdyń ózi ǵana biletin sebebi bar edi.

Ábilqaıyr Shyǵystyń kóp jerin alǵanmenen, bul jeńis ózine qaýipti qater týǵyzýǵa aınaldy. Talan-taraj bolǵan Joshynyń basqa urpaqtary Ábilqaıyrdy jeńý úshin japa shekken rýlardy biriktire bastady. Ásirese Moǵolstandy basqaryp otyrǵan Jaǵataı urpaqtarymen endi jańa handyqty jantalasa kóksegen Jánibek pen Kereı til tabýǵa tyrysty. Eger bular til tapsa, ońaı kúsh emes. Ony bul jalǵannyń qybyr-tyqyryna eleńdep turatyn han jaqsy biledi.

Moǵolstan men qazaq rýlarynyń basyn biriktirmeı qurtý kerek! Al qurtýdyń eki joly bar, biri — Moǵolstandy shabý. Ekinshisi — Jánibek pen Kereıdi kóp keshiktirmeı joıý.

Úıelmendi el Moǵolstanǵa attanýǵa óli erterek. Ol úshin Qorasandy ózine tegis baǵyndyryp, ábden kúsheıip alǵan abzal. Qazir osynshama jerge qanat jaıyp ketken Jaǵataı urpaqtary men Moǵol bekzadalaryn aıaq astynan qurta almaısyń. Sonda ekinshi jol qalady. Ábilqaıyr han ordasynda týǵaly turǵan búlikti bilmeı júrgen joq, biledi jáne sol búliktiń Baraq balalarynan shyǵatynyna da shek keltirmeıdi. Sóıte turyp, olardy birden, tipti bir túnde nókerlerin jiberýge júregi daýalamaıdy.

Hannyń dál ótkir qanjardaı alyp túsetin kezinde de alyp túse almaýynyń da úlken astarlary bar...

Shyńǵysqannyń tusynan-aq urpaqtarynyń kóbi qaramaǵyndaǵy qalalar men qonystanǵan elderdi tek talaý úshin kerek dep qaraǵan. Tek osy jaǵynan kelip, olar shaýyp alǵan qalalardy, qonystanǵan eldi tonaýmen bolǵan.

Al, qandy joryqtardyń osynaý tasqyndary basyla bastaǵannan keıin, Shyńǵysqan urpaqtary Qaraqurym handyǵynyń ákimshilik isin basqaratyn, Úgedeıdiń oń qoly Elýı Chýsaıdyń arqasynda bul isteriniń durys emes ekenin oılaı bastaǵan. Elýı Chýsaı Úgedeıge: «Uly handyq at ústinen túspeı jaýlap alyndy. Ony endi at ústinde otyryp basqarýǵa bolmaıdy» degen. Uly qıdam aqylshysynyń bul sózin kóp oılaǵan ásirese Móńke han. Eger áskerler bulaı aty-jóni joq bar qalalardy shaýyp, qonystasqan eldi qurta berse, kóp keshikpeı tonaıtyn jerdiń de, eldiń de qalmaıtynyna kózi jetken. Sol sebepten Qaraqurymnyń ordasyna ıe bolǵannan keıin, ózine baǵynyshty qalalar men qonystasqan eldiń qanyn sorýdyń basqa jolyn izdegen. Jolyn tapqan da, Shyńǵys urpaqtary shaýyp alynǵan qalalardyń bárine darýǵa (Orta Azıada) men basqaqtar (Iranda) belgilengen. Eń alys turǵan Iran jerine bas basqaq bop Argýn batyr jiberilgen.

Bul darýǵa, basqaqtar tikeleı Qaraqurymǵa baǵynǵan. Bulardyń mindeti qaramaǵyndaǵy jurtqa sanaq júrgizip, saýda joldaryn, aqsha máselelerin tekserip, jurttan der kezinde salyq jınap, Qaraqurymǵa tikeleı jiberip otyrý.

Shyńǵysqan zańy boıynsha jaýlap alynǵan kóshpeli elderdiń jeri, sýy han urpaqtaryna ulys-ulysqa bólinip, basybaıly berilgen. Bul elderdiń taǵdyryn, kóship-qonýyn, shańyraq, mal basynan jınalatyn salyǵyn osy han urpaqtary ózderi sheshetin. Al otyryqshy el men qalalar Uly Ordanyń astanasy Qaraqurymnyń ózi tikeleı jibergen ákimderge ǵana baǵynatyn. Túsken paıda (eginshilikten, ónerkásip, salyqtan) Qaraqurymdaǵy Shyńǵysqannyń qazynasy men onyń tolyp jatqan urpaqtaryna bólinedi. Sóıtip basqaryp otyrǵan jerinde qala, otyryqshy jurty bar han, bulardan túsken salyqty ózi jeke paıdalana almaıdy. Bul salyqtardyń bári Qaraqurym qazynasyna bir baǵamen túsý úshin Móńke han búkil Altyn Orda, Jaǵataı, Iran jerinde salmaǵy bir altyn aqsha — dınarlar shyǵartqan. Bul dınarlardyń qundy bolyp, búkil Monǵolıa patshalyǵynda birdeı baǵalanýyn, Móńke han saýdagerler arqyly júrgizip kelgen. Buqar, Samarqant, Gerat, Almalyq, Berke hannyń kezindegi Altyn Orda astanasy Saraı árqaısysy óziniń altyn aqshasyn quıǵan. Biraq báriniń de salmaǵy birdeı bolyp otyrǵan.

Móńke ólip, Shyńǵystyń Uly Ordasyn Qytaıǵa kóshirgennen keıin, bul Ordanyń kúıreýimen birge aqsha saıasaty da búlingen. Altyn Orda handary altyn aqshany óz attarynan quıa bastaǵan. Biraq Aqsaq Temir Saraıdy shaýyp, Qypshaq dalasynda búlinshilik bastaǵannan keıin bul jaǵdaı múldem toqtalǵan. Negizgi sharýashylyǵy mal baǵý bolǵan qazaqtyń kóp rýy endi qala salýdan birjolata bas tartyp, óziniń keń baıtaq dalasynda rý-rý bop kóshken. Bulardyń bar baılyǵy maly men jeri ǵana. Al osy ýaqyttaǵy Dáshti Qypshaqtyń hany Ábilqaıyr bóten saıasatty ustady. Ol Seıhún men Jeıhún darıalar boıyndaǵy Shyńǵys shaýyp ketken shaharlardy qaıta turǵyzyp, bul aralarǵa qonystanýǵa beıim elderdi ornalastyra bastady. Ábilqaıyrdyń bul saıasaty osy kezdegi qazaqtyń mal baǵatyn rýlarynyń bastylary Arǵyn, Qypshaq, Úısin, Naıman, Alshyn, Kereı, Qańly, Qońyratqa yńǵaıly tımegen. Bulardyń aralaryndaǵy Mańǵyt, Búrkit, Barlas rýlarynyń kóp eli Ábilqaıyrǵa qyz berip, qyz alyp han jaǵyna aýyp ketken. Osynyń arqasynda Ábilqaıyrdyń ózinde de qazaq rýlaryna degen qyrǵı-qabaqtyq paıda bolǵan. Al, qazaqtyń Naıman, Qońyrat, Dýlat, Jalaıyr sekildi rýlarynyń keı aýyldary ózderine jaqsy qaraıtyn Moǵolstan jerine kóship te úlgirgen. Buny da istep júrgen sol baıaǵy Jánibek pen Kereı dep oılaıdy han. Al qazaqtyń kóp rýlary olardy Aq Ordany qurǵan Orys hannyń urpaqtary dep, óz sultandary sanaıdy. Mundaı jaǵdaıda Jánibek pen Kereıge tura bas salýǵa bola ma? Árıne, bolmaıdy.

Ábilqaıyrdyń oıy baǵanadan beri osy ózine ósh qos sultannyń taǵdyryn qalaı sheshsem degen dúrbelende edi. Jáne uzaqqa sozbaı osy erteń, kúni búginnen qalmaı sheshý qajet. Óıtpese kúnnen-kúnge mańyna el úıirilýden qalyp barady. Qasyna bergen bir kún, kóshiniń artyla túsýine ádeıi arnaǵan bir jylmen teń. «Árıne osynshama jurt jınalǵan, myna uly toıda Jánibek pen Kereı kóp bı, batyrlarmen til tapty. Qazaq batyrlary Qaptaǵaı, Bóribaı, Ońaı, Beket, Qaraqoja bosqa toptanyp júrgen joq. Men asyqpaǵanmen olar asyǵady. Sondyqtan kúni buryn qımyldaý kerek. Erteń as bitedi... Ac bitisimen aq...» Osyndaı oıda ishteı, bulqan-talqan bolyp otyrǵan Ábilqaıyr Qypshaq erligin, tarıhyn tyńdaýdan kóri, tezirek osy kezdegi óziniń bas ýáziri Baqty-Qoja uıǵyrmen aqyldasqysy keldi.

Han taǵynan kóterilip, nókerlerin ertip, óz Ordasynyń oń jaǵynan oqshaýlaý tigilgen tórtinshi báıbishesi Rabıý-Sultan-Begimniń úıine qaraı júre bergende, Qypshaq erlikteriniń eń qyzyq jerinde tyńdamaı turyp ketken Ábilqaıyr minezi unamaı qalǵan Asan Qaıǵy, otyrǵan ornynan qozǵalmastan:

«Kólge úırengen qońyr qaz,

Shól qadirin bilmeıdi,

Shólge úırengen dýadaq,

Kólge aparyp qamasań

Shólin ańsap shóldeıdi»,

— Han ıem, halyq óz tarıhyn kópten beri estimeı, saǵynyp qalǵan eken, óziń namazyńa asyqsań, ózgemizge aıyzymyzdy qandyrýǵa ruqsat et, — dedi.

Azýy alty qarys Berdibek hanǵa:

Qas-qabaǵyńnan tanydym,

Han Berdibek bolarsyń,

Qaýyrt keshten tanydym.

Edil baryp qonarsyń!

Qan jylatyp halqyńdy,

Áli-aq sen de tolarsyń!

Óz ákeńdi óltirip,

Qaıda baryp ońarsyń? —

degen el ardaqtaǵan Asan Qaıǵy, Ábilqaıyrdyń jyraý tolǵaýyn tyńdamaı ketýine namaz emes, basqa sebep bar ekenin birden sezdi. Sondyqtan da ol hanǵa qadala sóıledi.

Ábilqaıyr Asan sóziniń mańyzyn uqqysy kep, kenet toqtaı qaldy.

— Shabytyna mingen jyraý, at sabyltyp shaýyp kele jatqan ańshy tárizdi, beker toqtattyń, han ıem, dedi Asan qalyń qabaǵyn túıip, sóıtti de ar jaǵynan kelip qalǵan yzasyn ustaı almaı túksıgen qabaǵynan qyraýly qystaı kárin tógip, kópten beri aıtaıyn dep júrgen ókpe-ashýyn tolǵaı ketti.

Sara joldan jańylǵan

Handa oırat qazylǵan

Sógilgeli tur qabyrǵam,

Keseldimin jazylmas.

Tarqat, hanym, sherimdi,

Namazyńa asyqpa.

Quryshtan berik elimdi

Ala aýyzdyqpen jasytpa!

Biteý ósken qaýyndy

Tursyń bosqa jarǵaly,

Dosyńnan izdep jaýyńdy

Tursyń jalǵyz qalǵaly!

Umyttyń qazaq dalasyn,

Ulǵaıttyń janym jarasyn,

Bir atanyń balasyn

Ekige bólip barasyń!

Jolyn, hanym, tappasań,

Búlinedi barlyq jurt!

Tań bop qaıta atpasań,

Basqaly tur qara bult!

Kóptiń kókeıinde júrgen tilekti Asan Qaıǵy aıtty. Han aqyn tolǵaýynyń ar jaǵynda ózine degen halyqtyń narazylyǵy jatqanyn ábden uqty.

Buǵan qandaı jaýap berý kerek? Ádiletke kelsek, árıne jyraý suraǵy jón. Biraq oǵan han qandaı jaýap bere alady? Ózi shetinetken bógetti qaıta jamaı alar ma? Joq, endi kesh. Bógettiń erneýinde lyqyldap asaý tolqyn kelip tur. Búgin bolmasa erteń ol bógettiń byt-shytyn shyǵarmaq. Hannyń bar qolynan keleri sol tolqynnyń astynda qalmaý. Jolyn taýyp jaǵanyń bir jaǵyna shyǵý. Al Asanǵa jaýap bermeı ketýge taǵy bolmaıdy. Onyń sóziniń ar jaǵynda qolynda tobylǵy sapty, buzaý tis qamshy, kúlge kómip solqyldatyp alǵan qaıyń soıyly bar Dáshti Qypshaq eliniń ábden ushtalyp qalǵan múddesi tur...

Ábilqaıyr jaýap bergenshe, kenet áldekimniń úreılengen daýsy shyqty.

Bul kim eken? — dedi daýys. — Orda aman bolsa jarar edi?

Jaýgershilik zaman, qandaı myqty han bolsa da ózderi joqta Ordany shabatyn jaý júrek qastary tabylatyn shaq. Jurt ta jigit kórsetken jaqqa úreılene qarady.

Alystan yzǵytyp kele jatqan, janynda qosary bar salt atty kórindi. Jańa ǵana saǵym oınap tynysh jatqan mıdaı jazyq kógildir dala da, maýjyrap turǵan kógildir aspan da kenet qobaljı qalǵan tárizdi...

Han úndemegennen keıin tiri jan aýzyn ashqan joq, barlyq jurt qulaqqa urǵan tanadaı ún-túnsiz.

Shapqynshy atyn ushqyrtyp kep, Ábilqaıyr turǵan topqa taıaı berip er ústinen domalaı jerge tústi. Aıaǵyn jedel basyp han aldyna taıap kelip etpetinen qulady.

Han ıem, kesseń til, alsań bas minekeı, — dedi ol kenet basyn kóterip, — aıyp mende, kózimnen tasa etip aldym. Batyr Saıan janyndaǵy eki pasbanymenen qashyp ketti.

Bul kelgen Ábilqaıyrdyń ózi «Batyr Saıannyń toı bitkenshe kózin qurt» dep tapsyrma bergen Ospan-Qoja degen dáıekshisi edi.

Han alqymyna kelgen ashý tolqynyn ázer basyp, sol aıaldap turdy da:

— Kúzetshileri kimder edi? — dedi.

— Arǵyn jigitteri.

«Batyr Saıan qashyp ketti» degendi estigennen beri túksıip qatyp qalǵan Qobylandy bir ıyǵyn sál silkip jiberip, belindegi narkeskenine qol saldy da, hannyń ar jaǵynda jaıbaraqat turǵan Aqjol bıge túıile qarady.

Akjol bı aıylyn jıǵan joq, Qobylandyǵa kekete kóz tastady da, sabyrly qımyldap, tek keıindeý syrǵyp ketken belindegi qısyq sap aldaspanyn jóndedi de qoıdy.

Eki batyrdyń qımyldaryn Ábilqaıyr da, Asan Qaıǵy da, turǵan jurt ta ańǵaryp qaldy.

Dál osy kezde kenet jerdi jara kún kúrkiredi. Jap-jańa ǵana aınadaı ashyq kógildir aspandy qara bult torlap túnere qapty. Zamatta aspan betinde jińishke naızaǵaı qylyshtar jarq-jurq oınaı jóneldi. Doly jel shyǵyp, shóp bastary jerge jyǵyla shýyldaı tústi. Ábilqaıyr endi qap-qara bop ketken aspanǵa qobaljı bir qarady da, Asan Qaıǵyǵa kóz qıyǵyn aýdarmastan pokerlerin sońynan erte, Rabıý-Sultan-Begim ordasyna qaraı asyǵa júre berdi.

Han ketisimen jurt ta tym-tyraqaı taraı bastady.

Keıbireýi óredegi atyna júgirdi, baǵzy bireýi Ordaǵa qaraı bettedi.

Tek eki jaǵynan eki adam qoltyqtaı turǵyzǵan Asan Qaıǵynyń ǵana túnere qalǵan aspan men shartyldaı oınaǵan naızaǵaılarda sharýasy bolǵan joq, jańa ǵana narkeskenderine qol júgirtken Arǵyn, Qypshaq qos batyrynyń qımyldary esine tústi me, ol:

— Búgingi as — qaıǵy asy edi, endi búlinshilik asyna aınalmasa netsin, — dedi aqyryn kúrsinip.

Kópti kórgen synshy adasqan joq edi, rasynda da bul as qazaq jerindegi taǵy bir búlinshiliktiń basy boldy.

Tek aıaǵy ıgilikpen bitsin de...

III

Saryarqa dep atalatyn Dáshti Qypshaq jeriniń dál ortasynda, Ulytaýdyń kúngeı jaǵynda, Qarakeńgir ózeniniń sol jaq jaǵasynda Ábilqaıyr hannyń ordasy — Orda-Bazar qalasy tur. Jan-jaǵy qulazyǵan jazyq, Ulytaý, Kishitaý, Arǵynaty taýlarynan bóten ońtústiginde de, soltústiginde de, kúnbatystaǵy sonaý Muǵajar bıiktikterine deıin, al kúnshyǵysyndaǵy Shet, Qudaımendi, Aqshataýǵa deıin qulan menen kıik jortqan ushy-qıyry joq alyp dala. Ońtústigindegi eń jaqyn qala Túrkistan (Iassy) soltústiginde eń taıaýy Chınga — Tura shaharlary, biri Orda-Bazardan júrgish atqa on kúndik, ekinshisi on bes kúndik jer...

Orda-Bazar bir kezderde Batý hannyń qumyrsqadaı byqyǵan áskeriniń Shyǵys Evropaǵa attanarda bas qosatyn jeri bolǵan. Júz myń jylqy jaıylsa da shóbi japyrylmaıtyn, jýsandy, qaýly, jasyl shalǵyndy egiz ózen Qarakeńgir men Sarykeńgirdiń ushy-qıyry joq jazyq dalasy. Sol jazyqtyń ortasynda Batý qorǵany.

Orda-Bazar shaǵyn qala. Ábilqaıyrdyń negizgi basqaratyny kóshpeli qazaq, ózbek elderi bolǵandyqtan, el saltyn buza almaı, han Ordasy — bes aýyly jaz boıy Dáshti Qypshaq jerinde kóship júretin. Tek kúz kele Orda-Bazarǵa qystaý retinde toqtaıdy. Ábilqaıyr kóshi erte kezde kúnbatystaǵy Jem, Oıyl ózenderine deıin, soltústigindegi Tobyl, Esil, Nuraǵa deıin barǵan. Keıde jazy qońyrjaı bolsa Syr boıy men Kókshe teńizdiń jaǵasyn da jaılaıtyn. Han aýlynyń jaılaýǵa shyǵýy tek jazdyń jaqsy-jamandyǵynan, shóptiń shyǵym-shyǵymsyzdyǵymen ǵana baılanysty emes-ti. Jaz shyǵa Orda qaı jaqqa qaraı bet burýy tolyp jatqan han saıasatymen shıelenisip jatar bolar. Ózindeı myqtymenen quda bolyp qanatyn jaıa túsý, yrqyna kónbeı júrgen keı rýlaryna jaqyndaı qonyp, bir túnde byt-shytyn shyǵaryp shabý — bárin de ishi qatpaly hannyń jaz shyǵa Ordasy kóshpesten buryn oılanar isi.

Osy sebepten de bolar, Ábilqaıyrǵa kóp jaǵdaıda baǵynyshty Samarqant, Buqar, Gerat sekildi Orda-Bazardyń úlken shaharǵa aınalmaı, shaǵyn qala qalpynda qalǵany. Shyǵys sheberleri kúıgen kirpishten kúmbezdetip salǵan birneshe han saraılaryn sanamasaq, qala shymnan quıǵan, tastan quıǵan, tastan qalanǵan eki júzdeı ǵana úıden turady. Stambýl úlgisimen turǵyzylǵan altyn aıly, aq tastan qalanǵan záýlim bıik meshiti.Túrkistanda Ahmet Iassaýı shaıhqa arnap salǵan Aqsaq Temirdiń ataqty meshitine de, Feodosıa qalasyna jaqyn eski Qyrymǵa Ózbekhan saldyrǵan meshitke de uqsamaıdy. Qazir aty esten shyqqan uly sheberdiń aqaýy joq óneri uzaq toqyǵan qoldan túletken órnegi.

Qalanyń tym ósip ketpeýine taǵy bir sebep ol Ábilqaıyrdyń alystaǵy oıy. Han óz astanasyn túbi ábden jaýlap alǵan soń Geratqa, ne Samarqantqa aýdarmaq. Al Orda-Bazar ýaqytsha mekeni. Maýrennahrǵa birjolata kóship ketýge, ushy-qıyry joq keń dalada taǵy qulandaı kezgen qalyń qazaqty bıleı almaı qalamyn ba dep qaýiptengen. Han oıynsha qazaq rýlarynyń arasyndaǵy alaýyzdyq túbi joıylýǵa. Oǵan deıin órbip, ósip kele jatqan balalarynyń aldy el bıleıtin qabiletke jetip qalady. Sol kezde búkil Dáshti Qypshaq jerin báıbishelerinen týǵan bir-eki ulyna bıletip, ózi Maýrennahrdyń áshekeıli altyn saraıly bir shaharyna Ordasyn kóshirmek...

Osyndaı oıdaǵy han Orda-Bazardyń órkendeýine bálendeı kóńil bólmegen. Tek sońǵy jyldary jaılaýǵa alysqa barmaıtyn. Ulytaý mańyndaǵy bir shuraıly jerge bir-eki aıdaı boı jazyp, úı tigip serýendep jatatyn da jaz aıaǵy bolmaı Orda-Bazarǵa qaıta oralatyn. Bıyl da han osyndaı oıda edi.

Áneý kúngi surapyl daýyldyń aıaǵy tynbaı quıǵan bir jetilik aq jaýynǵa aınalǵan. Asty aıaqtaı almaı han Orda-Bazarǵa qaıtýǵa májbúr bolǵan. Hanmen birge tize aıyrmaı Qypshaq, Arǵynnyń ıgi jaqsylary da, Shyńǵys urpaǵynan shyqqan sultandar da Orda-Bazarǵa taıaý kóship kelgen.

Ábilqaıyr jaýar bulttaı ashýly qaıtty. Munda kelgennen keıin batyr Saıannyń qalaı qashyp ketkenin estip burynǵysynan beter qara túnekteı tunjyraı qaldy.

Han kezinde jurtqa syr bermegen. Jurt asqa jańa daıyndala bastaǵan shaqta qulaǵyna «Oraq jylqyshy da asqa Aqbaqaıyn qospaq eken» degen habar tıgen. Árıne, asqa qazaq dástúri boıynsha kim bolsa da qatysýǵa haqy bar. Biraq han balasynyń uly asyna esikte júrgen quly at qospaqshy degen sybys Ábilqaıyrdy qatty qorlaǵan. Onyń ústine eger osy quldyń Aqbaqaıy barlyq hanzadalardyń júıriginen ozyp kele qalsa ne bolmaq? Budan artyq masqarashylyq múmkin be? Búkil qara halyq onda Ábilqaıyrdy kúlki etýi daýsyz. Hannyń bulaı oılaýǵa sebebi de bar edi.

Osydan eki jyl buryn, Tarlankógin jaratyp júrgen kezinde, Ábilqaıyr áldeqalaı jylqysyna barǵan. Ol sol joly bir tańdanarlyq oqıǵaǵa kezdesken... Oraq malshynyń byltyr jylqyǵa qosyp jibergen Aqbaqaı degen bestisi úsh kúnnen beri tiri janǵa ustatpaı qoıypty. Ustatpaıdy emes-aý, talaı asaýdy bastyrtpaı qýyp jetetin júırikter, buǵan taıamaq túgil, tipti shańyna ilese almaı qalady eken. Han qyzyp ketip, erteń, búgin qasqyr qýamyn dep ábden jaratqan Tarlankógimen Aqbaqaıdy qýýǵa buıryq bergen. Asaý qýyp úırengen bir jylqyshy qolyna quryǵyn ap, Tarlankókke mine sap, shetteý jaıylyp júrgen Aqbaqaıǵa lap qoıǵan. At dúbiri shyǵysymen-aq eleń ete qap, Aqbaqaı basyn kóterip alyp, ózine umtylǵan quryqshyny kózi shalyp, or qoıandaı ata jónelgen. Búkil Dáshti Qypshaqta aldyna jylqy salmaǵan Tarlankókten sytylyp shyǵa bergen. Tarlankók talaı jetken, Aqbaqaı besti talaı qutylyp ketken. Osy shabys úsh bıe saýymyndaı mezgil alǵan. Úsh kún qýǵynda bolǵan jas jylqyny qanshyrdaı bop ábden jaraǵan Tarlankók qoısyn ba, aqyry Aqbaqaıdyń moınyna quryq túsken.

Bul oqıǵa osydan eki jyl buryn bolǵan. Únemi joryqta, talas-tartysta júrgen Ábilqaıyr ony umytyp ta ketken. Sóıtken Aqbaqaı qazir jetide. Jylqy balasynyń jal-quıryǵy tógilip, tuıaǵy ábden bekip, kemeline jetetin kezi. Ábilqaıyr umytqanmen, Aqbaqaıdyń Tarlankókpen talasqa túsýge jarap qalǵanyn endi Oraq jylqyshynyń ózi esine saldy. Han ishteı shamdana bastady. Osy kezde taǵy bir sýyq habar jetti. Baqty-Qoja ýázir óziniń tolyp jatqan kóregen kóz, saq qulaq tyńshylary arqyly Oraq jylqyshymen kelini Aqqozynyń birer ret kezdesip qalǵanyn estirtken. Onsyz da qaharyna minip alǵan Ábilqaıyr Oraqtyń taǵdyryn birjola sheshken.

Baqty-Qoja ýázir jibergen jeti qaraqshy aısyz tastaı qarańǵy túnde kep, báıgege jaratyp júrgen Aqbaqaıyn qosynyń janyna qańtaryp qoıyp, kóziniń shyrymyn alǵaly uıyqtap ketken Oraqtyń dál ústinen shyqqan. Jatqan jerinen turǵyzbaı qol-aıaǵyn myqtap tańyp, Aqbaqaıdyń quıryǵyna uzyn arqanmen baılap, «shý!» dep qamshymen bir tartyp qoıa bergen. Aqbaqaı qara túndi silkindirip, quıryǵyna baılanǵan qubyjyqtan úrkip, betiniń aýǵan jaǵyna tasyrlata shaba jónelgen. Jeti qaraqshy ýázir ámirin oryndadyq dep máz bolyp kúlip qala bergen. Sol kúni tańerteń Oraqtyń qalaı ólgenin Ábilqaıyr estigen. «Álin bilmegen álek. Han kelininen dámelenetin sabazsyń ǵoı. Saǵan so kerek» dep han mıyǵynan kúlgen de qoıǵan. Qara jer ólgenge de habar beredi, astan qaıtqannan keıin uzynqulaq bul oqıǵany Aqqozyǵa da jetkizgen. Násili berik jas áıel, ishi ottaı kúıip, keýdesine qaıǵysy syımaı tursa da syrtyna esh syr shyǵarmaǵan. Bar ashýyn júregine túıip sazara qalǵan.

Jasynan erke-shora bop ósken kelininen «osy taǵy bir soıqan shyǵaryp júrer» dep kúdiktengen Ábilqaıyr Aqqozyǵa kisi salǵan.

— Qudaı rıza, biz rıza, ulymnyń atyna shirkeý keltirmeı jyl otyrdy, — dedi, — jas jan edi, obalyna qalmaıyn, erge shyqsyn. Aǵa ólse, inige mura, Shah-Býdaq ulym qaza bolǵanmen tiri óli on ulym bar, tańdaǵanynyń atyn aıtsyn, qosamyn.

«Jaqsy, oılanyp kóreıin, oıymdy úsh kúnnen keıin qaıyn atam — han ıemniń óziniń aldynda aıtamyn» dep Aqqozy jaýabyn qaıtarǵan.

Úsh kúnnen keıin Ábilqaıyr óziniń úzeńgiles serikterin, batyrlary men bılerin shaqyryp alyp, solardyń kózinshe:

— Kelin shyraq, oılanyp bolǵan shyǵarsyń, qaı qaınyńdy tańdadyń, atyn aıt, — dedi.

Jesir sulýdan dámesi bar, ordada otyrǵan hannyń on uly birdeı Aqqozyǵa kózderiniń janaryn tóge qarady. Aqqozy da olardy jaıbaraqat bir sholyp ótti. Aqyryn jymıdy.

— On ulyńyz da almas kezdikteı birinen-biri ótken asyl! Tańdaý da qıyn, — dedi ol sol jymıǵan qalpynda, — áıtse de han ata, sizden bir tilegim bar...

— Aıt.

— Oryndaıtyn bolsańyz... aıtaıyn.

Han oılana sóıledi.

— Oryndalmaıtyn tilekti Aqqozy kelinniń ózi de suramas dep jorımyn. Eger Saıban shańyraǵyna kir keltirmeıtin bolsa...

— Joq, kir keltirmeıdi. Meniń ótinishim abyroıyńyzǵa abyroı qosady.

— Tyndalyq onda. Aıt.

— Aıtsam... — kenet Aqqozy qoınynan qara qurandy sýyryp aldy. — Mine, quran, han ata, — dedi ol. — Osy qurandy basyma kóterip turyp ómir-baqı ersiz ótýge ant etemin. Sizden ótinemin, antymdy buzdyryp qarǵysyma qalmańyz.

Oraqtyń qalaı ólgenin Aqqozynyń estigenin han birden uqty. Bir sot on ulyn bir jylqyshy qurly kórmegen tákappar kelinin antyn buzǵyzyp, eriksiz attastyryp óshin de almaqshy boldy. Áıtkenmenen, bunyń bári han úıine kir keltiretinin oılap Ábilqaıyr:

— Berdim tilegińdi, — dedi basyn jerden kótermeı.

Jumaq kúndi dozaqqa aınaldyrǵan, o sóleket dúnıe! Átteń, átteń, ómir-baqı ersiz ótýdi ant etken Aqqozy Oraqtyń tiri qalǵanyn bilgen joq. Búl adam sengisiz ǵajaıyp oqıǵa edi. Tastaı qarańǵy túnde quıryǵyna baılanǵan zattan úrikken Aqbaqaı tarsyldata jóńkip shaýyp kele jatyp, aldynda jatqan qara sýǵa kúmp bergen. Artyndaǵy zaty sý jaǵasynda ósip turǵan jýan úıeńki taldarǵa matalyp, bórte at qoryqty kól shetindegi qalyń shylǵa shyrmalyp ne ári, ne beri júre almaı qalǵan. Tańerteń jylqy sýarýǵa kelgen jylqyshylar uzyn arqanǵa baılanǵan, bet-aýzynyń tamtyǵy joq, tek keýdesinde shyǵar-shyqpas jany bar Oraqty taýyp alǵan. Bolǵan oqıǵany aıtpaı túsingen serikteri kózden tasa, Ulytaý mańyndaǵy bir úńgirge aparyp baqqan.

Bul jaıdy Ábilqaıyr han da bilmegen. Tek bes jyl ótkennen keıin ǵana, sońynan alamanyn ertip, álsin-álsin jylqysyn shaýyp maza bermeı júrgen jyrtyq bet, jalǵyz kóz batyr osy Oraq ekenin estigen.

Al, ol kúnderi han Oraqty at quıryǵyna baılatyp birjolata joq ettim dep oılaǵan. Sondyqtan da kelini quran alyp ant etkende, «Oraq bolsa da joq, meıli» dep tilegin bere salǵan. Han qabaǵynyń ashylmaýyna, árıne, Saıan da sebep boldy.

Ábilqaıyrdyń Búrkit rýynan alǵan áıelinen Shah-Býdaq sultan men Qoja Muhamed, Mańǵyt báıbishesinen Ahmet pen Muhamed sultan, Qońyrat rýynan alǵan báıbishesinen Shaıh-Haıdar, Sanjar, Shaıh-Ibragim, tórtinshi báıbishesi Ulyqbektiń qyzy Rabıý-Sultan-Begimnen Kúshkinshi men Súıinshik sultan týǵan-dy. Shabýylda toqaldyqqa Barlas rýynan alǵan áıelinen Aq-Buryq pen Saıd-baba dúnıege kelgen. Osy on bir baladan eń túńǵysh Shah-Býdaq pen Rabıý-Sultan-Begimnen týǵan Súıinshik sultan bir tóbe de, ózge balalary bir tóbe bolatyn. Shah-Býdaq o dúnıege attanǵannan keıin, Ábilqaıyrdyń úlken balasyna degen mahabbaty odan qalǵan eki ulǵa aýǵan.

Ásirese eki balanyń úlkeni Muhamed-SHaıbanıdy óte jaqsy kóretin (bul atty da oǵan ózi qoıǵan). Al balalyq minezinde de Shyńǵys urpaǵynyń qanyna bitken qaısarlyq, qaǵilezdik bar-dy.

Kelini Aqqozyǵa degen ashýyn da han osy eki nemeresin jetim qaldyryp, óksitpeıin dep ázer keshirgen-di.

Al osy on bir bala, olardan týǵan tolyp jatqan nemeresiniń ishinen Ábilqaıyr keleshekte Ordamnyń tiregi bolady dep naǵashysy Aqsaq Temirge tartqan, kesip alsa qan shyqpas qatal, Súıinshik sultan men nemeresi Muhamed-SHaıbanıdy erekshe kóńiline qýat etetin. Áke balaǵa synshy, ómir Ábilqaıyrdyń boljaýyn durysqa shyǵardy. Biraq boljaýy durys bolǵanmen, bul ekeýinen Saıyn taǵy ázirge tym alys jatqan-dy. Shah-Býdaqtan keıingi Shaıh-Haıdardiki edi.

Buryndyqtyń atasynyń taǵynyń janyna kelgen Muhamed-SHaıbanıǵa shúńet kózderimen asa bir óshtene qaraýynan, nemeresiniń taǵdyry jeńil bolmaıtynyn, basynan talaı aýyrtpalyq, qandy tartys ótetinine han shek keltirmedi. «Sonyń bárine osy albyrt Muhamed shydaı ala ma? Shydaı alsa, jaýyna tótep bere ala ma?» degen qobaljý suraq osy toıdan keıin onyń oıynan ketpeı qoıdy. Qyran qus balapanyn basyp shyǵararda, eń aldymen óziniń uıasyna jaqyn jerden týatyn qaýipti oılaıdy deıdi. Eger ol qaýip jylan, ne bolmasa basqa bir qorqynyshty jyrtqysh ań bolsa, sol jaýlaryn joıyp, uıasyna týar qaterden balapanyn qutqarmaı, jem izdep alysqa ushpaıtyn kórinedi.

Muhamed-SHaıbanıge degen Buryndyqtyń kózinde jarq etken óshpendik otty Ábilqaıyr esinen shyǵara almaı qoıdy. «Nemereme jaqyn jaý, sybdyryn bildirmeı shaǵar ýly jylan osy Orys hannyń urpaqtary, — dedi ishinen Ábilqaıyr, — eger urpaǵyń qaýip-qatersiz dúnıe qyzyǵyn kórsin deseń eń aldymen osy Buryndyqtardyń kózin qurt!».

Al ekinshi jaqsy kóreri Súıinshikke kelgende Ábilqaıyr bir ornynda otyra almaıdy. Astynan syz ótkendeı túregelip kelip, ersili-qarsyly yzalana júre bastaıdy. Hannyń búıtýi tek Rabıý-Sultan-Begimge degen qyzǵanyshtan ǵana týmaǵan-dy. Jan kúıiner, namysyna tıer basqa da bir qyrsyq paıda bola qalǵan.

Aldyńǵy jylǵy Qorasan joryǵynan Ábilqaıyr, júziktiń kózinen óterdeı úsh tekejaýmyt kúreń besti ákelgen. Han ordasyna tıisti oljany bólgende, álgi bestilerdi syı-sıapat etip súıikti kishi báıbishesi Rabıý-Sultan-Begim sulýǵa tartqan. «Aýlyń kóshkende, eki balańmen úsh kúreńdi min. Aqsaq Temirdiń nemere qyzyna sóıtse, jarasady» degen. Osy bir sózimen búkil Azıa men Úndistandy titiretken uly ámirdiń shaharyn shaýyp, nemere qyzyn tartyp alyp, áıel etip otyrsa da, qandy kóz Kóregenniń arýaǵyna bas ıetinin bildirgen. Bul tartý, ózge báıbisheleriniń arasynda kezinde kúndestikten týǵan janjal da shyǵara jazdaǵan. Sol bestiler bıyl aýyzdarymen qus tisteıtin jeti jasar at bolǵan. Bıylǵy toıda Ábilqaıyr olardy da báıgege qosyp kórmek bop, Rabıý-Sultan-Begimge:

— Hanym, úsh kúreńdi toıǵa minbeı aparyńdar. Tarlankókpen birge báıgege salmaqpyn, — degen.

Súrme qasty, aqqýdaı appaq, otyz beske, kelip qalsa da, óli de shańqaı tústeı jarqyraǵan sulý Rabıý-Sultan-Begim:

— Úsh kúreń báıgeden kelse birge keledi, qalsa birge qalady, — degen, qaraqattaı móldiregen úlken bota kózderin naızadaı uzyn kirpikteriniń astynan han taǵyndaǵy erine jaýdyrata qadaı, — tizbektelip ushqan qońyr qazdaı úsheýiniń qatar kelgeni jarasymdy. Biraq bu joly báıgege salýdyń reti qalaı bolar eken, ortanshysynyń aıaǵyna jem túsip, aqsap júr. Qabylbaı synyqshy keshe qaraı ketti.

— Olaı bolsa, bul joly qoıa turaıyq, — deı salǵan han.

Batyr Saıan janyndaǵy eki kúzetshimen Syǵanaq jaqqa, dál sol kúni qoraǵa báıbishesin qushyp qoımapty, árqaısysy bir rýdyń jylqysyna tatıtyn úsh sáıgúlik júırigin minip ketipti! Qandaı qorlyq, hannyń namysyn aıaqqa taptar qylyq!» Sybyrlaǵandy qudaı estimeı me, qudaı qulaǵyna jeter sózdi, jurt qalaı saqtanyp sybyrlasa da han qulaǵyna da jetken. Ábilqaıyr jurt ósegin oıyna alsa bolǵany, shıyrqap shabatyn býradaı qaharlana túsedi. «Rabıý sulý men batyr Saıan arasyndaǵy baıaǵy jel sóz ben úsh kúreńniń aýylda qalýy... Úsh kúreńdi úsh kisiniń minip ketýi — bári bir túıin» deıdi han ishinen jáne bas ýáziri Baqty-Qoja arqyly úsh kúreńdi toı aldynda Qabylbaı dárýishtiń kórmegeni anyqtalǵan. Sirá, hanym bergen syılyqqa qyzyqqan bolýy kerek, Qabylbaıdyń ózi úsh kúreńdi qaraǵam depti, al onyń birge erip júrgen shákirtteri synyqshynyń bul kúnderde tipti Orda-Bazarda bolmaǵanyn aıtypty. Handa «Baqty-Qoja ýáziri bir jaman oımen shyndyqty burmalap júr me, álde synyqshy shákirtteriniń arasynda kúnshildik bop, Qabylbaı qarttyń sózin ádeıi burǵan joq pa eken» degen oı bolmaǵan-dy.

Onsyz da júregine tunyp júrgen bul sózder handy óziniń tuńǵıyǵyna batyra bergen. Ábilqaıyrdyń kókiregin Rabıý-Sultan-Begimge degen óshpendilik ýy jaılaǵan. Kózine shóp salǵan, aryn, namysyn qorlaǵan jigitpen arasyndaǵy qańqý sózdi bylaı qoıǵanda, búkil elge áıgili úsh júırigine mingizip, ony ajaldan qutqaryp jibergen erke báıbishesinen endi han Aqsaq Temir tuqymyna daq salardaı ósh alýdy oılaǵan. Ósh alýǵa kelgende Ábilqaıyr, qaıyn atasynyń keshe búkil álemdi titiretken arýaǵynan da, onyń urpaqtary bılep otyrǵan elderdiń qaharynan da qoryqpaǵan. Rabıý-Sultan-Begim Aqsaq Temir nemeresi bolsa, men uly Shyńǵysqannyń áýletimin degen. Bul ashýdyń ústine Rabıý-Sultan-Begimniń taǵy bir qylmysty qylyǵy jamalǵan-dy. Taǵy sol Baqty-Qoja ýázirdiń aıtýy boıynsha, batyr Saıannyń janyna kúzetke Arǵyn jigitterin qoıdyrǵan hannyń súıikti kishi báıbishesi Rabıý-Sultan-Begimniń ózi bolyp shyqty. «Kúzet bastyǵyn da satyp alǵan sekildi. Jáne joǵarǵy mártebeli hanymnyń Arǵyn bılerimen de baılanysy bar tárizdi» degen sol baıaǵy Baqty-Qoja ýázir. Arǵyn bılerimen baılanysy bar degen sóz — ata jaýy, baq kúndesteri ózderin Arǵyn sultandary sanap júrgen Jánibek, Kereılermen tilegi bir degen sóz. «Budan artyq hanymda qandaı kúná bolýy kerek? Mundaı kúná opasyz áıeli túgil, peıishtegi qor qyzyn da darǵa asýǵa jetkilikti emes pe! Biraq darǵa asý az jaza! Oǵan búkil tórkinin, ataqty Aqsaq Temirdiń urpaǵyn bar álem aldynda qarabet etetin jaza qoldaný myń da bir saýap!» Han qabaǵyn qars jaýyp altyn men kúmiske bólengen keń saraıyn taǵy keze bastady.

Biraq Uly ǵalym Ulyqbektiń qyzy Rabıý-Sultan-Begim Ábilqaıyr men onyń ýáziri oılaǵan qylmystardan múldem ada edi. Mundaı kúnáǵa qasıetti ata-anasynan alǵan úlgi-ilim, tárbıesi de, óziniń móldir bulaqtaı kirsiz taza jan sezimi de ony esh ýaqytta da jýytpas bolar. Batyr Saıandy Súıinshikke atalyq etýge tyrysqany da, basyna ajal qylyshy tóngen sátte jigittiń qutylyp ketýine járdem bergeni de ras. Biraq bulardyń bári de basqa múddelerden týǵan-dy.

Han kenet toqtaı qaldy. «Rabıý-Sultan-Begim sulýdyń qany dál osylaı tógilse, budan saýapty jaza bar ma? Atasy Aqsaq Temirdiń ádiletti zańy endi óziniń nemere qyzynyń basyn alsyn. Kek sóıtse ǵana qaıtady!» Ábilqaıyr búginge alǵashqy ret ezý tartty.

Qazaq jerine kelgen shapqynshylardyń Shyńǵysqan men Batýdan keıingi «qylmystylarǵa degen zań-erejesi» qanquıly qatty bolǵany Aqsaq Temirdiki edi.

Solardyń ishinde ásirese «Ana aldynda qylmysty balaǵa, bala aldynda kúnáli anaǵa» degen jaza tártibi erekshe soıqan bolatyn.

Bala aldyndaǵy kúnáli ananyń jazasyn balasy aıtýy kerek. İshten jaryp shyqqan, aq sútin emizgen, baýyr etindeı tátti balasy aıtqan jazadan aýyr, odan artyq janyna batar úkim bar ma? Ásirese, eger ana bala aldynda jazyqsyz bop, tek ony qanisher jaýlary uıymdastyrsa budan asqan qıanat tabylar ma?

Aıaýly anaǵa, tipti kúnási bolǵan kúnde de, sol balany ómirge ákelgen, «qulynym» dep tún uıqysyn tórt bólip aıalaı súıgen sorly anaǵa, dál mundaı sumdyq jazany Aqsaq Temir qalaı shyǵarǵan? Kóregen29 degen ataqty oǵan nege bergen?

Ábilqaıyr dál bul sátte qatal Ámir-Temirdiń shyǵarǵan jazasynyń qıanattyq jaǵyn oılaǵan joq, ol tek keginiń qaıtýyn ǵana kózdedi. «Anasynyń kúnásine kózi jetken balasy Súıinshik ózi aıtady Rabıý-Sultan-Begimge ólim jazasyn. Ózi bolyp birinshi tas atady... Sodan keıin dinshil, qanisher múrıt, múzáıimder qarabet hanymdy «laǵnet» tasymen shókelep óltiredi. Sonda ǵana Rabıý-Sultan-Begimnen qatý bop baılanǵan kegim qaıtady. Joq, jalǵyz ǵana Rabıý sulýdan emes, sondaı qyz tárbıelegen búkil Aqsaq Temir áýleti qara júz bolady. Aqsaq Temir áýleti! Sol áýletke jıendik jaǵynan meniń súıikti ulym Súıinshiktiń ózi de jatpaı ma?

Jatsa meıli! Shaıbanı tuqymy taza bolý úshin, bul arada taspeıildik jón. Bastan qulaq sadaǵa! Iá Rabıý-Sultan-Begim osylaı ólýge tıisti! Bulaı ólý tek Ámir-Temirdiń zańyna ǵana emes Mýhammed paıǵambardyń da sharıǵatyna dálme-dál... Týǵan anasyn Súıinshik sultan osylaı jazalasa, osylaı óltirse, túbi Súıinshik sultan Kók Ordaǵa ıe bola qalsa, máńgi-baqı naǵashy jurtynyń yqpalynan ketedi. Aldaǵy ýaqytta olardan múldem alystaıdy. Shaıbanı áýletiniń Ózbek ordasyndaǵy ómiri osylaı taza saqtalýy kerek. Al týǵan anasyna mundaı jaza aıtýǵa Súıinshik kónbese? Onda Kúshkinshi sultan bar emes pe? Joq, Súıinshiktiń úkimimen ólýi kerek! Súıinshik jalǵyz meniń ǵana emes, Rabıý-Sultan-Begimniń de eń jaqsy kórer kenjesi! Jaqsy kórer adamnyń siltegen taıaǵy jaý taıaǵynan anaǵurlym aýyr tıedi».

Ábilqaıyr kúmis qońyraýdy qaqty. Batyr Saıannan aırylyp qalǵany úshin han úkimin kútip Ospan-Qoja dáıekshi zyndanynda jatqan. Úıge Baqty-Qoja ýázirdiń ózi kirdi.

Han esik aldynda ómir kútip turǵan ýázirdi joǵary jaqtaǵy kilemniń ústine aparyp otyrǵyzdy. Ábilqaıyr endi búkil Dáshti Qypshaqtyń ámirshisi emes, túnde úı tonaýǵa shyqqan urydaı sybyrlaı sóıledi. Baqty-Qoja ýázir han sózin keıde estip, keıde estimese de, onyń juqa erniniń qımyldaýynan, kózinde kenet jarq ete qalǵan raqymsyz ottan Ábilqaıyr oıynyń bárin túsingeni kórinip tur. «Durys, han ıem, durys!» dep keýdesinde týlaı jónelgen qýanysh tolqynyn basa almaı, kenet daýystap jibere jazdaıdy da, der kezinde ózin-ózi ázer ustap qalady. Jan-jaǵynan dinshil, esýas toptyń taspen shókelep jatqan Rabıý sulýdyń qan-qan bolǵan sýretin bir mezet ol kóz aldyna elestetedi de, ishinen «Sol kerek saǵan Temirlan qanshyǵy. Meni ýázir etkizbeımin dep beker jantalaspaǵan ekensiń, endi aıybyńnyń esesin ózim qaıtaramyn» deıdi.

Anasynyń kúnákar ekenine balasynyń kózin jetkizý kerek. Sóıtken kúnde ǵana ólim jazasyn Súıinshik sultanǵa aıtqyzǵan laýazym, — dep Ábilqaıyr han sybyrlaýyn toqtatty.

Qup, taqsyr, ámirińiz oryndalady, — dep ýázir basyn ıdi. Sóıdedi de bu da sybyrlady. Rabıý hanym jazasyn aıttyńyz, al Aqjol bıdi qaıtemiz? Batyr Saıandy qashyrýda onyń da kúnási bar...

Kúni-túni aqyl-oıyn kishi báıbishesine degen óshpendik bılep ketken han, ýázir sózin birden túsinbedi. Uǵyp edi, kóńilinde únsiz jatqan kúdik kenet shaǵatyn jylandaı jıyryla qaldy.

Baqty-Qoja bul suraqty beker bergenin artynan uqty. Kóńilge kirgen túıtkil, qylań bergen jaýmen teń. Aqjol bı de bunyń bas ýázir bolmaýyna kóp oı salǵan. Baqty-Qoja: «Aqjolǵa ósh ekeni hannyń ózine aıan, sodan seskenip Rabıý-Sultan-Begim hanymǵa degen oıymnyń beti ashylyp qalmasa netsin? Rabıý-Sultan-Begimniń de meni bas ýázir etkizdirgisi kelmegeni ózine málim...» dedi ishinen.

Ábilqaıyrdyń seziktenip qalǵany da ras edi. Rabıý-Sultan-Begim men Aqjoldy osy ýázirge beker tapsyrdym ba, qalaı? Ósh alamyn dep tym asyǵys keter me eken? Biraq álgide ǵana jylandaı, oı túkpirinde shýmaqtala qalǵan kúdik budan ári jazylyp endi qımyldamady, sol jıyrylǵan qalpynda qala berdi. Rabıý-Bıkege degen kópten kókireginde uıalaǵan senimsizdik burynǵysynan da kúsheıe tústi. Endi ol: «Báse, Aqjoldyń taǵdyryn qalaı sheshý kerek?» dep bir ashýǵa bir ashýdy qosty. «Batyr Saıandy qutqarýshynyń biri Aqjol bı ekeni sózsiz. Jáne Rabıý-Sultan-Begim báıbishemmen baılanysýlaryna qaraǵanda, Arǵynnyń bul júırigi dúbirdi alystan qozǵaǵan sekildi. Maǵan degen kórlerin tereńnen qazaıyn degen be, qalaı? Iá, solaı tárizdi. Mundaı jaǵdaıda Aqjoldy aıaýdyń qajeti bar ma? Aqjoldy aıamaý degen sóz, Jánibek pen Kereıdiń shańyraǵyn ortasyna túsirýmen birdeı. Arǵyn bıinen alynǵan ósh, Kereı men Jánibekten alynǵan ósh!».

Orys han urpaqtarynyń esimi aýzyna túsip edi, Muhamed-SHaıbanıǵa qaraǵan Buryndyqtyń keıpi qaıtadan kóz aldynda elesteı qaldy. «Biz Joshy tuqymynyń sultandary bárimiz de osyndaımyz. Dáshti Qypshaq taǵyna ıe bolý úshin men Joshydan shyqqan qaı adamdy aıadym? Qolyna kúsh tıse Buryndyq ta sony isteıdi. Al kúsh tıip qalýy da múmkin. Qalyń qazaq rýlaryna olar tekke ıek súıep otyrǵan joq. Ras, bul rýlardy Arǵyn bastaǵysy kelgenmen ózgeleriniń basy qosylmaı júr. Úısin, Naımandar óli de aýa jaıylýda. Aldaǵy bir aıla bularmen Jánibek pen Kereıdi, qala berdi olardyń balalary Qasym men Buryndyqty biriktirmeý kerek. Al biriktirmeýdiń jalǵyz joly baıaǵy bir kári amal — ajal... Túbirimen julynǵan shóp qana qaıta óspeıdi. Qur ústin shabýdyń qajeti joq: Ózbek ordasy Aq Ordaǵa aınalmasyn deseń, Jánibek pen Kereıdi túp-tamyrymen qurtý shart, biraq Arǵyndarmen ymdas rýlarǵa sózin ótkize alatyn Daıyrqoja — Aqjol bı turǵanda ol maqsatqa jetý qıyn. Aqjol bı Jánibek pen Kereı úshin otqa kúıip, sýǵa batýǵa bar. Iá, eń aldymen Aqjol bıdiń ózin...

Ábilqaıyr han Aqjol bıdi joq etý — jatqan jylannyń quıryǵyn basý ekenin dál osy sátte esepke alǵan joq. Baıaǵy kókirekti jaılaǵan óshpendik ýy, baıaǵy han taǵyn qorǵaý qaýpi taǵy jeńdi. Biraq ýázirge ol:

— Eń aldymen Rabıý-Sultan-Begim jaıynda aıtylǵan ámirdi orynda, — dedi, — Aqjol bıdiń taǵdyryn sosyn sheshemiz.

Baqty-Qoja ýázir:

— Qup, taqsyr, — dep orynsyz kúmándanǵanyna kózi jetip, tájim etip úıden shyǵyp ketti. Biraq izin ala qaıta kirdi.

— Qara Qypshaq Qobylandy sizdiń aldyńyzda bas ımekshi, — dedi shyǵys ǵurpymen oraǵyta sóılep.

— Jaqsy, kirsin, — dedi Ábilqaıyr, úre túregelgen ıtterdeı ózine tarpa bas salǵan qalyń oıdy qýa berip.

Iá, han oılanatyn is qazir mol edi. «Óz ákesi Ulyqbekti óltirip, Samarqant ómiri bolǵan Ábdýálı-Latıf myrzadan keıingi ámirshisi Aqsaq Temirdiń ekinshi balasy Shahrýh myrza óziniń Ábilqaıyr hanǵa baǵynyshty ekenine qaraı, Úndistan men Irakqa joryqqa shyǵypty. Bul qaı saıasaty? Úndistan men Irakty ózine qaratsa kúsheıemin degeni me? Iá, solaı bolar. Shahrýh myrza kúsheıse eń aldymen Ábilqaıyrdyń quryǵyn úzýge tyrysady. Joq, ol bolmas. Shahrýh myrzany birjolata qurtý úshin Samarqant bıligin óz uldarymnyń bireýine berý kerek. Shahrýhtyń basyn joıatyn mezgil jetti. Moǵolstannyń da qazir órisi keńip aldy... Isan Buǵy han Jánibek pen Kereı sultandarǵa kóńildes. Bizben kereǵar. Bul handy da jónge salar bir qaıyń quryq kerek-aq! Túbi Moǵolstanmen bir aıqasýym kámil. Múmkin qazir aıqasqan jón be? Búkil Dáshti Qypshaq, Horezm, Moǵolstannyń soltústik-shyǵys jaǵynyń ájeptáýir jeri qolymda turǵanda, ala aýyz Jaǵataı urpaqtaryna kúshim jetýi ǵajap is emes. Biraq sondaı baıtaq elge joryqqa attanýǵa densaýshylyǵym kótere alar ma eken? Aqsaq Temir Maýrennahrǵa babalaryn Kavkazdan qul etip aıdap ákelgen, qazir urpaqtary musylman bolyp ketken, ataqty balger-dárýish Ábdirazaq Nahıchevanı keshke «han ıem, býyndaryńyzǵa túz uıalaı bastapty. Sary aýrýǵa shaldyǵyp keter qaýpi bar. Bir-eki jyl joryqty qoıa turyp, Maýrennahrǵa baryp, ystyq bulaq sýlarymen emdelgenińiz jón bolar» dedi ǵoı. Bul aqyldy eske almasqa bola ma? Jaýlap alǵan búkil álemnen túbi saǵan tıeri eki qulash qara jer ǵana ǵoı, dúnıe júzin bıleımin dep jantalasa berýdiń qandaı qyzyǵy bar? Hannyń bul ólimnen qoryqqany emes. Adamnyń ózine tımeı ketpeıtin bir úlesi bar. Ol baqyt ta emes, tek ólim! Ábilqaıyr buny jaqsy biledi, endi óz oıyna ózi kúldi. «Dúnıe shirkin qandaı tátti! Onyń ólimnen kúshtiliginiń ózi sonda ǵoı, qara jerge kirgenińshe sol úshin alysyp ótesiń! Úrim-butaǵym dep alysasyń» kenet esine Shyńǵysqannyń eski ósıeti tústi. Shyńǵysqannyń jer-jıhanǵa aty jańa tarap, qyryqtan asyp bara jatqan kezi eken, janynda bir top noıany bar ań aýlap kele jatypty. Kenet jas noıan Súbitaı bahadýr: «Taqsyr han, qarańyzshy!» dep oń jaqtaryndaǵy bıik jartastyń etegin kórsetipti. Bıik quz, etegi qalyń kógal shóp, ortasynda seldir quraqty burala syldyrap aqqan kúmis bulaq. Osy bulaqtan sý iship bir top kıik tur. Jel qarsy jaqtan bolǵandyqtan kıikter Shyńǵysqan tobynyń sybdyryn estir emes. Hannyń oń jaǵynda kele jatqan noıan ıyǵynan sadaǵyn julyp alyp, kıiktiń shetki marqa qoshqaryn ilip túspekshi bolyp, kózdeı bastady. Biraq Shyńǵysqan «tura tur!» dep qolyn kóterip, sadaǵyn tartqyzbaı qoıdy. Hannyń qyraǵy kózi dál osy sátte basqa bir keremetti shalyp qalǵan. Ol aldyńǵy jaǵyna enteleı qarady. Sóıtkenshe bolǵan joq, noıandar kıikterdiń ar jaǵyndaǵy kólden shyǵyp, shyń túbimen órmeleı kele jatqan uzyndyǵy bes qulashtaı qara shubar jylandy kórdi. Álgi noıan endi sadaǵyn kıikterge qaraı aqyryn jyljı taıaǵan áp jylanǵa kózdeı bastap edi, Shyńǵysqan qolyn kóterip taǵy atqyzbaı qoıdy. Kıikter ózderine jaqyn qalǵan ajaldy sezdi me, kenet qulaqtaryn edireıtip jan-jaqtaryna eleńdeı qarady da, aıdahardy kórip ata jóneldi. Biraq olar tym kesh qımyldady, áp jylan laqtyrǵan búıendeı kenet jýan shubar denesin sopań etkizip bir ytqytty. Sol sátte shetki jas kıik «baq» ete qaldy. Jylannyń orala túsken balýan denesiniń bir syǵýynan kıik qalmady. Ekinshi ret baqyrýǵa da jaramady, jas súıegi sytyr-sytyr synyp, zamatta jan berdi. Endi jylan jazylǵan arqandaı bes qulash denesin sozyp jiberdi de arandaı aýzyn ashyp, kıikti jutpaq bolyp yńǵaılana berdi. Jańaǵy noıan úshinshi ret sadaǵyn kezendi. Shyńǵysqan bu joly da ony toqtatty. Jylan kıiktiń bas jaǵynan shyǵyp endi juta berem degen kezde, kenet «shańq» etken daýys shyqty. Qaıdan kelgeni belgisiz, kerege qanat aq ıyq qyran kókten túsken tastaı jarq etip aıdahardyń ústine qulady. Eki alyp alaı-túleı julysty da qaldy. Qaısysynyń qyran, qaısysynyń jylan ekenin bilý qıyn, biri qara shubar, biri tarǵyl júndi taýdyń aq ıyǵy. Tek birin-biri qushaqtaı julqylasqan, jantalasqan, jartas eteginde shyr-kóbelek aınalyp domalaǵan, býdaqtalǵan túıin ǵana kórinedi. Kókten túsken qyran, sirá, qanjardaı tyrnaqtaryn jylannyń eń jandy jerlerinen salǵan bolýy kerek, anaý ony qansha orap alyp syǵyp qurǵan dese de bolmady. Sút piserdeı alysqannan keıin aıdahar ıirilgen denesin dirildeı sozyn, kenet sylq etip qulap tústi. Búrkit aıdahardyń shý degennen-aq bir aıaǵymen kók jelkesinen ap, ekinshi aıaǵyn omyrtqa tusynan sap, artyna qaıyryp óltirgenin noıandar endi kórdi. Adamnyń basy men aıaǵyn ustap artyna qaıyryp, omyrtqasyn syndyryp óltiretin naǵyz Shyńǵys janalǵyshy dersiń! Qyran jylannyń basyn denesine darytpapty. Ananyń tek ıreleńdegen bókse jaǵy ǵana qyranǵa jabysa beripti. Qanjardaı ótkir soıaý tyrnaqtar qoısyn ba, kók jelkeden túsip, tamaǵyna deıin búrip, aıdahardy ári tunshyqtyryp, ári arqa súıegin kúıretip jiberipti.

Aq ıyq aıdahardy óltirgennen keıin, noıandar endi ony jas baǵlan kıiktiń etimen toıattanar dep oılady. Joq, olaı bolmady. Búrkit kıik etine kóz de salmady. Áli jany shyǵyp bitpeı, aqyryn ǵana diril qaǵyp jatqan áp jylannyń denesine qanjardaı soıaý tyrnaqtaryn salyp jiberip, áp-sátte kúlparshasyn shyǵardy da bólshektengen etimen qomaǵaılana toıattana bastady. Ábden toıyp alǵannan keıin ǵana baryp, anandaı jerde jatqan kıikti kóterip aldy da kerege qanattaryn jaıa, shattana shyń basyndaǵy uıasyna qaraı shyrqaı jóneldi.

Áp jylannyń bes qulash uzyndyqqa jetýi úshin eń az degende júz jyl ómir súrýi kerek ekenin biletin bir noıany Shyńǵysqannan:

— Uly han, álgi qyran jas baǵlan kıiktiń etimen emes, kári áp jylannyń sińir etimen nege toıattanady? Sol jas baǵlan eti úshin ózi áp jylanǵa túsken joq pa edi? — dep surady.

Sonda Shyńǵysqan:

— Dosyńnan qasyńnyń eti tátti. Al qasyńnan ózińmen alysqan jaýyńnyń eti tátti, — depti.

Áńgime bunymen bitpegen. Shyńǵysqan qartaıyp kele jatqan kezinde taǵy da ańǵa shyǵady. Baıaǵy ózderi kórgen shyńnyń janynan ótip bara jatqandarynda qazir egde tartyp qalǵan Súbitaı bahadýr taǵy da:

— Uly han, qarańyzshy! — dep shyń jaqty kórsetedi.

Noıandar jalt burylady. Bir jaǵyn pyshaqpen keskendeı baıaǵy qap-qara bıik quz... Osy quzdyń tusynan uzyndyǵy úsh qulashtaı qara shubar áp jylan joǵary órmelep bara jatyr. Jartastyń orta shenine taıap qalǵan. Qyraǵy kózder kórip tur, jartas tústes shubar jylan joǵary qaraı aqyryn qozǵalady. Qular bolsa óziniń de tamtyǵy qalar emes. Buny osynshama qaýipke salar qandaı kúsh? Kúsh — bireý. Ol ata kegi, mynaý shubar ajdaha baıaǵy qyran óltirgen ajdahanyń urpaǵy ekeni sózsiz. Sondaǵy jartas, sondaǵy uıa, atadan ákege, ákeden balaǵa qalǵan óshpendilik. Ár jyljyǵany ajal, osynaý qaýipti saparǵa bul jas ajdahany da attandyrǵan sol ejelgi óshtik. Noıandar shyń basyna qarady. Erneýindegi qýysqa jabystyra salǵan qyran úıasy. Jaz ortasy, qyran balapandarynyń qanattanyp ushyp kete qoımaǵan kezi. Ózderine jyljyp kele jatqan ajaldy sezgendikten be, olardyń úreılene shyqqan shańqyly emis-emis estiledi. Noıandar jylan syryn endi túsindi. Mynaý áp jylan ata kegin endi qart qyrannyń balapandarynan almaq!

Shyńǵysqannyń oń jaǵyndaǵy, qazir qartań tartqan baıaǵy mergen bas noıan sadaǵyn qolyna taǵy aldy. Shyńǵysqan osydan jıyrma bes jyl ótken ádetine saı ony taǵy toqtatty.

Jas jylan, kele jatqanymdy kórip balapandardyń kúni buryn záresi ushyp ólsin degendeı asyqpaı jyljıdy. Uıaǵa mine, úsh qulash jer qaldy. Taǵy da jylan órmeleı tústi, endi eki qulashtaı ǵana qaldy. Jylan endi bir órmelese uıaǵa da jetedi. Qart qyrannyń balapandarynyń jas qanyn iship, ol ata kegin qaıtarady. Jylan endi aqyrǵy ret órmelep uıa aýzyna da jetti. Qyran balapandarynyń shyryldaǵan daýystary endi anyq shyqty. Mergen noıan taǵy da sadaǵyn qolyna aldy, Shyńǵysqan taǵy da toqtatty. Jylannyń basy qyran úıasy salynǵan qýysqa kire berdi. Dál osy kezde kerege qanattary sýyldap qyran da jetti. Bul sózsiz baıaǵy qyran. Biraq qanat serpisi baıaǵydaı daýyl turǵyzar ekpindi emes, qartaıǵan... Áıtse de jaratylysynan jasqanýdy bilmegen jaý júrek qyran, qartaıdym, alysar qýatym joq dep jas jylannan seskenip shegingen joq, alys joldan talyp kelgen qanatyn eń aqyrǵy ret pármeninshe siltep jartastyń dál tóbesinen baýyrlaı túsip, bir aıaǵymen jylannyń quıryǵynan ilip tómen qaraı laqtyrǵan tassha qulady. Jylannyń basy sopań etip shyǵyp, shubar denesi bir mezet jazyla kórindi de, áp-sátte qaıtadan jıyryldy Endi onyń laqa balyq basyndaı jalpaq basy joǵary qaraı kóterile berdi. Biraq jylan basy qyran denesine tıip úlgermedi. Syn aıqasta tájirıbe alǵan qart qyrannyń bos aıaǵynyń muqala bastaǵan, biraq áli de soıaýdaı tarbıǵan tyrnaqtary jylannyń tasyraıǵan qos kózine baryp qadaldy. Eki alyp osylaı aıqasqan qalpynda jerge kelip qulady. Taǵy da baıaǵy jan aıaspas julys, orala jumarlanǵan deneler. Jastyń aty jas, bul joly áp jylan qyrandy ortan belinen orap alǵan-dy. Kúshi qaıtqan qyrannyń muqalǵan tyrnaqtary ajdahanyń quıryq jaǵyn bosatyp jiberdi. Bu joly alys uzaqqa sozylǵan joq. Qyran bir mezette jylan qushaǵynan bosap shyǵa berdi. Ol endi bir qanatymen jerdi sabalaı, ilbı shorshyp janyndaǵy kisi boıly jartasqa shyqty. Bul kezde qyrandy qoıa bergen áp jylan quıryǵymen jer sabap, ıirile dóńbekshı, ózimen-ózi áýre bop jatty. Qyran qyryndaý jaǵynan shyǵyp tastyń basyna baryp otyrdy da jerde týlap jatqan jylannan kózin almaı qatty da qaldy. Shyńǵysqan tobynan da seskenbedi. Óz denesin ózi taýǵa da, tasqa da uryp týlap jatqan jylan ári-beriden keıin álsireýge aınaldy. Qyran áli qozǵalǵan joq. Jylan órim-órim bolǵan denesin, aqyrǵy ret bir márte jıyrdy da kenet jazyla bastady. Tas basynda tapjylmaı otyrǵan qyran osy sátte qýana shańq etti. Kerege qanattaryn jaıyp jiberip kókke qaraı talpyndy, biraq túbinen opyrylǵan bir qanaty ekinshi ret qaǵýyna jaramaı ol tómen qaraı jantaıa qulap, jańa ǵana ózi kóterilgen jartastyń súıir ushyna kep keýdesimen urdy da, shalqasynan tústi. Ekinshi ret kóterilýge jaramady. Aqyrǵy ret qantalaǵan kózderimen kók aspanǵa qarady da, bir-eki ret saý qanatymen dirildeı jerdi soǵyp, tyna qaldy. Shyńǵys toby shyń etegine taıady. Qyran bir aıaǵynyń tyrnaǵymen jylannyń qos kózin oıyp túsirip, ekinshi aıaǵynyń tyrnaqtarymen keńsirigin et-metimen julyp alypty. Jylan álsirep baryp jan tapsyrypty. Biraq bu da óz esesin jibermepti, alyp denesimen orap qyrannyń bir qanatyn topshysynan syndyrypty...

Jylannyń ólgenin kórgende shańq etip qýana shyqqan qyran daýsy áli qulaǵynda turǵan Shyńǵysqan:

— Myna qyrannyń armany joq, — dedi. — Ol alǵashqy joly óziniń qaıratty kezinde taıtalasqan jaýyn alysyp jeńdi. Bu joly ózi ólse de balapandaryn ajaldan qutqaryp óldi. Myna ajdahanyń balalary ósip, óshin alǵansha, anaý shyń basyndaǵy uıadaǵy balapandar da qyran bolady. Olardyń oz tartystary bastalady. Al qart qyran óz boryshyn atqaryp ajal tapty. Ózi barda urpaǵyna qaýip týdyrar jaýyn qurtyp ketti. Osylaı ajal tapqan aqıyq aqyrǵy ret kók aspanǵa qanat jaıyp, óler aldynda qýana shańq etti. Sender de osy qyrandaı bolyńdar. Ajal saǵaty kelgenshe monǵoldyń uly taǵyna qaýip-qater týǵyzatyn jaýlaryńdy qurta berińder. Sóıtseńder bul jalǵannan álgi qyrandaı armansyz ótesińder, — dep sózin bitirgen.

Osy ańyz qazir Ábilqaıyrdyń qulaǵynda shyńyldap tur. Onyń oıynsha dúnıe-jalǵan mańyzy arǵy babasy Shyńǵysqan ósıetindeı urpaqtarynyń máńgi qulpyra berýinde. «Erte me, kesh pe, báribir ajaldan qutyla almaısyń, al seniń atyńnyń uzaq ne qysqa turýy tek urpaqtaryńnyń ómirimen baılanysty. Sol urpaqtaryńnyń ómirin uzartýǵa sen óz boryshyńdy, álgi qyrandaı, ótep ketýge mindettisiń. Aýrýsyń ba, aýrý emessiń be, eger seniń altyn taǵyńa ıe bolar nemere-shóberelerińe Moǵolstan, Samarqanttardan qaýip týar bolsa sol qaýipti sen kózińniń tirisinde qurtyp ket! Iá, solaı»...

Han saraıyna kirisimen-aq, Ábilqaıyrdyń qalaı oıǵa shomyp ketkenin Qobylandy aıtpaı-aq bildi. Amal joq, ún-túnsiz uzaq kútýge týra keldi. Jasy egde tarta bastaǵanmen de ol óli qyzba, shydamsyz minezinen aıyryla qoımaǵan-dy.

— Han ıem, — dedi yzbarly jýan daýsyn shamasynsha aqyryn shyǵaryp. Terezege qarap turǵan Ábilqaıyr selk etip jalt buryldy. Daǵdylanǵan oń qoly bolat qanjarynyń altyn sabyna baryp ta qaldy.

— Men sizdiń qasyńyz emespin...

«Iá, ıá, bul meniń qasym emes. Aqjoldyń qasy...» Ábilqaıyr lyp etpe sezimin batyryna ońaı ańǵartyp alǵanyna jaman ókindi... «Osynshama jurtty ázime qaratsam da, osylaı bolmashy birdemelerden elegizip qalamyn. Shirkin jany qurǵyr netken tátti ediń...»

— Jaı ma, batyrym?

— Jaı emes, han ıem, baıaǵy bir Aqjol bı jaıy da... Qobylandy men Aqjol janjaly eń aldymenen Ábilqaıyr hanǵa qaısymyz yqpalymyzdy kóbirek júrgizemiz degen baqtalastyqtan bastalǵan. Iá, árqaısysy ózin Iassaýı meshitiniń kúmbezindeı zor sanaıtyn eki rýdyń eki batyry janjaldassa, onyń artynda turǵan eki rý el de qyrǵı-qabaq bolady. Aralaryna qylaý túsedi. Mundaı janjaldar tek handardyń múddelerinen shyǵýy kerek-ti...

Ábilqaıyr Aqjol men Qobylandy arasyn astyrtyn shoq tastap shıelenistire túsken. Biraq budan eki batyrdyń óshpendiligi eki rýdyń óshpendiligine aınala qoımady. Demek, Qobylandy men Aqjol óshpendiligi kúnnen kúnge órshı bergenmen de, jeke bastyń óshpendiliginen asa almady. Buryn mundaı batyrlar talasy birden oıran-asyr rýlar talasyna aınalyp ketetin-di, bu joly ondaı órt shyqpady. Tipti aıtys, báıge talastary da eki toptyń ýaqytsha qyzbalanǵany bolmasa, kektesip, qan tógiser kúıge jetpeı qoıdy. Bunyń sebebi Arǵyn. Qypshaqtyń basyn qosyp, ózime qarsy salǵylary kelip júrgen Jánibek pen Kereı sultandarda-aý dep joramaldady han. Al shyn sebebi basqa edi. Keń baıtaq dalada bar kún kórisi mal baǵý ǵana bolǵan qazaq rýlary birigip, bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵarýdyń óte qajet ekenin uǵa bastaǵan. Jeriniń shalǵaılyǵy da, sol jerdiń shalǵaı bolýyn tilep otyrǵan mal sharýashylyǵy da, birlesip bir jerde otyrýǵa múmkindik bermeıtini ras. Biraq kazak, rýlarynyń túsine bastaǵan taǵy bir jaǵdaıy bar. Ol jaǵdaı bastary qosylmaǵandyqtan kóringenniń jeńil oljasyna aınalyp kete berýi edi. Osydan baryp bytyraǵan qazaq Joshy uldarynan da, Aqsaq Temir qosyndarynan da jeńilgen Shapqynshylyq zamanda taǵy bóten jaqtan kelgen bir basqynshynyń jemine aınalyp ketpes úshin, búkil qazaq rýlary bir jerde bas qospaǵanmen de, ádet-ǵurpy, jaılaý-qystaýyna qaraı odaqtas jurt bolý kerek ekenin uqqan. Olar - da endi Úsh júzge bólinip qaýymdassaq qaıter edi degen úmit týǵan. Úsh júz dep atqa bólinbegenmen de úsh sapqa yńǵaılanyp bastaryn biriktirýge kirisken. Dál osy kezde Arqada kóship júrgen Arǵyn men Qypshaq a rasynda da osyndaı odaqtyń lebi sezilip qalǵan. Buny jon kórgen osy eki rýdyń ataqty bıi, aqylgóı aqsaqaldary Qobylandy men Aqjol arasyndaǵy kıkiljińdi rýlar janjalyn órshitpeýge tyrysqan. Halyq turǵysynan dástúrge aınalǵan, árkim óz baılyǵyn, erligin, sheshendigin dáripteıtin aıtystarǵa qatynasqanmen de, bul birigýdiń abzal ekenin Asan Qaıǵy, Qaztýǵan, Qotan sekildi búkil qazaq qaýymy ardaqtaǵan jyrshylar da qoldaǵan. Sol sebepten eki batyrdyń daýy óz aralarynyń daýynan aspaı qala bergen.

Al osy daýdy túbi Jánibek pen Kereıdiń daýyna aýdarsam degen Ábilqaıyr áli de bolsa Qobylandy men Aqjoldyń arasyn oqta-tekte búldirip otyratyn.

— Aqjol jaıynda deısiń be? Onyń jaıyn maǵan nesine aıtasyń, — dedi han baıaý sóılep.

Qobylandy men Aqjoldyń arasyndaǵy óshpendiliktiń ózi biletin jaıdan bóten, birine-biri keshpes jaý bolarlyqtaı taǵy da bir syrdyń baryn Ábilqaıyr bilmeıtin. Sondyqtan eki batyrdyń arasyn tek óz turǵysynan órshite túsken. Túbin kútip, óz basyna tıer ósek-aıań sózderge de shydaǵan.

- Byltyr Saıandy Aqjol qashyryp otyr ǵoı.

- Bilemin...

- Bilseńiz... Kinási qolyńyzda turǵanda...

Ábilqaıyr aqyryn kúlimsiregendeı boldy.

- Óıtýge bolmaıdy. Aqjol jaqtaǵylardyń kúshi mol...

Qobylandy kenet ashýlana qaldy.

- Qandaı kúsh?! Án men sóz baqqan Arǵynnyń kóp jigitin aıtasyz ba? Ruqsat etińiz, on soıylmen Aqjol bıdiń aýlyn tal túste shaýyp bereıin.

Aqjol bıdiń aýly Jánibek pen Kereı sultannyń ordalarymen qotandas otyrǵan joq pa? Aqjoldy shaýyp jatqanda olar úndemeı qalar ma?

Qobylandy burynǵysynan beter kúreńdenip:

— Úndemeı qalmasa taǵy meıli! Onda men olardy Aqjolmen birge shabamyn.

Han tunjyrap ketti. «Joq, joq, óıtkizýge bolmaıdy. Búgin qara halyq sultandardyń aýylyn shaýyp daǵdylansa, erteń hannyń Ordasyna da lap berýden taıynbaıdy. Qardyń basyn qar alar, hannyń basyn han alar. Qara halyqty basqarýdan týǵan talasymyzdy Shyńǵys urpaǵy ózimiz sheshýimiz kerek. Meıli birimizdi birimiz qan josa etsek, o da bizdiń ǵana sharýamyz. Al sultandar taǵdyryn búgin qara halyqqa sheshkizsek, daǵdy alǵan bassyz ketken noqaı tobyr erteń ereýildep Orda taǵdyryn ózi soıylymen sheshedi. Iá, sonda Qobylandyǵa qandaı jaýap berý kerek? Áıtse de, onyń elý batpan30 shoqparyn siltetip qalǵan jón-aq».

— Aqjol batyrdyń kózi joıylsa, Jánibek pen Kereı eń janashyr adamynan aırylady.

— Olaı bolsa, tek Aqjol bıdiń jalǵyz ózin joıýǵa ruqsat etińiz, han ıem!

— Bir adamdy óltirý úshin, on adam bop aýyldy shabýdyń qajeti bar ma? Álde jekpe-jekke kúshiń jetpeı me?

Bul sóz Qobylandy batyrdyń namysyna tıdi, biraq ol han aldynda turǵanyn umytpaı, qınala jaýap qaıyrdy.

— Jekpe-jekke Aqjol bı shyqpasa qaıtemin, han ıem?..

— Onda... Jekpe-jek júz kezdeser jolyn torlaý kerek.

Qobylandynyń onsyz da kúreń beti endi tipti kúreńdenip ketti. Han sózin ol durys túsindi. «Aqjoldy qaraqshydaı ańdyp júrip jalǵyz júrgen kezinde óltirýi kerek. Joq, Qobylandy batyr ondaı qaraqshy emes. Ólse de, óltirse de qan maıdanda jaýmen betpe-bet keledi».

Qara Qypshaq jolbarysynyń namystanyp qalǵanyn han da sezdi. Endi ol buıyra sóıledi.

Ashyq aıqas el arasyn búldiredi. Arǵyn, Qypshaqtyń tatý bolǵany jon. Eki batyrdyń ońasha aıqasynda kimniń daýy bar? Júzbe-júz aıqasta kúshi jetpeı qaza bolǵan erdiń qunyn eshkim joqtamaıdy. Bul ata-babamyzdyń eski salty.

Han sóziniń jany bar ekenin Qobylandy batyr endi ańǵardy. Árıne, ol Aqjoldy ońashada kezdesse salǵan jerden óltiredi. Júrekti jegideı jep bara jatqan kúıik tek sony ǵana arman etedi.

Qobylandy batyr basyn tómen ıdi de:

— Qup, taqsyr, endigisin aq bilektiń kúshi, aq naızanyń ushy sheshsin! — dep han saraıynan shyǵyp ketti.

Ábilqaıyr taǵy da oıǵa shomdy. «Árıne, Jánibek pen Kereı Aqjoldyń qunyn surap han ordasyna tónedi. Mine, sol kezde jekpe-jekte ólgen batyrdyń daýy arqyly elge búlik salaıyn dep júrsińder dep, birjolata kózderin qurtyp jiberý kerek. Sóıtsem men tobyr kózinde Dáshti Qypshaq birligin oılaǵan han bop qalam. Al tobyr solaı túsinse qos sultannyń ólimderi de eleýsiz ótedi». Sol kúni ol óziniń Orda kúzet áskeriniń bahadýry Naıman Qara Ospandy shaqyryp aldy. Oǵan erteńnen bastap Orda-Bazardaǵy han áskerin urysqa daıyn ustaýyn buıyrdy. Sońǵy kezde Jánibek pen Kereı jaǵyna ish tarta bastaǵan Naıman bahadýry han buıryǵyn Jánibek sultanǵa jetkizdi. Kenet sekem alǵan sultan óz jigitterine attaryn beldeýde, naızalaryn bosaǵada ustaýdy eskertti.

Dál osy kezde Aqjol bı janynda úsh ańshy serigi bar, qarshyǵa salmaq bop qazaqtyń kóne mádenıetiniń kindigi bolǵan qart Arǵynaty taýlarynyń bókterindegi bir kezde Baraq han Ordasy turǵan Baraqkól mańyna saıahatqa shyqqan. Jaz boıy qusbekteri toı-dýmanda júrip, tuǵyrlarynda uzaq otyryp qalǵan qandy balaq, qyzyl kóz qarshyǵalar ańshylardyń ábden aıyzyn qandyrǵan. Qyrdyń shoqtaı qyzyl túlkileri men qara qylshyqty qarsaqtaryn qıadan ilip, Aqjol bı men serikteriniń kóńilin kól-kósir ashqan. Qarshyǵa salý qyzyǵyna múldem batqan saıatshylardyń aýyldan shyqqandaryna bir aptadan asyp ketken. Osy kezde olarǵa Jánibek sultannan «Han Ordasy qazir uıqy-tuıqy qobaljýda. Az adammen ańda júrip uqypsyz bop bir qyrsyqqa ushyrap qalmasyn, tezirek Ordaǵa qaıtsyn» degen shabarman kelgen. Zaty sabyrly Jánibek sultannyń bosqa mazasyzdanbaǵanyn Akjol bı birden sezip, sol sátte-aq aýyldaryna bet burǵan. Biraq bular oılaǵan kezderinde Orda-Bazarǵa jete almaǵan. Ulytaýdan beri asyn, kúngeı bettegi tal túbekti qula sý Janǵabyl ózeniniń boıyndaǵy «Orda tikken» dep atalatyn, bir kezde Joshy aýyly qonǵan jerde at shaldyryp jatqandarynda, qasynda on jasaýyly bar, Kókseńgirin oınaqtatyp Qobylandy batyr ústerine saý ete qalǵan. Túsi sýyq, kıgeni kerege kóz saýyt. Kún sáýlesimen shaǵylysady. Jýandyǵy bilekteı, túbirine jumyryqtaı qorǵasyn quıǵan, úlkendigi balanyń basyndaı, zildeı qaıyń shoqparyn úıirip, kók oraı shalǵynda bir jambastap jatqan Aqjol bıdi kórgennen-aq aqyrǵan:

— Qatyn bolmasań shyq qazir, óler jeriń osy! — degen.

— Batyr-aý quba jonda bunyńyz ne? Jekpe-jekke shyǵar bolsańyz qalyń el bar emes pe? — degen Aqjol bıdiń qara murtty jas serigine:

— Áı, myna qara shoqparym eń aldymen ózińe tımesin deseń, bylaı tur! — dep zekigen.

Qobylandy batyrdyń óshpendiligi tym tereńde ekenin biletin Aqjol bı onymen sóz talastyryp áýre bolmaǵan. «Qudaıdyń jazǵany osy bolsa ony da kóreıin» dep shiderimen ottap júrgen Aqjanbasyn aldyrǵan. Shart kıinip, bóten qarýlary bolmaǵandyqtan túlki, qasqyr soǵýǵa degen qaıyń soıylyn ustap atyna mingen. Sol-aq eken doly minezdi Qobylandy Kókseńgirge qamshyny ba¬syp jiberip qarsy shapqan. Aqjol atyn tebinip úlgirgenshe sala qulash keýdeli Kóńseńgir arqyrap jetip kelgen. Aqjol soıylyn da jóndep silteı almaı qaldy. Nardaı bıik tulpardyń ústine qaraı soqqan soıyly saýyt kıgen Qobylandynyń tek búıir tusynan baryp tıdi. Qara Qypshaq batyry tulparynyń qarqynyn toqtatpastan Aqjanbasty keýdesimen qaqtyra yrǵytyp buzaý bas qara shoqparmen ózinen sol tómendeý Aqjol bıdi dál tóbesinen qos qoldap urdy. Aqjol bıi túbinen kesken terekteı dizerleı qalǵan Aqjanbasynyń ústinen kúrs etip qulap tústi. Dýlyǵasyz túlki tymaq kıgen, mylja-mylja bolǵan tórtbaq denesi anandaı jerge deıin domalap ketti.

Qobylandy batyr burylyp artyna qaraǵan joq, nókerlerin sońynan ertip, Kókseńgirdi oınaqtatqan boıy, ip-lezde kózden ǵaıyp boldy.

Oılamaǵan oqıǵadan shoshyp ketken Aqjol serikteri dereý qalyń Arǵynǵa at shaptyrdy. Bas súıegi kúl-talqan bop, mıy ár jerge shashyrap jatqan aıaýly bıdiń nardaı denesin aldaryna óńgerip Orda-Bazarǵa qaraı bettedi.

Ábilqaıyr bul kezde han saraıynda Baqty-Qoja ýázirmen ońasha otyrǵan.

Ýázir han tapsyrmasynyń oryndalyp qalǵany jaıynda áńgime shertýde.

Súıinshik sultan týǵan sheshesiniń qylyǵyn alǵashqy estigende senbegen-mys... Sen meniń anama qara jaýyp otyrsyń, jaryp óltirem dep qanjaryn ala umtylǵan-mys. Biraq bul oqıǵany «han ákeń de biledi. Sen aıtpaǵan úkimdi ákeń aıtady» degennen keıin baryp toqtaǵan-mys.

Shyńǵysqannyń tas júrek tuqymy emes pe, aqyry kúnáli anasyn ólim jazasyna kesýge kóngen...

Zulym ýázir bul jerde, biraz jaǵdaıdy jasyryp qalǵan. Ol Súıinshik sultanmen áńgimesin bóten túrde bastaǵan. Hannyń ázge balalaryndaı emes, bul sultan Baqty-Qoja ýázirge jaqyn júretin. Ýázir ony ońasha shaqyryp oıyndaǵysyn aıta almaı uzaq otyrǵan.

Han ýáziriniń kómeıinde bir óte kúrdeli sózdiń tyǵylyp turǵanyn sezgen bala jigit:

— Sóıle, Baqty-Qoja ýázir, — degen. — Baıqaýymsha aıta almaı otyrǵan bir qupıa syryń bar sekildi.

— Onyń ras edi.

— Eger qupıa syr maǵan arnalǵan bolsa, eki qulaǵym sende.

— Tek ózińe ǵana arnalǵan. Tek seniń bolashaǵyńa kerekti syr...

Týmaı jatyp Han Ordasynyń ózara qandy talastaryna ábden qanyq Súıinshik: «Meniń basyma qaýip týyp qalǵan eken» dep shoshyp ketti. Sultannyń bul jaǵdaıyn sezgen qý ýázir:

— Búrkit balapany jaratylǵanda qyran bolam dep jaratylady. Han balasy týǵanda han bolý úshin týady. Seniń ákeń Ábilqaıyr on jetisinde búkil Dáshti Qypshaqty bıledi. Al odan týǵan sen, áli jorǵa minip altybaqan tebýden asa almaı júrsiń. Der kezinde qabyrshaǵyn jaryp jaryq dúnıe kórmegen balapan tunshyǵyp óledi, der kezinde altyn taqqa otyra almaǵan han uly, han taǵyn arman eter keselge aınalady. O da ólgenmen teń...

«Han taǵy» degen sózdi estigennen-aq Súıinshiktiń eki kózi ottaı jaınap sala berdi. Ýázir bala jigittiń eń osal jerinen ustaǵanyn sezdi, endi ol bir tereń oıǵa shomyp ketkendeı uzaq ýaqyt úndemeı qaldy. Ýázir sózi janyna jaǵa bastaǵan Súıinshik shydaı almaı:

— Han taǵynan dámeter menen de bóten aǵa-inilerim bar ǵoı, — dedi birden óziniń qaýpin ashyp, — olar da han balasy.

— Qara qazaq balasy — ákesiniń balasy. Han taǵynyń balasy — ákesiniń ajaly. Óıtkeni taq bireý, otyramyn deýshiler kop.

— Han ákemiz áli elýge jetken joq qoı...

— Han jasy — balasynyń jasymen baılanysty. Balasy ózin náreste sanasa — han jas bolady. Balasy er jettim dese — han qartqa aınalady.

Súıinshik túksıe qalǵan.

— Sonda sen...

Ýázir aqyryn jymıyp kúlgen.

Shydaı tur, el bılegiń kelse, aldymen ózińdi óziń bıleı bil, — degen ol. — Men seni ákeńe qarsy salǵaly otyrǵam joq. Qylshyldaǵan jas aıǵyr kezi kelgende kári-qurtańdy úıirinen ózi qýady. Han ıemizge qanshalyq janyń ashıtynyn kezimde kórsetersiń. Al qazir aıtarym: múbarakti Ábilqaıyr han aýrý jan. Búgin bolmasa erteń, erteń bolmasa búrsigúni, onyń tósek tartyp jatyp qalýy ǵajap emes. Qudaı ózi bergenin ózi alady. Buǵan tiri pende arasha túse almaıdy. Ábilqaıyr hannyń tek syrty ǵana cay, ishi kúıe túsken kıgizdeı shuryq-shuryq. Qudaı taǵala qymbatty han ıeme myń jyl tirshilik bersin. Al alda-jalda... — ýázir qınalǵandaı tómen qarady, — jaman aıtpaı jaqsy joq, eger han ıem olaı-bylaı bola qalsa, bir taqqa on ıe bar, qaısyń otyrasyń men sony aıtaıyn dep edim.

Súıinshik adýyndy han ákesiniń kózi tiri ekenin tipti umytyp ketti. Áli ózi otyryp kórmegen altyn taqtyń býy kúni buryn júregin týlata bastady. Ol endi qobaljı, tolqı sóıledi.

— Sonda ózińiz qaısymyzdy laıyq deısiz?

Ýázirdiń de kútkeni osy suraq edi. Endi ol asyqpaı, áńgimeni tereńnen qozǵady.

— Han ıemniń ózge balalary bir tóbe, sen de bir tóbesiń. Top qarǵanyń ishinde qońyr qazymsyń. Biraq hannyń aqyldy balasynyń bas jaýy óziniń ákesi degen. Al seniń ákeń emes, anań bas jaýyń...

Súıinshik shoshyp ketti.

— Ol múmkin emes, — dedi daýsy dirildeı, — bir ana balasyn jaqsy kórse, ol meniń anam!

— Bolar jigitke dúnıede anasynyń jaqsy kórýinen qıyn bóget joq, Rabıý-Sultan-Begim hanym senen analyq mahabbatyn aıamaıdy, seni kóziniń qarashyǵyndaı saqtaǵysy keledi. Sol úshin altyn taqqa Kúshkinshi sultandy otyrǵyzýǵa bar.

Súıinshik sultannyń eki kózi shatynap, erni kezerip ketti.

— Altyn taqty qımaǵan ananyń mahabbaty maǵan nege kerek? Jaqsy kóremin degeni bos sóz eken ǵoı, túsindim, shyn jaqsy kóreri Kúshkinshik boldy!

Osy sátte Baqty-Qoja ýázir shyn syryn ashty.

— Han taǵyna jetem degen adamda týys ta, týǵan da bolmaıdy. Keıde ata-ananyń, bir týǵan baýyrlarynyń óliginiń ústinen attap, han taǵyna jetýge týra keledi. Óıtpeseń seniń óligińniń ústinen kóp baýyrlaryńnyń bireýi attap ótedi. Han taǵy tek tastaı berik, jan aıamas myqtynyń orny. Qajyrsyz adamnyń el bılegeni, ógizge minip jylqy baqqanmen birdeı. Eger osy jolda qajyrly bola alamyn deseń men senimen birmin, — dep bir toqtaǵan ýázir.

«Bola alamyn!» dep ýádesin bergen Súıinshik. Osy sózden keıin jatsa-tursa da han taǵy onyń kóz aldynan ketpeı qoıǵan. Mansapqor, aqylǵa baı emes bala jigitti zár ishkendeı jaǵdaıǵa jetkizip ap, zulymdyǵyma naıza boılamas ýázir, han tapsyrmasyn oryndaýǵa kirisken. «Saǵan altyn taqty qıǵysy kelmeıtin anańnyń mynandaı da kúnási bar, eger han taǵyna jetkiń kelse osy kúnásin daq etip, eń aldymen Rabıý-Sultan-Begimnen qutyl» degen.

Baqty-Qoja ýázir qatelespedi. Qasqyrdyń qanshyǵy tek kúshigi qasqyr bolǵansha ǵana ana, al kúshigi qasqyr bolǵannan keıin, anasy da oǵan qasqyr. Aqyldy ýázir Súıinshikke «Hanǵa áke de, sheshe de, aǵa-ini de — tek altyn taq» dep beker aıtpaǵan edi.

Ýázir hanǵa Súıinshiktiń tilin osylaısha tapqanyn ashpady. «Hanǵa bári bir emes pe, balasy anasynyń basyn qalaı alǵany. Tek buıryǵy oryndalsa bolǵany ǵoı».

— Jaqsy, Baqty-Qoja ýázir, — dedi han, anaý basyn tómen ıdi.

Osy sátte Aqjol bıdiń ólgenin estirtýge shabarman keldi.

Ábilqaıyr Tarlankókke minip, qalyń nókerleri men «han qorǵany» jaýyngerlerin ertip, qazaqtyń kóne dástúrin saqtap, Aqjol aýlyna kóńil aıtýǵa attandy. Orda-Bazardy qorshaı qonǵan qazaq aýyldaryn aralaı, Qarakeńgirdiń etek jaǵyna qaza bolǵan Aqjol bıge arnap tikken úılerge bettep kele jatty. Han atynyń basyn tejeı tartyp, álsin-álsin ózen, qol boılaryn jaǵalaı jaılaǵan qalyń elge qarap qoıady. Qaraǵan saıyn surlana túsedi. Arǵyn, Qypshaq, Naıman, Qońyrat, Kereı, Ýaq aýyldarynyń mańaıynda órede ertteýli at, beldikte shoshaıǵan naıza soıyl. Jaıshylyqtaǵy tynysh jatatyn beıbit elde jaýǵa shyǵar, ne jaý kúter aldynda osyndaı bir susty túr paıda bolatyn. Mynaý joryqqa daıyndalǵan, dúrlikken aýyldar. Tek Mańǵyt, Búrkit, Barlas, Qarashyn, Qosshy rýlary men tóleńgit aýyldary jaıbaraqat. Ábilqaıyr qazaq rýlarynyń túrin kórip seskeneıin dedi. Qobylandyǵa Aqjoldy óltir dep beker aqyl berdim be, qalaı dep oılaıdy ol bir mezet. Jazdyń jarqyraǵan ádemi kúninde jaýar bulttaı qaharlana qalǵan, mynaý, qalyń eldiń osynshama kór kórsetýine sebep bolǵanyna, Ábilqaıyr endi ókindi. Aqjoldyń qunyn joqtan Jánibek pen Kereı qur qol kele qalady degen joramalynyń da burysqa shyqqanyn uqty. «Aqjol ajalyn Jánibek pen Kereı óz murattaryna paıdalana bilgen eken. Endi tek aıqastyń kúnderin kútip otyr-aý dedi ol ishinen. Hannyń qaısarlylyǵy ustap ketti. — Aıqassa Ábilqaıyr daıyn. Qazirdiń ózinde bıylǵy jyldaı beıbitshilik jyldyń ózinde, tek osy Orda-Bazardyń tóńireginde jıyrma myń salt atty áskeri bar. Ábilqaıyr taǵy da osynaý qarý-jaraǵyn saılap, qaptaǵan Arǵyn, Naıman, Qońyrat, Kereı, Ýaq, Taraqty aýyldaryna kóz tastady. Biraq sol jıyrma shyńnyń teń jartysy qazaqtyń osy rýlarynan emes pe? Árıne solaı. Qalǵany ǵana Sogdıalyq — Maýrennahrlyqtar, uıǵyr, kirme monǵol, shaǵataı, moǵol, qalmaq, qyrǵyz elderinen. Eger aıqas týa qalsa, qazaq rýlary áskeriniń meniń shebimde bolmaıtyny haq. Mynaý, daıyndyq sony kórsetedi ǵoı. Qobylandy batyrdy qorǵap, Qypshaq jaýyngerleriniń de Arǵyndy shabýy ekitalaı. Kúsh teń túsip qalǵan eken. Jánibek pen Kereıdiń de sońǵy kezde tym sýyryla shyǵyp júrgeni da osydan... Maýrennahr men Qorasannan ásker aldyrýǵa ýaqyt tyǵyz... Ne isteý kerek».

Bular Aqjol bıdiń qazasyna arnap tikken aýylǵa taıap qaldy. Keńgirdiń jazǵyturym tasyǵanynan paıda bolatyn qara qamysty Qarasýdy jaǵalaı, qarabastyryq pen at quıryǵyn naızaǵa baılap bosaǵaǵa ilip qoıǵan bul aýyldyń qaraly jaǵdaıyn kórsetken júzge taıaý aqboz úı túr. Sol aq boz úılerdiń tórinde, top aqqýdyń ortasyna ushyp kelgen qara búrkitteı on alty qanat, shymqaı qara qoı júninen bastyrǵan susty qara orda erekshe kózge túsedi. Shańyraǵyna baılanǵan Arǵyn rýynyń kóz tańbasy salynǵan sala qulash quıryqty qara jalaý... Qara ordanyń túri tym susty, búkil Arǵyn rýynyń aıbary tárizdi. Árıne, Aqjol ólimine búkil eldiń osynshama kóńilin aýdarǵan Jánibek pen Kereı sultandar. Qolynyń qanjar sabyna qalaı barǵanyn Ábilqaıyr bilmeı qaldy. Biraq sol sátte-aq qolyn keıin tartyp aldy. «Meniń ózimnen ózim qobaljyp kele jatqanymdy eshkim baıqaı qoımady ma eken?» — dep endi ol túrine jaıbaraqat pishin berip jan-jaǵyna kóz tastady. Joq eshkim kórmegen eken, jurttyń báriniń kózi qaharly qaraly úıde... degenmen, ne isteý kerek? Bundaı aıqasta qandaı tásil, qandaı durys jol bar? Baıaǵy bir kúpti suraq onyń oıyna qaıta keldi. Han oıyna jaýap izdep tunjyraı bergen kezde kenet, «Oı baýyrymdap!» aýylǵa qaraı at qoıǵan top jigittiń daýsy selk etkizip, oıyn bólip jiberdi.

Qazaly aýylǵa taıaǵanda «Oı, baýyrymdap!» at qoıý qazaq rýlarynyń san zamannan kele jatqan kóne dástúri. Bul dástúrdi tek Shyńǵys tuqymy ǵana qoldanbaıtyn. Sonaý Monǵol jerinen kelgen Shyńǵystyń bar urpaǵyn, nóker, noıandaryn ózi tiline, óz ǵurpyna kóshirip alǵan qazaq eli sultan tuqymynyń bul ádetten bas tartýyn durys-burys dep kóńil qoımaıtyn. Al, Shyńǵys tuqymy han basymen, jaı qazaqtaı ólik shyqqan úıge «oı, baýyrymdap!» dalbaqtaı shaba jónelýdi ózderine laıyq kórmegen. Osy sebepten de Ábilqaıyr toby qaraly aýylǵa úrdis aıańmen taıap kele jatqan. Kenet «Oı, baýyrymdaǵan!» daýys myqty, han sońyndaǵy jaýyngerler men nókerleriniń bir qanaty opyryla shapty. Bular Arǵyn, Naıman tárizdi qazaq rýlarynyń jigitteri edi. Han olarǵa «keıip qaıt!» dep aqyrmaǵanmen, tobynyń ruqsatsyz bulaı bólinýin jaqsy yrymǵa sanaǵan joq. Túıilgen qabaǵy túıile tústi. «Han Ordasyna bir qaýip jaqyndap kele jatqan tárizdi. Ózińdi bezengen sadaqtaı daıyn ustaǵan jón». Ábilqaıyr toby qara ordanyń syrtyna kelip tústi. Sultandarǵa arnap tartylǵan kermege attaryn baılady.

Basynda qoshqar múıiz etip oıǵan altyn táji, tor kóz jeńil qorasan saýyt syrtynan kıgen altyn zerli, Gerat sheberleri toqyǵan qyzǵylt torqa shapany kún sáýlesine malynyp, Ábilqaıyr qara ordanyń esigin ashty. Tor aldynda basyna qara qundyz bórik, ústine jaǵasyn qara qundyzben kómkergen qara maqpal qaraly shapan kıgen, altyn belbeýli Kereı men Jánibek sultan otyr. Qastarynda qazaq rýlarynyń on besteı ataqty bı, batyr, jyraýlary. Ordanyń sol jaǵynda ólik. Óliktiń bas jaǵynda balasy qaza bolǵannan beri shabylǵan qýraı tárizdi keýip, qaýsap qalǵan Qotan jyraý, qobyzyn kúńirente kózinen jasy parlap, daýsy shyǵar-shyqpas bop sarnaıdy. Úıge kirgen handy kórip, qaıǵyly qabaqtaryn ashpaı, Jánibek pen Kereı baıaý jyljyp ortalarynan oryn berdi. Han nókerleri de úıdegilermen únsiz amandasty da, dárejelerine qaraı tıisti oryndaryna otyrdy. Han keldi dep jalǵyzynan aırylyp tul qalǵan Qotan jyraý tolǵaýyn toqtatqan joq. Kórshi úılerden áıelderdiń zarly joqtaýlary da adamnyń júregin tyrnap estilip jatty.

Han jaılasyp otyrǵannan keıin ǵana qara ordanyń ishine kóz sala bastady. Ordanyń syrty qandaı qara bolsa, ishi de sondaı qan jylaǵan qara eken. Altyn, kúmispen zerlegen qara syrly ýyq, kerege, baqan. Abajadaı qara shańyraqtan jerge salbyraǵan qara shýda jipten órgen shashaqty tujyrma. Úı ishi adamnyń záresin alyp, qutyn qashyrǵandaı... Ábilqaıyr endi sol jaqta, qara maqpaldan oıýlap órnek salynǵan aq kıgizdiń ústinde jatqan ólikke qarady. Aqjoldyń denesine kózi túser-túspesten selk etip shoshyp ketti. Tabytta qoparylǵan túıe tastaı bop dóńkıip Aqjoldyń denesi jatyr, basy joq. Alyp deneden qan uıyp qara kúreńdenip ketken, tek moıyn omyrtqasy kórinedi. Tas júrek myzǵymas er bolsań da myna sýretten jan túrshigerlik? Myna jyrda basy bolǵan, al myna tusy tymaq kıetin jeri edi degendeı, óliktiń moıynynan bir jarym qarystaı joǵary Aqjoldyń kók tysty qundyz tymaǵyn qoıypty. Búkil qara boıaýly úı ishinde tek túsi ózgeshe osy tymaq qana. Jaıshylyqta jigittiń kórki bolar ádemi qymbat tymaq, moıynmen ekeýiniń arasynda burym bas bolǵanyn ádeıi kórsetip, adam qutyn burynǵysynan da ala túsken. Ábilqaıyrdyń boıy dirildep ketti. Han ábigerin Jánibek pen Kereı birdeı sezdi, biraq ony basyp tis jarmady. Ábilqaıyr kózin ólikten aýdaryp kerege tusyna qarady. Óliktiń bas jaǵynda keregede ilýli, óler kúni kımegen, Aqjoldyń bolat saýyty men ishi qalyń kıgizben ádiptengen kishigirim qara qazandaı kók qurysh dýlyǵasy ilingen. Keýde tusyna bıdiń toı-dýmanǵa degen qara kámshat ishigi men qaıqy bas saptama úrgenish etigi. Aıaq jaǵynda óler kúni taǵy úıde qalǵan batpan qara shoqpary men bıdiń ózinen basqa tiri jan almaıtyn qaıyń sadaǵy. «Osy zattary sol kúni Aqjol bımen birge bolsa, Qobylandy batyr buny óltire almas edi» dep eskertip ólik basyna ádeıi qoıǵandaı.

Jyraý sybyrlaı zarlaıdy:

«Qara Qypshaq Qobylandyda neń bar edi, qulynym!

Seksen asyp taıaǵanda toqsanǵa

Tura almastaı úzildi me julynyń!

Adasqanyn jolǵa saldyń bul noǵaıly ulynyń!

Aqqan bulaq, janǵan shyraq jalǵyz kúnde qurydyń,

Qara Qypshaq Qobylandyda neń bar edi, qulynym!»

Jalǵyz ulynan aırylǵan qart jyraý uzaq sarnady. Birese ózi toqtap, kári qobyzyn ańyratty. Álden ýaqytta qart jyraý «Ah» uryp ázer toqtady.

Sol ýaqytta baryp sybyzǵydan shyqqan, qulaqqa jaǵymdy qońyr kúıdeı qońyrqaı daýyspen Ábdirazaq Nahıchevanı-dárýish quran oqı jóneldi. Aıatyn bu da uzaq oqydy.

Quran oqylyp bitkennen keıin, Ábilqaıyr talǵamdy sózben kóńil aıtty.

Han sózi bitisimen, Qypshaqtyń súbe bıiniń biri, top jarǵan sheshen Quba bı:

- Qara betpin, aǵaıyn, — dedi. — At ústinde aıaýly ulyńdy óltirip, elge qarar emes, jerge qarar jaıym bar. Kesseń bas, alsań jan minekeı, qunyn berýge daıynmyn. Qun alynǵanmen Daıyrqoja bı qaıtyp keler me? — dedi Kereı kúrsinip.

Ardaqtymyzdy aq orap qoıalyq, sóz sosyn bolsyn! — dedi baısaldy daýyspen Jánibek.

Ábilqaıyr han bulardyń úninen bir aýyr zil sezdi.

Osymen han toby qaraly ordadan shyqty. Orda-Bazarǵa qaıtyp kele jatyp, Ábilqaıyr eki jaǵdaıdy esine aldy. Biri — Qara Qypshaq Qobylandy Aqjol bıdi óltirse de, onyń qadirin qurta almaýy edi. Bul jazyqsyz ajal Akjol bıdiń atyn tiridegisinen de ulǵaıta túskendeı. Keıde tarıh adam atymen osylaı oınaıdy. Tirisinde joq dańqty ólgennen keıin beredi. Aqjol bı de osyndaı dańqqa ıe bola bastaǵan-dy. Qara Qypshaq Qobylandy bıdiń basyn alǵanmen, onyń urpaqtarǵa ketetin dańqyn joıa almaǵan. Ábilqaıyr han buny anyq túsindi. Ekinshisi — osy Aqjol bıdiń ólimi ózi oılaǵandaı Jánibek pen Kereıdi qurtatyn jol bolmaı shyqty. Han óz qatesin ózi moıyndady, bul ólimniń aıaǵy úlken nasyrǵa, el búliner daý-janjalǵa shabatynyna shek keltirmedi. Han muny esine ustaýǵa tıisti ekenin myqtap túıdi.

Aqjol bıdiń jetisin bergennen keıin Jánibek pen Kereı qazaq rýlarynyń soıyl ustar jigitterin, Orda-Bazar syrtyna sapqa turǵyzyp qoıyp, han saraıyna keldi. Qazaly eriniń qunyn surady. Ábilqaıyr: «Qypshaqtyń úsh jigitiniń basyn al, bir bıdiń joqtaýy osy úsh adamnyń qanymen bitsin» dedi.

Jaıshylyqta aq jarqyn Jánibek qarańǵy túndeı túnere:

— Bizge jazyqsyz jandardyń qany kerek emes. Jazyqty Qobylandynyń basy kerek, — dedi.

Han kónbedi. Bul aıqas tek Qobylandynyń basymen tynbaıtynyn biletin-di. Qobylandydan aırylsa bar Qypshaqtan múldem qol úzetinin esepke aldy. Sondyqtan «joq, Qobylandyny bermeımin» dedi.

Jánibek pen Kereı oryndarynan túregeldi.

— Olaı bolsa, biz kettik, — dedi qos sultan.

Bular kelmesten buryn Ábilqaıyr han saraıynyń munarasynan Keńgirdi boılaı, Orda-Bazardyń kúngeı betinde qumyrsqadaı qaptaǵan áskerdi kórgen Jánibek pen Kereı qoshtaspaı, óktemdeı adymdap esikke taıanǵanda «ustańdar mynalardy!» deı almady nókerlerine. Jer shuqyǵan qalpymen ún-túnsiz qala berdi.

Kún bata Arǵyn, Taraqty, Kereı, Naıman, Qońyrat, Ýaq rýlarynyń biraz aýyly Jánibek pen Kereıge erip, Moǵolstanǵa qaraı kóterildi.

Qalyń áskeri qorǵaǵan qazaq rýlary túni boıy kóshti.

Tań atyp, kún shyqqanda keshegi aqshaǵala qalyń el syńsyp otyrǵan shalǵyn shópti jazyq dalanyń biraz jeri qulazyp bos qalǵanyn Orda-Bazar halqy tegis kórdi. Osylaı bolaryn bilgen Ábilqaıyr, han saraıynan shyqpaı jatyp aldy.

Qypshaq batyry Qobylandy da han ordasynyń qasynda qala almady. Qypshaqtyń qaramaǵyndaǵy bes myń úıin ertip, Torǵaı boıyna ketýge bel býdy. Qaısar batyrdyń bulaı kóshýine bir jaǵdaı úlken sebep boldy. Jánibek pen Kereıge erim qazaq rýlary Moǵolstan jerine kóterilýden úsh kún buryn, qazaqtyń sol kezdegi ardaqty sanaıtyn bir top batyry men bıleri Qobylandy batyrdyń aýlyna kelgen. Bular kelse Qobylandy on eki qanat aq ordasynyń ishinde búk túsip teris qarap jatyr eken. Sary qaryn bolyp qalǵan báıbishesi: «úıge qadirli kisiler keldi, tursaıshy, batyrym», — dese de Qobylandy turmady. «Ah» uryp, ózge jurt bilmeıtin, tek ózine ǵana aıan jan azabyna órtenip jata berdi.

Sonda batyrlardy bastap kelgen Arǵyn bı:

— Ýa, jarqynym, Ábilqaıyrǵa erdiń — jol bermediń, ulymdy óltirdiń — qun bermediń. Bar jynymyzdy qossaq bizdiń de bir Qobylandylyq baqsylyǵymyz bar. El qamyn oılap kelip otyrmyz. Kelin-kepshigine ókpelegen qarıadaı, teris aınalyp, tońqaıyp jatyp alǵanyń ne qylǵanyń? Tur, sóıleselik! — degen daýsyn kóterip.

Arǵyn bıdiń óktem sóıleýinen, bul kelgender, el aýzyndaǵy ózimen úzeńgiles batyrlar ekenin bilip, Qobylandy basyn kóterip, sálem berip, túregelip otyrǵan.

Syrttaǵy jalshylaryna qonaqtarǵa arnap tý bıe soıdyrǵan Torǵynaı báıbishesi úıge kirip, bes taıdyń terisinen tikken sabany qara pispekpen kúrpildete pisip, tegenedeı-tegenedeı aǵash aıaqtarǵa qymyz quıa bastaǵan.

Uzaq júrip shóldep qalǵan Arǵyn sapty aıaqty ortalaı bir simirip alǵan da, sózine kirisken.

— Kúnbatysynda Edildi, kúnshyǵysynda Orhon, Ertisti, soltústiginde Tobyl, Esildi, ońtústiginde sonaý Qytaı Shym qabyrǵasyna deıin jalpaq dalany ejelden en jaılaǵan el edik. Kóne zamannan tilimiz de, oıymyz da, sharýashylyǵymyz, saltymyz da bir edi. Qypshaq, Alshyn batysymdy, Naıman, Kereı shyǵysymdy, Úısin, Dýlat, Qońyrat ońtústigimdi qorǵap keldiń. Atam zamannan ortalaryńda men bar edim. Senderden kúshi asyp, jer ortama jaý jetkende, aıanyp qalǵan kezim joq. Qandaı ókpeń bar, aǵaıyn? Erligim kimnen kem edi? Doldanǵan teńizge jelken qaıyq ne isteı alady, hunýǵa da qarsy shaptym, Qytaıǵa da qarsy shyqtym, biraq kúshim jetpedi. Aǵaıyn dep Kereı, Naıman, Qońyrat jerine yǵystym. Qonys berdi bul aǵaıyn. Arǵyn dep ózenine at qoıdym. Soqqan quıyndaı bop jerimdi, elimdi talap huný ótti batysqa. Ata qonysyma qaıta keldim. Qaıtadan Arǵynaty taýyna qazyq qaqtym. Jaýlasar elimmen shekaralas Qypshaq, Kereı, Naıman, Alshyn, Úısin, Dýlat, Jalaıyr, sender boldyńdar. Ortańda kóz oımaqtaı men qaldym. Sonaý bir arǵy zamanda han kóterip el bolmasaq ta, kóshken jerimizdi jaýdan saqtadyńdar, qurymadyq. Al búgin ne bolǵaly turmyz? Oıladyń ba osyny, aǵaıyn, ózara? Oılamasań oılaıyq, — Qobylandy sóılemek bop tamaǵyn qyrynyp yńǵaılana berip edi, Arǵyn bı ony toqtatyp tastady. — Shańyraq ózińdiki, kezegiń keler, aıtarsyń. Aldymenen aǵaıynnyń sózin uǵyp al. Sóıle Qaraqoja batyr! — dedi joly úlken bolmaǵanmen osy otyrǵandardyń jasy úlkeni Kereı Qaraqoja batyrǵa sóz tastap.

— Durys aıtty Arǵyn bı, — dedi, el arasynda «bes qulash» dep atalatyn eńgezerdeı, qoshqyl óńdi Qaraqoja batyr, — anadan er bolyp jalǵyz Qypshaq týǵan joq, batyrlyqqa, erlikke bárimiz de ortaqpyz. Ejelden bizdiń qonysymyz Orhon, Onon ózenderiniń boıy men qart Altaı, Tarbaǵataı taýlary ekeni bárińe aıan. Arǵy atalarymyz kápir dininde bolypty desedi. O zamanda qazaq qandaı din ustaǵanyn kim bilgen. Múmkin kápir de bolǵan shyǵar. Biraq Kereı Kereı bolǵaly, Ertiske kóship qonǵaly Úısin, Dýlat, Arǵyn, Qypshaq, Naıman, Ýaq sendermen bir shyǵysyp keledi bul Kereı. Ras, erte kezde monǵol elimen de biz dos bolǵanbyz. Qyz alysyp, qyz beriskenbiz. Biraq Temýchın Shyńǵysqan atalysymen-aq, ózimen kórshiles Kereıdiń el bolyp otyrǵanyn kórgisi kelmedi. Tatar qaýymynan keıin, aýyzdy bizge saldy. Qylyshynan qan tamǵan Shyńǵysqanmen on jyl aıqastyq. Kereıdiń ardagerleri Marǵyz Buıryq han, Qojatur han, Ýan han — bári Shyńǵys qolynan qaza tapty. Osynshama biz ne úshin alystyq, nege ardaqty uldarymyzdy qurban etip qan-josa boldyq? Kók Ordanyń hany Ábilqaıyrdyń quly bolýǵa ma?

— Sóıle, Qaptaǵaı batyr, — dedi Qaraqojadan jasy sál kishi, Naımannyń aq ıyǵy Qaptaǵaıǵa sóz berip, Arǵyn bı.

— Men sózimdi myna Qaraqoja batyr toqtaǵan jerden bastaıyn, — dedi Qaptaǵaı batyr Qobylandyǵa bir qarap qoıyp. — Kereıdi jeńgen Shyńǵys, ábden toıattanyp alǵan soń, bar áskerin bizge japty emes pe? Ejelden dinimiz de bir, tilimiz de bir, qatar kóship júrgen Kereıdi endi bizge aıdap saldy. Naıman ońaı kóndi me? Átteń odaqtas Horezm shah Muhamed, Jajırat taıpasynyń hany Jamýha sheshenniń opasyzdyǵynyń saldarynan Daıan han bastaǵan Naıman jeńildi. Hannyń ózi qan maıdanda qaza tapty. Biraq Naıman budan keıin de moıyn usynbaǵan. Daıan hannyń balasyn ataqty Qushlyq batyr Shyńǵysqanǵa qarsy jıyrma jyl alysty. Shyńǵysqannyń áıgili bahadýrlary Jebe noıan men Qubylaıdyń bizge istemegeni bar ma? Tek kórshiles qarluqtardyń álsizdigimen ǵana olardyń bizge qýaty jetti. Shyńǵys noıandary Naımannyń bas kógerer bir adamyn qaldyrmaı qyrdy. Ulyn qul etti, áıelin kúń etti. Biraq bostandyqty kóksegen Naıman qandaı aýyrtpalyq bolsa da jeńgizbedi, tasqyn sýda seń ústinde qalǵan adamdaı qaıtadan qarmanyp jaǵaǵa shyqty. Qazaqtyń ózge rýlarymen qosylyp el bolýdy oılady. Sonaý biz úshin qanyn tókken, qyrylǵan ata-babanyń arýaǵyn syılap, óz jerin, óz elin óle-ólgenshe qorǵady. Shyńǵysqan urpaǵy qansha qanquıly bolǵanymen, olar bizdi emes, biz olardy jemdik. Monǵol tili emes, monǵol dástúri emes, qazaq tili, qazaq dástúri qaldy. Osynyń bári nelikten boldy? Qazaq atyn Edil, Jaıyqta, Qypshaq, Alshyn, sender qorǵasańdar, Tarbaǵataı, Altaıda Kereı, Naıman biz qorǵadyq. Bas qossań tiri pende jeńe almaıtyn el boldyq. Biraq basymyz qosylmady. Taǵy bizdi Barlas Aqsaq Temir jeńdi. Bul da birimizdi birimizge aıdap salyp, birimizden soń birimizdi baǵyndyryp qoıdaı qyrdy. Taramystaı jany siri halyq budan da aman qaldyq. Aman qaldyq, biraq odan ne paıda? Byt-shyt bolyp ár hannyń qolynda júrmiz. Bizge Kók Orda qoja, Astrahan sultandary da qoja, Qyrym men Nogaıly handarynyń qaramaǵynda júrgen el de az emes. Búgin biz birigip el bolmasaq, erteń jerimizge kúshi basym jaý kelse, ne ózara búlinshilik kún týsa, kóringenniń tepkisinde ketemiz. Búgin birigip óz handyǵymyzdy, óz Ordamyzdy turǵyzýǵa ál-qýatymyz bar. Al osy múmkinshilikti paıdalanbasaq, qazaq degen el bolýdan qalamyz. Osyny nege oılamaısyń, ýa, Qypshaq Qobylandy?

— Sóıle, Jalaıyr Bóribaı, — dedi Arǵyn bı Jalaıyr batyry atan jilik, jalań tós, orta jastan asyp bara jatqan Bóribaıǵa jol berip:

— Osy otyrǵan rýlardyń Úısinnen keıin jasy úlkeni Jalaıyr bolar. Biz kórgendi senderdiń kóbiń kórgen joqsyńdar. Qytaımen de, qalmaqpen de, grekpen de betpe-bet alysqanbyz. Sol aıqastyń bárinen de aman qalyp, baýyrym qazaq dep qushaǵymdy jaıyp kelgenimde, Qypshaq, sen búırekten sıraq shyǵaryp otyrsyń. Bizdi tastap Ábilqaıyrǵa qosylyp, qandaı el bolmaqsyń? Odan da esim barda jónińdi tap!

Endi sózdi osy kelgen batyrlardyń eń kishisi, Tamadan shyqqan Qarabýra batyr alǵan.

Qyryq bir jaq, qyńyr bir jaq, Qobylandy batyr. Sen qazir qyńyrsyń. Biraq qyryqtyń aty qyryq. Qandaı qyńyr bolsa da túzetedi. Buny umytpa, basymyz birigýge aınalǵanda iritki salma! Bul saǵan aǵaıyndyq sózimiz.

Qobylandy batyr shart júginip aldy.

Bularyń me qorqytý ma? Qypshaqtyń arysy Qobylandy batyr talaı qoqan-loqyny kórgen, biraq tiri jannan qorqyp kórmegen.

— Kórmesem kóresiń! — dedi Arǵyn bı daýsyn kótermeı, — baıqa, batyr, sen Arǵyn uly Aqjoldy óltirdim dep tym sańǵı berme. At qazyǵynan ketpeıdi, saǵan da óz úıirińmen ketpe deımiz. Ketedi ekensiń, óz obalyń ózińe! Biz kóppiz, búkil qazaq jınalyp, Kók Ordaǵa áli jetpese de, Qobylandyǵa áli jetedi. Muny da jadyńda usta. Bularyń ne, qorqytpaqsyńdar ma deısiń. Qorqytý jalǵyz senim, ǵana qolyńnan keledi dep oılaısyń ba? Joq, batyrym, sen týǵan anadan biz de týǵanbyz. Sen basyp júrgen jerdi, biz de basyp júrmiz.

Aqjolǵa sen siltegen shoqpardy, Qypshaqtan shyqqan Qobylandy, saǵan da biz de silteı alamyz. Buny da jadyńa tut. Buryn Jánibek pen Kereı ǵana Aqjoldyń qunyn joqtasa, endi búkil qazaq joqtap júrmesin. Eger bar qazaq Aqjoldyń qunyn senen surar bolsa, óziń túgil búkil Kók Ordanyń mal-múlki jetpes. Buny da umytpa. Qorytyp aıtarymyz, — Arǵyn bı sál saıabyrlady, — aıyptysyń, bizge er demeımiz. Al el birligin oılasań erteń biz kóshken kúni, sonaý Torǵaıdaǵy ata meken qonysyńa sen de kóshesiń. Basymyz jańa birigip kele jatqanda, sóket úlgi kórsetpe ózge elge. Alda-jalda osy aıtqanymyzdy oryndamasań, kiná taqpa. Bar qazaqtan bes myń soıyl tabylar. Onda jaýymyz Ábilqaıyr emes, óziń bolasyń.

— Durys aıtasyń, Arǵyn bı, — dedi otyrǵandar.

— Aıtarymyzdy aıttyq, endigisin qabyrǵańa keńesip óziń shesh! — dep Arǵyn bı men top batyr dámge qaramaı úıden shyǵyp ketken.

Yzadan janyp-kúıgen Qobylandy bir mezet álgilerdiń sońynan qýyp jetip, jalǵyz ózi aıqaspaq bolǵan. Biraq birte-birte sabasyna túsken. Búkil qazaq birikkeli jatqanda, úıirden bólingen saıaq sekildi, Qypshaq rýyn, Ábilqaıyrdyń qasynda alyp qalýdy ózi de jón kórmegen.

Halqy ardaqtaǵan ańǵal batyr, Ábilqaıyrdyń sózine erip, ashý sezimin bıleı almaı, jurtyna qara bet bola bastaǵanyn kesh ańǵarǵan. Ótken isine kúńirene ókinip, endi el-jurtynan alys ketpeske bel býǵan. Biraq birden bul armanyn oryndaýǵa kóńili daýalamaǵan. Qazaq rýlary Moǵolstanǵa bet alǵanda, bunyń Torǵaı ózeniniń boıyna qaraı kóshý sebebi osydan edi.

Al, kóshken eldiń eń aqyrǵy qarasy úzilgen kezde, Orda-Bazardyń kúngeı jaǵyndaǵy oıpattan Kókseńgirin sabyltyp terletken Qobylandy batyr kórindi. Han aqylyn alyp, ózi jasaǵan dúrbeleńiniń aıaǵyna deıin shydaı almaı, biraz el Ábilqaıyrdan bólinip ketipti degendi estip, keshe keshke han Ordasyna qaraı shapqan. Sol shapqan kúıi jetken beti. Ózen boıynda buryn syńsyp otyratyn aýyldardyń sırep qalǵanynan bul mańdaǵy rýlardyń kóship ketkenin túsingen. Kúıik ústinde óziniń ne istegenin endi ǵana uqqan. Biraq ókinishin syrtqa shyǵarmady. Bir minezdi, qaısar batyr áldenege úmittene jan-jaǵyna qarady. Tóbe basynda turǵan jalǵyz salt attyny kórdi. Túıilgen qabaǵy ashylyp, talmaýsyraǵan kózinde bir ushqyn paıda boldy. Endi ol Kókseńgirin tebinip qap, tóbe basynda turǵan salt attyǵa bettedi. Taıaý kelip attan tústi. Odan artyq jaqyndaýǵa batyly barmady. Tóbe basynda turǵan salt atty art jaǵynda taıap qalǵan at dúbirin estip, betin sol burdy. Bul on bes-on alty jasar qyz edi. Aqquba betin kún sáýlesine shomyldyrǵan, úlken jaýdyraǵan bota kózderi qaraqattaı qap-qara, oımaq aýyz, búldirshin erinderi tek lázzatqa ǵana jaralǵandaı súıkimdi, qor qyzynan kem emes bir sulý...

Qyz júzinde kenet bir qaıǵyly saz paıda boldy.

— Ne aıtasyz, batyr? — dedi ol qaıtadan teris burylyp ketip.

— Men aıtarymdy aıtyp boldym ǵoı, bıkesh, — dedi Qobylandy! — Aqjol bıdi de sen úshin óltirdim, batyr Saıandy da sen úshin óltirtpek boldym. Bir sen úshin jolymda jalǵyz kóz dáý kezdesse de kúresýge bar edim. Al qazir... Arystannyń júregindeı júregim qoıannyń júregindeı bolǵanda, alpaýyttaı kóńilim alaqandaı bolǵanda, qorlama endi sen meni, taǵdyrymdy óziń shesh.

Qyz betin qaıta burdy.

— Aqjol bıge toqaldyqqa anamnyń bermek oıy bolǵany ras. Biraq Aqjol bıdiń qandaı jazyǵy bar edi? Batyr Saıandy meniń súıgenim ras. Biraq batyr Saıannyń qandaı jazyǵy bar edi? Joq, Qypshaq jolbarysy Qobylandy, qara jerge kirmeı men saǵan qatyn bolmaımyn.

Namysqoı batyr yzalana qaldy.

— Ákeń berse qaıtesiń?

- Onda meniń qyzyǵymdy sen emes, myna almas kezdik kóredi, — dedi altyn belbeýiniń qynynan kishkentaı qylshyldaǵan kezdikti sýyryp.

Sóıtti de jas sulý «Osy aqyrǵy kezdesýimiz bolsyn!» dep, atyn buryp alyp, Orda-Bazarǵa qaraı shaba jóneldi.

Qyz qalaǵa kirip joq bolǵansha, Qobylandy batyr sońynan kóz almaı qarap turdy. Onyń sonaý shúńireıgen otty kózinde kenet bir qasiret tumany paıda boldy.

- Iá, janymdy jalynǵa salǵan bar armanym kúıredi, — dedi Qobylandy janynyń qatty aýyryp turǵanyn jasyra almaı. Aıdalada jaralanyp jalǵyz qalǵan jolbarystaı yńyrana kúrsindi.

Qobylandy batyr bul qyzdy kúshpen kóndirip, ne ata-anasyn batyrlyǵymen qyzyqtyryp satyp ala almaıtynyn buryn da biletin. Qyzdyń buǵan joq ekenin estýimen, endi bar armanynyń kúıregenine kózi jetti. Óıtkeni bul qyz Gúlbahram-Patshaıym atty, Ábilqaıyr hannyń Mańǵyt áıelinen týǵan kishi qyzy edi.

IV

Jasy ulǵaıǵan saıyn bul dúnıeniń qyzyǵy túspen teń ekenine Ábilqaıyr hannyń kózi jetýge aınalǵan. Taǵy bir on jyl ómir súrse onyń ar jaǵynda búkil Dáshti Qypshaq, Maýrennahr, Qorasan bas ıgen mynaý altyn taq, bir kúngideı bolmaı, adyra qalatynyna shek keltirmegen. Qyzyq dáýren, sán-saltanat bári de ótkinshek jalǵan emes. Ótkinshek emes, tek ajal. Bir kúni bu da sol opasyz dúnıemen qoshtasyp, máńgi mekeni qara jerdiń qushaǵyna kiredi... Áıtse de, tiriniń tirshiligi bar, bul jalǵanda oryndaı alsam degen tilegi, armany bolady. Armansyz adam eskeksiz qaıyqpen teń, taǵdyr — tolqyn, qalaı qaraı ursa, solaı qaraı aǵady. Al Ábilqaıyr sol tolqyndy óz yqpalymen aǵyzam degen adam.

Áıtsede Ábilqaıyr kúni ótip ólimge taıaǵan saıyn, óziniń áli kóp armanynyń aıaqsyz qalyp bara jatqanyna kózi jetti. Sol armandarynyń biri: kóziniń tirisinde on balasyn, er jete bastaǵan nemerelerin, handyǵynyń jer-jerlerine, shaharlaryna ámir, sultan, darýǵa etip taratyp, búkil óz handyǵyn senimdi qoldarǵa tapsyryp ketý edi. Al bul tilegi áli bálendeı túlektenip jatqan joq balalarynyń aldy otyzǵa kelip qalsa da, kóbi joryqtarǵa qatynasyp, erlik kórsetip júrse de, áli jeke el bılep, ne el jaýlap alyp ákesiniń ataǵyn ulǵaıta túsken birde-biri joq.

Áke balaǵa synshy, bu jaǵynan Ábilqaıyr Mańǵyt rýynan alǵan báıbishesinen týǵan Shah-Býdaqtyń balalary Muhamed-SHaıbanı, Mahmud Sultan men Rabıý-Sultan-Begimnen týǵan Súıinshik oǵylannan zor úmitti. Túbi Kók Ordaǵa osylar ıe bolar dep qatty senedi. Úsheýi de bolaıyn dep tur, qur qol ustaı almaısyń, jylannyń balasy tárizdi álden-aq ysqyryna qalǵan. Úsheýiniń jastary shamalas, tek Súıinshik qana ana ekeýinen tórt jas úlken. Átteń jastyqtary ǵana hanǵa bóget, áıtpese aýyr da, qyzǵylyqty da han isterine qatynastyra bastar edi, amal joq, taǵy bir jeti-segiz jyl kútýge týra keledi.

Asyldan asyl týady. Ásirese naǵashysy Aqsaq Temir tuqymy Súıinshikten kóp jaqsylyq kútken. Baqty-Qoja ýáziri kelip, «Súıinshik sultanda jastyǵyna qaramaı han ulyna kerek qasıet bar eken, aıtqan sózdi uǵa qoıdy. Rabıý-Sultan-Begim anasy bolsa da, istegen kúnási úshin ólim jazasyna qıatyny daýsyz» degennen beri bul balasyna mereıin kóbirek aýdara tústi. «Tamyrynda Shyńǵysqan men naǵashysy Aqsaq Temirdiń qany bar eken, Kók Ordaǵa osy ıe bolýy múmkin» dep oılady.

Biraq keshe Ábdirazaq dárýish kelip:

— Taqsyr han, Súıinshik oǵylan keselge shaldyqqan, tezirek emdetý kerek, — degen.

— Qandaı keselge ushyrapty? — dep Ábilqaıyr dárýishke seziktene qaraǵan.

— Bul aýrýdy ózi tappaǵan, bireý juqtyrǵan. On úsh jasar balanyń mundaı keselge shaldyǵýy qaýipti is. Keshe sóılesip kórip edim, esi-derti Saıyn taǵy... «Sheshem meniń kúnákar, ony taspen shókeletip óltirtem, meni qur jaqsy kórgen bolady, al bar oıy ákem taǵyn Kúshkinshi aǵama alyp berý» deıdi.

Han Súıinshiktiń sheshesin nege taspen shókeletip óltirtem deýiniń sebebiniń qaıda jatqanyn bile tursa da, kenet armany áke taǵy bola qalǵanyna tań qaldy...

Dárýish: «Altyn taqty úlken balasyna alyp bermek bolǵany úshin, búgin sheshesin óltirtem dese, erteń on úsh jasar Súıinshik, er jetken kúni «taǵyńdy maǵan ber» dep ózińe bas salýdan taıynbaıdy. Joq, Súıinshik naýqas, áli aqyl kirmegen jasty mundaı aýrýǵa bireý shaldyqtyryp júr, tezirek emdetý kerek», degen.

Bul sózden keıin han oılanyp qalǵan. Baqty-Qoja ýázirdiń aıtýynsha eki-úsh kúnniń ishinde Rabıý-Sultan-Begimge han soty bolýǵa tıisti. Sol sotta Baqty-Qoja ýázir hanymnyń qylmysyn ashyp, halyq atynan úkim shyǵartpaq. Sol úkim boıynsha Rabıý-Sultan-Begim jurt kózinshe taspen shókelenip óltirilý kerek. Bul úkimdi iske asyrýǵa týǵan balasy Súıinshiktiń tek «durys» dep basyn ızeýi ǵana qajet. Baqty-Qoja ýázir aıtýynsha Súıinshiktiń buny isteıtinine kúmán keltirýge bolmaıdy. Bundaı qandy oqıǵa han Ordasyna tańsyq emes. Oǵan han qınala qoımaǵan-dy. Al Ábdirazaq dárýishtiń myna aıtyp turǵandary basqa bir qaýipti ańǵartady. «Iá, solaı. Demek, eń aldymen Súıinshik qolymen Rabıý-Sultan-Begimnen ósh alý jón. Al sodan keıin baryp, eger meniń kózim tiri turǵanda áke taǵynan úmitker oıy bolsa onda...».

Han oıyn Ábdirazaq bólip jibergen:

— Eger Súıinshik sultan óz anasyna kúnákar dep pále taǵatyn jaǵdaıǵa jetse, men arasha túsem. Aýrý balanyń sózine senýge bolmaıdy. Al onyń naýqas ekeni daýsyz.

Aqyldy dárýish buryn anasyn janyndaı jaqsy kóretin sultannyń kenet «meniń anam kúnákar, ol altyn taqqa Kúshkinshi otyrsyn deıdi» degeninen han Ordasyna bir sýyq jylan — búlinshiliktiń bas suqqanyn ańǵarǵan. Shyǵys tarıhynda mundaı jaǵdaı bálendeı tań qalarlyq oqıǵa emes. Ábdirazaq osyny oılap, «qylmysqa jol berme» dep hanǵa ádeıi ashyq aıtqan. Han dárýish oıyn uqqan. Al «sen meniń sheshken isimdi buzǵaly tursyń, Rabıý-Sultan-Begimdi óltirtý meniń buıryǵym, jaıyńa júr» deı almaǵan. Deýge osy bir ádiletti súıgish, bir betkeı adal dáriger hanǵa óte kerekti adam edi. Onsyz Ábilqaıyr bir kún ómir súre almasy daýsyz.

Ábilqaıyr han kópten tunshyqpa31 aýrý bolatyn. Osy aýrýdan qutylam dep qaramaǵyndaǵy talaı bilgish emshilerge qaralǵan. Tipti Tıbetten, Qytaıdan, Qorasannan, Mysyrdan da baqsy-balger aldyryp kóringen. Biraq bulardyń biriniń qolynan handy jazý kelmegen. Dert ulǵaıý ústine ulǵaıa túsken. Aqyrynda otyzdan asar-aspasynda álsin-álsin tósek tartyp jatyp qalatyndy shyǵardy. Ózgeniń ómiri ózine shybyn qurly kórinbeıtin qatigez han, endi uzaq ustaıtyn osynaý kókjóteldiń birinde tunshyǵyp ólip ketedi ekem dep záresi qalmaǵan. Adam neǵurlym dárejesi joǵarylaǵan saıyn, soǵurlym jany tátti bola túsedi. Bir sheti Qorasan, ekinshi sheti Jaıyq ózeninen asyp dalıyp jatqan alyp handyǵynyń túkpir-túkpirine «bilgir dáriger» izdetip at shaptyrǵan. Osy kezde nókerleri Merv qalasynan Ábdirazaqty alyp kelgen. Oǵan mine, on jyldan asyp barady. Ábdirazaq kelgeli kózi ashyldy. Tunshyqtyrǵysh dertten múldem jazyp jibermese de, «kenet ólip qalady ekenmin» degen qaýipten qutqardy. Onyń ústine adamnyń jasy úlkeıgen saıyn jabysa ketetin dertterden handy kádimgi úshkirip jazǵandaı jazady. Densaýlyǵy jaratylysynan nashar Ábilqaıyr endi uzaq jyl ómir súredi ekenmin dep úmittenip qaldy. Al úmit ómir serigi, endi ol keıde, kóńili qosh kezderde, «Ábdirazaq ólmeı men ólmeımin» dep jymyńdaýdy shyǵardy. Osyndaı bar ómiri qolynda turǵan Ábdirazaqpen han sanaspasqa amaly joq-ty. Sol sebepten de ol dárýishtiń aýzynan qaqpady. Ábdirazaq ketkennen keıin Baqty-Qoja ýázirdi shaqyrtyp alyp Rabıý sulýdy aıyptaýdy ázirge toqtata turýyn buıyrdy. Ol kenet Súıinshik balasynyń han taǵyna qumar bola qalýynan bul arada taǵy da bir sýyq oıdyń salqyny soǵa bastaǵanyn ańǵarǵan. Bul sýyq oı kimnen shyqty? Baqty-Qojadan ba, basqadan ba — han bilgisi kelgen.

«Jaýyz hannan qutylǵyń kelse, onyń jaýyz balasyna seni han etem de!» deıdi monǵoldyń kóne qaǵıdasy. Al rasyna kelsek Ábdirazaq Nahıchevanıdyń aıtqany shyndyq edi.

Sonymen aılaker ýázir on úsh jasar balanyń ishinde buıyǵyp tynysh jatqan mansapqorlyq jylanyn oıatty. Ol jylan endi jas balanyń bar sezimin bulqan-talqan etken, aqyl-oıyn arbaǵan, erkin alǵan keselge aınaldyrdy. Beıbaq búldirshinniń basynan «han bolsam» degen bir qıalı oı shyqpaı qoıdy. Osylaı oılaǵan saıyn, kózinde aǵaıyn-týysyna, baýyrlaryna degen bir qorqynysh sýyq yzǵar paıda boldy. Túri de ózgerip, buryn qany tamyp turatyn aqshyl beti, endi jaqqa urǵandaı qup-qý bop ketti. Keshe ǵana anasynyń janynan shyqpaıtyn erke kenjesiniń kenet bylaı qubylýynan, keıde tipti ózine raqymsyz ısharatpen qaraýynan shoshyǵan Rabıý-Sultan-Begim hanym dárýish Ábdirazaqqa óz oıyn aıtty. Balasyna qandaı páleniń kelgenin bilip berýin ótindi. On jyldan astam han saraıynda ótken ómirinde Ábdirazaq dárýish mundaı syrdyń talaıyna qanyq edi. Súıinshikpen úsh-tórt kezdeskennen-aq onyń qandaı keselge dýshar bolǵanyn uqqan. Jáne bul keseldiń asqynýyna Ábilqaıyr men Baqty-Qojanyń da úlesi baryn túsingen. Biraq hanǵa bu jaǵynan emes, pushaıman ǵaryp balanyń qasireti jaǵynan kelgen. Kózin qýlyq-sumdyqpen ashqan Ábilqaıyr, bul iste óziniń de qatynasy bar ekenin Ábdirazaq dárýish ańǵaryp qaldy ma dep seziktengen. Áıtse de «han syryn bilgenniń qany tógilsin» deıtin ejelgi ádetke baspaǵan. Ómirinen kóri jaqyndaǵan saıyn, han jany úshin Ábdirazaqty kóziniń qarashyǵyndaı saqtaýǵa bar. Sol sebepten dárýishin «aıtqanyńnyń bári aqylǵa salynady» dep qoıa bergen.

Bul keshe edi. Al búgin she? Búgin Ábilqaıyr keshegisinen de qatty tolqýda otyrǵan. Batyr Saıan qashqannan beri ol Ospan-Qojany zyndanǵa salyp qoıǵan. Uzaq jylǵy senimdi dáıekshisiniń taǵdyryn ózi sheshken-di. Biraq ber jaǵynda Qobylandy batyrdyń Aqjol bıdi óltirýinen týǵan Jánibek pen Kereıdiń el bólgen álegi ortaǵa túsip ketip, Ospan-Qoja ǵaryp isin tipti esten shyǵarǵan. Sol Ospan-Qoja retin taýyp, úlken báıbishesi Aıbaharam-Súneıden Ábilqaıyrǵa «Bas kespek bolsa da, til kespek joq. Ózim de kóp keshikpeı zyndanda shirip ólermin. Biraq óler aldynda han ıem birer aýyz sózimdi tyńdasyn» dep ótinish etken.

Zyndanǵa ózi saldyryp qoısa da, Ábilqaıyr Ospan-Qojanyń sózin tyńdamaımyn deı almady. Óıtkeni bul kisi oǵan tym jaqyn, tym berilgen adam edi.

Ospan-Qojanyń Ábilqaıyr san dostyǵyn, ózine degen ómir-baqı umyta almas talaı jaqsylyǵyn kórgen. Sonyń biri Samarqantty alatyn joly bolǵan.

Ospan-Qoja tuqymymen sonaý eski zamannan Saıban urpaǵyna qyzmet istep kele jatqan jan edi. Atasy Ábiltas Aqsaq Temir shabýylynda Barlastardyń qolyna túsken. Ejelden han Ordasyna berilgen tuqymnan bolǵandyqtan Ámir-Temir ony óziniń saraıyna dáıekshilik qyzmetke alǵan. Osy atasynan bastap Ospan-Qoja ózimen úshinshi býyn bolyp, búkil dúnıeni titirentken saıypqyran Kórehannyń Samarqant saraıyndaǵy dáıekshi qyzmetin atqaryp kelgen. Biraq jetim balany qansha asyrasań da, óz áke-sheshesin joqtaıdy. Samarqant Ordasynda qanshama jaqsy atty bop júrse de, atasyn qul etip ákelgen Aqsaq Temir nemerelerine Ospan-Qojanyń júregi jibimedi. Maýrennahrǵa eline qas jer, jaý jer dep qarady. Esi-derti sonaý Arqadaǵy han Ordasy boldy da turdy. Osyndaı isigi qaıtyp, synyǵy bitpegen Ospan-Qoja Kúnbatys pen Soltústik jaǵyna álsin-álsin qaraı berdi. Dáıekshiniń mundaı kúıin paıdalanyp, Ábilqaıyr jigitteri onymen baılanys jasaı qaldy da, eki jaqty sheshimge keldi. Ospan-Qoja Ábilqaıyrdyń Samarqanttaǵy sybyrshysy bolýǵa qolma-qol kóndi.

Ábilqaıyr Esil, Nura boıyn ózine qaratyp, Orda-Bazarda at shaptyryp, balýan kúrestirip, batyrlaryna oljany bólip, ulan-asyr toı jasap jatqanynda, osy dáıekshi Ospan-Qojadan arnaýly kisi kelgen. Onymen bıe saýymyndaı sóıleskennen keıin Ábilqaıyr, bar qolbasshylaryn jınap alyp: «Samarqant qazir bos tur. Ulyqbek myrza Qorasan men Irakqa sapar shekken shaǵynda, alla-taǵala ózi saqtap turǵan Samarqantqa táýekeldiń tizginin burǵym keledi» dedi.

«Han boryshy — joryqqa tý kótertý,

Qul boryshy — týǵa erip, janyn berý» — dep eski shejirede aıtqandaı, han aıtsa — qaramaǵyndaǵy batyr, nókerleri qoshtaıtyn dáýir, qalyń qolmen Ábilqaıyr Samarqantty basyp alýǵa shyqqan. Ózbek Ordasynyń abyroıyn oılaǵan han, Shıraz degen qalada: «Birde-bir ásker eginshi jurt pen kóshpeli elge óz betimen tımesin. Egilgen egin, salynǵan baý baqsha sol qalpynda saqtalsyn. Kimde-kim bul jarlyqty buzsa darǵa asylady» dep áskerine buıryq bergen.

Hannyń bul qamqorlyǵyna rıza bolǵan dıqandar, kóshpeli sharýalar, tartý-taralǵysyn, syılyǵyn, han áskeriniń azyq-túligin ózderi ákep berip, baǵynyshtylyǵyn bildirgen.

Samarqantty qorshap alǵannan keıin, qalanyń hakimi Djalalıtdın Baıazıt ózi shyǵyp tize búgip, qol qýsyrǵan. «Tiri janǵa qıanat kórsetýdi bilmegen Ulyqbek myrza, siz sekildi uly hanǵa, ıakı sizdiń el basqaryp otyrǵan adamdaryńyzǵa esh ýaqyt qastyq oılap kórgen joq. Eger shaharymyzdy shaýyp búlinshilik etpeı, Ordańyzǵa qaıtsańyz, biz sizdiń aıtqanyńyzǵa senip, aıdaýyńyzǵa shydar edik» degen. Sóıtip Ábilqaıyr han Samarqant ómirligin bálendeı qan josa etip búldirmeı, kóp oljamen uly qalany op-ońaı ózine qaratyp, Ordasyna qaıtqan. Osynyń bári Ospan-Qoja dáıekshiniń der kezinde habarlandyrýynan edi.

Osy kúnnen bastap Ábilqaıyr Samarqant, Buqar ómirlikteriniń isine jıi kirisip turatyn bolǵan. Ózine unamaǵan ómir, sultandardyń bıligin tartyp alyp, basqaǵa berý Ábilqaıyrǵa úırenshikti ádetke aınalǵan. Bul isterde Ospan-Qojanyń qolqabysy az tımegen. Jalǵyz jaqsylyǵy bul ǵana ma?

Bir myń tórt júz qyryq toǵyzynshy jyly, Hadjrı esebi oıynsha segiz júz elý besinshi jyly Samarqanttyń ómiri, óz ákesi uly dana Ulyqbekti óltirgen Ábdi Latıf myrzanyń ózi de alty aı ótpeı qastarynan qaza tapqan. Bul kezde Aqsaq Temirdiń ekinshi uly Mahamedten týǵan Mıranshah myrzanyń balasy Ábýseıit qýǵynda júrgen. Osyndaı jaǵdaıda Buqar, Merv, Úrgenish ámiri Shahrýhtyń balasy Irbagımnen týǵan Ábdillah myrza Samarqantqa ıe bolǵan.

Ábýseıit osy mezgilde búlik shyǵaryp Buqardy aldy. Biraq Buqar ýálıeti oǵan az kórinip, Samarqantty da ózine baǵyndyrmaq boldy. Ábilqaıyrǵa Ospan-Qoja mundaǵy jaǵdaıdy taǵy habarlady. Ábdillahtan kóri, Kók Ordaǵa Ábýseıittiń tıimdi ekenin aıtty.

Kóp keshikpeı Ábýseıit Ábdillahqa qarsy soǵys ashty. Biraq jeńilip qaldy. Múıiz suraımyn dep, qulaǵynan aırylǵan toqal eshkideı Samarqantty jaýlap alamyn dep júrip, Buqarynan aıryldy. Endi ol qalǵan qolymen Túrkistanǵa qaıtady. Munda da tynysh júrmeı Aqsaq Temirdiń tuqymy ekenin paıdalanyp, Túrkistanǵa ómir bolady. Sodan keıin baryp, Ábdillahqa óziniń kúshiniń jetpeıtinine kózi jetip, kóp syılyqpen Ábilqaıyrǵa kelip bas ıedi. Samarqantty Ábdillahtan tartyp áperseń, óle-ólgenshe qulyńyz bolyp ótemin dep ant etedi. Ábilqaıyr buǵan óziniń bir qyzyn beredi. Kóp qolmen Samarqantqa Baqtıar sultandy attandyrady. Ásker sońynan kóp keshikpeı ózi de jolǵa shyǵady. Hadjrıdyń segiz júz elý besinshi jyly, ıaǵnı jańasha bir myń tórt júz qyryq toǵyzynshy jyly Samarqanttyń kúnbatys jaǵynda eki ásker kezdesedi. Qyrǵyn soǵys bolady, taqqa talasqan eki oǵlan úshin kóp adam qyrylady, qan sýdaı aǵady. Aqyrynda Ábdillah jeńilip qashady. Ony qýyp jetip ustap alyp, Ábilqaıyrdyń ámiri boıynsha baýyzdap óltiredi. Samarqantqa Ábýseıit ámir etiledi. Ábdillah áskerindegi Jaǵataıdyń kóp batyrlary men pahlevandary (sypaılary) esireı bop qolǵa túsip, Ábilqaıyrǵa qosylady. Joǵary aıtqan ýaqıǵanyń bári bir jyldyń ishinde, ıaǵnı bir myń tórt júz qyryq toǵyzynshy jyly bolady. Mine, osy sergeldeń jyldary Ospan-Qojanyń Ábilqaıyrǵa taǵy paıdasy tıgen. Ol Samarqanttaǵy Aqsaq Temir taǵynyń mańaıynda bolyp jatqan oqıǵanyń bárin Ábilqaıyrǵa der kezinde jetkizip turǵan. Odan keıin Ábilqaıyr men Ábýseıit Samarqantty alǵannan soń da, taǵy bir meıirshapqat aqyl bergen.

Ulyqbektiń Joshynyń tuqymynan alǵan Shaharbek atty báıbishesinen ózi ólgende Rabıý-Sultan-Begim esimdi on bes jasar qyzy qalǵan. Adamzattan emes, kóktegi perishteden týǵandaı, gúlin jarǵan qyzǵaldaqtaı jadyraǵan sulý jáne Shyǵystyń áıelge degen qyspaǵyna qaramaı ákesi Ulyqbek jeti jasynan medresege berip, parsy, túrik, arab tilin úırettirgen. Rabıý-Sultan-Begim áıelden shyqqan óz zamanynyń aqyldysy da, bir minezdi, tabandysy da bolǵan. Ospan-Qoja dáıekshi Ábilqaıyrǵa «Eger Samarqanttan elińe altyn áketetin bolsań, altynnyń shynaıy qyzyly jáne eń tazasy osy Rabıý-Sultan-Begimdi áket» degen. Qyryqqa taıap qalǵan, jas ıis qumar han qyzdy bir kórgennen uıqy-kúlkisinen aıyrylǵan. Esil-derti Rabıý-Sultan-Begim bolǵan da turǵan. Aqyry tórtinshi áıeli etip alyp, kóńili tynǵan. Samarqant bekzadalary qyzdy yrǵaltyp-jyrǵaltyp, ústine dúrıa men qamqadan tartylǵan baldahın ornatylǵan aq pildi bas etip, asyl qazyna jasaýmen qyryq qul, qyryq kúń berip uzatqan. Bul qyryq kúń men qyryq quldyń teń jartysy, jas aǵashta ósip turǵan óli qurt túspegen órikteı, kileń balbyraǵan albyrt jastar edi. Rabıý-Sultan-Begimmen birge Ospan-Qoja dáıekshiniń ózi de ere júrgen.

Osy kezdegi astanasy Syǵanaqqa kelgennen keıin, Ábilqaıyr ony ózine dáıekshi etip alǵan.

Mine, sodan beri on tórt jyl ótti. Sol on tórt jyldyń ishinde Ospan-Qoja paqyr handy bir ret aldap, ne tilegin teris oryndap kórgen joq. Han basyna týar qaýipti ol ózgeden buryn sezetin, han kóńili qalar isti de ol aldyn ala boljaıtyn. Han abyroıyn tóger jamandyqty sezse ony hannyń qulaǵyna tezirek jetkizetin. Ábilqaıyrdyń oń ıyǵynda otyrǵan Jábiraıyl perishtedeı, burys joldan árdaıym saqtap qalatyn. Al Rabıý-Sultan-Begim bolsa hanǵa arystaı eki ul taýyp bergen. Óziniń aqylymen, parasattylyǵymen, kórkimenen Ábilqaıyrdyń eń súıikti áıeli bolyp alǵan. Sóıtken Ospan-Qoja men Rabıý-Sultan-Begim handy kók muzǵa otyrǵyzyp ketti. Biri hannyń kózine shóp saldy-mys, ekinshisi sol kózine shóp salǵan hannyń qas jaýyn ańqaýlyq istep qashyryp jiberdi. Rasymenen-aq Ospan-Qoja ańdamaı qaldy ma? Ospan-Qoja tárizdi ómir-baqı han kyzmetinde júrgen adamnyń mundaı óz basyna qaýip týǵyzar iste salaqtyq etýi múmkin be? Múmkin emes. Uryny ańdyǵan alady, ne analar Ospan-Qojadan qýlyqtaryn shyn asyryp aldap soqty. Ne saq qulaq dáıekshiniń ózi solarmen birge... Biraq nege birge bolady? Álde bir jaǵdaıda maǵan renjip qaldy ma? Álde aqshaǵa satyldy ma? Joq, satylýy múmkin emes. Ospan-Qojanyń altynǵa qyzyqqanyn kórgen joq. San ret kóńilim túsip ketip, kóp oljadan úlesin molyraq etip bergenimde ózine tıistisinen artyǵyn almaıtyn. «Han qyzmetinde júrgen kisi dúnıe shirkinge qumar bolmaýy kerek. «Adam bolǵaly opasyzdyqtyń bári de osy dúnıeqońyzdyqtan týǵan» deıtin. Sóıtken Ospan-Qoja... Demek, munda bir gáp bar... Sol úshin de ony zyndanǵa salǵyzarymda kúnásin ózim tekserem dep edim ǵoı, qalaı umytyp ketkenmin?... Umytpasqa mursha boldy ma... Jánibek pen Kereı oırany basqa iske kóńil bóldirdi me?»

Úıge Baqty-Qoja ýázir kirdi.

— Han ıem, Ospan-Qoja júziqarany alyp keldik.

Ábilqaıyr sol oılanyp qaldy. «Júziqara! Onyń júziniń qara ekenin bul qaıdan biledi? Han solaı qaraǵan soń, bul da solaı qarap tur ǵoı... Áıtse de osy meniń sheshimim durys pa? Tutqynnan abaısyzda aırylyp qalǵany úshin keshegi serigime búgin mundaı qarǵy taǵýym jón be? Opasyz dúnıe! Opasyz a dam balasy! Qolyńda kúshiń bolsa seni ardaqtaıdy, madaqtaıdy. Kúshiń ketsinshi... Búgin hanym dese, erteń haram deıdi... Biraq buǵan ókpeleýge bolmaıdy. Adam balasy osylaı jaratylǵan, osylaı óledi» Ábilqaıyr basyn ıdi.

— Kirgizińder.

Úıge eki adam eki jaǵynan qoltyqtap Ospan-Qojany alyp kirdi. Dáıekshi buryn da shyr bitpegen aryq bolatyn. Sol sebepten keıde ony jurt Inelik dep ataıtyn. On jyldan beri taramys deneli Inelikke han kózi qansha úırengenmen, myna aldynda turǵan seleýitten shoshyp ketti. Iá, bul adam emes, adamnyń seleýiti edi. Arsa-arsa súıegine qur terisi jabysqan, kózin bireý oıyp alǵandaı shúńireıip ketken. Qudyq túbinde jyltyraǵan sý tárizdi, sonaý kóz túbindegi tereńde birdeme jyltyraıdy. Eki urty uzaq aýrýdan qaıtys bolǵan adamnyń urtyndaı qýshıyp bitken. Jaǵy jaǵyna tıip jatyr... Tozyǵy jetip, búrise qalǵan kóri beti tıip ketseń jyrtylǵaly tur. Al budan kóp jyl buryn... joq, joq. Ábilqaıyr han ótken kúnderde ózine jaqsylyq istegen adamdardyń qyzmetin esine túsirgisi kelmeıdi. Ár nárse óz kezinde. Ótkenniń bárin esine túsire berseń... búgingige ne qalady? Keshe jaqsylyq istese, búgin jamandyqqa baryp otyr. Ár is óziniń mezgilinde dep baǵalanýy kerek. Ótken jaqsylyqpen qazirgi jamandyqty japsam han bola alar ma edim? Iá, on jeti jasar Ábilqaıyr Orda-Bazarda handyq quryp otyrǵan Jumadúktiń qolynda tálim-tárbıe alyp, ásker basqarýdy, el bıleýdi úırendi ǵoı. On alty jasqa kelgende sol kezdegi búkil Dáshti Qypshaq rýlaryn basqaryp, Jumadúk hannyń oń qoly bolǵan, Mańǵyt rýynan shyqqan ataqty Edige batyrdyń balasy, Aqsaq Temir urpaqtaryna búıideı tıgen Qazy bıdi óltirdi. Árıne ony bul jalǵyz ózi óltirgen joq, Qazyǵa qarsy ámirler men sultandardy jınap, solarmen birge baýyzdady Jumadúk hannyń qaharynan qorqyp sońynan ergen Dáshti Qypshaqtyń biraz áskerimen óziniń týǵan shahary Taraǵa qashty. Artynan jetpis myń áskermen qýyp shyqqan Jumadúk hanmen qan maıdanda betpe-bet kezdesip, onyń basyn aldy. Sodan beri Ábilqaıyr ózine jaqsylyq istegen, talaı qıyn-qystaý qaterli ótkelderden alyp shyqqan, biraq artynan sál múlt basqan talaı serikterin op-ońaı sý túbine jiberdi emes pe? Osyndaı qanquıly bolmasań, han taǵynda otyra almaısyń. Ózgege aıaýshylyq etken Ulyqbek ne boldy? Aqyrynda óz balasynyń qolynan ajal tapty. Joq, altyn taqqa ıe bolǵyń kelse, jolyńdy kesip óterin bilseń, týǵan balań bolsa da aıama. Aıdaladaǵy bir dáıekshi sóz be eken? Altyn taq pen aıaýshylyqtyń biri bar jerde, ekinshisi ómir súre almaıdy.

Ospan-Qojanyń bir jaqsylyǵy umytylǵan tarıh. «Al, qazir seniń biletiniń onyń jańa tarıhy — istegen qastyǵy. Jaqsylyǵy úshin der kezinde sen oǵan jaqsy qaraǵansyń, al jamandyǵy úshin sen endi oǵan jaman qaraýǵa tıistisiń! Bul ómir zańy!»

Ózimen-ózi bolyp ketken hannyń oıyn kenet Ospan-Qoja bólip jiberdi.

- Han ıem, — dedi ol tunshyǵa qyryldaı sóılep, — eger sen qazir meni bosatsań, báribir men saǵan raqmetimdi aıtpaımyn. Endi meniń kúnim bitken. Alla-taǵalanyń jazǵanyn eshbir han buza almaıdy, al meniń kóp bolsa bir jumalyq tirshiligim qaldy. Senen sol bir aptalyq tirshilikti surap alǵym kelmeıdi, sen han bolsań da... qalǵan kúnimdi odan artyq uzarta almaısyń... Qysqartam deseń erkiń... Biraq senen surarym basqa...

- Ne suramaqsyń?

— Surarym — meniń sózimdi tyńdap shyq.

— Jaqsy.

— Aldymen saǵan nege adal qyzmet istep keldim, sony bil. Esi durys adam Ulyqbek myrza tárizdi ádiletti jandy óziń tárizdi qatygez hanǵa aıyrbastamas bolar. Men aıyrbastadym. Sonyń sebebin esti.

— Jaraıdy, estıin.

— Joshynyń besinshi balasy Saıbannan Bánıel bahadýr týady, odan Iis-Buǵy, Iis-Buǵy urpaǵy Abdol oǵlan, odan Móńke Temir han, odan Fýlat oǵlan, Fýlat oǵlannan Ibragım oǵlan, odan Dáýlet-SHaıhy oǵlan, Dáýlet-SHaıhy oǵlanynan óziń — Ábilqaıyr han týdyń... Seniń on atańdaı meniń de on atam bolǵan... Biraq olardyń attaryn eshkim bilmeıdi. Bilýdiń de qajeti joq. Sender hansyńdar da, biz qulmyz. Men ata talastyryp turǵanym joq, aıtarym basqa. Uly Shyńǵys han tuqymymyz deseńder de, senderdiń de ishterinde quldardy da adam sanaǵandary bolǵan. Sonyń biri seniń jetinshi atań Iis-Buǵy sultan. O kisi han taǵyna jetken joq, biraq jaýynger adam eken. Osy Iis-Buǵynyń quly meniń jetinshi atam Qara Nar desedi. Shamasyna qaramaı kójege de qaımaq surady. Qul ekenin mise tutpaı bu kisi de orasan batyr bolypty. Bir qandy aıqasta óziniń tóresin — Iis-Buǵyny jaý qorshaýynan qutqaram dep júrip, kolǵa túsipti. Bul urysta jalǵyz meniń babam Qara Nar ǵana emes, odan násili de ataq-baǵy da joǵary talaı bekzadalar tutqyn bopty. Urys bitip, eki jaq bitimge kelipti. Jeńgen jaý qolǵa túskenderdi bálen qara tóleýin berip, satyp alasyńdar deıdi. Keı sypaıylardyń quny on jylqy bolsa, bir sultannyń baǵasy júz jylqyǵa baǵalanypty. Al sol aıqasta asa erlik kórsetken úsh batyrdyń árqaısysynyń quny úsh sultannyń quny depti. Sonyń biri meniń jetinshi atam Qara Nar eken. Qazaqtyń belgili rýlarynan shyqqan ana eki batyrdy, jaý jaǵynyń suraǵanyn berip elderi tez-aq bosatyp alypty. Al meniń jetinshi atam quldy kim úsh júz jylqy tólep qaıtarsyn? Rýy joq sorly, qatyn-balasyn qıa almaı qan jylaıdy. Biraq shabynshylyqqa ilikken el ortalarynan mal shyǵaryp qunyn tóleı almaıdy. Quldardyń aıaqtaryna kisen salyp, jaýlary Qytaıǵa aparyp satpaq bop yńǵaılanady. Dál osy sátte Iis-Buǵy sultan keledi. Sóz aıtpaı úsh júz maqpal qara asyl jylqysyn aıdap berip, ózim ajaldan alyp qalǵan quldy bosatyp alady. Qatyn-balasyna qosylyp kózaıym boǵan Qara Nar Iis-Buǵynyń aıaǵyna jyǵylady. Jeti atańnyń jeti urpaǵym quly bolyp ótsin deıdi. Jeti atań úrim-butaǵymdy qoıdaı baýyzdap jatsa, qyńq etip ún shyǵarmaýyn, ózimniń urpaǵyma ósıet etip ketem dep ant beredi. Mine, sol Qara Nardyń jetinshi urpaǵy men bolamyn. Menimen seniń atańa bergen Qara Nardyń urpaǵynyń anty bitedi. Quldyń namysy handikinen kem emes. Atamnyń antyna kir keltirmeıin dep, bar qıanatyńa kóne bergem.

Ábilqaıyr myrs-myrs kúldi.

— Seniń úkimińdi Qara Nar babań atam zamanda aıtqan bolsa, meniń úkimim tek sol úkimdi oryndaý bolyp shyǵady eken ǵoı.

— Ol solaı. Meni óz qolyńmen baýyzdasań da, qudaı aldynda suraýym joq. Onyń ústine kúnám bar.

— Qandaı kúnáń bar?

— Batyr Saıandy qashyryp jibergen menmin.

— Sensiń be? — Ábilqaıyr kenet túksıe qaldy. — Onda ómirińdi júz aptaǵa uzarttyram. Óltirtpeımin. Kúnine nár berip, kárilikten ólgenshe zyndanda ustaımyn.

— Qansha kún ómiriń bolsa, sonsha mártebe ól deısiń ǵoı? Meıliń. Eger han ámiri alla-taǵalanyń jazǵanynan kúshti keler bolsa, oǵan da kóndik. Al meniń aıtam degenim bu da emes.

— Endi ne?

— Han, men batyr Saıandy nege qashyryp jiberdim, sony nege suramaısyń?

— Altyn kórse perishte joldan taıady.

— Joq, altyn perishtege de, qulǵa da kerek emes. Altyn handarǵa kerek. Men ony bosatqan sebebim basqa. Batyr Saıan Ulyqbek myrzanyń Arǵyn kúńinen týǵan eń kenje balasy. Rabıý-Sultan-Begim báıbisheńniń bir ákeden týǵan inisi. Buny tek Rabıý-Sultan-Begim men men ǵana biletinmin. Ózine tıgen qyryq quldyń biri etip hanym batyr Saıandy da alyp kelgen. Ulyqbek myrzanyń kúńinen týǵan uly bar ekenin Ábdi Latıf, Ábýseıit, Ábdillah sultandar da, Shaharbek hanym da bilmeıtin... Olar bile qalsa han taǵyna taǵy bir talaskerdiń paıda bolǵanyn unata ma? Árıne unatpaıdy. Kózin jas kúninde-aq qurtqan bolar edi. Ulyqbek myrza óz basyna aýyrtpalyq týa bastaǵanyn sezip, óler jyly, aqyly, oıy erte jetikken Rabıý-Sultan-Begim qyzy men osy jeti jasar ulyn kóziniń qarashyǵyndaı saqtaýymdy tapsyrǵan. Al men uly danyshpan ámirshige óle-ólgenshe jas Saıandy jaýlarynan qorǵap ótýge ant bergenmin. Mine, sol úshin ony qashyrdym. Úsh kúreńdi de Rabıý-Sultan-Begim meniń aqylymmen alyp qaldy. Meniń aqylymmen Jánibek sultan da kúzetshi Arǵyn jigitterine batyr Saıanmen qashýǵa buıyrdy. Endigisin óziń bil, qazir ólip ketsem ókinbeımin, Qara Nar babamnyń ósıetin de, ózimniń Ulyqbek myrzanyń aldyndaǵy antymdy da adal oryndadym.

Ábilqaıyr sońǵy kezde tek Rabıý-Sultan-Begimge ǵana emes, búkil Aqsaq Temir urpaǵyna ashýly edi. Samarqant ámirshisi, óziniń kúıeý balasy Ábýseıit Ábdillahtan maıdanda jeńilip, Ábilqaıyrǵa kep panalap, han kúshimen Ábdillahty óltirip, Samarqantty tartyp alǵannan keıingi qylyǵy keshegi kúndegideı emes, basqasha edi. Ol kezde Ábilqaıyrdy han tutyp, Geratta oǵan arnap saraı saldyrǵan. Halyqtan jınaǵan qarjy-qarajaty men zeketiniń teń jartysyn ýádelesken ýaqytynda Orda-Bazarǵa jiberip, óziniń rýhanı baǵynyshty ekenin árdaıym bildirip turǵan. Sol Ábýseıit sońǵy kezde kilt ózgerdi. Buqar, Samarqant ýálıetterine Qorasan men Irannyń biraz jerin qosyp alyp, óz ámirligin kúsheıtkennen beri Ábilqaıyrǵa qyryn qaraýdy shyǵarǵan. Ábýseıittiń bul qylyǵyn Ábilqaıyrdyń týǵan qyzy Kúnaıjamal da qoldaıdy-mys dep estigen han. Jánibek pen Kereı qaramaǵyndaǵy elin bólip áketip, sál álsirep qalǵan Ábilqaıyr, bir yńǵaısyz kezde Ábýseıittiń ózine judyryǵyn túıe bastaǵanyn kórgen. Han ishteı qatty yzalanǵan. «Eger qaramaǵyndaǵy sultan, ámir, kórehandar búıte berse aıbarly Dáshti Qypshaq handyǵynda ne qalady? Jyǵylǵan Ordanyń bireý shańyraǵyn, bireý ýyq, baqanyn, bireý keregesin bólip-bólip áketetinine sóz bar ma! Joq, óıtkizip qoıýǵa bolmaıdy. Saıypqyran Ábilqaıyr han da soıaýdaı qandy tyrnaqtaryn kórsetýi kerek! Al Ábýseıitpen maıdanda kezdesýge áli mezgil týǵan joq. Qazir Samarqantty shabar ál-qýat jetkiliksiz. Átteń Jánibek, Kereı, Ábýseıit kúnnen kúnge kúsheıip bara jatyr. Amal joq, shydaǵan jón. Jaǵataı urpaqtary, áńgime sendermen sosyn bolsyn!» Osyndaı kúıinip júrgen shaǵynda Rabıý-Sultan-Begim oqıǵasy oǵan dátke qýat bolǵan. Aqsaq Temir urpaqtaryna az da bolsa qara jaǵylyp, óshim qaıta bersin — degen.

Al Ineliktiń myna sózi taǵy buny kenet seskendirip tastady. «Sonda qalaı?.. Saıannyń kishi inisi ekenin maǵan Rabıý-Sultan-Begim nege aıtpaıdy? Munda qandaı gáp bar? Arǵyndar ózine Saıannyń jıen ekenin biledi. Bu da árıne Rabıý-Sultan-Begim arqyly... Men eshteńe de bilmeımin... Árıne báıbishem men Arǵyndar arasynda da bir qupıa syr bar... Kim biledi, olar maǵan qarsy odaq quryp júrgen shyǵar?»

Ábilqaıyrdyń qabaǵy kenet qaıtadan túksıe qaldy. Bul jalǵanda adam balasynyń jan tynyshtyǵyn buzýǵa bostan-bos seziktenýden, ózgeniń bárin ózińe jaý kórýden qaýipti kúsh joq. Ábilqaıyr jas kezinen-aq qaradaı jel sózge maıysqaq, orynsyz saq qulaq jan edi. Jasy ulǵaıǵan saıyn bul aýrýy da kúsheıe túsken. Bul joly da solaı boldy. Kóńilinde kishkentaı ǵana kúdik týyp edi, ol kúdik kenet basyn alǵaly kele jatqan qorqynyshqa aınaldy. «Joq, joq bular bári birigip meni qurtqaly júr. Aldymen Rabıý-Sultan-Begimniń kózin joıý kerek».

Han oıyn boljap bilgendeı Ospan-Qoja:

— Arǵyndar batyr Saıannyń ózderine jıen ekenin men arqyly bildi. Osydan bes jyl buryn olarǵa men aıtqam.

— Nege?

— Jetim bala teńizge shyqqan jalǵyz qaıyq sekildi. Oǵan myqty rýlardyń biri qorǵan bolsyn dedim.

— Arǵynsyz qorǵany osal ma edi. Saıandy Súıinshikke ateke etem dep Rabıý-Sultan-Begim osynda jantalasqan joq pa edi?

— Oǵan óziń kónbeı qoıdyń ǵoı.

«Beker kónbegen ekenmin. Kónsem ǵoı, ósek sózden ózim de, Rabıý-Sultan-Begim de ada bolady eken-aý! Jáne Ulyqbektiń týǵan balasy jıenine ateke bolyp meniń qolymda tursa, qandaı kúsh! Temirlan altyn taǵy Orda-Bazarǵa qaýiptene qaraı júrer edi ǵoı. Ábýseıit tárizdi bura tartarlardy aýyzdyqtaǵanym, tobyr aldynda kinásiz kóriner edi. Qalaı jaýlap alsań da, tobyrdyń kókeıine qonbaǵan ústemdigiń, tysyraıyp turǵan tar kıim tárizdi, bir jerinen bolmasa bir jerinen sógilip ketedi». Ábilqaıyr han bul qaǵıdany uzaq jylǵy el bılegen tájirıbesinen biledi.

Han oıyn Ospan-Qoja taǵy bólip jiberdi.

— Batyr Saıandy óltirseńiz erke-shora Gúlbahram-Patshaıymdy da óltirgen bolar edińiz...

— Nege?

Gúlbahram-Patshaıym qyzyńyz batyr Saıanǵa ǵashyq...

— Ony senen basqa kim biledi?!

Hannyń bul suraqty tekke bermegenin Ospan-Qoja birden uqty. Ol sol oılanyp qaldy da:

Rabıý-Sultan-Begim hanym, — dedi qyryldaı sóılep. — Ol eki jastyń túbi qosylýyna jan-tánimen tilektes...

«Joq, Rabıý-Sultan-Begim batyr Saıannan adal eken, áıtpese jıyrma toǵyzdaǵy jas sulý ony kúndesiniń qyzyna qımas bolar... biraq buny taǵy menen nege jasyrdy? Munda qandaı syr bar? Saıannyń Ulyqbek myrzanyń balasy ekenin bilsem, múmkin men ony Súıinshikke ateke eter edim ǵoı. Mundaı ańyraqaı, soqpaqty, qıyn jaǵdaılarda eń bókter jol sol bolatyn edi-aý!».

— Rabıý-Sultan-Begim aldymen sizden Saıandy Súıinshikke kókiltash32 etýdi ótinbek bolǵan. Biraq jastaıynan birine-biri unaǵan Gúlbahram-Patshaıym men Saıandaı eki jasty aıady. Eger Saıan Súıinshikke kókiltash bolǵanda Gúlbahram-Patshaıymnan máńgi kúder úzer edi. Óz qaryndasyn ózi alýǵa Muhammet paıǵambardyń dini ruqsat etpes edi. Sol sebepten sizden hanym ony ateke etýińizdi ótindi. Sen kónbediń ǵoı. Al batyr Saıannyń kim ekenin sizge aıtýǵa qoryqtyq. Óıtkeni Qypshaq batyry Qobylandy da seniń qyzyńa ǵashyq... Báribir Qobylandy turǵanda qaıdaǵy bir kelimsekke Gúlbahram-Patshaıymdy bermeıtiniń aıdan anyq qoı.

Toǵyz torap jol bir jerge kelip túıisedi. Sondaı-aq san adamnyń taǵdyry keıde osyndaı bir tustan tabysady. Han óz Ordasynda taram-taram qan tamyrlaryndaı túıisip, qaıtadan tarasyp jatqan qupıa syrlarǵa tań qaldy. Qan tamyrynyń bári kelip bir júrekke quıyp, qaıta taraıdy. Ordadaǵy sol júrek Ábilqaıyrdyń ózi ǵoı. Biraq sol Orda tynysyn, qan tamyrlarynyń qalaı soǵyp jatqanyn nege sezbeı kelgen? «Halyqty bılemesten buryn, eń aldymen Ordandy bıleı bil. Ordandy jumǵan judyryqtaı berik ustaı alsań, halyqty da berik ustaı alasyń» dep Álem qudiretshisi uly Shyńǵysqan babamyz beker aıtpaǵan eken, «óz Ordamda ne bolyp jatqanyn sezbegende de Jánibek pen Kereıdiń halqymdy qalaı búldirip júrgenin qaıdan bileıin. Joq, joq, men aldymenen mańymdy berik ustaýym kerek».

Han endi basyn kóterip aldy, qońyraý ornyna alaqanyn shapalaqtady. Úıge Baqty-Qoja ýázir kirdi.

— Qazir meniń qyzym Gúlbahram-Patshaıym men Qobylandy batyrdy alyp kelińder.

«Árıne, Gúlbahram-Patshaıymdy Qobylandyǵa qosamyn. Jazyqty ma, jazyqsyz ba — báribir batyr Saıan kináli. Tynysh jatqan arystan — han ashýyn ózi oıatty... Demek, Rabıý-Sultan-Begim kúnásiz... Onyń kesimin keıinge qaldyrǵanym jón bolǵan...»

— Han ıem, taǵy da aıtatyn bir aqylym bar.

— Ol qandaı aqyl?

— Ýázirine syryn bildirip alǵan han qaqpanǵa túsken ańmen birdeı. Taǵdyryń ýázirińniń qolynda. Dostyq oılasa qaqpanynan qutqaryp jiberedi, qastyq oılasa uryp alady. Áıteýir qaqpanynan ońaı bosatpaıdy.

— Buny sen maǵan nege aıtyp tursyń?

— Baqty-Qoja ýázirden saqtan. Jurt senen emes odan qorqa bastapty. Mundaı aıbar tek handy óz ýysynda ustaǵan ýázirdiń qolynan ǵana keledi.

«Myna sózinde de jan bar sekildi. Iá, Baqty-Qoja bir syrymdy biledi. Jáne syr bolǵanda qandaı syr! Árıne sol syrymdy ózime qarsy paıdalanýǵa tyrysady. Kim biledi paıdalanyp ta júrgen shyǵar?.. Tura tur!» Ábilqaıyr taǵy da óziniń seziktengish qylyǵyna aýdy. Onyń kóz aldynda, kenet, qupıa sybyrlasyp otyrǵan Rabıý-Sultan-Begim men Baqty-Qoja ýázir elestep ketti Odan keıin báıbishesiniń keshegi bir ózine degen jyly shyraıy esine tústi. Ádetinshe tús mezgilinde han Rabıý-Sultan-Begim úıine barǵan. Jas sulý báıbishesi aq totydaı taranyp otyrǵan. Ábilqaıyr úırenshikti ádeti boıynsha shymyldyqtyń qasyna kelip sheshine bastaǵanynda, Rabıý-Sultan-Begim aq mamyqtyń ústinen erkelep túregelip, aıaǵyn yrǵala basyp altyn kesege sherbet quıyp ákelgen.

— Gerattan jiberipti. Buǵy múıiziniń nári qosa qaınatylǵan, aıaǵyna deıin ishińiz, han ıem, — degen.

Han ishken. Jáne denesi appaq qardaı, qaraqat kóz sulý báıbishesiniń janynda ádettegisinen anaǵurlym uzaq jatqan. Sol bir shatty sátte áli de on jeti jasar ýyljyǵan qyzǵa bergisiz osy bir perishtedeı súıkimdi áıelin Baqty-Qoja ýázirge óltir dep tapsyrǵany oıynan shyǵyp ketken. Bar yntasy sol bir tamasha mezettiń qýanyshyn meılinshe soza túsýde bolǵan. Ótkinshek dúnıeniń qyzyǵy da oǵan dál osy sátte maral múıiziniń sóli qosylǵan sherbettiń tátti ýytyndaı kóringen. Tek osy qyzyq tez ótip ketpegeı dep tilegen.

Al sol sýret onyń kóz aldyna basqasha elestep ketti. Sherbet quıylǵan altyn keseni qolyna aldy. Janyndaǵy Rabıý-Sultan-Begim móldir kózine qaraı turyp keseni túbine deıin jutyp saldy. Sóıtti de júregi órtenip domalaı baryp qulady... «Maral múıizi sóliniń ornyna kishkentaı ǵana kúshálanyń ýy qosylsa ne isteımin?! Joq, joq budan bylaı qaraı tym saq bolǵan jón. Iapyrmaı, bir ajaldan aman qalǵan ekem. Ózim de sezimge berilgishpin. Sherbetti aldymenen Rabıý-Sultan-Begimniń ózine nege ishtirip almadym? Ekinshideı bul esten shyqpasyn. Jalǵyz Rabıý-Sultan-Begim ǵana emes, qaı qatynym bolsa da berer asyn, ishkizer sýsynyn eń aldymenen ózderine tattyryp kórýim kerek-aq!»

— Han syryn kóp biletin ýázir tiri qalýǵa tıisti emes...

Oıda turǵan Ábilqaıyrǵa dáıekshi sózi alystan talmaýsyrap jetti. «Iá, han saraılarynda bar ómiri ótken qart dáıekshi durys aıtady. Baqty-Qoja ýázir meniń eń qylmysty syrymdy biledi. Sondyqtan...»

Úıge kirgen shabarman kenet han oıyn bólip jiberdi.

— Taqsyr han, úlken báıbisheńiz sizge aıtýǵa bata almaı otyr eken. Gúlbahram-Patshaıym hansha kesheden joq... Bir jetiden beri tómendegi eldiń báıgesine eki qylańdy minip ketken sekildi.

Mundaı habarǵa eti úırenip ketken han, qabaǵyn da shytqan joq.

— Qobylandy batyr qaıda eken?

— Taqsyr, Qobylandy batyr bar Qypshaǵyn sońynan ertip ata meken eski qonysy Torǵaı ózeniniń boıyna kóship bara jatyr.

— Nege?

Onysyn bilmeımin. Qas-qabaǵy jabyńqy. Jigitteri de qalyń qol bop tastaı. túıinip alǵan. Qaıt deýge bata almadyq. Jánibek pen Kereı aýyldary aýǵan Jaǵataı jurtyna qaraı qashqan Gúlbahram-Patshaıym hanshanyń sońynan qýyp jete almaı qalypty desedi jurt. Uzyn-qulaq. Múmkin bul ósek bolar.

«Árıne bul ósek emes. Qypshaq batyr Qobylandynyń shynymen-aq meniń qyzymda úmiti bolǵan eken. Qyz kónbeı qashyp ketken soń, yzadan kóshken eken. Maǵan qolqa salýǵa qaımyqqan ǵoı. Ajalǵa bermeı, alyp qalǵanymdy taǵlym tutqan da. Shirkin, lázzat, sen kárini de, jasty da otqa salasyń-aý. Ospan durys aıtady. Qobylandynyń Aqjol men Saıanǵa óshigýi de osydan. Biraq bir qatyn qolyma túspedi dep, osynshama búlinetin ne bar edi, aqymaq! Osynyń yzasyna álde sońynan bar áskerimdi jumsap, qan josa eteıin be? Joq, óıtýdiń keregi bolmas. Torǵaı ózeniniń boıy da meniń qaramaǵymda ǵoı. Ketse óz jerine ketti, Jánibek pen Kereı tárizdi jeke handyqty kóksep, jan-jaqqa qasha jónelgen joq qoı. Áli-aq sabasyna túser, qaıta oralar...»

Ábilqaıyr aqyl-sezimin astań-kesteń etken bul oılaryn eshkimge sezdirgen joq. Tek:

— Qyryq kúnshilik jerdi bir kúnde alatyn Kókseńgirmen Gúlbahram-Patshaıymǵa jete almaı qalsa, shyn taýsylǵan eken! — deı saldy teris burylyp ketip.

— Iá, solaı, taqsyr.

Han sol teris burylǵan qalpynda «báriń de ketińder!» degen ısharat bildirip qolyn silteı saldy. Ýázir, shabarman tutqyndy ala jóneldi.

— Qosh bol, han ıem...

Ábilqaıyr keshegi óziniń jaqsy kóretin aqylshysynyń biri Ospan-Qojaǵa burylyp ta qaraǵan joq. Ol dál osy sátte Ospan-Qojany da, onyń taǵdyryn da, baǵanadan beri aıtyp turǵan sý astynda jatqan injý-marjandaı syrlaryn da esinen shyǵarǵan. Iá, ol ózgeniń qastyǵy bolmasa, jaqsylyǵyn tez umytatyn. Búkil Dáshti Qypshaq, Qorasandy bılep turǵan Ábilqaıyrǵa Ospan-Qoja degen qul kim? Jaqyn etse ózi etti. Óltirse ózi óltiredi. Al dáıekshi sorly qaıtadan zyndanynda ajaly jetkenshe, irip-shirip jata bermek bop kete bardy. Handy endi basqa oı mazalaı jóneldi.

«Jánibek pen Kereı Jaǵataı urpaqtarynyń qol astyna aýdy. Qypshaq Qobylandy kóshti óz jaıyna. Samarqanttaǵy Ábýseıittiń teris burylyp bara jatqany anaý... Edil boıyndaǵy ózine tán Qypshaqtaryn ertip qarǵa boıly Qaztýǵan da Jánibek pen Kereıge qosylǵaly qonysynan kóterilipti degen sózdi keshe estidim. Jáne Qaztýǵan jyraý:

Shyrmaýyǵy shókken túıe taptyrmas,

Balyǵy kálge jylqy japtyrmas,

Baqasy men shaıany

Kejidegi adamǵa

Tún uıqysyn taptyrmas,

Sóıtken meniń Edilim,

Sen salmadyń, men saldym.

Qaıyrly bolsyn senderge

Menen qalǵan mynaý Edil jurt, —

dep Edil boıynda qalǵan Alshyn, Noǵaıly rýlaryna batasyn berip kóterilipti deıdi. Ózge rýlar da Jánibek pen Kereıdiń sońynan erdi degen sezderdi jıi estı bastadym. Bunyń bári nelikten? Otyz jyldaı at ústinen túspeı kótergen Kók Ordam qaıtadan qulaǵaly tur ma? Eger meniń kózimniń tirisinde myqtap shetinese, on ulym, on bes qyzym, elýge tarta nemerelerim, árqaısysy ol Ordany ózine qaraı tartyp para-parasyn shyǵarmasyna kim kepil? Iá, sóıtýleri múmkin. Joq, ondaı jaǵdaıǵa jetkizýge bolmaıdy. El tizginin qaıtadan qatty tartýym aqyl. Eń aldymen Maýrennahr men Qorasannyń bılikteri qolyndaǵy ózimmen tilektes hakim, sultandarmen odaqtasyp alyp, Jánibek pen Kereıdiń qoltyǵyna sý búrkip, jeke handyq etemiz dep otyrǵan Moǵolstanǵa oırandy salýym borysh...»

Ábilqaıyr endi Ordasynyń ishindegi jaǵdaıǵa kóz jiberdi. «Alǵashqy kelisimdi Aqsaq Temirdiń urpaqtary meńgerip otyrǵan Samarqant pen Buqardan bastaıtyn bolsam, Ulyqbek myrzanyń qyzy Rabıý-Sultan-Begim jaıyndaǵy oı-pikirimdi tez ózgertýim qajet. Zaty áıel bolǵanmen Rabıý-Sultan-Begim Aqsaq Temir urpaqtary men Maýrennahrdyń bek, ámirleriniń aldynda qadirli. Tartysta bul qasıetin de este tutqan jon. Ásker basqa eldi basyp alýǵa kerek, al jaýyńnyń aqyldy adamdary, bek-sultandary sol eldi bıleýińe qural». Ábilqaıyr ezý tartyp kúldi. Ospan-Qoja: «han syryn biletin ýázir ómir súrýge tıisti emes» deıdi. Durys aıtady. Bul danyshpan aqylyńdy Baqty-Qojany qurtý úshin ǵana emes, ózińniń kózińdi de tezirek qurtý úshin jumsarmyn... Sen jeti qabat jer astyndaǵy zyndanda jatsań da, biletin syryń jer astynda jatpaıdy, báribir syrtqa shyǵady... Mundaıda qara jerge de til bitedi...»

Erteńine Ospan-Qojaǵa as túsirilý toqtatyldy. Al sol kúni tórt nókerimen han Ordasyna kele jatqan Baqty-Qoja ýázir úshti-kúıli joq boldy da ketti... Han shabarmandary izdep jan-jaqqa qansha shapqylasa da ony taba almaı-aq qoıdy, han Ordasynyń mańaıyndaǵy Úısinniń atyshýly batyr, bıleri «búl qalaı?» dep kúńkil shyǵara bastady. Dál osy kezde «Baqty-Qoja nókerlerimen Moǵolstanǵa ótip ketipti» degen laqap dúńk ete qaldy. Ózi shyǵarǵan bul laqapty eń aldymen Ábilqaıyr paıdalandy, «Meni satyp ketken ákesiniń aıyby» dep, han kópten beri kózin tigip júrgen, ernine áli tiri jannyń erni tıip kórmegen, keýdesindegi qos almasy tyǵyrshyqtaı, dala kıigindeı taǵy, qamshynyń taspasyndaı tastaı etip órilgen qolań shashy jerge túsken Baqty-Qojanyń on tórt jasar sulý qyzy — Toqtar-Bıkeni toqaldyqqa aldy. Qandas ýázirdiń kesiri tıe me dep, han qaharynan qorqyp qalǵan Úısin batyrlarynyń sybyrlary sý tepkendeı basyldy.

Ábilqaıyr jas toqal alyp ashýyn basyp, endi joryqqa daıyndalýǵa kiristi.

Demek, Rabıý-Sultan-Begim ataqty Aqsaq Temirdiń danyshpan nemeresi Ulyqbektiń qyzy. Ol óziniń aqyl-parasatymen jurt aldynda erekshe kózge túsken. Súleımen paıǵambardyń kezindegi áıel patsha Balqyz zamandastaryna qandaı qurmetti bolsa, buǵan da óz zamandastary bizdiń ýaqytymyzdyń Balqyzy degen at bergen.

Jas ıis sulý toqaly Toqtar-Bıke Ábilqaıyrǵa tek óziniń sulýlyǵy men jastyǵyn berdi. Ózgesin han Rabıý-Sultan-Begimnen tapty. Rabıý-Sultan-Begim de ózine han yqylasynyń qaıta túskenin kórip, jas ıiske az kún aýǵanyn kek tutpaı, endi burynǵydaı emes, han isterine birtindep aralasa bastady. Osy kezde Orda-Bazarǵa Ábdý-Latıftyń týǵan balasy Muqamet-Jóki kele jatyr degen habar jetti.

Rabıý-Sultan-Begim ony aldynan at shaptyrtyp qarsy aldy. Ústinde kók qurysh shynjyr saýyt, er-toqym, júgen-quıysqandaryn altynmen aptatqan on shaqty jigit Orda tusyna kep túse qaldy. Han Ordasyna qaraı jaıaý júrdi. Qarý-jaraqtaryn syrtqa qaldyryp, bular ıilip sálem berip úıge kirip kelgenderinde, Ábilqaıyr eleń etip shoshyp ketti. Ordada hanmen birge turǵan Rabıý-Sultan-Begim ezý tartyp kúlimsiredi.

— Han ıem, búl kishi baldyzyńyz, Ábdý-Latıf myrzanyń týǵan balasy Muqamet-Jóki, — dep basyn ıdi.

Al Jókige:

— Jalǵyz baýyrym Muqamet-Jóki, saý-salamat keldiń be? Myna kisi uly mártebeli Súleımen paıǵambardaı aqyldy, Eskendir Zulharnaıyn patshadaı aıbarly, búkil Dáshti Qypshaq hany Maýrennahr men Qorasannyń syrttaı ámirshisi Ábilqaıyr jezdeń, — dedi. Ózi baryp, birinshi bop qushaqqa qushaq tıgizip amandasyp, baýyryn qoltyqtap hanǵa taıady.

Han sozylǵan qoldy alarda taǵy dir ete qaldy. Sál keıin sheginip te ketti. Biraq qushaqqa qushaq, keýdege keýde tıgizip amandasýǵa batyly barmady, tek qol alysyp amandasty da qoıdy.

Ábilqaıyrdyń rasynda seskenetin de reti bar edi. Muqamet-Jóki alǵashqy úıge kirip kelgende, ony batyr Saıan eken dep qalǵan edi han. Birinen biri aýsaıshy! Bir shyny aıaqtaǵy eki tamshy sýdaı uqsas. Sol qalyń qabaq, ótkir kóz, sopaqtaý kelgen sursha bet. Boılary da, dene qurylystary da dálme-dál. Suńǵaq boı, arys keýde, jińishke bel. Jas jolbarystyń aıaqtaryndaı, aıaq-qoldary somdala bitken. Jalpy qımylynda, dene bitiminde sekirýge daıyndalǵan jolbarys tárizdi bir qaýipti sus bar...

Ábilqaıyr qol alysyp amandasyp, Muqamet-Jókiden el jaıyn, Maýrennahrdyń kúıin surap otyrǵanynda da ishteı seziktenýmen boldy. Hannyń mundaı jaǵdaıyn baıqaǵan Rabıý-Sultan-Begim endi Ábilqaıyrdan qonaǵyn óz Ordasyna alyp barýǵa ruqsat surady. Boıyn bılep alǵan ábigerden aıyryla almaı otyrǵan Ábilqaıyr birden kóndi.

Rabıý-Sultan-Begim seskenýden de, «ákeń ákemdi óltirgen» dep Muqamet-Jókige kek tutýdan da aýlaq edi. Ábdý-Latıf Ulyqbek myrzany, meniń jáne óziniń ákesin óltirdi, al ózi basqalardan ajal tapty. Aqyrynda ekeýiniń qastary ákesi men balasynan birdeı qutyldy. Buǵan qarap Ulyqbektiń qyzy men Ábdý-Latıftyń uly qyryq pyshaq bolýǵa tıistimiz be? Joq, tıisti emespiz. Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi. Ulyqbek tuqymynan tiri qalǵandardyń ishindegi eń jaqyny biz ekeýmiz. Eger biz ekeýmiz jaý bolsaq, budan tek qastarymyzdyń baǵy janady.

Rabıý-Sultan-Begimniń Muqamet-Jókini ózine jaqyn tartýynyń taǵy da bir sebebi ekeýiniń Ulyqbek saraıynda teteles ósýi edi. Muqamet-Jóki Rabıý-Sultan-Begimnen úsh jas kishi. Sondyqtan Rabıý-Sultan-Begim odan ózin úlken sanap, kishkentaıynan oǵan apalyq qamqorlyq kórsetip kelgen.

Sultan tuqymdaryna tán aıaýsyz qatty minezderine qaramaı, ekeýine de jastaıynan jat emes, osy baýyrmaldyq sezim, qazirgi tilekteriniń jaqyndaı túsýine jol ashty.

Rabıý-Sultan-Begim Muqamet-Jókiniń kelýine arnaı qyz-kelinshek, bozbalalar jınap, ulan-asyr toı istedi. At shaptyryldy, balýan kúrestirildi. Jigitter jamby atyp, saıysqa tústi. Shyrqalǵan ón, terbelgen altybaqan... Aıly túnderde, betegeli quraqty saı ishinde han qonaǵy talaı sulýdy qushyp, kúndiz suńqar, qarshyǵa salyp, Arqanyń qyzyl túlkisi men kishi-girim laqtaı qyr qoıanyn aldyrdy.

Osylaı bir apta oıyn-saýyq qurǵannan keıin, Muqamet-Jóki han aldyna keldi. Alys jerden sapar shekken muń-muqtajyn aıtty. Jigittiń saýytsyz, qarý-jaraqsyz ekenin kórip, han kóńili kúptenbedi. Ol endi Muqamet-Jókimen aqjarqyn, shyn kóńilmen uzaq áńgimelesti. Bul áńgimege tek Rabıý-Sultan-Begim ǵana qatynasty.

Samarqant, Buqar, Gerat, Mervte qazir qansha ásker baryn, halyqtyń Ábýseıitpen ósh ekenin baıandaı kelip, Muqamet-Jóki sóziniń aıaǵynda:

— Ábilqaıyr han, Aqsaq Temir taǵyna meniń atam Ulyqbek, odan keıin onyń balasy, meniń ákem Ábdý-Latıf otyrǵan, endigi kezek meniki, — dedi, — Ábýseıit qazir Qorasan men Irakty tegis jaýlap alam dep joryqta júrgeninde, Samarqant bıligin qolyma túsirýge járdem berińiz. Mundaı yńǵaıly sot ekinshi mártebe kezdese me, onysyn bilmeımin. Al qazir eń qolaıly shaq...

Ábilqaıyr baıaý ezý tartty.

— Ábýseıit te Ábdillahtan ámirlikti alar joly, dál sen tárizdi ishke kire kelgen...

— Aqsaq Temir urpaǵynyń bári Ábýseıitteı opasyz bola bermes. Eger Samarqant ómiriniń taǵyna otyrǵyzsańyz, ómir-baqı sizdi áke etip, aıtqanyńyzdy eki etpeı ótýge qolyma quran alyp ant etýge barmyn.

— Áke etkenińniń maǵan keregi joq. Ákesi bolar balalarym jetedi. Alda-jalda Samarqant taǵyna otyra qalsań ómirimdi eki etpeımin dep sert berseń quba-qup.

— Ámirińizdi eki etpeske mine quran, mine nan.

Ábilqaıyr úndemeı qaldy. Ol uzaq ýaqyt tilsiz otyrdy da, bir mezette:

— Samarqant ýálıetiniń jerinde urysqa jaraıtyn qansha jaýynger pilder qaldy? — dep qarsy otyrǵan jigitke tesile qarady.

Buryn Dáshti Qypshaq, Maýrennahr jerlerinde soǵysta pil qoldanylmaıtyn. Aqsaq Temir Iran men Úndistannyń shetin alǵannan keıin baryp, pildi keı jaǵdaılarda Orta Azıa handary jaýyn qorqytýǵa azdap paıdalana bastaǵan. Bir kezde Samarqant, Buqar ýálıetterinde pil ájeptáýir qoqan-loqqy kúshke aınalǵan. Al Ábilqaıyr únemi Maýrennahr jerine shabýylǵa shyqqanda, qoıǵa shapqan qasqyrdaı, ol ádette handarynyń bóten elge joryqqa ketken kezin ańdyp turatyn. Qalalaryn jaý alǵan soń, pilder de eshteńe isteı almaıtyn. Demek, Samarqant, Buqarda dál biz aıtyp turǵan shaqta jaýynger pilder bitýge aınalǵan-dy. Biraq ázirge ólmegen azǵantaı pilderdiń ózinen de, buryn mundaı ashýly alyp haıýandarmen aıqasyp kórmegen kóshpeli el sypaılarynyń záre-quty qalmaıtyn. Samarqantty baǵyndyram dep attanǵan baıaǵy alǵashqy urysynda ózderine qaraı dúrse qoıa bergen úsh pilden búkil Qypshaq jigitteri jóńkı qashqan. Áskerdiń art jaǵynda kele jatqan Ábilqaıyr, uzyn tumsyǵyn ońdy-soldy siltep, kishi-girim úıdeı bop ózine qaraı tap bergen alyp pildi kórgende, ne isterin bilmeı, qolyndaǵy naızasyn jerge túsirip alǵan. Tek ajaldan astyndaǵy júırik aq boz aty qutqarǵan. Sodan beri Aqsaq Temir ámiratyna jatatyn qalany shappaq bolsa, eń aldymen «jaýynger pilderi joq pa eken?» dep suraıtyn. Jylan shaqqan adam ala jipti attaýǵa qorqady. Bir ret ólerdeı bop shoshyp qalǵan Ábilqaıyr bu joly da sol daǵdysyna salyp, pil jaıyn táptishtep surap otyrǵan-dy.

— Búkil Samarqant, Buqar, Geratta úsh-aq pil bar, — dedi Muqamet-Jóki, — o da joryqqa shyqqanda Kórehannyń shatyry men garemin alyp júredi.

— Ózge pilderi qaıda?

Pildi soǵysqa paıdalaný úshin olardy jumsaı alatyn adamdar kerek... Buryn bul qyzmetti Iran men Úndistannan alyp kelgen esireıler atqaratyn. Olardyń ólgeni óldi, ólmegeni ebin taýyp óz jerine qashyp ketti. Iesiz qalǵan pilderdi Ábdillah qastary ý berip óltirdi.

Bulary durys bolǵan eken! — Ábilqaıyr Ordasynyń áshekeılep syrlanǵan qabyrǵasyna qarady. «Qan tókpeı isteıtin isińdi qan tókpeı iste. Qan tógip ister isiń bolsa alla-taǵala ózi járdem bersin» degen qabyrǵanyń joǵarǵy erneýine oıýlap jazylǵan hadıstiń tómengi jaǵyna kóz jiberdi. Qabyrǵada samsaǵan qarý-jaraq ilýli tur. Bolat narkesken, qısyq aldaspan, kók qurysh súıir ushty naıza, shoıyn basty shoqpar, jaqtyń birneshe túri... Áne, anaý Isfaǵan qylyshymen Jumadyq hannyń basyn alǵan. Áne, anaý bolat súıir naızany Ábilqaıyr óz qolymen Mustafa hannyń júregine qadaǵan... Han ezý tartyp kúldi. Hadıs «ádilettik úshin qan tógip ister isiń bolsa, alla-taǵala ózi járdem bersin» deıdi. Qandaı járdem? Qan tógýge jaralǵan osy qarýlardy qolyma ustatqanynyń ózi alla-taǵalanyń bergen járdemi emes pe? Iá, solaı, járdemi. Samarqant ámiriniń bar pilin ýlatyp óltirtkeni — o da járdem! Alla-taǵala menen járdemin aıap kórgen be, tek sol járdemderdi durys paıdalana bilsem bolǵany ǵoı. Paıǵambar aýzynan shyqqan myna hadıs ta sony aıtyp turǵan joq pa? Dál solaı. Bergen sertin buzǵan Ábýseıittiń óz obaly ózine. «Qan tókpeı isteıtin isińdi qan tókpeı iste» deıdi. Muhammed paıǵambarym. Men qan tógeıin degen joq edim, Ábýseıittiń ózi qanymdy tók dep tilep tur ǵoı. Suraǵany bolsyn!»

Ábilqaıyr Muqamet-Jókige tesile qarady.

— Jaqynyńa járdem et deıdi quran, men saǵan járdem berýge daıynmyn. Biraq, qoıar eki shartym bar.

Muqamet-Jóki basyn ıdi.

— Birinshi shartym — Ábilqaıyr búl sharttyń Muqamet-Jókiden góri Rabıý-Sultan-Begimge qatynasy bar ekenin ádeıi bildirgisi kelgendeı, kishi báıbishesine qarady, — Ábýseıit meniń qyzymdy alǵan, biraq antynda turmady. Antyn buzǵany úshin men odan kegimdi qalaı qaıtarýym kerek?

Rabıý-Sultan-Begim jymıa kúldi.

— Árıne, kegiń qyzyńdy qaıtaryp alýmen bitpeıdi.

Qyzyń ornyna Ábýseıittiń birinshi áıelinen týǵan, on úsh jasar sulý Ǵıbadat-Sultan-Begimin toqaldyqqa alýyń kerek.

Ábilqaıyr qaıtadan Muqamet-Jókige buryldy.

— Birinshi shartym — Ǵıbadat-Sultan-Begim sulýdy sol qaýyzdaı jarylmaǵan, shynydaı synbaǵan kúıinde meniń qoınyma salasyń.

- Ýáde, taqsyr jezde.

Ekinshi shartym — Ábýseıit buzǵan antty sen oryndaıtyn bolasyń.

Bunysy Ábýseıitteı emes, sen meni aldamaısyń, óle-ólgenshe baǵynyshty bop ótesiń degeni edi.

Qup, taqsyr.

Sol kúni Ábilqaıyr Muqamet-Jókige ertip, Samarqantqa Búreke-Sultan men Bishkendi oǵlannyń basqarýymen on myń sandy qol attandyrdy. Atyshýly batyrlarynyń da birazyn jiberdi.

Han Ábýseıittiń Qorasanda júrgende Samarqantty basyp qalýdyń bálendeı qıyndyqqa túspeıtinin joramaldady.

Eki apta ótkennen keıin jıyrma myń qolymen Ábilqaıyr ózi Maýrennahr jerime qaraı bettedi.

Kók Orda hany otyz jyldan astam handyq ómirinde astanasyn birneshe jerge kóshirgen... Syǵanaqqa da tý baılaǵan. Qaı ólkeni baǵyndyrsa, sol ólkege Ordasyn alyp barǵan. Asan Qaıǵynyń Dáshti Qypshaqtyń jerine, ne Ulytaýda, ne Edil, Jaıyq jaǵasynyń birinde han Ordasyn tikpediń dep renjýi de osydan edi. Demek, ol qaı jerge han Ordasyn kóshirse de, óziniń alǵashqy týyn tikken Orda-Bazarǵa qaıtyp orala beretin. Orda-Bazar onyń túpkilikti astanasyna aınalǵan. Áıtse de kópten beri osy astanasyn múldem tastamaq oıǵa bekigen.

Orda-Bazar, esh teńizge quımaıtyn, sýy mol bolǵanymen órisi tar Qarakeńgir ózeniniń boıynda tur. Batysyndaǵy keme júretin Edil ózeni eki myń shaqyrymnan astam jerde. Soltústigindegi uly ózen Ertis pen Esil olar da sondaı jyraqta... Ońtústigindegi qos alyp Jeıhýn men Seıhýn da tym qashyqta jatyr... Shyǵysyndaǵy Kókshe teńiz sál taıaýyraq, biraq jol ortasy ańyraqaı, shóleıt... Ábilqaıyr astanasyn kóp ýaqyt Syǵanaqta ustaǵan. Keıin Qyrymdaǵy Ózbekhan meshiti men garemi turǵan Qara teńiz jaǵasyndaǵy Qara-Dag taýynan otyz shaqyrymdaı jerdegi Eski Qyrymǵa da kóshirmek bolǵan. Bertin kele Edil jaǵasyndaǵy Aqsaq Temir buzǵan Altyn Orda astanasy Saraı shaharyna aparýdy da oılaǵan. Soltústik tusyna da, tipti Jem, Oıyl, Aq Jaıyq ózenderiniń boıyna da ornatsam degen. Biraq munyń birine de turaqtaı almaǵan. Óıtkeni neǵurlym Dáshti Qypshaqtyń batys shekarasyna qaraı bettegen saıyn soǵurlym Maýrennahr shaharlarynan alystap ketetin bolǵan. Bulaı isteýdiń jón emes ekenin Ábilqaıyr jaqsy túsinetin. Batys memleketteri bul ýaqytta ájeptáýir kúsheıip alǵan. Olarǵa túbi kúshiniń kelmeıtinine Ábilqaıyrdyń kózi jete bastaǵan. Kók Ordanyń bel alýy endi tek Shyǵys shaharlaryna yqpalyn júrgizýde dep bilgen... Sondyqtan onyń kózi Batysqa emes, Shyǵysqa tigýli bolatyn-dy. Sol sebepten de Shyǵysqa jaqyn Orda-Bazarǵa álsin-álsin qaıta orala beretin. Al sońǵy kezde bul Orda-Bazardyń ózi de Ábilqaıyrǵa qýat bola almaıtyndaı kúıge jetken. Ol zamanda kómir, munaı, qurysh, temir ónerkásipteri tipti órkendegen kezi, al qalalardyń úlkeıip, gúldenip ketýine eki túrli jaǵdaı kerek-ti. Biri — qala degeniń úlken saýda jolynyń ústinde turýy qajetti. Áıtpese keme júretin, bir el men bir el qatynasatyn, sýy mol ózen, ne teńiz jaǵasyna salynýy kerek. Al Orda-Bazarda búl qasıettiń biri de joq. Mine, osy jaǵdaı Ábilqaıyrdy bóten astana izdeýge májbúr etti. Jańa astana izdemeske bolmaıtyn taǵy bir sebebi bar. Qazaq rýlarynyń birazy Moǵolstanǵa kóship ketkennen beri Ulytaý mańy han Ordasyna jaısyz tıe bastady. Qoıǵa shabatyn bári de, malyn aıdaı qashatyn ury da kóbeıdi. Ásirese «Jalǵyz kóz» degen batyr paıda bolyp, han qostaryna maza bermeıtin bir qyrsyqqa aınaldy. Astynda jeldeı júırik at, janynda ózindeı kileń batyr jigit. Han áskeri birneshe ret sońdarynan tússe de, Qaraqumǵa sińip ketip ustatpaı qoıdy.

Al bul «Jalǵyz kóz» batyr — baıaǵy jylqyshy Oraq edi. Úńgirde bir jyl jatyp, balgerdiń emdeýimen tósekten turǵan. Bir kózden aıyrylyp, beti adam kórgisiz tyrtyq bop bitken. Aqqozyǵa qaıta jolyǵýǵa óziniń myna músápir túrinen qorlanyp, odan birjolata kúder úzgen. Ózi tárizdi kedeılerdiń óshin Ábilqaıyrdan almaq bop atqa mingen. Biraq ázirge sońynan ergen halqy az bolǵandyqtan, bar qolynan keleri ash qasqyrdaı han malyna tıý bolǵan. Árıne, han bunyń Oraq ekenin bilgen joq. Demek, bul aradan kóship, kóbeıip ketken ózine qas adamdardan da qutylýdy jón tapqan. Oılap-oılap aqyrynda astanasyn Úrgenish shaharyna kóshirýdi uıǵardy. «Jeıhýn darıasynyń jaǵasynda, Sultan-Ýaız-Dag qamalynan jetpis shaqyrymdaı tómen turatyn Úzboı arnasy arqyly júzip otyryp Hıvas33 teńizine jetýge bolady. Bul teńizge shyǵýymyz — Túrkimen, Dáshti Qypshaq, Hıva ólkelerin ýysymyzǵa qysyp ustaýymyz ǵoı. Ortada bir kezde Edil, Don, Dnepr boıynan kóship kelgen qaraqalpaqtar bar. Qaı jaǵyma qarasam da kóz aldymda ózime baǵynyshty elder turady.

Al tili de, dini de bir qaraqalpaqtardy óz Ordama qosa salý qıynǵa túspeıdi.

Kúnshyǵys pen ońdy-soldy jaǵyń — Maýrennahr jeri, soltústik batysyń — Moǵolstan, onymen shektesip jatqan taǵy Dáshti Qypshaq... Tek Moǵolstan ólkesin ózińe baǵyndyrsań, bolǵany. Kók Orda handyǵy baǵysy — Edil, Qara teńiz, ońtústigi — Hıvas, Iran, Aýǵan, soltústigi — Tara, Oral oıpaty, shyǵysy Úndistan, Qytaı memleketine deıin sozylǵan uly handyqqa aınalady. Mundaı jerdi Eskendir Zulharnaıyn Átıl, Shyńǵysqan, Aqsaq Temirden bóten eshkim bılep kórgen joq. Besinshi uly han bop men bıleımin, jalǵanda budan artyq jeter arman bar ma? Bul opasyz dúnıede bári de bir kúngideı bolmaıdy, baılyǵyń da, baqytyń da ótedi de ketedi... Tek ataǵyń ǵana óshpeıdi. Al osynshama jerdi, eldi bıleseń seniń ataǵyń urpaqtan urpaqqa ketedi. Búkil álemdi topan sý qaptar kún týsa, Nuq paıǵambardaı adamzatqa ólmes atyń qalady. Óziń ólseń de, tarıhta esimiń ólmese, odan artyq qandaı máńgi tirshilik bar? Budan asyp tiri pende ne isteı alady?»

Bul hannyń oryndalmas qıaly. Demek, Úrgenishti alýdy arman etken Ábilqaıyr Dáshti Qypshaqtyń ońtústik qumaıtty jaǵyn qıǵashtaı júrip, bir aptadan keıin Otyrardyń soltústik tusynan ótetin Seıhýn darıanyń qamys, jıde, qaraǵashty jaǵasyna kelip jetti. Qumyrsqadaı byjynaǵan qalyń qol, belderi bosańsyǵan attaryn tynyqtyrmaq bop, bir jetige qostaryn tikti. Han oıynsha bular tynyǵyp bolǵansha áskerge azyq-túlikke on myńdaǵan qoıdy aıdap, sońdarynan kóshe qonyp kele jatqan kóp qarasha aýyldary da jetpek-ti. Al qosyn kelip qostaryn tikken Seıhýn darıanyń tusy órkesh-órkesh asaý surǵylt tolqyndary judyryqtaı tastardy jańqa qurly kórmeı julyp ala jóneletin doly edi. Eki jaǵy birdeı túıeli adam kórinbeıtin qalyń qamys, anaqýraı. Bulardan ári kıgizdeı bop tutasyp ketken tapal boıly torańǵyl men jıde aǵashy. İshi tolǵan san túrli ań, qus. Anda-sanda búkil Darıa boıyn titiretken jolbarystyń aqyrǵan ashýly úni estiledi. Sóıtkenshe «baq» ete qalǵan aqbókenniń daýsy shyǵady.

Ábilqaıyr áskeri osy arada bir jeti bolmaq. Attyń belin kótergennen keıin arǵy betke ótpek. Seıhýn sekildi doly tasqynnan ótý ońaı sharýa emes.

Shyńǵysqan zamanynda mundaı ózennen ótýdiń basqa joly bolǵan. Árbir monǵol jaýyngeri eriniń basyna baılap alǵan ógiz terisin dastarqan sekildi dóńgeletip oıyp, shetinen qyl shylbyr ótkizetin tesik isteıtin. Bar kıim-keshegin, keıde tipti qarý-jaraǵyn da, osy teriniń ortasyna salyp, shetindegi tesikterden ótkizilgen shylbyrmen aýzyn búrip baılaıtyn. Osylaı qoldan jasalǵan, sýda batpaıtyn teri qapshyqty at quıryǵyna baılaıtyn. Ózi atynyń jalynan ustap qatarlasa júzedi. Ne atty bos qoıa berip álgi qapshyqtyń ústine otyrady. Orhon, Onon, Kerýlen, Enıseı, Ertis sekildi aǵysy qatty mol sýdyń jaǵasynda ósken monǵol jylqylary, tolqyny ekpindi qandaı ózender bolsa da arǵy betke alyp shyǵady. Dál osylaı olar bir kezde Jeıhýn, Seıhýn, Jaıyq, Edilderden de ótken. Al Qypshaqtardyń tásili bóten-di. Olar jylqylaryn ózennen bos júzgizetin. Aǵys jaǵyna kúshtilerin salatyn da, olardyń yq jaǵymen taı-qulyndaryn toǵytatyn. Ózderi qamystan, ne taldan sal toqyp, sonymen ótetin. Tek keıbir ójet jigitteri ǵana úrgen qos qaryndy baılaǵan jipterdi qoltyqtarynyń astynan ótkizip, arqasyna kıimi men qarý-jaraǵyn tańyp, júzip arǵy betke shyǵady. Al, Seıhýn, Jeıhýn jaǵasynyń jaýyngerleri kóbine kepken asqabaqtardy baılap júzip ótedi.

Jigitteri bir kún dem alǵannan keıin, Ábilqaıyr qamys shaýyp sal daıyndaýǵa buıyrdy. Ózi nókerlerimen áskeri qos tikken jerden árirek baryp ań aýlamaq boldy. Han ańǵa shyqqan jer Seıhýnnyń oıpattaý saǵasy bolatyn. Darıa jazǵyturymǵy tasyǵan kezde osy aradaǵy keń alqapty alyp, qaıtadan esesine túsken shaǵynda oıdym-oıdym qarasýlar qaldyratyn. Tym qýańshylyq jyldary bul araǵa sonaý Qazyqurt taýynan jaılaýǵa kóship kelgen aýyldar, tartylyp qalǵan qarasýlardyń balshyqtarynan qulash-qulash mekre, laqa balyqtardy qazyp alatyn.

Aýyldar jaılaýǵa kelmegen jyldary bul arany buǵy men maral jaılaıdy. Kól aralary jazyq dala, kók shalǵyn. Seıhýn jaǵasy qalyń qamys, tutasqan jıde aǵashy. Buǵy men maralǵa budan artyq qandaı qonys kerek?

Ábilqaıyr osy araǵa shatyrlaryn tikti de, qasyna kerneıshi-dabylshy eki-úsh jigiti men ejelgi serigi Bahtıar-bahadýrdy ertip jan-jaqtaryn sholyp kelýge shyqty. Astynda jol-jónekeı er salynbaı, tyń, jetekte kelgen Tarlankók. Aýyzdyǵymen alysady. Ózgelerdiń de mingenderi qosaıaqtaı júırikter. Áıtse de olardyń attary qamys qulaqtaryn qıǵashtap, jiti basqanmen de, Tarlankókteı emes, aýyzdyǵymen alysyp kele jatqan joq. Sirá, Seıhýnnyń laıly sýy men shigir aralasqan surǵylt betegeleri jer-sý talǵaıtyn sáıgúlikterge taqa jáıli tımegen tárizdi.

Han toby áńgimelese júrip, bir jazyq dalaǵa shyqty. Kenet Tarlankók osqyryna, tanaýy deldıip, qulaǵyn tige qaldy. Bular «ne boldy» dep jan-jaqtaryna qarap ta úlgergen joq, dál aldarynan shańyraq múıizderin arqalaryna sulata jatqyzyp, kógal shóptiń ústimen baýyrlaı ushqan qustar tárizdi, uzyn aıaqtaryn kósilte jazyp, teńbil júndi bir top arqar zýyldaı óte berdi... Úlken-kishisi aralas. Shabystaryna kóz ilespeıdi, naǵyz bir seldirleı aqqan saǵym-syndy, «Bular bizden úrikti me?» dep han oılanyp ta úlgermedi, kenet arqardyń sońynan shúbalana qýǵan bir uıa qasqyrdy kórdi. Qamysty jerdiń naǵyz qara qylshyqtary, qulynjal arlandary. Toptanbaı sozyla shapqanmen aralary jıi ketip barady. Han toby bulardy shóptiń qalyńdyǵynan birden kóre almaǵan eken, arqarlardy ókshelep jetýge jaqyn. Sirá, qasqyrlar ózderiniń ejelgi ádetterine salyp, kezektesip qýǵan bolýy kerek, qarqyndaryna qaraǵanda myna kókjaldar tóteden qosylǵan tárizdi, áıtpese jazyq jerdiń jel ere almas qudiretti júırikteri — arqarlary bularǵa shańdaryn da kórsetpese kerek-ti.

Han toby shydap tura almady, elegizgen júırikteriniń tizginin bosatyp jiberip, soıyldaryn yńǵaılap, aıqaı sap qasqyrlardyń sońynan tura shapty. Tarlankók ózge attardan birden sýyrylyp sala berdi. Kóp keshikpeı han serikterinen ozǵyndaı shyǵyp qarasyn úzdi. Ábilqaıyr jas kezinde urystarǵa tikeleı qatysyp kelse de, altyn taqtyń qyzyǵyn kórgen saıyn ajaldan qorqa túsken. Jıyrma besten asysymen-aq han urysqa qatysýdy qoıǵan. Talastyń taǵdyry sheshiletin qan maıdanǵa ol óziniń batyrlary men áskerin aıdap salatyn. Tek jaý jeńilgen kezde ǵana jeńis qýanyshyn qarsy alýǵa jurt aldyna shyǵatyn. Ózi tikeleı urysqa qatyspaıtyndyǵynan han kópten beri soıyl, naızany jumsaýdy umytqan. Biraq ózin ańdyǵan jaýdyń kóptiginen seskenip, Ordada júrgeninde narkeskeniń atqa qonǵanda sadaǵyn tastamaıtyn. Bul eki qarýdy jumsaýda asa sheberlenip alǵan. Ásirese jaq tartýǵa kelgende, jebesin quralaıdyń kózine dál qadaıtyn mergen. Mine, osy qasıeti qazir de ózine úlken járdem berdi.

Tobylǵyly, qýraıly, bozańy belden keletin jazyq dala... Aldarynda kógildir toǵaıly Seıhýn darıa... Ońdy-soldy qamysty shalshyq kólder... Aspan aınadaı ashyq, shańqaı tús. Alysta, kógildir belesterdiń ústinde tek býaldyr saǵym oınaıdy. Saǵym-syndy aǵyp kele jatqan arqarlar. Olarǵa endi-endi jetemiz dep aýyzdaryn yrsıta ashyp, sekire samǵaǵan kileń qara qylshyq arlan qasqyrlar.

Tarlankók áne-mine degenshe qasqyrlar tobyna jetip qaldy. Ábilqaıyr endi olarmen janasa shaýyp keledi. Esil-dertteri aldaryndaǵy arqarlar bop, ábden kózderi qantalap qyzyp alǵan qasqyrlar, yq jaqtarymen janasa júz qadamdaı jerde shaýyp kele jatqan salt attyny ańǵarar emes. Tek at dúbiri qulaǵyna anyq jetkende ǵana sońǵy kókjal Ábilqaıyr jaqqa jalt buryldy. Biraq dál osy sátte at ústinen tartyp qalǵan han jebesiniń bolat ushy dál júrek tusynan kep qadaldy. Qasqyr qyńsylaı baryp, sylq etip bir búıirine qaraı qulaı ketti. Ábilqaıyr oǵan burylyp ta qaraǵan joq, endi ekinshi qasqyrdyń tusyna jete berip, ony da omaqata qulatty. Osylaı zamatta úsh qasqyrdy sulatty. Aldynda áli de eki-úsh kókjal bar. Biraq hannyń qoramsaǵynda jalǵyz jebe qaldy. Ol endi sońǵy arqarǵa taıaý kele jatqan, bıiktigi taıynshadaı, kókjal arlandy túsirmek boldy. Boıy býsanyp, qyzyp alǵan Tarlankók oıqastaı taıaı bergende, úzeńgisine shirenip, erinen kóterile túsip, keıin qaraı sál qısaıa, «ıá, sát!» dep qaıyń sadaǵyn tartyp qaldy. Ókpe tusynan jarym qarys kirgen jebe óz qaıratyn kórsetti, qasqyr yshqynyp bir sekirdi de, domalap-domalap baryp sulap tústi. Aldyńǵysynyń qalaı qulaǵanyn kórgen sońǵy ekeýi yq jaqtarynda kenet paıda bolǵan qaýipti salt attyny ańǵaryp, jalt burylyp jelge qaraı saldy. Ábilqaıyr olarǵa burylǵan joq, shańyraq múıiz arqarlardyń eń bolmasa bireýin alyp qalaıyn dep,at qarqynyn báseńdetpeı sadaǵyn ıyǵyna ilip jiberip, belindegi jarty qulash kók qurysh aldaspanyn sýyryp aldy. Biraq dál osy kezde janýarlar jubyn jazbaǵan qalpynda jardaı bolyp tutasyp turǵan qamysty japyra qıratyp arasyna kirip joq boldy. Han qamysty janaı shaýyp, Tarlankógin ázer degende baryp toqtatty. Biraq dál osy sátte Tarlankók úreılene shyńǵyryp jiberip, kókke shapshıdy. Atynyń ústinen jerge qulaı jazdap, jalyna jabysa qalǵan Ábilqaıyrdyń kórgeni qarsy aldynda, on bes qadamdaı jerde, qan-josa etip kúl-talqanyn shyǵarǵan buǵynyń etiniń janynda ózine qaraı shóge túsip jatqan esik pen tórdeı tarǵyl júndi jolbarys boldy. Kózi tasyraıyp, murty jybyrlap, shabar aldyndaǵy ádetine salyp, uzyn quıryǵymen jerdi bulańdata urady. Tarlankók aryndap kep, aldyńǵy aıaǵyn jerge tıgize bergende, jolbarys ta atyldy. Ábilqaıyrdyń bar qolynan kelgeni jalańash aldaspanymen basyn qorǵaı berdi. Biraq appaq úlpe baýyryn jaza atylǵan jolbarys Ábilqaıyrǵa qanjar tisterin sala almady, kenet gúrs etip jerge qulady. Kózin ashyp alǵan hannyń kórgeni, baǵanaǵy kókjal qasqyrdyń ókpesine ózi qadaǵan jaq oǵyndaı alyp jolbarystyń dál júrek tusynan kirgen sadaq jebesi boldy. Jolbarystyń qur dir-dir etip qozǵala almaı jatqanyna qaraǵanda jebe ar jaǵynan bir-aq shyqqan tárizdi. Buny sadaq oǵynyń ber jaǵynda shoshaıǵan eki qarystaı saby kórsetip tur. Alyp jolbarysty jalǵyz oqpen jaıratý úshin alyp kúsh kerek. Bul kimniń qolynan keledi?

Ábilqaıyr endi sadaq atylǵan jaqqa qarady. Jaqynda «osy Seıhýn boıynda Saıan batyr bastaǵan bir top alaman jigitter paıda bopty, isteıtinderi bekzadalardyń malyn talaý, ásirese, Kók Ordaǵa óshigýli dep estigen. Ábilqaıyr jıde qoınaýynan shyqqan kók saýytty, muzdaı bop qarý-jaraq asynǵan júzge tarta kileń jas jigitterdi kórdi. Aldarynda úsh kúreńniń bireýine mingen batyr Saıan, janynda ekinshi kúreńge mingen óziniń týǵan qyzy Gúlbahram-Patshaıym... Han jolbarys kórgennen beter, ne isterin bilmeı sasyp qaldy. Saıannyń qolyndaǵy sadaqtyń jebesiz ekenin kórip, ózin qutqarǵan qas batyr osy ekenin bildi. Endi birjolata abyrjydy. «Handy ajaldan alyp qalǵan jas batyrǵa alǵys aıtyp basyn ıý kerek pe, álde ózi ólim jazasyna buıyrǵan, ruqsatsyz qyzyn qatyn qylǵan qas jaýyna jalańash qylyshyn jarqyldata qarsy shabýy kerek pe?»

Han osylaı sheshim taba almaı abyrjyp turǵanynda, qyzy Gúlbahram sadaǵyn alyp, qoramsaqtan qozy jaýryn jebeni ákesine qaraı kezeı bastady. Ábilqaıyrdyń júregi dir ete qaldy. Ózine shapqaly jatqan jolbarysqa eń bolmasa betin qorǵaı jalańash aldaspanyn qarsy kóterýge jarasa, bu joly óıtýge de kúshi jetpedi. Búkil denesine qorǵasyn quıǵandaı qozǵala almady. Janynyń táttiligi de, dúnıeniń qymbattylyǵy da, ańǵa saýyt kıip shyqpaǵany da — bári osy kózdi ashyp-jumǵandaı mezette, júregin ýdaı ashytyp ókindire sanasynda jarq etti de, kenet sóne qaldy. Shyńǵys tuqymynyń meıirimsiz keletini ózine málim, kózin juma berdi. Biraq júregine kók qurysh súıir ushty jebe qadalmady. Azdan keıin janynan ótip bara jatqan at dúbiri men Gúlbahramnyń daýsyn estidi.

— Beker qolymdy ustap qaldyń, — dedi qyzy ákesiniń tusynan ótip bara jatyp. — Eger, biz qolyna tússek, birden basymyzdy alar edi.

Oǵan qońyrqaı daýys jaýap berdi.

— Óz ákesin ózi óltirgen áıelmen, qansha jaqsy kórsem de, bir tósekte jata almas edim.

— Onda óziń óltirýiń kerek edi.

— Ákesin óltirgen adamdy qandaı áıel shyn kóńilimen erim deıdi?

— Árıne ǵoı, — qyzy kúrsindi, — sadaǵymdy tartýǵa meniń de dátim barmas edi... Tek yza... — sózdiń ar jaǵy estilmedi.

Ábilqaıyr azdan keıin kózin ashyp jan-jaǵyna qarady. Biraq eshkimdi kórmedi. Alamandar oń jaqtaǵy qalyń qaraǵash arasyna kirip ketipti. Kenet Ábilqaıyrǵa habar bergen kerneı úni shyqty. Joryq dabylyna úırengen Tarlankók arqyraı kisinep qoıa berdi. Kóp keshikpeı serikteri de jetti. Ólip jatqan jolbarys pen jolaı jaırap qalǵan qasqyrlardy kórgen Bahtıar-bahadýr men nókerleri han erligin madaqtaı jóneldi. Biraq oǵan Ábilqaıyr lám-mım dep til qatpady, qabaǵy túksıip sazardy da qaldy. Ol qazir alaı-túleı ókinishte edi. «Otyz jyl han bolsam da, osy mezgilge deıin ózime kerek adamdy tańdaı bilmeımin. Álgi jigitpen ǵoı til tapsam áskerime qandaı qolbasshy bolar edi. Sondaı adamdarmen ǵana álemdi baǵyndyra alasyń! Qap! Qap!

Han batyrlyǵynyń kýási etip nókerleri jolbarys pen arlan qasqyrlardyń terisin soıyp alyp, aldaryna bókterip, keıin qaıtty. Ábilqaıyrda áli ún joq, sol qabaǵyn qars japqan qalpynda. Tek nókerleri hannyń jeńisti ekenin kúni buryn bar álemge dabyrlata bildirip, syrnaı-kerneılerin baryldata tartyp keledi. Shatyrlaryna taıaǵandarynda ǵana Ábilqaıyr qasyndaǵy Bahtıar-bahadýrǵa:

— Eger men joq jerde batyr Saıan men meniń qyzym Gúlbahram-Patshaıym qoldaryńa túse qalsa, — dedi ózgelerge estirtpeı, — meniń qyzymnyń basyn alyńdar. Al batyr Saıandy syı-qurmet kórsetip bosatyp jiberińder.

— Qup, taqsyr!

Bahtıar, bahadýr osy bir bolmashy sózden hannyń nege úndemeı kele jatqanyn uqty. Jolbarysty batyr Saıan óltirdi-aý dep joramaldady. «Báse, jolbarys júreginen sýyrylǵan jebe han jebesine uqsamaıtyn edi-aý». Batyr jigittiń tek jolbarysty ǵana óltirmeı, handy da ajaldan alyp qalǵanyna shek keltirmedi. «Áıtpese kekshil Ábilqaıyr ony qolǵa tússe bosatyp jiber demese kerek edi». Osynyń bárin sezse de Bahtıar-bahadýr tis jaryp eshteńe demedi. Hannyń kóńilin kótereıin degendeı ol, quıryǵy men bas terisi jerge súıretilip bir nókerdiń eriniń aldyna bókterilip kele jatqan jolbarys terisin kórsetip:

— Qandaı úlken jolbarys, — dedi sol ezý tartyp kúlimsirep, — eger qarsy shapqan kezinde qolyńyz dirildep ketip sadaqty tarta almaı qalsańyz ǵoı, jaryp tastaýy kámil edi. Bir ajaldan batyrlyǵyńyz qutqardy. Bul ajaldan aman qalǵanyńyzǵa zor qýanyshtymyn. Siz kórinbeı ketkennen-aq «Aqsarbas!» sadaqany aıtýmen boldym.

Qarsy shapqan jolbarysqa oq keýdesinen, ne basynan, áıteýir qarsy jaǵynan tıer edi, al ólgen jolbarystyń jebe ókpe tusynan qadalǵan-dy. «Qarsy shapqan jolbarystyń» degen sózinen Bahtıar-bahadýrdyń jolbarysty munyń ózi óltirmegenin sezip qalǵanyn han birden uqty. Biraq myńdaǵan jaýyngerlerdiń jeńisin óz jeńisi sanap ádettengen han, «jolbarysty batyr Saıan óltirdi» deýge aýzy barmady. Áıtse de bahadýrdyń sózin túsingendigin bildire, ol qaıtadan:

— Eger batyr Saıan qolǵa tússe bosatyp jiberińder, — dedi.

— Qup taqsyr. Al ekinshi mártebe qolǵa tússe she?

— Onda basyn alyńdar.

Bahtıar-bahadýr ezý tartty da qoıdy. Batyr Saıannyń handy jolbarystan qutqarǵanyna endi ol tipti kúmándanbady. «Ajaldan aman alyp qalǵany úshin, han da ony bir ret ólimnen qutqarýyn borysh sanaıdy. Al ekinshi ret qolǵa tússe. İstegen jaqsylyǵy úshin qastyq. Jaqsylyq ta, jamandyq ta saýdaǵa túsken, shirkin, qý zaman!» Degenmen, alaman jigitterden seskengen Ábilqaıyr budan bylaı qaraı bul mańǵa ańǵa shyqpady. Bir apta ótkennen keıin, myńdaǵan salmen saý-salamat Seıhýn darıasynyń ońtústik jaǵasyna júzip shyqty. Sý kıimderin keptirip tynyǵyp jatqandarynda, úsh kún buryn osy aradan Jánibek pen Kereıge qosylamyz dep Andıjan mańaıyndaǵy qazaq rýlarynyń ótip ketkenin estidi. Han qashqan eldiń sońynan túre qýyp, qyryp tastaýǵa áskerine atqa qonýǵa buıryq berdi. Áskeri ábigerlenip, daıyndalyp jatqanda Samarqantty alǵan Muqamet-Jókiniń syılyqqa jibergen kóshi jetti. (Átteń ne kerek, Ábýseıit Qorasannan qaıtqan soń, bóten ámirlerdiń kúshimen óz taǵyn qaıtadan Jókiden tartyp aldy). Júz qyzyl narǵa Samarqanttyń bar qazynasyn arttyryp jibergendeı Muqamet-Jóki. Al bul kerýende júz narǵa tıelgen altyn ydys, parsha, manat, shaǵı, dúrıa, qamqa. Samarqant kilemderinen de qymbat Ábilqaıyrǵa arnalǵan erekshe qazyna bar bolyp shyqty. Ol Ábýseıittiń úlken báıbishesinen týǵan Ǵıbadat-Sultan-Begim edi. Qos anary jańa pisip kele jatqan almadaı qap-qatty, úlken qaraqat kózderi qolǵa túsken quralaıdyń kózindeı jaýdyraǵan, jańa qyz bolyp qalyptasyp kele jatqan suńǵaq boıly jas sulýdyń mysy jeńdi. Ábilqaıyr qashqan eldiń kóshin shabýdy erteńge qaldyrdy. Sol kúni túnde kúmis baǵanaly kók jibek shatyrdyń ishinde áli tuǵyrynan taıa qoımaǵan kári kókjal on úsh jasar ýyljyǵan aq totynyń appaq tósinen shóli qana toıattandy. Kesheden beri Ǵıbadat-Sultan-Begimdi kórgennen búkil denesin bılep ketken qyzýyn basa almaǵan Ábilqaıyr, endi kóńili bir saıabyrlap qalyń qolyna kóterilýge buıyrdy. Biraq jiberilgen ertólelerden qashqan kósh túnde Seıhýn darıadan keıin, Qaratalǵa qaraı ótip ketkenin estidi. Keshegi saldardy sýǵa aǵyzyp jibergen han, qaıtadan bir jeti sal toqytyp, keıin shegingenshe qyrýar el mekenderine jetip, bekinip alatynyn túsindi. «Úrgenishke týymdy tigip, ábden kúsheıip alyp Moǵolstandy shapsam, ár jerge bir kóship júrgen qazaqtyń qańǵyǵan rýlary qaıda keter deısiń!» dep oılap Ábilqaıyr betin qaıtadan Jeıhýn darıasynyń jaǵasyna burdy. Bir túnniń qyzyǵyna han Ordasynyń bolashaǵyn aıyrbastaǵan qatesin ol bu joly ańǵarmady. Tek jıyrma jyl ótkennen keıin bul qateniń aýyrtpalyǵyn balalary kóterdi. Óıtkeni osy qalyń kóshti Kókshe teńizge quıatyn Qaratal ózenine bastap bara jatqan — qazaq eliniń bolashaq uly hany, Jánibektiń balasy Qasym sultan edi. Ábilqaıyrǵa bir túnde túsetin jeńis, artynan baryp onyń balalaryna otyz jyldyq kúıreýge aınaldy.

Han qalyń qolymen qumaıtty, sorly surǵylt dalany basyp úsh kúnnen keıin, Jeıhýn darıanyń sol jaq jaǵasyna jetti. Endi osy darıanyń boıymen joǵary qaraı júrip otyryp, Úrgenishtiń tusynan shyqty. Buryn, otyzǵa tolmaı turǵan shaǵynda ol qan-josa qyrǵynnan keıin eki aptanyń ishinde Úrgenishti alǵan-dy. Shaharǵa kók Ordanyń kókshil jibek týyn tikken. Orda-Bazardan han Ordasyn múldem kóshirýdi ol kezde oılaǵan joq edi. Sol kúnnen bastap Ábilqaıyr taǵy shyǵys patshalarynyń eń kúshtileriniń birine aınaldy. Úrgenishtiń jazyq dalasynda altyn aıly, kók kúmbezdi meshit saldyrdy. Stambýl, Pekın, Rým, Máskeýden sheberler aldyryp, aq tastardan, kúıdirgen qyzyl kirpishterden han saraılaryn turǵyzǵan. Áıtse de jat jerdi uzaq qonys ete almaǵan. Al qazir Úrgenishti qapelimde qolǵa túsirip, múldem basyp qalýǵa kúshi jetpedi. Endi, amal joq, atynyń basyn keıin burýǵa týra keldi. Bu joly Ábilqaıyrdyń kózdegen eski qonysy — Syǵanaq boldy...

Ábilqaıyrdyń syrty bútin, ishi tútin edi. Bet kelbeti de qara kúreńdenip ketken. Jánibek pen Kereıdiń jáne olarǵa ergen rýlardyń ishine qan qatqanyna, ashý, arazdyqtyń ońaıshylyqpen tarqaı qoımaıtynyna anyq kózi jetkenimen, olar ózinen búıtip at quıryǵyn kesisip, múlde bólinip keter dep oılamaǵan. Bólingen kúnde de adymy keń bolmas, qaıta oralar degen. Búıtip atadan balaǵa mıras qalar jaýlyqqa shydamas, óıtýge batyldary barmas dep kóńilin jubatqan. Endi mine... Olar birjolata oralmaı kelmeske ketken eken...

Joryq kezinde azdap basylǵan yza, Syǵanaqqa kelgennen keıin qaıta órshidi. Týyn tigisimen Ábilqaıyr shydaı almady.

— Bas áskerbasy qaıda? — dedi Ábilqaıyr úı tola otyrǵan batyr, sultandarǵa súzile qarap.

Qol qýsyryp syrttan kirgen jasaýyl sol eńkeıgen bette sheginshektep shyǵyp ketti. Syrtta bir qultekiniń aýzynan ekinshi qultekiniń aýzyna kóshken «Áskerbasy Bahtıar sultandy aldıar taqsyr shaqyryp jatyr» degen daýys birte-birte álsirep, áldeqaıda kóshe qýalaı uzap baryp múlde óshti.

Kóp uzamaı-aq han saraıyna qyran qabaq, nar deneli, apaı tós, orta jastan asqan bas áskerbasy Bahtıar sultan kelip kirdi. Jaqsylyq habarmen shaqyrylmaǵanyn biligi edi, biraq ámirshisiniń qanyn ishine tarta, surlanyp alǵan túrin kórgende kóp sumdyqty basynan keshken júregi zyrq ete tústi. Degenmen syr bermedi, hannyń oń jaǵynan kep oryn aldy.

— Bahtıar bahadýr! — dedi Ábilqaıyr. — Kún nurynan jaratylǵan qasıetti babam saıypqyran Shyńǵysqandy aýyzǵa almaı-aq qoıaıyn. Búkil Deshti Qypshaqty bılegen Joshynyń tusynda eldiń bir bóligi hannan bezip, túp kóterile kóshý degen bolýshy ma edi.

— Joq, aldıar, — dedi áskerbasy.

— Al, sol Joshynyń atynyń tuıaǵy tıgen jerge men de tegis bılik júrgizdim. Joshy ákesi Shyńǵystyń arqasynda jetip edi ǵoı ol bılikke. Deshti Qypshaqty dúrildetip qaıtadan el qataryna qosqanda men tek kúshime, áz aqylyma ǵana súıengem...

— Iá, aldıar, qıaǵa tek qyran búrkit qana jete alady, — dedi ákki áskerbasy, mundaı sátte han ıesiniń maqtan súıetinin esine alyp.

— Biraq qyranǵa da serik kerek, — dedi Ábilqaıyr.— Joshy babamyz janyna kimdi erterin bilgen... — Sol sebepten de jeńilmeı kelgen... Al men...— han aıtaıyn degen sózin búgip qaldy, — sonyń arqasy bolýy kerek, qaramaǵymdaǵy elimniń teń jartysynan aıryldym...

Ábilqaıyr ashýǵa býlyǵyp, demigip, sóıleı almaı qaldy. Bahtıar sultanda da ún joq, ordanyń ishinde shybynnyń yzyńy estilerdeı aýyr tynyshtyq ornady. Aqyry únsizdikti Ábilqaıyrdyń ózi buzdy.

— Hannyń ámirinen bas tartyp, Moǵolstanǵa qashqan qarashylardyń jazasy qandaı bolmaq?

— Ólim... — dedi Bahtıar daý syn qatty shyǵarýǵa qoryqqandaı kúbir etip.

Sol-aq eken. Ordada turǵan jurt biraýyzdan dý ete tústi.

— Ólim, aldıar.

— Ólimnen basqa kesim bolmaýǵa tıis.

— Ólim.

Aıtaryn aıtyp qalǵanmen, bári de óz sózderinen ózderi qoryqqandaı jamyraı baryp qalt tyndy.

— Úkimderińe razymyn, ıgi jaqsylar — dedi Ábilqaıyr zorlana jymıyp.

— Ony oryndaý ózderińe júkteledi. Qolda bar ásker túgel erteń tańnan qalmaı osy Ordanyń túbinen tabylsyn. Jaýdyń qorǵanyn qyryp, qalǵanyn qulaq kesti qul etip óz deńgeıime bas urǵyzbasam, Ábilqaıyr atym qurysyn!

Qansha ashýlansa da, daýys kótermeıtin Ábilqaıyrdyń munshama eren sóıleýiniń sebebi yzadan ekenin jurt birden uqty. Qarsylasyp eshkim til qatpady.

Buıryqty berý ońaı da, onyń oryndalýy qıyn. Muny Ábilqaıyr jaqsy biletin. Ásirese bu joly. Sóıtse de táýekel dep oılaǵan. Eger qaraýynda qalǵan eldiń bas kóterer, qarý ustar er-azamattary túbimen qoparyla attansa, áli ornalasyp bolmaǵan Kereı men Jánibek kóshin talqan etip shaýyp, el-jurtyn shýlatyp, aldyna sap malsha aıdap qaıtý oǵan múmkin-aq kóringen.

Bekter men batyrlar, «ıgi jaqsylar» Ordadan shyǵysymen-aq árqaısysy oh» qaraýyndaǵy rýlaryna shapqan. Eldiń eleńdep otyrǵan ýaǵy, bir kúnniń ishinde ásker jıyp alý ábden múmkin is edi. Basqany bylaı qoıǵanda, han Ordasynyń tóńireginde otyrǵan, Ábilqaıyrǵa ábden berilgen, senimdi degen sarbazdyń ózi qanshama.

Bas áskerbasy Bahtıar habarshy, shapqynshylardy attandyryp bolysymen, osy óz qaraýyndaǵy sarbazdardy joryqqa qamdaýǵa kirispek boldy.

— Úrgenishten qaıtqaly jambastaryń sarǵaıyp az jatqan joqsyńdar, — dedi ol Ordaǵa óńsheń «jaqsylardyń» teginnen-tegin jınalmaǵanyn ańdap, áldebir sumdyqty kútip top-top bop, údireıisip turǵan sarbazdarǵa kelgen boıda. — Qylyshtaryń da qynabynda jatyp qalyp, tot basýǵa aınalǵan shyǵar. Qudaı tileýlerińdi berdi. Oljaǵa da qaryq bolarsyńdar.

— Ýá, páli! — dedi bir jas sarbaz yrjalaqtap. Qynabynan qylyshyn sýyra túsip, jótkirinip qoıdy. Áıtkenmen, qalǵan jurt bul qusap alaqaılap ketken joq. Sózdiń artyn tosyp tur.

— Bul jolǵy jaý — basy shoqty qalmaq ta, jylmaǵaı júzdi shúrshit te emes. Alynýy ońaı jaý. El bolyp basyn qosa almaı jatqan álgi Kereı men Jánibektiń qashqyndary. Al qashqan jaýǵa qatyn er...

— Oı-doı!

Áskerbasy kóp ishinen kúńk ete túsken daýysty qulaǵy shalyp qalsa da, qur dóńaıbat jasaýmen boldy.

— Qashqan jaýǵa qatyn er, — dedi ol sózin qaıtalap, jan-jaǵyna kóz tastap. Káne, batyr bolsań shyǵyp kórshi degendeı, áskerine túksıe qarap biraz turdy. Biraq bul joly tiri jan qybyr etpegen soń, sózin qaıta jalǵastyrdy. — Al sender saıypqyran erler emessińder me?! Tentek Jánibek pen aqylynan adasa bastaǵan Kereıdi at quıryǵyna baılap, al olarǵa erip, hanymyzdyń qasıetti Ordasynan bezgen jalańaıaqtardy qoıdaı mańyratyp, qozydaı shýlatyp aıdap kelý — sender úshin túk emes.

— Saıypqyrandyq qoldan kelse! — Bul — mana alǵash ún shyǵarǵan kisi edi. Jasy otyz bes-qyryqtardaǵy kók kóz sary jigit Orysbaı bolatyn. — Sharýadan bosaı alsam jaqsy ǵoı...

— Mende syltaýratar eshqandaı sharýa joq, biraq... bul saparǵa qınamasańyz... — Bul sózdi aıtqan betinde qylysh tańbasy bar, elýler shamasyndaǵy kári jaýynger Qoqysh degen edi. Bar ómirin Ábilqaıyr esiginde ótkizgen kedeı tóleńgit...

Sol-aq eken, kúńkil-súńkil kóbeıip ketti.

Sharýa jaıy qıyn ǵoı, joryqtan qajyp qaıttyq...

— Mal bar, bala-shaǵa bar...

— Ýaqyttyń óziniń tar bop turǵanyn kórmeımisiz...

— Toqtat, óńsheń shýyldaq! Áskerbasy aqyryp jiberdi. — Buryn soǵys kórmep pe edińder? Joryq kórmep pe edińder? Sonda úıde sharýam qaldy, qatynym qaldy dep qaısyń aıtýshy ediń?! Álde el shetinde shubyryp kóship júrgen az ǵana tobyrdan qorqamysyńdar? Ataǵa tartpaı týǵan óńsheń sý júrek!

— Taqsyr, — dedi Orysbaı ıyǵyn qomdanyp, alǵa shyǵyńqyrap. — Árıne, bilip, sezip otyrsyz, sharýa degenimiz tilge tıek qana. Shynymdy aıtsam, men jazyqsyzdan-jazyqsyz óz baýyrlaryma qarsy qylysh kóterip, adam aldynda bir, qudaı aldynda eki kúnákar bolǵym kelmeıdi. Onsyz da tógilgen qan az emes. Dárejeń kem demeseń, men de ata men anadan týǵan ulmyn. Eshkimniń de basybaıly quly emespin. Óz erkim ózimde. Bul joryqqa bara almaımyn.

— Qınamańyz, myrza.

— Taqsyr-aý, el betine qalaı qaraımyz...

— Han men sultandar janjaldasty dep eki ortada sharýa nege qyrylýy kerek...

— Ózara jaýlasýdyń qansha qajeti bar...

Jurt dabyrlasyp, dúrligisip ketti.

— Áı, Qoqysh, áı, Takejan, áı, Kúıgenbaı, — dedi áskerbasy qarashy halyqtyń myna raıyn ańdaǵan soń, Ábilqaıyrdyń basybaıly tóleńgitteriniń atyn arnaıy atap. — Han ıemniń baýyrynda ósken kúshik emes pe edińder, dámin aqtamaı, qudaıdy umytqandaryń qalaı?!

Top ishinen bireýdiń keńkildep kúlgen daýsy estildi. Biraq tóleńgitterdiń kóbi ne aıtaryn bilmeı tosylyp qalǵan edi, kóp atynan Qoqysh sóz aldy.

— Dám aqtaıtyndaı, eshkimniń haqysyn jegen jan emen, — dedi ol áskerbasyǵa týra qaraýǵa qaımyqqandaı, kózimen jer shuqyp. — Biraq han buıyrsa qaı joryqqa bolmasyn baram. Áıtkenmen, taqsyr, súırep qosqan tazy túlki almaıdy deýshi edi, qur qara kóbeıtsin demeseńiz, qan tógýge ar-ojdanym shydamas.

— Óńsheń ez! Sender jaý túsirmek túgil, ózderiń oljaǵa ketersińder! —dedi kúıip ketken áskerbasy býlyǵa.

Budan ári kúsh kórsetýge Bahtıar sultan bara almady. Ásker deni kóshken elmen tilektes ekenin sezgendikten ne aıtaryn bilmeı turyp qaldy.

Keshke qaraı ár taraptan habarshylar da jete bastady. Elegizip otyrǵan el han jarlyǵyn qýanyshpen qarsy almapty. Tipti, keıbir rýlar han ıem bizdiń Jánibekke ermeı, óz qaraýynda qalǵanymyzǵa nege shúkirshilik aıtpaıdy desipti. Al endi birtalaıy ıgilikti is úshin han ólimge jumsasa da barar edik, biraq bu jolǵysy qıanat, óz baýyrlarymyzben soǵysýǵa atalarymyzdyń arýaǵynan qorqamyz degen kórinedi. Jarlyqqa moıyn usynǵandar az edi. Osynyń nátıjesinde Ábilqaıyr jasaǵy hannyń óz oılaǵanynan eki-úsh ese kem bop shyqty. Bul jınalǵan jurttyń óziniń qanshalyq senimdi ekeni kúmándy.

Aqyry han, ústine jan adamdy kirgizbeı, kóz shyrymyn almaı, dám tatpaı aq ordanyń ishinde bir kún, bir tún boıy ersili-qarsyly sendelip júrgen de qoıǵan. Ábilqaıyr bu joly, shyntýaıtqa kelgende el taǵdyryn han men sultandar emes, halyqtyń ózi sheshetinin uqty. Qazir Deshti Qypshaqtyń qalyń buqarasy ózinen opa shegip, qazaqtyń jeke handyǵyn quramyz degen rýlar jaǵyna múldem shyǵyp ketkenine shek keltirmedi. Endi ol Jánibek pen Kereılerdi handyq qurmaı turǵanynda basyp alý úshin joryqqa attaný jaıly oıynan bas tartty. Óıtpeske sharasy da joq-ty. Jaraly arystan sıaqty yzaly han ishi qazandaı qaınaǵanmen kúresýge dármeni joq, istiń aqyryn kútip, ańysyn ańdýǵa kóshti.

EKİNSHİ BÓLİM

I

Uly Shyńǵysqannyń ekinshi balasy Jaǵataıdyń besinshi býyny Muhamed hannyń shóberesi, ataqty Ýaıs hannan týǵan, Moǵolstannyń qazirgi hany Isan-Buǵy búgin óte qapaly edi.

Jaıshylyqta bir qaraǵannan kóńilin kóterip jiberetin Almalyqtyń jasyl tókken baý-baqshasy da, Alataýdyń bult qonǵan qaharly bıikteri de, kóshede qyz kúlkisindeı únemi syńǵyrlap aǵyp jatqan aryqtardyń kúmis syldyry da, búgin júdeý janyn jubata almaǵan.

Ol kezdegi mol sýly Altyn Emel ózeninen Jalaıyr jigitteri jaz boıy qum jýyp, hanǵa tartý etip alyp kelgen jarty qapshyq usaq altyn da, tipti bunyń kóńilin ashpaǵan. Jigitterdiń yqylasyn aıaqsyz tastaǵysy kelmeı, beseýine birdeı sol Altyn Emel boıynan árqaısysyna bir tepe34 basybaıly jer berilsin dep buıryq alǵan da óz qolymen ıyqtaryna zerli shapan jaýyp, qaıtadan tórgi bólmesine kirip ketken. Árqaısysy bir tepe altyn jýatyn jerge ıe bolyp, kenet baıyp qalǵan jigitterdiń qýanyshty ketip bara jatqanyn terezeden kórip, sál ezý tartyp, kúlgen. Biraq kenet qaıtadan qabaǵy túıile qalǵan. Keshegi estigen habary qaıtadan qoınyna bireý sýyq jylan salyp jibergendeı boıyn titirkente túsken.

Han keńesi jıylǵansha janyn qoıarǵa jer tappaǵan. Sosyn eki júz elý jyl buryn Jaǵataı babasy meken etken, bir kezde Úısin, Jalaıyr, Uıǵyr dıqandary salǵan, biraq qazir qulap bitken kóne Almalyqtyń eski jurtyna barǵan. Bul eski jurt Isan-Buǵyǵa qymbat dúnıe edi. Osy eski jurtta ol alǵashqy ret mahabbattyń ne ekenin bildi, osy eski jurtta ol ákesi Ýaıs hannyń qalaı qan tókkenin kórdi.

Ákesi Ýaıs sultannyń alǵashqy jigit kezinde bulardyń ulysy Jeıhýn darıasynyń oń jaǵynda bolatyn. Darıanyń sol jaǵynda at shaptyrymdaı jerde Aqsaq Temir ýaqytynda salynǵan Qańǵyt rýynyń dıhasy — Mańǵyt, odan ári bir kúndik jerde Úrgenish shahary jatqan. Al Jeıhýnnyń oń jaǵy — surǵyl tóbeli, tek jýsan men baıalysh qana ósetin, túıirshik tasty ushy-qıyry joq dala, Qaraqalpaq tusy — Sultan Ýaıstyń ulysy edi. Kók Orda men osy Jaǵataı urpaǵynyń menshikti jerin ekige bólip, ekpini Seıhýnnan eki ese kúshti, surǵylt tolqynyn úıirilte bulqynǵan, adamnyń bir qaraǵannan qaradaı záresi ushatyn, mol sýly Jeıhýn aǵatyn. Osy Jeıhýn darıanyń kúnbatys jaǵasynda bıiktigi qyryq, qalyńdyǵy on qulashtaı surǵylt topyraqty shymnan quıǵan bekinis bar. Bekinistiń ishinde surǵylt kirpishten qalaǵan birneshe keń saraılar salynǵan. Mine, osy bekinis, sońynan Sultan-Ýaıs-Dag dep atalǵan jer, Ýaıs sultannyń atameken qonysy bolatyn.

Isan-Buǵynyń balalyq shaǵy osy jerde ótti. Ákesi uzaq jyl Moǵolstan áskerin basqaryp, basynan san joryqty ótkizip aqyrynda óziniń qastaryn jeńip, aq kıgizge kóterilip han bolǵan. Sodan keıin baryp Isan-Buǵy Moǵolstannyń astanasy, baý-baqshaly Almalyq shaharyn kórdi. Jeıhýnnyń jaǵasyndaǵy jan-jaǵyn bıik bekinispen qorshaǵan, aıdalada japadan-jalǵyz turǵan sultan Ordasynda ósken jas balaǵa, bul shahar bir keremet saltanatty bop elestedi. Qalanyń jasyl baǵynda syńsyǵan alma, órik, júzim, almurt... Kóshesine shyqsa, dıqan aspaptaryn, jaýynger qarý-jaraǵyn, qyz-kelinshekter alqa-júzik, bilezikterin soǵyp jatqan sheberlerdiń kók qurysh tósti qulashtaı kep urǵan balǵalarynyń shańqylynan qulaq tunady. Alǵashqy ret ol osy qalada namaz oqýǵa kók kúmbezdi meshitke kirdi. Osy qalada ol alǵashqy ret kópirler shoqynatyn nasranı dinindegi kelimsekter salǵan shirkeýdi kórdi. Sol bir ǵajaıyp balalyq shaǵyndaǵy kórinister áli kúnge deıin kóz aldynan ketpeıtin. Ákesi Ýaıs han óte dinshil edi. Bir kúni ol tańǵy namazyn oqyp boldy da óli shyrt uıqyda jatqan er jete bastaǵan balalary — Junys pen Isan-Buǵyny oıatty. Ózimen birge ertip júrdi. Sońdarynda nókerleri. Kóp keshikpeı bular kóne Almalyqqa keldi. Tisi túsip opyraıǵan kóri adamnyń aýzy tárizdi, kelisimsiz kileń qulap jatqan shym úıler, záýlim úlken kirpish qoralar... Osy jan shoshyrlyq kúıregen qalanyń ortasynda tek rasynda sary jezden kres ornatqan jasyl kúmbezdi mánerlep salǵan aǵash úı kórinedi. Úıdiń janynda baý-baqsha. Baqsha toly kileń ıshan, qoja, aq sáldeli, kók sáldeli molda, mázin, kárı, múrıtter. Han kelisimen ortada turǵan minbege aq sáldeli molda shyqty. Tańerteńgi salqynnan ábden muzdap qalǵan eki bala endi álgi minbeniń janyndaǵylardy kórdi. Dar qasynda eki qoly artyna baılanǵan, shashy ósip ketken, aq saqaly búkil keýdesin japqan, ústinde tizesine túsetin aq kenep kóılegi bar kelisti bireý tur. Syrt pishini, túr kelbeti musylmanǵa uqsamaıdy. At jaqty, kók kózdi, aq sary adam.

Minbege shyqqan álgi molda eki qolyn joǵary kóterip, Ýaıs hanǵa qarap:

— İslám dininiń qorǵany, uly mártebeli Ýaıs han sizdiń múbárák qolyńyz qoıylyp, altyn mórińiz basylǵan ádiletti jarlyǵyńyzdy oryndaýǵa ruqsat etińiz! — degen.

Han basyn ızegen:

— Ruqsat!..

Qyzyl shyraıly molda endi qoly baılaýly kisige qaraǵan:

—Muhammed paıǵambardyń úmbeti, uly Moǵolstannyń ul-qyzyn óz dinine ótkizip, dozaqqa túsirmek áreketimen shirkeý ustap, kúnákar bolǵanyń úshin Súleımen paıǵambardaı ádiletti, Ǵaziret Ǵalıdaı aıbarly, uly mártebeli Ýaıs han, allataǵalanyń kápir pendesi Dánıel, seni darǵa asyp óltirý jazasyna buıyrdy. Ajal aldynda qandaı ótinishiń bar?

Uzyn saqaldy, dýdar shashty adam basyn shaıqaǵan.

— Dini basqa pusyrmandardan esh ótinishim joq. Dinim úshin qurban bolýǵa barmyn! Tezirek darlaryńa tarta berińder!

Molda hanǵa qaraǵan. Han basyn taǵy ızegen. Qoly baılaýly adamnyń janyndaǵy eki jendetke molda:

— Allataǵalanyń jazmyshy osylaı. Qudaıdyń shoqyndy quly Dánıeldi darǵa asyńdar! — degen.

Eki jendet qoly baılaýly adamnyń moınyna qyl arqandy ilmeshektep túıip, ekinshi ushyn ózderine qaraı tarta bastaǵan. Saqaldy adam sereıe, joǵary kóterile bergen. Tek dary belaǵashynyń tusyna taıaǵanda ǵana bir ret julqyna túsip, eki qolyn salbyrata, basyn bir jaǵyna qısaıtyp tyna qalǵan. Eki jendet arqannyń qoldaǵy basyn jerdegi qazyqqa aparyp baılaǵan.

Álgi molda qaıtadan Ýaıs hanǵa qaraǵan:

— Uly mártebeli taqsyr han ǵıbaratty jerimizde toqsan jyl boıy ázázildiń oshaǵy bop kelgen myna shirkeýdiń kúl-talqanyn shyǵarýǵa ruqsat etińiz! — dedi.

Han taǵy da basyn ızep, «ruqsat» degen ısharat kórsetken.

Bilekterin sybanǵan qoja, molda, mázin, kárı, múrıtter «tfa, tfa, páleket!» dep qyl arqandy shirkeýdiń bıik basyndaǵy kresine baılap, bári jabyla tartyp jerge julyp túsirgen. Sodan keıin úlkendigi taı qazandaı mys qońyraýyn jerge qulatqan. Eki bıe saýymdaı ýaqytqa jetkizbeı, bir shege shashpaı, Alataýdyń arshasynan qıystyryp, jonyp salǵan shaǵyn, saltanatty shirkeýdi kúl-talqan etken. Súnıet dinin berik ustaǵan, Arabstannan, Irannan kelgen qoja, mýftı, ıshandardyń keý-keýimen, kileń qyzba áfendi, múrıt, sheıhter shirkeýdi birjolata jermen-jeksen etip joq qylǵan.

Isan-Buǵyǵa bunyń bári oıynshyq bop kóringen. Tek bertin kele, ózi han taǵynyń isine aralasa bastaǵanda ǵana Vızantıa epıskopy Djavanı Marınollı, Florensıadan Jetisý men Gobı qumy arqyly Hanbalyqqa35 bara jatyp, bul shirkeýdi Almalyqta 1340 jyly saldyrǵanyn bilgen. Ýaıs hannan burynǵy Almalyqtyń handary men hakimderi, buzyla bastaǵan shahardaǵy eshkimge keregi joq shirkeýdiń bar-joǵyna kóńil bólmegen. Rım papasynyń musylman jerine jibergen tyńshy-dinı adamdary shirkeýdiń mundaı jaǵdaıyn astyrtyn paıdalanyp júrgen. Talaı musylmandardy nasranı dinine kirgizip alǵan. Tek óte dinshil Ýaıs han ǵana Jaǵataı taǵyna otyrǵannan keıin, bul shirkeýdi musylman dinindegi adamdardy aq jolynan adastyrmasyn dep birjolata qurtýǵa jarlyq bergen.

Isan-Buǵy bul kúngi kórgen kórinisinen jas janyn demiktirip kúızelmegen. Qart adam Dánıeldiń ajaly da, jasyl kúmbezdi ádemi shirkeýdiń qıraýy da kóńilinde bálendeı iz tastamaǵan. Biraq bul jalǵanda umytpas áserdi oǵan basqa jaǵdaı qaldyrǵan. Er jetip kele jatqan han balalary, qıraǵan shirkeý turǵan jerdegi tamasha baý-baqshaǵa kelip, san túrli oıynǵa beriletin. Bir kúni osyndaı jaǵdaıda Isan-Buǵy jasyl emen túbine súıegi jerlengen Dánıeldiń tómpeshik zıratynyń basynda býlyǵa jylap otyrǵan qyz balany kórdi. Ústine qara kıgen, qolynda bir shoq gúli bar, shamasy on eki-on úsh jasar. «Bul ne qylǵan qyz? Qaıdan keldi?» Isan-Buǵy taıaı tústi. Dál osy kezde qyz bala da ornynan túregeldi. Isan-Buǵy belindegi qanjaryn shap berip, ustaı aldy. «Joq, bul adam emes, periniń qyzy! Mundaı adam balasy jaratylýy múmkin emes!» Rasynda da qyz han balasynyń jaıshylyqta kórip júrgen qyzdaryna tipti uqsamaıtyn edi. Úlken kógildir kózi tunyp jatqan Kókshe teńiz sýyndaı kókpeńbek, aqsary júzdi, qyr muryn, suńǵaq boıly. Isan-Buǵyny tań qaldyrǵan ásirese shashy boldy. Ol mundaı shashty jaratylǵaly kórgen emes. Jerge shubatylyp jatqan qos burymy, naǵyz bir tóbesinen etegine deıin tolqyndala tógilgen qyzyl altyn tárizdi... Joq, Isan-Buǵy mundaı qyzǵylt shashty esh ýaqytta da kórgen joq. Mundaı shash adamzatqa bitýi múmkin emes. Mundaı shash tek sý perilerinde bolady dep estıtin. «Ózi de sý perisindeı sulý eken. Sirá, meni, sıqyrlap alýǵa sý astynan shyqqan ǵoı». Pismılla! Pismılla! Men bunymen til qatysýǵa tıisti emespin. Eger tildessem bitkenim... Joq, joq eger maǵan taıaıtyn bolsa, qanjarymdy jiberýim kerek... Bul sý perisiniń qyzyn ózime jýytpaýym kerek... Astapyralla, astapyralla!..»

Biraq qyzdyń ózi de taıamady. Ol Isan-Buǵynyń betine azapty pishinmen jasqana qarady. Kózi kúzdiń bulyńǵyr kúnindeı tumandy jasqa toly.

— Ǵapý etińiz, han oǵly, jolyńyzdan kezdesip qalǵanyma! — dedi ol basyn ıip, — bul ara sizdiń oınaıtyn jerińiz emes edi.,.

«Báse aıttym ǵoı, bul periniń qyzy dep, áıtpese meniń han balasy ekenimdi qaıdan biledi? Pismılla! Pismılla!..» Áıtse de qyzǵa jaýap bermeý múmkin emes edi. Eger adam aıdalada kele jatyp, jol ústinde jaınap jatqan gaýhar tasty kórse bir burylmaı kete alar ma, qyz da osy ǵajaıyp gaýhar tastyń dál ózi bolatyn. Isan-Buǵy oǵan til qatpaı qala almady.

— Taıama! — dedi ol daýsy dirildep. — Óziń kimsiń? Adamsyń ba? Jynsyń ba?

Qyz Isan-Buǵynyń shoshyp qalǵanyn endi sezdi. Ol muńaıa ezý tartty.

— Qoryqpa, adammyn, — dedi ol. Sóıdedi de ananyń qanjarynan qolyn almaı turǵanyn ańǵaryp, taǵy da muńaıa ezý tartty. — Ákeń ákemdi óltirip edi, endi sen meni óltirmeksiń be? Jazyǵym ne? — Qyz aqyryn kúrsindi. — Bul kúni jazyqqa qaraıtyn zaman ba? Meıli óltirgiń kelse, óltire ber...

«Báse, byltyrǵy darǵa asylǵan kópir de osy qyz sekildi kók kóz, aqsary edi ǵoı. Kóp bolsa qyzy shyǵar... Biraq óli senbeı turǵan Isan-Buǵy:

— Rasymen adamsyń ba? — dedi óli de qanjarynan qolyn almaı. — Onda «ollagı, bıllagı, Muhammedtiń úmbetimin, jalǵan aıtsam qudaıtaǵala kári soqsyn» deshi.

Qyz sol jymıdy.

— Ras aıtam, adam balasymyn. Eger ótirik aıtsam qudaıtaǵala kári soqsyn. Al Mýhammed paıǵambardyń úmbetimin deı almaımyn, men nasranı dininiń úmbetimin.

— Ol ne? Kópirsiń be?

— Sendershe kápir... Bizdershe eń ádiletti dinniń qulymyz...

«Jyn-peri bolmaǵanyńa myń da bir shúkir. Al kópirligińdi tastap, musylman dinine aýysýyń taqa qıyn bolmas... Ony sońynan kórermiz...»

Isan-Buǵy qyz sózine sendi. Senbeske amaly joq edi. Óıtkeni qyzdyń kápirlik kúnásyn sulýlyǵy jeńip ketken. Onyń jyn-peri emestigin bilip qýanǵan bala jigit dál qazir ózin osy kápir qyzy úshin dozaq otyna kúıýge daıyn tárizdi sezindi. Isan-Buǵy tek bar bolǵany pismılla, pismılla dep qyzǵa taıaı berdi...

Qyz shynynda da byltyrǵy darǵa asylǵan shaldyń qyzy bolyp shyqty. Ákesi ólgen kezde Muhammed paıǵambardyń dinin tastap, Isa paıǵambardyń dinine kóshken bir uıǵyr dıqany buny úıine jasyryp tiri alyp qalypty. Qazir sol uıǵyr úıinde turady eken. Florensıaǵa baratyn kerýendi kútip júrgen kórinedi. Ákesiniń zıratyna gúl qoıýǵa kelgeninde Isan-Buǵyǵa kezdesip qalypty.

Eki jas birin-biri, shý dep kezdeskeninen unatty. Balalyq móldir sezim birte-birte laýlaǵan jalyndaı, júrekterin balqytqan alǵashqy mahabbatqa aınaldy. Birin-biri kóre almasa tura almaıtyndaı kúıge jetti. Biraq kishkentaıynan kúndes ósken týǵan aǵasy Junys, inisiniń oıyndy tastap, tez ózgergen minezinen seziktenip, andyp júrip bulardyń qupıasyn ashty. Ashyp ta qoımady, ákesine baryp: «Balań kápirdiń qyzyn alaıyn dep júr» dep shaǵystyrdy. Ózi ólse taǵyna Qypshaq áıelinen týǵan úlken balasy Junystan góri, sheshesi Moǵol handarynyń qyzy, Isan-Buǵynyń otyratynyn tileıtin Ýaıs han shoshyp ketti. «Eger Isan-Buǵy kópirden qatyn alar bolsa, túbi nasranı dinine bir búıiriniń tartpasyn kim biledi? Musylman dinindegi adamdarǵa da qıanat etýi múmkin ǵoı. Jaǵataı36 taǵynyń qurýy da osyndaıdan bastalýy yqtımal. Áıel júrgen jerde — qashan da bolsa qaýip júredi. Shyńǵys babamyzdyń tórtinshi uly Tóleniń úsh balasy birdeı — Qytaıdy basqarǵan Qubylaı, Iran men Egıpetti alǵan Qulaǵý, aqyrynda Qaraqurymdaǵy úlken Ordanyń hany Móńke — Arǵyn rýynan áıel alǵanynan ne shyqty? Kóp isterdi jasyryn osy áıelderi basqardy. Qubylaı Arǵyn qyzy Jaýhar hanymnyń aıtqanyn eki etpedi, tipti Qytaı memleketiniń kóp isterine de Arǵyndar qatynasty. Qulaǵý Arǵyn áıeliniń aıtqanyn oryndap, qaramaǵyndaǵy búkil Qara teńiz mańyndaǵy elge bas basqaq etigi Arǵun batyrdy otyrǵyzdy. Al sol Arǵun basqaq bir kezdegi Jaǵataı ulysyna Jetisý arqyly júrgizilgen Batys pen Shyǵystyń uly jolyn ózinshe burmaq boldy. Qara teńiz ben Azov teńiziniń jaǵasyndaǵy qalalardyń Kúnshyǵysqa baratyn saýda kerýenderin ol endi Dáshti Qypshaq jerin qaq jaryp, Aral teńiz dalasy arqyly ótkizýge kiristi. Joldyń bulaı ózgerýi Shyǵys pen Batystyń kerýen saraıy bop turǵan Almalyqqa qansha zıan keltirdi. Al, Móńke han ózi Qaraqurymda otyrsa da, qytaı men uıǵyr qyzyna úılendi. Aqylgóıleriniń kóbin qytaı, uıǵyrlardan aldy. Osynyń bári uly Shyńǵysqan urpaqtarynyń óz tilin, óz handyǵyn joǵaltýǵa az sebep bolǵan joq. Joq, joq aqymaq balańnyń súıeri — óz tilegindegi qatyn bolmasa, onyń zıany az tımeıdi. Sondyqtan da Isan-Buǵy jaqsy kórgen nasranı qyzy tiri qalýǵa tıisti emes. Ol ólýi kerek».

Han ýádesinde turǵan. Jazyǵy joq, ýyljyǵan jas sulýdy Ordanyń eki nókeri Isan-Buǵynyń kóz aldynda baýyzdaǵan. Bul oqıǵa Isan-Buǵynyń júregine bitpes jara salǵan. Ol óziniń súıgen adamynyń kóz aldynda qalaı a jal tapqanyn kórgennen keıin, jas jany endi aıaýshylyqty múldem umytyp, tiri pendege raqymsyz, tasbaýyr bolyp alǵan. Sońynan alǵashqy mahabbatynyń óshin talaı qas-jaýynan qaıtarǵan. Osy óshtiń eń alǵashqy qurbany ákesi bir, sheshesi basqa, óziniń aǵasy Junys edi. Isan-Buǵy álgi oqıǵadan jeti jyl keıin ákesi Ýaıstyń ornyna Moǵolstan taǵyna otyrǵan kúni, aǵasy Junysty ustaýǵa ómir berdi. Ondaǵy oıy tek «túbi osy menimen handyqqa talasady» degen qaýip qana emes, baıaǵy kópir qyzdan aıyrtqan óshin alýy da edi. «Tasta tamyr, handa baýyr joq» degen mine, osylaı keletin. Biraq Junys qolǵa túspeı qashyp ketedi.

Isan-Buǵy ózi han bolǵannan keıin, osy kápir qyzdyń ólgen jerine qulpytas ornatqyzyp, eskertkish qoıdyrǵan. Áldeqalaı qaıǵyrsa, ne jol taba almaı qınalsa, han únemi osy araǵa keletin. Súıgen adamynyń sol kúngi kóz aldynda baýyzdalǵan sýretin elestetip, sóıtip bosaı bastaǵan kóńilin qaıtadan qatýlandyratyn. Han jolynyń meırimsiz jol ekenin esine túsirip, tolqýyn toqtatatyn.

Sońǵy kezde Moǵolstan shekaralarynyń tynyshtyǵy tym buzyla bastaǵan-dy. Osydan bir apta buryn jetken habarǵa qaraǵanda, Qashqar, Qulja qalalaryna Qytaıdyń kóp áskeri shabýyl jasamaq tárizdi. Úısin Arqalyq batyrdyń jibergen shapqynshysynyń jetkizýi boıynsha, shabýylǵa shyqpaq Qytaı áskeri tym kóp kórinedi. Eger han taǵynan járdem kelmese, Qashqar, Qyrǵyz sypaılary uzaq urysqa tótep bere almaıdy depti jıeni, Qashqar hany Setáli. Sondaı-aq Qara Ertis boıyndaǵy Naıman, Kereılerden de arǵy jaqtaryndaǵy oırattar qazaq jerine attanbaq bolyp jatyr degen habar jetken. Oırattar jeńil jaý emes, onyń ústine qoltyǵyna sý búrkip, olardy qutyrtyp otyrǵan taǵy da sol Qytaı bogdahandary. Qytaı Qytaı bolǵaly, osydan myń jarym jyl buryn ótken Qoshan patshalyǵy kezinde de Orta Azıaǵa, qala berdi osy kúngi Moǵolstan jerine kóz tigýmen kelgen. Biraq osy kúngi Orta Azıa, Aýǵanstan, Kúnshyǵys Dáshti Qypshaq jáne Irannyń shyǵys jaǵyn jaılaǵan Júzshi, Úısin, Saq, Qypshaq, Basmaly, Uıǵyr tárizdi kóshpeli elderdiń birigýinen, sońynan Úndi, Aýǵan, Iran halyqtarynyń bas qosýynan týǵan uly qaýym qytaıdyń yqpalyna túspek túgil, óz yqpalyn júrgizgen. Býdda dini osy jerdegi Qoshan patshalyǵynan Qytaı, Japon, Koreıaǵa taraǵan. Biraq qumyrsqadaı qaptap ósken Qytaı halqy sol kezdiń ózinde-aq óz jerine syımaı bara jatqan soń, bogdahandary kóne Qytaı qabyrǵasynan shyǵyp, álsin-álsin jan-jaqtaǵy elge aýyz sala bergen. Ásirese, olardyń kózdegeni Kókshe teńizge deıin osy kúngi Jetisý bolǵan. Jerin qorǵaǵan Úısin, Dýlat, Jalaıyr, Basmaly37, Uıǵyr jurty men Qytaı bogdahandary arasynda san túrli urys, qan tógis aıqastar ótken Qara Ertis, Qulja, Qashqar boılarynda Qytaı áskeri talaı jeńilgen... Demek, budan olar sabaq almaǵan, qarapaıym halqynyń ólimin shybyn ólimi qurly kórmeıtin Qytaı bogdahandary keı kezde óz shekarasynan ótip, Kókshe teńizge deıin jetken. Biraq aıbyndy, Saq, Qypshaq atty áskerleri olardy ózderiniń «Qytaı qabyrǵasyna» kaıta qýyp tyqqan. Soǵan qaramaı mine, taǵy Moǵolstan jerine shabýyl jasamaq. Árıne Qytaı shabýyly úırenshikti aýrý. Ol basynan urylyp, taıaq jep, ábden ákki bolǵan jylqy tárizdi, qansha kóptigin mes tutyp, qoqan-loqy kórsetkenmen de, Jońǵar qaqpasynan beri ótýge batyly barmaıdy. Jońǵar qaqpasyna kelip, shúldirlep azan-qazan bolyp jatqandarynda, ber jaǵynan biz de jetemiz... Kileń atty qazaq, soıylǵa qarsy kele almaıtyn óńsheń jaıaý qytaı áskerin qaıtadan óz jerine qýyp tyǵady. Bul olarǵa da, bizge de úırenshikti ádet. Sondyqtan da bólen ǵasyrdan beri Qytaı bogdahandary bizdiń jerimizge eń bolmasa bir qalasyn turǵyza almaı kele jatqan joq pa? Árıne bunyń bári kúshi jetpegendikten. Áıtpese qazaqty aıaıyn dep otyrǵan Qytaı bogdahandary joq. Qasqyrǵa bata almaǵan buralqy, úregen, sabalaq maılyaıaqtar tárizdi, qur baıbalamymen qorqytpaq. «Qulja, Qashqarǵa attanamyz dep kúni buryn dabyl qaǵyp mazany almaq...»

«Rasymen bu joly da olardiki qur baıbalam ba? Joq, bu joly qur qorqytý emes tárizdi... Moǵolstannyń bir kúshsiz, qamsyz kezin dál basyp otyr. Moǵolstannyń shyǵys jaǵyn bıleıtin Moǵol handary men soltústik jaǵyn basqaratyn Jaǵataı urpaqtarynyń arasyndaǵy ózara alaýyzdyqtyń asa bir qatty shıelenisken ýaqytynda bas salmaq. El basqaratyn handar arasynda birlik joq kezde, syrttaǵy jaý ádettegisinen anaǵurlym qaýipti...»

Áıtse de Isan-Buǵynyń qutyn qashyryp turǵan bul jáıt emes. Basqa.

Aqsaq Temir urpaǵy men Jaǵataı ulysynyń handary babalary ólgennen beri jan aıaspas qas. Bul qastyq ásirese Samarqant taǵyna Ábýseıit otyrǵannan keıin kúsheıe túsken. Kók Orda hanynyń járdemimen taqqa otyrǵanyn Ábýseıit tez umytqan. Endi ol ózin-ózi bir uly saıypqyran patsha sanap, jan-jaǵyna alaburtyp qaraı bastaǵan. Moǵolstan jerine de kóz jiberip, bir-eki ret Túrkistan ólkesiniń ońtústik jaǵyna da bas suǵyp kórgen, biraq soǵys isine sheber, Ýaıs pen Isan-Buǵy han onyń degenine bola qoımaǵan. Bul jaǵdaı Samarqant ámirshisin Jaǵataı urpaǵyna tipti óshiktire túsken.

Jaǵataı, Moǵol handarymen kúresetin bóten jolyn taba almaǵan Ábýseıit, aqyrynda Ýaıs han balalaryn birin-birine aıdap salmaq bolǵan. Ol Iranda júrgen Junys sultandy shaqyrǵan. Keshe osy Ábýseıit Ordasynan Isan-Buǵyǵa jasyryn kisi kelgen. Osy qupıa adamnyń aıtýyna qaraǵanda, Ábýseıit Junys sultanǵa kóp qol beripti-mis. Junys sultan kóp keshikpeı Iassy, Saýran, Syǵanaq qalalarynan beri qaraı Shý, Talas ózenderin qýalaı otyryp. Almalyqqa attanbaqshy-mys.

Jaıshylyqta «el shetine jaý tıgeli jatyr» deıtin habarlardan aıylyn da jımaıtyn Isan-Buǵy bu joly shoshyp qalǵan. Óıtpeske amaly joq. Eline syrttan keler jaýdyń qaýpi bir bólek te, óz ishinen shyqqan jaýdyń qaýpi basqasha. Syrttan keler jaýǵa jurtyńdy qarsy qoıýǵa, uran sap halqyńdy biriktirýge bolady. Al óz ishińnen shyqqan jaý, ol halqyńnyń jaýy emes, taǵyńnyń jaýy. Mundaıda «otanym, elim!» dep uran salý da qıyn. Junys sultannyń Ábýseıit áskerimen Isan-Buǵyǵa qarsy shyǵýy, ákesiniń taǵy úshin kúresýi Jaǵataı urpaqtaryn ekige bolý edi. Al jalǵanda úıińnen órt shyqqannan asar jamandyq joq. Órt shyǵatyny taǵy belgili.

Isan-Buǵynyń mazasyn alǵan osy oılar edi. Ol búgin qumsaǵattyń úshinshi aýdarylýyna han keńesin shaqyrǵan. Sol han keńesi jınalǵansha janyn qoıarǵa jer tappady. Nókerlerin ertip kóne Almalyqqa bardy. Altyn Emelden ákelingen qum altyndy ýystap biraz otyrdy. Biraq kóńil tumany birde-bir selt etpegen. Tunǵan jelimdeı jan sezimine jabysyp alyp turǵan da qoıǵan. Jaıshylyqta altyn kórse raqattanyp qalatyn kóńili bu joly Isan-Buǵyny shoshyta bergen. Budan óz basyna tóngen qaterdiń qanshalyq qaýipti ekenin túsingen.

Batý urpaqtary Altyn Orda taǵynan aıyrylǵannan beri qazaq rýlary Jaǵataı handaryna dostyq iltıfat kórsetip baqqan. Bul eki jaǵdaıdan týǵan. Biri Jaǵataı, Moǵol handaryna qazaqtyń Úısin, Jalaıyr, Naıman, Kereı, Qańly sekildi basty rýlarymen tize qosyp únemi Qytaı, Oırat sekildi kórshilerin tonaýdy maqsat etken syrt jaýmen kóbirek alysýǵa týra kelgen. Bul kazak, pen Jaǵataı, Moǵol handarynyń bir oıdan shyǵýyna sebep bolǵan. Ekinshisi — Jaǵataı, Moǵol handary da qazaq rýlary tárizdi kóbinese kóshpeli ómir súrgen. Mal qamy keıde jer qamyna aınalyp, amalsyz birlesýlerine májbúr etken.

Al Aqsaq Temir men Kók Orda handarynyń basqa jurtqa ústemdikterin júrgizý áreketteri, ózderine qorqynysh týdyratyn elderden emes, ózderi qorqyta alatyn elderdi jaýlap alýdan bastalǵan. Osy eki jaqtyń ortaq qurbany eń aldymen Dáshti Qypshaq bolǵan. Aqsaq Temir de óziniń Altyn Ordaǵa qarsy joryǵynda, eń aldymen jolaı qazaqtyń alǵashqy hany Alashanyń balalary Mámet pen Sámettiń ulystaryn shapqan, ózderin óltirgen. Bertin kele qyz alyp, qyz berisip ketken Aqsaq Temir urpaqtary men Dáshti Qypshaq hany Ábilqaıyrdyń saıasaty ekeýara birigip qatar turǵan Moǵolstandy shabý bolǵan. Qasyńnyń dosy — o da qasyń. Qazaqtyń kóp rýlary Moǵol, Jaǵataı ulystary jaǵyna shyǵyp ketkendikten, bul rýlar Ábilqaıyr handyǵy men Samarqant ámirligine qas sanalatyn. Reti kelse olardy el etip biriktirmeı, baǵynyshty jaǵdaıda ustaý úshin, álsin-álsin shabýdy saıasat etken.

Osy saıasat ásirese sońǵy kezde Ábilqaıyr men onyń kúıeý balasy — Samarqanttyń ámiri Ábýseıittiń kezinde orshı túsken. Bul mezgilde Moǵolstan men Dáshti Qypshaqtyń ortasyndaǵy búkil Túrkistan ólkesi Ábilqaıyrdyń qolynda turǵan. Moǵolstanǵa jany qas Ábýseıit Ábilqaıyrdyń arqasynda osy ólkeniń Iassy, Saýran, Saıram, Syǵanaq sekildi medınelerine arqa súıeýge tolyq múmkinshilik alǵan-dy. Onyń ústine Ábýseıit Jaǵataı Ordasynyń ishine sýyq qolyn bóten jolmen de kirgizýdi oılaǵan. Junys sultannyń farsy áıelinen týǵan qyzy Sultan-Nıgar-Begimdi balasy Omar-SHeıh myrzaǵa alyp bermek-tin. Munda taǵy saıasat bar. Isan-Buǵynyń ornyna óziniń týǵan qudasy Junys sultandy otyrǵyzý úshin, árıne Ábýseıit áskerin aıamaıdy. Junystyń kúsheıýi jóne onyń Ábýseıit jaǵynda bolýy — Samarqant ómiriniń aıbarynyń ulǵaıa túsýine kóp járdem. Sońǵy kezderi Ábýseıittiń Ábilqaıyrdan alystaýy Aqsaq Temir urpaǵy men Jaǵataı tuqymdarynyń tize qosa bastaýynan shyqqan. Semizdikti tek qoı kóteredi. Atasy Aqsaq Temirdiń aýyr tájiniń salmaǵyn urpaǵy Ábýseıit kótere almaı júr.

Joq, olaı emes. Ábilqaıyrǵa Samarqant ámirligi qulaq sala berse, túbi Aqsaq Temir handyǵynan dym da qalmaıdy. Buny Ábýseıit jaqsy biledi. Osydan baryp ol jantalasady. Ýaıs hannyń balasy Junyspen birigip Moǵolstandy alyp, túbi Ábilqaıyrǵa qarsy Temýrlan handyǵyn kúsheıtpek. Al ózge sultandarǵa ne kerek? Olar tek «Ur-rıt soq, soq!, Ur-rıt soq, soq!» Ábilqaıyr men Ábýseıit sekildi eki azban qoshqar súzisse eken deıdi. Tek sonda ǵana Moǵolstandy alyp kúsheımek túgil, óz handyqtaryn saqtap qalýlary da bulardyń ekitalaı bolar edi dep oılaıdy myqty bitkenniń bári-bári.

Moǵolstan! Bir kezde qandaı kúshti taıpa edi! Batysyndaǵy Toqaı-Temir urpaǵy Astrahan handaryna, kúnshyǵysyndaǵy — Qytaı bogdahandaryna, soltústigindegi — Oırat qontaıshylaryna, ońtústigindegi — Aqsaq Temir men Saıbannyń qandy balaq ámir, sultandaryna boı bermeı kelgen. Al qazir she? Qazir de jaraly jolbarystaı bir shabatyn kúshi bar. Biraq sol kúshi uzaqqa jeter me? Aı, jetýi ekitalaı. Ony jaralaǵan syrtqy jaýlary emes, ishki jaýlary. Jete38 men Qarbanas39 handarynyń ómir-baqı bitpes ózara talasy. Moǵolstandy ishinen jegi qurttaı jep, álsiretip kele jatqan osy birikpestik.

Isan-Buǵy taǵy oıǵa shomdy.

Mundaı jaǵdaıda óziniń Moǵolstanǵa han bolýy ońaıǵa tústi me? Eki kóz birin-biri shuqymas úshin, alla-taǵala ortasyna muryn jaratypty. Al budan otyz jyl buryn, bir myń tórt júz jıyrma segizinshi jyly ákeleri ataqty Ýaıs han ólip, artynda qalǵan aǵaıyndy eki jigit Junys pen Isan-Buǵy Moǵolstan taǵyna talasar kún týa jazdaǵanynda kim arasha turdy? Eshkim de turǵan joq. Qaıta aǵaly-inili sultandardy óshiktirýmen boldy. Ásirese buny buryn Ýaıs hanǵa baǵynyp kelgen Moǵol ámirleri istedi. Osy ómirlerdiń arqasynda Isan-Buǵy Junystan Jaǵataı handyǵyn tartyp aldy. Biraq artynan jastyǵy ma, mastyǵy ma, han bolǵannan keıin ózin han taǵyna jetkizgen osy ómirlerge qıanat isteı bastady. Eń aldymen bas naıp40 etip Turfan qalasynan shyqqan Temir degen uıǵyrdy belgiledi. Bul uıǵyr hanǵa jaǵa bildi de, ózgelerdiń qaqqanda qanyn, soqqanda sólin shyǵardy. Ózi qaradan týa ásirese Moǵol ámirlerine jaısyz tıdi. Qaradan naıp etken han isine narazy Moǵol ómirleri, Temirdiń qorlyǵy ábden asqan kezde, bir kúni túnde jınalyp kep onyń basyn shaýyp, búkil denesin keskilep óltirdi. Ózderi de endi han qaramaǵynan shyǵyp jan-jaqqa tarap ketti. Dýlat rýynan shyqqan ómir Mir Kárimberdi Moǵolstan men Ferǵana, Andıjan shekarasyna bekinis salyp, mańyndaǵy Maýrennahr dıqandaryn shabýǵa kiristi. Qonshy rýynan shyqqan Mir Haqberdi bek Yssyqkól jaǵasyndaǵy Qoı Soıdy degen aralǵa bekinis turǵyzyp, júzdegen qaraqshy jigitterimen Túrkistan men Saıramdy tonaýǵa attandy. Moǵoldyń Shoras pen Baryn rýlarynyń ómirleri túbi bir elden shyqqandary esime túsip, Ýaıs han men ákesi Isan-Taıshy san aıqasqan oırattardyń qontaıshysy Amansandjı jaǵyna aýyp ketti. Qalýshy, Bulǵashy rýlarynyń ómirleri Ábilqaıyr qaramaǵyna, Dáshti Qypshaqqa kóshti. Al, moǵoldardyń eń negizgi kop rýy Qońshynyń bek, ámirleri esh jaqqa ketpegenmen de Moǵolstannyń keń dalasynda búlinshilik uıymdastyrýmen boldy. Temir naıptyń óliminen shoshyp qalǵan Isan-Buǵynyń ózi de Almalyqtan qashty. Biraq buny bir kezde Isan-Buǵynyń ákesi Ýaıs hannyń kúshimen Qashqardy qolyna alǵan Seıtáli ómir İle ózeniniń jaǵasyndaǵy Aqquıyn degen jerden taýyp alyp, Aqsý qalasyna ákep han etti. Osy búlinýden bastap Moǵolstan bir hanǵa baǵynýdan qaldy. Tolyp jatqan ámirler, bekter, hakimder bir taıpy memleketti byt-shyt qyp bólip aldy. Tek el shetine jaý kelse ǵana bas qosatyn kúıge jetti.

Isan-Buǵy Aqsýda ábden ornyǵyp alǵannan keıin, kóp qol jınap hadjırı esebi boıynsha segiz júz elý besinshi, jańa eseppen bir myń tórt júz elý birinshi jyly Tashkent, Iassy, Saıram shaharlaryn shapty. A ıa maı tonap, qaıtadan Aqsýǵa qaıtty. Aldyńǵy jyly ekinshi ret Isan-Buǵy taǵy Maýrennahr jerine attandy. Biraq bu joly jaýdy óz jerinde kútip alǵan Ábýseıit jeńistik bermedi. Isan-Buǵy áskerin betpe-bet kelip, urysta toıtaryp, Talas ózeniniń boıyndaǵy Taraz-Jańǵy qalasyna deıin qýyp saldy. Isan-Buǵy dál osy joly astanasyn qaıtadan Almalyqqa kóshirdi. Ondaǵysy Qytaı men Jońǵar qaýpinen medınesi alystaý bolsyn degen edi. Sóıtip júrgeninde qaýip endi kenet ońtústik ókpe tusynan týdy. Syrt estýine qaraǵanda, Mir Kárimberdi, Mir Haqberdi ómirler Junys sultanǵa baryp qosylǵan tárizdi. Bu da Isan-Buǵynyń qobaljýyn kúsheıte tústi. Óz jaǵynda tabjylmaı jıeni — Mir Seıtáli men Mir Muhamed-SHeıh ómirler ǵana qaldy. Qysqasyn aıtqanda, Isan-Buǵy endi óz úıinde órt shyqqanyn anyq uqty. Bul qıyndyqtan qutylatyn qandaı jol bar? Medınesin qaıtadan Aqsýǵa kóshirý kerek pe? Odan ne tabady? Almalyqqa jeter Junys pen Ábýseıit myrza Aqsýǵa jete almaı ma? Árıne jete alady. Biraq Aqsýda Mir Muhamed-SHeıh pen ar jaǵyndaǵy Qashqardaǵy jıeni Mir Seıtáli ámirler bar emes pe, Isan-Buǵynyń basyna shyn qaýip týsa, bulardyń úndemeı qalmaıtyny kimge bolsa da aıan. Sodan seskenip Junys atynyń basyn keıin tartar? O da múmkin. Biraq bir ákeden týsa da, bir anadan týmaǵan, ózi Junyspen qan maıdanda betpe-bet bir kezdespeı, kúni buryn qashqany qalaı bolady? Junys osy Moǵolstannan ketkeli jıyrma jyldyń ishinde Isan-Buǵyǵa qarsy eki ret qol jıyp maıdanǵa shyqqan. Biraq ekeýinde de jeńilip keıin shegingen. Bul joly da sóıter? Áı, oǵan sený qıyn. Bu joly kúsh Junys jaǵynda. Junys jaǵynda emeı nemene, ony jaqtap Dáshti Qypshaqtyń aıbyndy hany Ábilqaıyrdyń týǵan kúıeý balasy, Junysqa eń jaqyn bel quda bolyp Aqsaq Temirdiń altyn taǵyndaǵy Ábýseıit otyr. Joq, ishteı irı bastaǵan Moǵolstan oǵan dál qazir qarsy tura almaıdy. Sonda ne isteý kerek? Álde torǵaýyttyń qontaıshysy Amansandjıdyń ózinen járdem surasa ma eken?

Isan-Buǵy eki qolyn artyna ustap gúli tógilgen, túgi eki eli jibek farsynyń qyrmyzy qyzyl kilemin kók shalǵyndy basqandaı aıaǵymen jaıpaı attap, ersili-qarsyly júre bastady. Onyń qalmaq qontaıshysynan járdem surasam qaıter edi degen úmitiniń de syry bar edi.

Jaǵataıdyń besinshi býyny, Muhamedtiń shóberesi Ýaıs sultan er jetken kezde, Moǵolstan taǵynda ákesi Miráli oǵylannyń inisi Mir Muhamed otyrǵan-dy.

Mir Muhamed han men Ýaıs sultannyń arasy óte nashar boldy. Ýaıs sultan ózi sekildi kileń ot júrek jigitterdi jınap alyp, Moǵolstannyń shetinde, Qashqarıada biraz ýaqyt alamandyq quryp júrdi de, Túrkistanǵa kelgen. Bul kezde Túrkistannyń hakimi Aqsaq Temirdiń ataqty seriginiń biri Qypshaqtan shyqqan Sar-Buǵy ómirdiń balasy, Shaıh-Nurıdın bolatyn. Ol Mir Muhamed hanmen óte araz edi. Shaıh-Nurıdın ómir Ýaıs sultandy qushaǵyn jaıyp qarsy aldy. Óziniń qyzy Dáýlet-Sultan-Saqynajdy qosty. Odan Ýaıstyń tuńǵyshy Junys sultan týdy. Shaıh-Nurıdın ómir Ýaısqa áskerı járdem berip, san mártebeli Mir Muhamed hanǵa qarsy saldy. Biraq qandaı aıqas bolsa da kúshi mol Mir Muhamed jeńe berdi. Tek osy han oz ajalynan ólgennen keıin baryp, Ýaıs bir myń tórt júz jıyrma besinshi jyly ǵana Moǵolstan taǵyna otyrdy. Biraq onyń handyq ómiri óte az boldy. Moǵolstan taǵyn bar bolǵany úsh-aq jyl bıledi. Qashqar hany Qarahan urpaǵy Satuq-Boǵranyń qolynan maıdanda qaza tapty. Biraq osy az ómirinde Ýaıs han kop is istedi. Eń aldymen ol musylman dinindegi eldermen jaýlasýdy toqtatty. Bar kúshin Qytaı men Oırat qontaıshylarymen kúreske jumsady. Osy kezdegi Oırat qontaıshysy Isan-Taıshymen maıdanda san mártebe kezdesti. Qytaı bogdahanynan únemi áskerı járdem alyp otyrǵan Isan-Taıshy oǵan jeńgizbedi. Bir-eki ret tutqyn da etti. Biraq Shyńǵysqannyń urpaǵy dep bosatyp jibere berdi. Ýaıs sultan eń aqyrǵy mártebe Turfan qalasynyń janyndaǵy urysta taǵy Isan-Taıshanyń qolyna tústi. Bul joly torǵaýyt ámirshisi ony tekke bosatqysy kelmedi. «Eger qaryndasyń Maqtum hanymdy maǵan áıeldikke berseń bosatam» dedi. Amal joq, Maqtum hanymdy Isan-Taıshyǵa berýge týra keldi. Odan oırattyń osy kúngi qontaıshysy Amansandj týdy. Qasqyrdyń bóltirigi óse kele enesine shabady. Amansandj Isan-Taıshy sekildi kókjaldan týǵan arlan bóri edi. Ol sheshesiniń aq sútinen ákesiniń altyn taǵyn artyq kórdi. Sol taqty kúsheıtý jolynda «Moǵolstandy naǵashy jurtym» demedi. Kere qarys aýzyn qazaq rýlarynyń qanyna toltyra urttady. Kórshiles Naıman, Kereı aýyldaryna maza berýdi qoıdy. Tek bul rýlardy oırattyń qısyq qylyshynan qazaqtyń qara soıyly men qaıyspas erligi, taban tirep qarsy turar qaısarlyǵy ǵana qutqaryp júrdi.

Isan-Buǵynyń Amansandjıdan járdem surasam qaıtedi degeni — sasqan hannyń «túbi jıenim ǵoı» degen qur dalbasasy edi. Biraq sasqan hanǵa járdem basqa jaqtan keldi.

Han osylaı ersili-qarsyly qalyń oıda júrgeninde úıge bas naıyby Úısin Qastek kirdi.

— Uly mártebeli taqsyr han, han keńesi tegis jınaldy.

— Mir Seıtáli ámir de keldi me?

— Iá, taqsyr han, keshe oǵan at shaptyrylǵan.

— Mir Muhamed han she?

— O da.

Han súrede turǵan gaýhar tas ornatylǵan altyn tájin kıdi de, qolyna asyl tastardan bezelgen kúmis asasyn ustap keńes saraıyna qaraı bettedi. Bas naıp Qastek bı men aýyz úıde kútip turǵan basqa parýalar41 ún-túnsiz sońynan ere berdi.

Han keńes saraıyna kirip kelgende, úıdegi ámir, sultan, bek, hakimder tegis túregelip, ıilip sálem berdi.

— Arsyńdar ma, bekzadalar? — dep han esik aldynda sál kidirdi.

— Barsyz ba, han ıemiz? — dep úıdegiler basyn burynǵydan da ıe tústi.

— Qup kelipsizder, asyl baýyrlar, — dedi han tórdegi óz ornyna bara jatyp, — otyryńyzdar.

Han altyn zerli barqytpen bezengen keńes saraıynyń tórgi jaǵyndaǵy kúmis sákige baryp otyrdy. Han otyrǵannan keıin, ózge jurt ta dárejesine qaraı ornalasa bastady. Úı ishi tolǵan aq sáldeli, kók shapandy, kók sáldeli, aq shapandy sofy, hakim, ámir, darýǵalar men kúmis, altyn kiseli, keń qonysh etikti, bulǵyn tymaqty, sýsar bórikti Dýlat, Úısin, Jalaıyr, Naıman bılerimen lyq toly. Jaǵataı ordasynda Maımene, Maısary dástúri joq. Han jeke otyrady. Odan tómendeý tek bas naıp qana ornalasady. Ózge jurt óziniń shen-shekpenine qaraı oryn alady. Aldyńǵy jaǵynda hanǵa jaqyn, Qashqar, Aqsý, Turfan, Jańǵy sekildi úlken ómirliktiń hakimderi, olardan sol keıinirekteý Moǵolstan handyǵynyń tiregi Úısin, Jalaıyr, Dýlat, Naıman, Kereı, Qańly tárizdi qazaq rýlarynyń belgili rý bastyqtary, bıleri, batyrlary, bulardan soń baryp, Sholaq, Qorǵan, Jarkent tárizdi shet qalalardyń ákimderi, dinı adamdar, sofy, ıshan, múrıtter...

Isan-Buǵy birden sózge kiristi. Ol Moǵolstannyń soltústiginen Oırat, kúnshyǵysynan Qytaı, ońtústiginen Ábýseıit pen Junys sultannyń shabýylǵa shyqpaq bop jatqanyn aıta kelip, han keńesiniń sheshimine eki jarǵy qoıdy.

— Birinshi aıtarym, — dedi ol, — búkil Moǵolstan bop ásker jınap jaýǵa qarsy shyǵamyz ba? Álde or hakim, ár ámir óz qalasyn, óz ulysyn qorǵaı ma? Osyny sheshińder.

Ekinshi aıtarym, qazirgi jaǵdaıda Moǵolstan medınesin bekinisi nashar Almalyqqa qaldyramyz ba, álde jaý qoly ońaı jete almas Aqsý shaharyna qaıta kóshiremiz be, sony sheshińder.

Túskeli turǵan aýyrtpalyq ıyqtarynan janshyp jibergendeı, úıde otyrǵandar myqshıa jerge qaraı qaldy. Bárinde de ún joq. Ýaıs hannan beri árqaısysy ózine jeke otaý tigip, búkil Moǵolstandy talan-taraj etip menshiktenip alǵan Moǵol ómirleri endi qalyń oıǵa ketti. Bastaryn biriktirip jaýǵa qarsy shyǵar bolsa qandaı paıda-zıanǵa qalarlaryn esepke aldy. Han qoıǵan suraqtarǵa tikeleı jaýap berýge árqaısysy óz jaǵdaıyn oılap qınaldy. Eger bastary qosylmasa, búkil handyqtarynan aırylatyny bul sátte eshqaısynyń janyn kúıdirer emes. Qazany basqanyń jany basqa, báriniń de oılaǵany óz paıdasy, áz qamy. Bular túbi ásker jınalatyn bolsa, qaıtsem óz ulysymdy, óz qalamdy kúshti qalpynda saqtaımyn, qaıtsem kisini az berem, áskerge kerek qarjy-qarajatty az tóleımin dep tolǵanýda... «Al áz qalamdy, áz ulysymdy jeke qorǵaımyn desem, odan qandaı zıan kóremin? Junys pen Ábýseıitke qarsylasýǵa kúshim jetpeı-aq qoısyn, Ýaıstyń qaı balasyna baǵynsam da maǵan báribir emes pe? Múmkin jaýlaspaı-aq Junys jaǵyna shyǵa salǵanym tıimdi bolar?» Qytaı men Oırattan bálendeı qaýiptiń dál búgingi kúni joq ekenin bular da jaqsy biledi. Óıtkeni olarǵa qarsy qazaqtyń jaýynger rýlary tur. Osy sebepten «ortaq ógizden, ońasha buzaý artyq» dep ádettenip qalǵan Moǵol ámirleri áli ún-túnsiz... El qamyn oılap qınalyp otyrǵandaı qur jerdi shuqı beredi. Qaıtsek handyǵymyzdy jaýdan aman alyp qalamyz dep eshkim múnázaraǵa42 barar emes.

Isan-Buǵy túbi ózderi oralar dep Moǵol ómirlerin betterine qoıa bergen qatesin endi uqty. El basqaram degen adamǵa eń aldymen el birligin ustaı bilý kerek. El birligi degen uǵym sol eldi basqaratyn sultan, hakim, ámir, bı, batyrlar birligi degen uǵym. Buny babasy Shyńǵysqan óziniń ataqty Iasysynda jaqsy aıtqan. Sol Shyńǵystyń aqylyn nege almaǵan? Jıyrma bes jyl han asasy qolynda turǵanda, birigýge kónbegen ámirlerdi nege túırep-túırep tastamaǵan? Endi mine, qıyn kezeń týyp edi, artyna qaraı júzgen shaıan tárizdi, bireýi alǵa shyǵatyn emes. Mundaı jurtpen Moǵolstandy qalaı jaýdan qorǵap qalarsyń!

Jurt úni jýyrda shyqpaǵan soń, Mir Seıtáli ámir qabaǵyn shytty.

— Han ıem, — dedi ol sál ashýly únmen tynyshtyqty buzyp, — aıtqan sózińiz myna pendelerińizge ázireıildiń gúrzisindeı qatty tıip otyr. Aqylǵa salýǵa az ýaqyt murshat berińiz.

— Bolsyn.

Dál osy sátte úıge qıaq murtty, shoqsha saqaldy, uıǵyrsha kıingen dáıekshi kirdi.

— Han ıem, teriskeı jaqtan shabarman kelip túr. Asyǵyspyn deıdi. Túnimen tutǵaq43 bastyǵy sizge jibermepti.

— Aıtary qupıa ma eken?

— Joq, habarym han keńesiniń de qulaǵyna jetse eken deıdi.

— Kirsin.

Úıge «assalaýmaǵaleıkom» dep basyn ıip, tobylǵy qamshysyn keýdesine ustap, qońyr júzin jel sorǵan qaba saqaldy, túıe jún shekpendi, belinde kúmis kiseli jalpaq belbeýi bar, keń qonysh etikti, orta boıly adam endi. Ol sálem berip, esik aldynda hanǵa kishipeıildik ısharat kórsetip, bir tizerlep otyra qaldy. Shań shalǵan júzinen alystan kelgen jolaýshy ekeni birden kórinip tur.

— Qaı rýdansyń? — dedi han ananyń sálemin alyp bolǵannan keıin.

— Dýlatpyn. Jańǵy qalasynyń hakimi Súıindik myrzanyń shabarmanymyn.

— Sóıle! Ne aıtaıyn dep ediń?

— Súıindik hakim habarymdy uly mártebeli Isan-Buǵy hanǵa tez jetkiz dedi. Baıtaq jerińizdiń teriskeı shetine Baraq han men Bolat sultannyń balalary Jánibek pen Kereı ertken qalyń el kelip túr. Deni Arǵyn, Ýaq, Naıman, Kereı, azdaǵan Qońyrat, Alshyn da bar. Ábilqaıyr hanmen kelise almaı kóshipti. Qonys suraıdy. Jánibek pen Kereı sultan ózge jurtyn Talas ózeniniń arǵy betine qaldyryp, ózderi bes júz soıyldy salt atty nókerlerimen tóte jolmen sizdiń medıneńizge kele jatyr. Men kúni buryn habar bergeli jettim.

Han kózinde kenet qýanysh ushqyny jarq etip tutandy da, sol sátte ǵaıyp boldy.

— Jánibek pen Kereı sultan qaı mezgilderde jeter eken?

— Ári ketse erteń kún shyǵa.

— Ózderi qansha jurt?

— Qyrýar el. Aldy kelip ózenniń keń alqabynda qazan kóterip jatqanda, kóshteriniń sońy túıeleriniń qomyn alyp ta úlgergen joq. Onyń ústine jan-jaqtaǵy qazaq jerinen, tipti alystaǵy aýyldardan sońdarynan izdep kelip qosylyp jatqan elde esep joq. Sirá, Ábilqaıyr han sheńberi sorly halyqtyń jan etin julyp alýǵa aınalǵan bolýy kerek...

Isan-Buǵynyń qabaǵy qars jabyla qaldy. Shabarman han aldynda handardyń halyqqa istegen qıanatyn táptishteýdiń úlken qylmys ekenin tez uqty. «Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymas degen mine, osy eken», — dedi ol ishinen. Qarapaıym adamnyń tili tym uzyn bolsa, han ómiri qalaı qysqarta qoıatynyn burynnan da biletin shabarman, tym qysylyp qaldy, biraq sol sátte jol taýyp ketti.

— Keshirińiz, han ıem, — dedi ol taǵy basyn tómen ıip, eki qolyn keýdesine qoıyp. — Súıindik hakim, búkil Moǵolstan halqynyń qamqory ádiletti Isan-Buǵy hanǵa Dáshti Qypshaqtyń kóp rýlarynyń kóshý sebebi Ábilqaıyr hannyń qıanatynan degen jaıdy aıt dep edi.

Shabarmannyń qýlyǵyn uqqan keı hakim, ámirler kekete ezý tartty. Biraq ózin «el qamqory» degen sóz qulaǵyna jyly tıgen Isan-Buǵy qabaǵyn qaıta ashyp:

— Jaqsy. Qonaq úıge baryp tynyq. Hakim Súıindikke bizdiń aıtarymyzdy erteń estısiń...

Basyn aman alyp qalǵanyna qýanǵan shabarman «qup, taqsyr», dep úıden ata jóneldi. Dalaǵa shyǵyp «Ýf» dep demin aldy. «Andamaı sóılegen aýyrmaı óledi» degen mine, osy. Eger basyńdy aman alyp júrgiń kelse, aýzyńa ıe bol. Tym aqylsı berme».

Shabarmannyń Isan-Buǵyǵa: «Qyrýar el, onyń ústine jan-jaqtarynan kóship kelip qosylyp jatqan jurt ta yǵy-jyǵy» degeni birde-bir jalǵan emes edi.

Jánibek pen Kereı Qarakeńgir men Sarykeńgirdi keıin tastap, Qaraqumnan úsh kúnde jedel kóship ótken soń, sońdarynan ergen elderdiń aqsaqal, batyr, bılerin jınap keńes qurǵan. Barar jerimiz alys jáne jat jer. Aǵaıyn joq bolsań bere almaıdy, bar bolsań kóre almaıdy. Moǵolstan eli bizdi qalaı qabyldaıtyny belgisiz. Sondyqtan túıeniń qomyn, attyń jalyn aldyrmaı, aǵaıynǵa sorlylyǵymyzdy kórsetpeı jetelik. Kúshti ekenimizdi kórse syılar, kúshsiz ekenimizdi kórse aıar, «ket keıin» deı qoımas, týystyǵymyzdy qımas... dep sheshken.

Osy kúnnen bastap syńsyǵan qalyń el, maldyń kúıine qaraı, asyqpaı kóship otyrǵan. Bir aptadaı ótken shaqta Jánibek pen Kereı ózderiniń on bes ul, jeti nemere, kóptegen, aǵa-inilerin jınaǵan. Jánibek, jolaı «Qyzyl jyńǵyldan» ótip bara jatqanda jigitterine kestirip alǵan jýandyǵy qamshy sabyndaı bir qushaq qyzyl kúreń tobylǵyny aldyna qoıyp, úlken balasy Ádik tóre men Kereıdiń tuńǵyshy Buryndyqqa:

— Aldaryńdaǵy tobylǵydan bir-birden alyńdar, — degen.

Analar alǵan.

— Endi syndyryńdar, — degen.

Analar qoldaryndaǵy tobylǵylaryn shytyr-shytyr syndyrǵan.

— Endi úsheýden alyp syndyryńdar, — degen Jánibek.

Analar úsh tobylǵydan alyp bálendeı kúsh jumsamaı bu joly da syndyrǵan.

— Endi beseýden alyp syndyryńdar, — degen Jánibek sultan.

Analar bes-besten tobylǵyny alyp, ájeptáýir kúsh jumsap syndyrǵan.

— Endi segizden alyp syndyryp kórińder, — degen Jánibek.

Ádik pen Buryndyq tobylǵyny segizden alǵan. Tizelerine de salǵan, tabandaryna da salǵan, mańdaılarynan sorǵalap ter de aqqan, áıteýir qınalyp baryp, balýan tulǵaly qos arlan ázer degende syndyrǵan.

— Endi onnan alyp syndyryp kórińder, — degen Jánibek sál kúlimsirep.

Syndyra almaıtyndaryn bilse de, Ádik pen Buryndyq tobylǵyny onnan alǵan. Syndyrmaq bop ári-beri myqshyńdap kórgen. Kúshteriniń jetpeıtinin bilgen soń «quryp qalǵyr, bolatyn emes» dep tobylǵylaryn laqtyryp jibergen.

Jánibek úndemeı sál oılanyp otyrǵan da:

— Mine, el birligi degen osy, — dep sózin bastaǵan, — jalǵyz adamdy jaý alady. Al kop birikse eshkim de jeńe almaıdy. Kop qorqytady.Tereń batyrady. Eger eki qoldyń on saýsaǵyndaı qazaqtyń bar rýlary qos judyryq bop túıilse, qandaı jaýyna bolsa da qaýipti kúsh...

Jánibek pen Kereıdiń ózge balalarynan jasy úlken jáne ózin ózgelerine qaraǵanda erkindeý ustaıtyn, ur da jyq minezi bar Buryndyq:

— Basqa rýlar qaıda qalady? — degen. — Mysaly, naızasynyń ushy altyn Alshyn...

— Alystaǵy aǵaıyn ózi sheshsin óz taǵdyryn...

Esh ýaqytta da han men bılerdiń birigýimen ǵana handyq qurylmaǵan. Orda shańyraǵyn halyq kótergen. Qazaq eli egin ekken otyryqshy jurt emes. Bar sharýashylyǵy mal ósirý. Mundaı kóshpeli eldiń halqy — rýlary. Olardyń kósemderi — batyr, bıleri bolǵanmenen, deni jaı sharýa, kedeıler.

Jánibektiń oıy, isin sátti etý úshin, osy qara halyqty óz jaǵyna kóbirek tartý. Qazir ol sonyń jolyn izdep otyr.

— Jaqsy, — dedi Buryndyq, — Alshyndy qoıa turalyq. Sonda boryshymyz ne bolmaq?

Jánibek Buryndyqqa oılana qarady.

— Túsinseń boryshyńdy óziń aıt. Tisi shyqqan balaǵa shaınap bergen as bolmaıdy.

— Bilmeımin, — dedi Buryndyq. — Bizge ergisi kelmeıtin rýlardy shabamyz ba, qaıtemiz...

Tuńǵyshynyń oılanbaı aıtqan sózinen namystanyp qalsa da, onyń tez shamdanatyn minezin eske alyp, sózge sarań Kereı:

— Ulym, el shabýǵa asyqpa, — deı saldy.

— Ózgelerińde qandaı oı bar? — dedi Jánibek.

Aǵa turǵanda ini sóıleý sóket is qazaq dástúrinde. Til ushyna kelip turǵan aıtary bolsa da osy dástúrden shyǵa almaı, Jánibektiń ortanshy uly Qasym sultan tómen qarap typyrshı berdi.

— Qasymjan, sen birdeme demeksiń be? — dedi Jánibek balasynyń sóılegisi kelip otyrǵanyn sezip.

— Iá, kóke, ruqsat etseńiz, birer aýyz keńesimdi men de bereıin dep edim.

— Aıt, ruqsat...

— Ózimiz áne shabylamyz, mine shabylamyz dep kele jatyp, bireýdi shabamyz deýimiz aǵattyq bolar... Jáne kóke, ózińiz aıttyńyz ǵoı, aǵaıyn kúshińdi kórse syılaıdy dep...

— Sóıle, sóıle.

— Sóılesem, biz Moǵolstan men Túrkistan shekarasyna qashqan el tárizdi emes, kóshken el tárizdi bolyp barýymyz kerek. Jaǵataı urpaqtary da, Saıban, Aqsaq Temir urpaqtary da el ekenimizdi kórsin. Jáne qalaı bolsa solaı shubyra kóshken el ekenimizdi emes, dos bolsa dos bola alatyn, qas bolsa qas bola alatyn, qonys bermese kúshpen tartyp ala alatyn jaý júrek qaýym ekenimizdi baıqasyn. Qazir osy otyrǵandarymyzdyń es biletinderimiz, soıyl soǵyp sóz sóıleı alatyndarymyz, qasymyzǵa bes-alty qazaqtyń er jigitterin ertip, ermeı qalǵan, ne erý-ermeýin bilmeı otyrǵan jurtqa taraýymyz abzal. «Bizge erińder, birigip el bolyp, qazaqtyń Aq Ordasynyń týyn qaıta kóterelik» deýimiz oryndy. Ergen jurt erer, ermegen jurt oıǵa qalar. Qara halyq sońymyzdan neǵurlym kóp erse, soǵurlym isimizdiń sátti bolary aıqyn.

Jánibek jasóspirim ulynyń sózin birden ilip áketti.

— Durys aıtasyń balam, — dedi ol, ishteı túbi Qasymnan uly adam shyǵar degen burynǵy úmitiniń bu joly bir derek tastaǵanyna qýanyp, — bizdiń búgingi attanysymyz qur Ábilqaıyrǵa ókpeleýden týǵan attanys emes, budan júz jyl buryn babamyz Orysqan tikken Aq Ordany qaıta turǵyzyp, Qazaq degen jeke el bolý attanysy. Al Orysqan babamyzdyń aq týyn tigetin bizde eki-aq jer bar. Biri — Altyn Orda jurty, Edil men Jaıyqtyń ortasy. Biraq ol jaqtyń jeri malǵa jaıly bolsa da, eli bizge jaıly emes. Túkpirinde Qazan handyǵy men Túrkıaǵa kóz tikken Qyrym sultandary bar. Buǵan Edil men Jaıyqqa bizdi jolatqysy kelmeıtin Qasym sultandy, Temir bıdi qos. Olar kimdi el etkizedi? Árıne, ar jaǵyndaǵy orys jurtyna arqa súıep kórer edik, biraq ol jurttyń ózi de qazir ábden qanattanyp jetpegen qyran balapany tárizdi. Ekinshi jer — ol Orysqan babamyz keshe týyn tikken Syǵanaq shaharynyń mańaıy. Búl ara bizge qolaıly. Ar jaǵynda Úısin, Jalaıyr, Dýlat, Qońyrat, Qańly men Naımannyń, Kereıdiń biraz eli jatyr. Bu jaqta da azdaǵan Arǵyn, Qypshaq bar. Syǵanaq bul kúnde Ábilqaıyrdyń qolynda. Túbin kórermiz. Al ázirge barar jerimiz Jaǵataı urpaǵynyń Túrkistanmen shektesken tusy. Aǵaıyn syılasyn desek, ol araǵa biz el bolyp barýymyz kerek. Qasym bahadýr jon aıtady. Qazir árqaısyń qastaryńa bes-alty jigitten ertip alyp, qozǵalmaı otyrǵan aýyldarǵa attanyńdar. Sońymyzdan jurt kóp erse, halyqtyń tilegine bizdiń tilegimiz saı kelgeni. Onda isimizdiń ıgilikti bolýy haq, — degen.

Jánibek pen Kereı balalary jan-jaqqa taraǵan. Solardyń aıtýymen Ábilqaıyrǵa narazy biraz rýlar Moǵolstan jerine kóship bara jatqan qalyń kóshke kelip qosylǵan.

Ábilqaıyr áskeriniń Seıhýn darıanyń arǵy betindegi kórgen kósh orny da, shabarmannyń aıtqan Talas ózeniniń bergi betindegi qonyp jatqan qalyń el de bári bir osy Jánibek pen Kereıge kelip qosylyp jatqan qazaq rýlary bolatyn.

Shabarman shyǵysymen Isan-Buǵy han keńesin taratty da, Mir Muhamed-SHaıh, Mir Seıtáli ámirlerimen, bas naıyby Úısin Qastek bımen ózi ońasha qaldy. Qazaq rýlarynyń Moǵolstan shekarasyna kóship kelýi, eger olardy Moǵolstan jeriniń shetindegi Shý, Sarysý ózenderiniń boıy men Talas ózeniniń arǵy betine ornalastyrsa, ózderin Ábilqaıyr men Aqsaq Temir handyqtarynyń shabýylynan qorǵaıtyn qalqan jasaıtyndaryn bul tórteýi birden uǵysty. Jáne qazaqtardyń kúshterin Qytaı men Qalmaqqa da qarsy paıdalanbaq boldy. Isan-Buǵy Jánibek pen Kereıdiń aldynan at shaptyrdy. Aq Orda handarynyń urpaqtaryn, olarmen birge kelgen qazaqtyń basty rýlarynyń ıgi jaqsylaryn qushaǵyn jaıyp qarsy aldy.

Jánibek pen Kereı Moǵolstan hanymen bir aı birge bolyp, bir ydystan as ishisip, bir aýyzdan sóz shyǵarysyp, tatý-tátti bitimge keldi. Isan-Buǵy kóship kelgen qazaq rýlaryna búkil Shý, Sarysý, Talas, Badam ózenderiniń boıy men Qozybas, Qarataýdyń Moǵolstanǵa qaraıtyn teriskeı jaǵyn tegis qonysqa beredi. Bul qonystyń sheti Qaratal ózenimen, Ábilqaıyr qaramaǵyndaǵy Túrkistan ólkesimen bitedi. Jaqsylyqqa jaqsylyq, osynshama qonys alǵan qazaq rýlary, eki eldiń birdeı jaýy, Moǵolstandy shabýǵa daıyndalyp jatqan Qytaı bogdahany men Oırat qontaıshysyna qarsy bir myń jaqsy jaraqtanǵan salt atty jaýynger shyǵarady.

Jánibek pen Kereı Isan-Buǵynyń shartyn qabyl etti. «Túpki armanymyz qazaq handyǵyn quryp el bolý ǵoı, bizdiń qorǵan ekenimizdi Qytaı, Oıratpen shekaralas qazaq rýlary bile bersin. Kúshimizdiń mol ekenine kózderi jetse, ózderiniń de bizge tez qosylýlaryna sebep bolar» dep oılady olar. Bul oılarynyń durys bolǵanyna bes-alty jyl ótpeı ózderiniń de kózderi jetti.

Jánibek pen Kereı nókerlerin ertip, kútip otyrǵan jurtyna qaıtty. Qos sultannyń buıryǵy boıynsha, kóship kelgen el rý-rý bop, adamynyń, malynyń sanyna qaraı ózderine berilgen jerge ornalasa bastady. Bir aı ótkennen keıin kileń maıdanǵa salar bórte júırik mingen bes júz Arqanyń batyr jigitterin basqarǵan Ádikti Qytaı shekarasyna, Qashqar jerine júrgizdi. Taǵy bir aı ótkende ekinshi uly, sońynan erligimen qazaq aýzynda ańyzǵa aınalǵan Qambar batyrdy bes júz kileń qaıyń soıyl ustaǵan salt atty jaýyngerimen Tarbaǵataı taýyn jaılaǵan Kereı, Naımandy Oırat qontaıshysy Amansandjıdan qorǵaýǵa attandyrdy. Qos sultan ózderi endi Shý, Sarysý, Qaratal, Badam, Talas ózenderiniń boıyna jaıǵasqan elderin basqarý áreketine kiristi.

Osy kezde Junystyń aýlyna Kúnshyǵys Qashqardyń hany, Jaǵataı urpaǵy Sant-Sultannan týǵan Ábdirashıt sultan keldi. Ol bir kórgennen Junystyń kishi qyzy erke shora Nıger-Sultan-Begimge ǵashyq bolyp, sulý qyzyn toqaldyqqa surady. Samarqant ámirshisi Ábýseıitpen jaqyndaspaq oıy bar Junys, Nıger-Sultan-Begimniń ózi bilsin dedi. Ábdirashıt qyzǵa kisi saldy. Erke shora Nıger-Sultan-Begim quda túspek jigitti ózi izdep keldi. Kelbetti, biraq tym semiz Ábdirashıt, han uly bolsa da, qyzǵa unamady. Nıger-Sultan-Begim ákesine: «Anaǵan kúıeýge shyqpaq túgil janynan júrýge adam jerkener», — dep jaýap berdi. Qyz jaýabyn estigen Ábdirashıt endi Junyspen sóılespedi. «Bálem, osy sózińdi umytpa, túbi búkil malymdy saǵan tóksem de, mes qarnymnyń astyna bir salarmyn» dep ashýlanyp júrip ketti.

Ábdirashıt sózin estigen sulý Nıger-Sultan-Begim: «Seniń astyńa túskenshe, ólgenim artyq», — dep kúlip qala beredi. Ómirdiń esigin áli durys ashyp kórmegen jas sulý, bul jalǵanda tek óli jandar ǵana kezdespeıtinin, ómir degen surqıada adamnyń túsine kirmeıtin ǵajaıyptar bolyp jatatynyn qaıdan bilsin! Adamdy qaqpaqyl etip oınaıtyn taǵdyrdyń asaý syryn jas sulý eske almady.

Qashqar hanynyń uly Ábdirashıt ketkennen keıin, Junysty balalarymen Buqarda saıahattap júrgen Samarqanttyń ámirshisi Ábýseıit qonaqqa shaqyrdy. Junys azamat uldaryn ertip, úlken saltanatpen Buqarǵa attandy.

Ádeıi osy mezetti ańdyp turǵandaı Jánibek Ferǵana óńirinde jatqan Junystyń úsh myń jylqysyn aıdap ákelýge bir top jigitterimen ortanshy balasy Qasymdy attandyrdy.

Qasym taıly-taıaǵyna deıin qaldyrmaı Ferǵana óńirinde jaıylyp jatqan Junystyń jylqysyn tegis aıdap áketedi. Búkil aýyldan jylqyny qýyp baryp alyp qalar jan shyqpady. Sonda atqa on bes jasar erke-shora Nıger-Sultan-Begimniń ózi minedi. Bar jylqysynan aıyrylsa ákesiniń taqyr kedeı bolyp qalatynyn biletin sanaly qyz, táýekel dep erkekshe kıinip, qolyna naıza alyp shapqynshylardy qýyp beredi. Jylqy Talas ózenine taıaǵan jerde, Nıger-Sultan-Begim oraǵyta Qasymnyń aldynan shyǵady. Jylqyny aıdap kele jatqan qol, aldarynan shyqqan naıza ustaǵan jalǵyz jigitti kórip, sadaqpen tartyp qalyp jaıratyp ketýdiń ornyna, ony ustap alyp mazaq etkileri keledi. Jaqyndaı kelip olar jigit degenderi erkekshe kıingen qyz ekenin ańǵardy. Jaý jylqysyn alyp, kóńilderi sýdaı tasyǵan kileń jas qyrshyndar endi «jigitteri tyǵylyp qalyp, qyzdaryn jaýǵa attandyratyn búl netken batyr aýyl?» dep kúlki etedi. Sonda Qasym sultan qyzdy syqaqtaı bir aýyz óleń aıtady:

Men surasam jónińdi sen aıtarsyń,

Jón aıtpasań izińmen tez qaıtarsyń.

Qaı aıǵyrdyń úıirinen qashyp shyqqan,

Men kórmegen bul mańnan qaı baıtalsyń?

deıdi.

Sonda qyz:

Sóz turǵyńnan, sultanym, qaldym bilip,

Jan ekensiń úırengen baıtal minip.

Qulynymyn Junystyń, óńim túgil

Túsime de kórmegen aıǵyr kirip.

Týǵandarym kezinde Buqar ketken.

Jaı oǵyndaı jarq ettiń túsken kókten.

Erkegi joq aýyldy shabatuǵyn

Kásibiń be, sultanym, ádet etken?

Sol jylqymnyń sońynan keldim izdep,

Áke úshin bar qorlyqqa qyzy tózbek,

Tabalatpaı qasyna malyn qaıtar.

Óz basymdy ketseń de kelemejdep...

deıdi.

Sonda Qasym sultan aıdap kele jatqan jylqysyn toqtatyp, sý jaǵasyna jibek shatyr tigip, Nıger-Sultan-Begimdi kóterip attan túsirip, appaq aıly túnde aq shatyrǵa kirgizdi. Appaq aıly túnde aq shatyrǵa tóselgen aq kıgizdiń ústinde áli jan sıpap kórmegen qyzdyń aq tósinen Qasym sultan toıat aldy. Tańerteń el basqaratyn adam mal sanyn emes, el sanyn arman etedi. «El ósse er ósedi. Er ósse sher óshedi», degen áke sózin ósıet tutqan er kóńil batyr jigit qyzdyń úsh myń jylqysyn qaıtaryp berdi. Budan óziniń dańqy ósetinine sultan kúmándanbaıdy. Qasymnyń qylyǵyna rıza bolǵan Nıger-Sultan-Begim at ústinde turyp, jarylǵan jumyrtqa tárizdi quny túsip ketetinin aıtyp, túndegi bolǵan oqıǵany maqtan etip bótenge jarıalamaýyn ótindi.

Qasym: «Bu jalǵanda, amal joq, kóp nárseni qupıa ustaýǵa týra keledi» dep qyzdyń ótinishin oryndaýǵa ýádesin berdi.

Osylaı Qasym sultan, oljadan qaǵylǵan serikterin ertip eline bettedi. Ne qyz joq, ne olja mal joq, ishteı kúıingen jigitter Qasymǵa ókpelerin aıta almaı, qaljyń-ázil óleń shyǵarady.

Shaqpaq tas o da múlik ot jaqqanǵa,

Qoımen teń qotyr eshki mal baqqanǵa.

Tóledi úsh myń jylqy qalaı ǵana

Qasekeń qyz qoınyna bir jatqanǵa?

Dúnıe aldap keter qyzyl túlki

Qyzyǵy bul jalǵannyń oıyn-kúlki.

Áıtse de sol qyzdiki altyn ba eken,

Tóleıtin bir túnine úsh myń jylqy?,

Bir qý jigit at shaldyryp otyrǵandarynda osy óleńdi sultanǵa aıtyp beredi. Qasym kúledi de qoıady. Biraq jolaı ǵajaıyp erlik kórsetip, Qarataý jaılaýynda jatqan Muhamed-Sultan-Mazıttiń bir top jylqysyn shaýyp alady. Jigitterine úlestiredi. Nıger sulýmen bolǵan oqıǵany aıtpaýlaryn suraıdy. Jigitter ýáde beredi. Biraq ázil sóz qolǵa turmaıtyn synap qoı, bertinde álgi óleń jurt arasyna tarap ketedi.

Jyl óte, Junys qyzyn Ábýseıit myrzanyń balasy Andıjannyń ámirshisi Shaıh-Omarǵa berdi. Ábilqaıyr ruqsatymen Maýrennahrǵa tórkindep kelgen Rabıý-Sultan-Begim, Shaıh-Omar syrqattanyp qalǵan soń, Nıger-Sultan-Begimdi alyp ketýge bir top nókerimen Iassyǵa ózi kerýen saldy. Bul jaıdy estigen Jánibek Qasymnyń úsh myń jylqydan qalaı aıyrylyp qalǵanynan habardar bola tursa da, balasyn taǵy shaqyrady. «Nıger-Sultan-Begimdi qalaı bosatyp jiberesiń, onda meniń sharýam joq, biraq kóshin ańdyp turyp Ábilqaıyrdyń erke báıbishesi Rabıý-Sultan-Begimdi ustap alyp kelesiń» dedi. Bu da jaý jaǵyn muqatýdyń bir joly edi.

Qasym jigitterimen jolda ańdyp jatqanynda Ábdirashıt sultannyń da Nıger-Sultan-Begim kóshin ózderindeı kútýde ekenin estidi. Jaǵataı urpaǵymen dos bolǵanmen de, Junys qyzy men kózi kórgen, qolynan jas kezinde san mártebe dám tatqan Rabıý-Sultan-Begimdi olarǵa qımady. Analar kóshke shapqan kezde qarsy shyǵýǵa týra keldi. Bir abyroı bolǵan jeri, búl aıqasta Ábdirashıttiń ózi qatynaspady. Ol tek jigitterin jibergen bop shyqty. Jaǵataıdyń beıbastaq, nápsiqumar qaraqshylarynan aman alyp qalyp, taǵy da ózi Nıger-Sultan-Begimniń qushaǵynda bir kún túnep, erteńine qos sulýdy elderine qoıa berdi. Jaý oljasynan qutqarǵan Qasym sultandy Rabıý-Sultan-Begim óle-ólgenshe syılap ótti. Eki jaqtyń bir-birimen tatýlasýyna da san mártebe qyzý kiristi. Biraq el namysyna aınalǵan janjaldy basý onyń qolynan kelmedi. Áıtse de Qasym aldynda boryshty bolyp qalmady. Bertin kele Muhamed-SHaıbanı ábden kúsheıip, Iassy ámirshisi — balasy Súıinshik qannen-qapersiz kúıdegi Qasym hannyń áskerin túnde basyp almaq bolyp daıyndalyp jatqanda, arnaýly kisi jiberip, Qasymdy bir ajaldan qutqardy. Sóıtip ózine istelgen jaqsylyqty aqtady. Al, Nıger-Sultan-Begim bolsa Qasym handy on jyl ańsap kútti. On jyldan keıin baryp eń alǵashqy aq tósinen toıat alǵan qyran búrkittiń qushaǵyna qaıta kirdi.

Bos qol qaıtqan sebebin suraǵan ákesine sultan: «Itaıaqtaǵy jýyndydan buralqy tóbetti qýyp jiberip ózi jalaı bastaǵan arlan tazydaı, bireýdiń baýyr baspaq arýyn Ábdirashıt sultannan tartyp alyp ózim ıemdengim kelmedi» dedi.

— Al, Rabıý-Sultan-Begimdi nege bosattyń? — dedi Jánibek.

— Ulyqbek myrzanyń arýaǵyn syıladym.

«Túsip qalǵan muzalımnyń44 bıigi jaman. Toıat ala almaı qalǵan áıeldiń kúıigi jaman» dep qaraıtyn soraqy zamannyń Jánibek te bas ıgen perzenti. Biraq balasynyń jaýaby mıyna qona ketti.

— Durys etken ekensiń, adam qartaıa bastaǵanda jaýymnan kegim qaıtpaı qalady-aý dep kóp oılaıdy eken. Meniki de sol bolar... — deı saldy. Sóıtti de Qasymǵa taǵy qarady. — Kózim tirisinde ómir degen ótkeldiń qyl kópirdeı symynan óte ber... İstep júrgenderiń teris bolsa da óziń piship, óziń sókkeniń upaıdy... Oqasy joq, qus usha túzeledi.

Qus durys qanattana alsa, túzý usha alady.

— Durys aıtasyń, — Jánibek balasyna taǵy tesile qarady da qoıdy.

Osylaı talas-tartysta taǵy tort jyl ótti. Qazaq eli Shý, Sarysý boıyn ábden meken etip aldy. Ádettegideı jurt jaılaýǵa kóshkeli jatqanda, bir kúni Jánibek Qasymdy taǵy shaqyrdy.

— Múmkin Muhamed-Ákim el Tarazıdyń toıyna Buryndyq aǵańmen sen bararsyń? — dedi ol.

— Barsam baraıyn.

Muhamed-Ákim el Tarazı Jańǵy shaharynda turatyn aty-shýly saýdager.

Túbi arab. Bir sheti Úndi, Qytaı, Mongolıa, Tıbet, ekinshi sheti Vızantıa, Túrkıa, Máskeý, Kıevke deıin júzdegen túıemen jylda eki-úsh ret kerýen júrgizetin, qytaı jibegi, manat, shaǵıy, úndi shaıy, jemisi, Kıev kendiri, qyzyl bıdaıy, Dáshti Qypshaq maly, teri-tersek, jún-jurqasy, Stambýldyń qolónershileri istegen bilezik, júzik, kúmis ydys, altyn jalatqan quman, zer júrgizgen jaınamazyna deıin satyp, saýda arqyly kúnshyǵys pen kúnbatysty baılanystyryp turatyn. Ár hannyń ózine baǵynatyn handyǵy bolsa, bunyń sol handyqtardy da ózine baǵyndyrar baılyǵy bar adam. Jeke saýda patshalyǵy bar. Altyn aqshany sandyqtap jınaǵan saýdager, Ábilqaıyr hannan kezinde ıshik-ata ataǵyn alǵan. Osy mal-múlki byqyǵan baıdyń bar tilegi jalǵyz ǵana bala bolatyn. Biraq jaratylys osynshama baılyqty muragersiz qaldyraıyn degendeı, oǵan bala bermeı qoıdy. Sóıtip júrgeninde otyzynshy áıeli byltyr eki qabat bolyp, bıyl bir ul tapqan. Jıyrma toǵyz áıeliniń qaǵanaǵyn qaryq ete almaǵan saýdager, otyzynshysyna kelgende uryq berer qýatty qaıdan tapqanyn kim bilsin, áıteýir qaıqy tos, saýlyq quıryq jas toqalynan appaq sazandaı ul kórgen. Keıbireýlerdiń «ıapyrmaı, Muhamed-Ákim el Tarazıdyń myna balasy inisi Mahmýd-Raqym el Tarazıdan qalaı aýmaǵan. Týǵan ákesi ózi bolsa mundaı uqsas týmas» degen kúńkil sózine qaramaı, Muhamed-Ákim el Tarazı búkil Tıbet, Qorasan, Maýrennahr, Dáshti Qypshaq, Qyrym, Qazan jerlerine jar salyp, ulan-asyr toı istemek bolǵan. Mundaǵysy onyń ataqty saýdager Kók Orda ıshik-atasy — Muhamed-Ákim el Tarazıdyń murageri bar eken dep jer-jıhanǵa dáriptep, aıdy aspanǵa shyǵarǵan toı jasaý. Toıǵa júlde etip, Stambýlda som altynnan quıylǵan úsh altyn qus belgiledi. Árqaısysy segiz batpannan. Júlde tıgen adam eger bul altyn qusty alǵysy kelmese, baǵasy sodan artyq emes, tilegen zatyn beremin dep jarıalady. Júlde beretin sharty da tańǵajaıyp. Birinshi júlde — kimde-kim jaıaý jarysta on farsat jerden ozyp kelse, soǵan beriledi dedi. Munysy jıhankez saýdagerdiń rým halqynan alǵan ónegesi. Ekinshi júlde — kimde-kimniń túıesi jıyrma farsat jerden ozyp kelse soǵan beriledi dedi... Munysy sonaý Mysyr arabtarynan alǵan úlgisi. Úshinshi júldeni — kimde-kimniń aty otyz farsat jerden ozyp kelse, sol alady dedi. Bul Dáshti Qypshaqtyń ejelden kele jatqan kóne salty.

Jánibek sultannyń aıtyp otyrǵany osy toı edi.

— Barar bolsań, jaıaý jarys sultandarǵa laıyqsyz, at jarysy men túıe jarysyna daıyndalý jón, — dedi Jánibek, — Qyrym menen Qorasannan da kisiler kelýi ǵajap emes.

Jánibektiń aıtqany oń keldi. Toı bolar kúni bir sheti Qorasannan, ekinshi sheti Qyrymnan qadirli qonaqtar, bul jalǵannyń tetigin qolyna ustap turǵan san alýan saýdagerler jınaldy. Talas ózeniniń jaǵasynda tigilgen júz aq boz úı kisige lyq toldy.

Jaıaý báıgeden Egıpetten qashyp kelgen ǵalym, jaraǵan arǵymaq attaı sıdıǵan uzyn boıly, kúıgen kirpishteı qara qoshqyl otyz bes jasar arab jigiti el Múlik ıbn Zarhým keldi.

Bul báıgege sultan, bek, shynjyr balaq, shubar tós qazaqtyń myrza jigitteri qorlanyp qatyspady.

Ekinshi báıgeni qarasyna birde-bir túıe ilestirmeı, Buryndyqtyń qara býrasy aldy. Úshinshi báıge Ábilqaıyrdyń Tarlankóginiń tuqymy, on bes jasar Muhamed-SHaıbanıdyń ázirge mańdaıyna basqan júırigi Aqtankerge tıdi.

Biraq búl úsheýi de salmaǵy segiz batpan tartatyn som altyn samuryq qusty júldege alýdan bas tartty.

El Múlik ıbn Zarhým:

— Altyn qus tek meni ǵana baıytady — dedi, — Muhamed-Ákim myrza, eger qarsy bolmasańyz, bul altyn qustyń ornyna Maýrennahr dıqandary men Dáshti Qypshaq malshylarynyń turmystaryna járdem beretin jáne eki eldiń qarym-qatynasyn jóndeıtin Seıhýn darıanyń ústinen kópir salaıyn. Bul kópten beri oılap júrgen armanym. Nil ózenine osyndaı kópir salamyn dep úlgisin istegenimde ózderine paıdasy joq bolǵan soń faraondar meni qýyp jiberdi. Al Seıhýn darıaǵa bul óte qajet. Osyny salýǵa qarajat berińiz.

Muhamed-Ákim el Tarazı sol oılandy da:

— Jaqsy, — dedi, — bul suraǵan qarajatyńdy bereıin. Tek meniń ǵalym esepshilerim qansha pul kerek, sony sanasyn.

Biraq sol kúni túnde Muhamed-Ákim el Tarazıdyń jigitteri «sen halyq qamyn oılap, Seıhýn darıaǵa kópir salmaq sabazsyń ǵoı, olaı bolsa sol Darıanyń qyzyǵyn aldymen óziń kór» dep qosynda uıyqtap jatqan jerinen el Múlik ıbn Zarhým ǵalymdy ustap aldy da, túnimen jedel júrip otyryp, moınyna tas baılap, Seıhýn darıanyń sarǵylt tolqyndy sýyna laqtyryp jiberdi.

— Baılyǵym óz basyma jetedi. Altyn qusty basyma qoıamyn ba, maǵan altyn qusyńdaı qymbat ul taýyp bergen toqalyńnyń ózin ber, — dedi Buryndyq óziniń qıqar minezine salyp. Ondaǵy oıy «bálem, bermesińdi suraıyn, qalaı-qalaı yrshyr ekensiń!» degen qıańqylyǵy edi. Biraq «Balasy inisi Muhamed-Raqymǵa tym uqsas eken» degen sózdi ishine túıip alǵan saýdager qýana-qýana Buryndyqtyń tilegine kóne ketti.

— Aıtqan sózimdi qaıtyp almaıyn, qatyn búginnen bastap seniki, biraq balam emshekten shyqqansha meniń úıimde tura tursyn, — dedi.

Bundaı sheshimdi kútpegen Buryndyq sasyp qaldy. Biraq bu da sózin qaıtyp almady.

— Bolsyn, — dedi.

So kúni ymyrt úıirile ol Muhamed-Ákimniń jas toqalyn óziniń shatyryna alyp keldi. Otyz qatynnyń biri bolyp, ebin tapqanda ǵana bóten erkek kórip, garemde sary qazydaı saqtalyp, ábden jas denesi kúıip-pisken jas toqal, kári Muhamed-Ákimnen qutylǵanyna ókingen joq. Jańa qojasynyń kóńilin tabýǵa tyrysty.

Al úshinshi júlde tıisti Muhamed-SHaıbanı tipti basqa tilek etti.

— Altyn qusyńyz hanǵa laıyq. Men han emespin, tek han taǵyndaǵy atama járdemshi jaýyngermin, — dedi, — maǵan altyn qustyń ornyna bes júz adamyma saýyt-saıman, qarý-jaraq ber...

Muhamed-Ákim sultannyń betine uzaq úńile qarady. Álden ýaqytta baryp:

— Siz tileseńiz, myń adamǵa da saýyt-saıman, qarý-jaraq berýge barmyn, — dep basyn tómen ıdi...

Ábilqaıyr Ordasynyń saıypqyran handy joqtatpas bálendeı murageri joq dep oılap júrgen qastary, bul toıda atasynyń týyn qulatpas artynda urpaǵy bar ekenin birden kórdi. Ábilqaıyr hanǵa kókiltash bolǵan, qazir Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultannyń atakesi Darvısh-Husaıyn batyr kúzetken, aqylǵa baı, boı-turpaty birden adamnyń yqylasyn aýdarar Muhamed-SHaıbanı osy kúnnen-aq kózge tústi.

Sol kúni qastar Ordasyna Aıbaq oǵlan, Bereke sultan, Abbas bek, Musa bekter jınalyp, Muhamed-SHaıbanıdy uıyqtap jatqan jerinde túnde shaýyp óltirýge kisi jibermek bop kelisti. Bul májiliske Buryndyq pen Qasym sultan da shaqyryldy. Buryndyq kónse de, Qasym:

— Han taǵyn saqtar jandy qan maıdanda óltirý kerek. Uıyqtap jatqan jerinde shaýyp tastaý bul ury, qaraqshylardyń isi. Biz han tuqymymyz, mundaı qylmysqa barýymyz kúná! — dep kónbeı qoıdy.

Onyń kónbegenine qaraǵan joq. Ábilqaıyr Ordasyna ósh sultan, bekter basyna altyn orda turǵyzbaq bop, aty-shýly jan alǵysh Qurybaıdy jiberdi.

Biraq sultan jatqan úıge jylandaı sybyr shyǵarmaı kirgen Qurybaıdy, Qasym sultannyń kisi jiberýimen kúni buryn habardar bolyp, ótirik uıyqtap jatqan Muhamed-SHaıbanı, aldaspanyn jarq etkizip, qulashtaı sermep qaq bóldi.

Jazmysh degen qyzyq. Halyq úshin kópir salam dep arman etken el Múlik ıbn Zarhým, halyqtyń óz arasynan shyqqan jendet jigitterdiń qolynan qaza tapty. Al, tórt jyldan keıin buqara halyqty qanǵa boıap, búkil Orta Azıany jaýlap ala bastaǵan, ataqty Muhamed-SHaıbanı han bir ǵana sultannyń erlikti kóksegen adal kóńiliniń arqasynda aman qaldy.

Eline qaıtyp kelip, Qasym sultan ákesine toıda bolǵan oqıǵanyń, kórgen-bilgenin bárin aıtyp bolǵanynda Jánibek uzaq oılanyp otyrdy da, aýyr kúrsindi.

— Túbi biz Ábilqaıyrdyń ornyna otyrar Shaıh-Haıdardy emes, Muhamed-SHaıbanı sultandy kózimizden tasa etpeýimiz kerek, — dedi.

Bul sózimen Jánibek eger Ábilqaıyr taǵyna Muhamed-SHaıbanıǵa otyrar kún týsa, asa bir qıyn kúres bastalatynyn bildirgen edi.

Muhamed-Ákim el Tarazıdyń toıynda taǵy eki oqıǵa bolǵan. Balalarynyń bul toıǵa qatynasatynyn bilgen soń, altyndatqan er-toqymdy, júgen-quıysqandy qos kúlsary jorǵa minip Rabıý-Sultan-Begim men kelini Aqqozy kelgen. Jańǵy saýdageri bularǵa arnap qos orda tikken.

Báıgeden Tarlankóktiń balasy Aqtanker ozyp kelip, Muhamed-SHaıbanıǵa jurt kóńili aýa bastaǵannan-aq baq qumar Súıinshik sultan janyn qoıarǵa jer tappaǵan. Biraq baıaǵy on úsh jasar kúnindegi qylyǵy este qalǵan Rabıý-Sultan-Begim sol kúni Súıinshikti ońasha shyǵaryp ap uzaq sóılesken. Aqyly da, erligi de Muhamed-SHaıbanıdyń óz teńdesterinen artyq ekenin búkil el bilip qalǵan tárizdi jáne ony qostaıtyn Darvısh-Husaıyn Qarashyń batyr men Bahtıar sultan tárizdi Kók Ordaǵa tirek bolǵan, búkil Dáshti Qypshaqqa áıgili adamdar bar, qandaı baqytqa, taqqa jetseń de Muhamed-SHaıbanımen birge jetesiń degen. Ákesin óltirgen naǵashyń Ábdi-Latıf ámirge uqsama, qyzǵanshaqtyń joly kúná jol, onymen adam muratyna jete almaıdy, aǵań Shah-Býdaqtyń balalaryna keń peıil kelip, solardyń sońynan erýin suraǵan. Ózderi byt-shyt bop qyrylysyp júrgen naǵashysy Temir tuqymynyń buǵan áke taǵyna otyrýǵa járdem bere almaıtynyna kózi jete bastaǵan Súıinshik, áli de Samarqant ámirligine qadiri bar sheshesiniń aqylyn alǵan, on boıyn qansha mansapqumarlyq bılegenmen, ataly sózden shyǵa tartpaǵan. Bul Ábilqaıyr balalarynyń ár jaqqa burylmaı, bir odaqtas bolýynyń basy edi.

Ekinshi oqıǵa tipti adam kútpegen jerden kezdesti. Túıe báıgesi bitken kúni ińirde Aqqozy bıke óz ordasynda jalǵyz otyrǵan kezinde, úıge bet-aýzyn kóshpeli eldiń buzaýyndaı tumshalap alǵan, jalǵyz kóz, eńgezerdeı qara jigit kirip keldi.

Toıdan sharshap kelip qısaıyp jatqan Aqqozy, osynaý kirgen adamnyń dene qurylysynan, qımylynan óziniń Oraǵyn kórgendeı shoshyp ketip, daýystap jibere jazdady.

— Qoryqpa, — dedi kirgen kisi, — men Oraqpyn. Óldi degenderi beker, tirimin. Biraq ólgen adamnan da qorqynyshtymyn. Eger meniń betimdi kórseń, qazir talyp qular ediń. — Ol asyǵa óziniń qalaı tiri qalǵan oqıǵasyn aıtyp berdi de — qolyńa quran alyp, «ómir-baqı erge shyqpaımyn» depsiń, sonyńdy estip keldim, — dedi, — maǵan degen júregińdi adal saqtaǵanyń úshin raqmet, bul qurmetińdi qara jerge kirgenshe umytpaspyn. Al endi aıtarym: ólgen adam úshin ólmek joq. Men patsha, handarǵa ǵana tiri adammyn. Saǵan ólikpin. Erge shyq, qyzyq kór. Quran ustap qudaıǵa bergen antyńdy men aldym. Al endi qosh bol. — Ol úıden shyǵa bergen.

— Toqtaı tur... — dedi Aqqozy.

Biraq Oraq toqtamady. Shyǵyp ketti. Aqqozy kózi qaraýytyp, janyndaǵy tósekke aqyryn qısaıa berip, jylap qoıa berdi.

Kelesi kúni túnde Oraq qyryq jigitimen Muhamed-Ákim el Tarazıdyń Talas ózeniniń eteginde jatqan kóp jylqysyn «óziń óltirgen el Múlik ıbn Zarhým sheberdiń quny» dep aıdap áketti. Ony Syrdyń tómengi jaǵyndaǵy kedeı aýyldarǵa aparyp bólip berdi. Osy kúnnen bastap «Jalǵyz kóz» batyr kedeı jurttyń qorǵany» degen laqap búkil Dáshti Qypshaqqa tarady. Oraq kedeı jurttyń qorǵany ekenin san aıqasta kórsete aldy.

Al bul kezde Isan-Buǵy medınesin qaıtadan Aqsýǵa kóshirgen. «Syrtqy jaýynan qazaqtar qorǵaıdy, al olardyń kúshi jetpeı qalsa, óz qalalaryńdy, ulystaryńdy ózderiń qorǵańdar» dep han keńesin múldem taratqan. Osylaı ómirleriniń oıynan shyqqanyna ol óte qýanyshty edi. Óıtkeni aıtqandaryn istep otyrǵan hanǵa endi eshqaısysy qarsy búlik shyǵarmaıdy dep oılaǵan. Qoı da aman, qasqyr da toq. Biraq Isan-Buǵy óz qolymen ózi Moǵolstannyń bolashaq kórin qazyp qoıǵanyn bilmedi. Moǵolstan ómirleriniń óz ulystaryn jeke-jeke qorǵaýy, al qazaq rýlarynyń birigip syrtqy jaýlaryna qarsy shyǵýy, búl eldiń memleket bolýynyń alǵashqy adymdaryna aınalatynyn ol oılamady. Isan-Buǵy taǵy ekinshi jaǵdaıdy ańǵarmady. Ol medınesin Aqsýǵa kóshirgende endi Ábilqaıyr, Ábýseıit, Junystyń shabýylynan birjolata qutyldym, olar maǵan qylyshyn ala umtylsa, jolynda naızasyn tósep turǵan qazaq eli bar dep sengen. Joq jerden Túrkistannyń kúnbatys kúngeı jaǵynan paıda bolǵan jaýynger qazaq rýlarynan rasynda da Ábýseıit pen Junys qatty seskenip qalǵan. Endi bul elderdi basyp Moǵolstanǵa óte almaıtyndaryn birden uqqan. Sondyqtan olar Isan-Buǵyǵa tikeleı aparatyn jol izdegen. Jelisi alys, qıyn da bolsa sol joldy tapqan. Junys pen Omar-SHeıh sultan Túrkistan ólkesiniń kúnshyǵys jaǵymen qumaıtty, shóldi, kisi túgil kerýen júrmegen, tek sinish qusy45 ǵana ushyp ótetin saharalardy basyp otyryp, İle ózenine shyqqan. Sol İle ózeniniń boıymen Altyn Emel taýlaryn bókterleı otyryp, Jarkent qalasyna jetken. Al Jarkentten tóte jolmen Aqsýǵa ári degende úsh kúnde barady. Jaýynyń Jarkentke kelip qalǵanyn Isan-Buǵy bilgen de joq. Ol kenet tósek tartyp aýyryp qalyp, dúnıe oǵan endi qaıta oralmas túske aınalǵan. Tili kúrmelip bar ólem sý qarańǵy bola bastaǵan. Tek kóz aldyna jaryq sáýle bolyp, baıaǵy bir sý perisi tárizdi, kápir qyz elesteı bergen. Otyz jyldaı ekeýin bólgen arasyndaǵy tamuq ómirden endi qutylyp, janyńa baram dep kópir qyzǵa tóseginen álsin-álsin qolyn jaıa umtylyp, tek aýzyna «Fedosá» degen sonyń ǵana aty túse bergen. Tili kúrmelip, qur erni ǵana jybyrlap jatqan hannyń qasynda otyrǵan naıp, mýftı, ıshan, qoja-moldalar, han daýsyn estimese de kimniń atyn atap jatqanyn túsinip ishterinen «astapyralla, astapyralla, han ıemizdiń «kúnásynan aýlaq et» dep qudaıtaǵalaǵa jalbarynýmen bolǵan.

Altyn taqqa otyryp el bılegeli kóringen ómirden, han, sultannan qaýiptenip qusa tartqan Isan-Buǵynyń kári júregi, qas jaýy Junystyń kelip jetýine shydaı almady. Bir kúnderde búkil Moǵolstanǵa qoja bolǵan Isan-Buǵy, tósegine qulaǵanyna bir apta ótken shaqta jeti qatyny men on bes ul-qyzynyń bireýiniń de atyn ataı almaı, tek «Fedosá» dep erni jybyrlap dúnıe saldy.

Aqsýdy shabýǵa Jarkentte daıyndalyp jatqan Junys sultan bul habardy estisimen keıin sheginýge bel býdy. Kúıeý balasy Omar-SHeıh myrzanyń «kelip qaldyq qoı, qazir olar urysqa daıyn emes, han taǵyn alýyńyzǵa budan artyq mezgil bolmaıdy, shabaıyq» degenine kónbedi. Hany ólip, qaraly bolyp jatqan eldi shapsa, túbi bar halyq qarǵys aıtyp, han saılamaı qoıýynan qoryqty. Ómir boıy arman etken taǵyn endi bóten jolmen alý kerek ekenin uqty. Ol atynyń basyn keıin burdy. Demek, bunysy durys boldy. Moǵol, Jaǵataı ámirleriniń sheshýimen Isan-Buǵynyń qyrqy ótpeı, Junys sultan Moǵolstan hany taǵyna otyrdy.

Búkil Naryn, Qashqar, Qumnat, Qastek, Sary uıǵyr mańyndaǵy Úısin, Jalaıyr, Uıǵyr, Alban elderinen óziniń bes júz atty áskerine bes myń salt atty soıylgerlerin qosyp, Qytaıdyń qalyń jaıaý áskerimen qan maıdanda úsh mártebe kezdesip, aqyrynda ózderiniń shyqqan jeri — «Qytaı qabyrǵasynan» ári asyra qýyp tastap, Shý boıynan Ádik Moǵolstan shekarasyna eki ret baryp qaıtty. Sondaı-aq Oırat qontaıshysy Amansandjıǵa «baıqa, bul aranyń Kereı, Naımanynyń qorǵanyshy bar» dep yǵaı men syǵaıdan qurylǵan bes myń áskerimen qyr kórsetip eriksiz bitimge kóndirip, Qambar batyr da Oırat jerinde eki ret bolǵan. Osyndaı jaǵdaıda tek Ábilqaıyr jaǵyna seskene qaraǵan Jánibek pen Kereı, qazaq handyǵynyń týyn kóterip, endi erkin: qımyldaı bastady.

II

Syrdarıanyń orta sheninde sol jaǵasyndaǵy tar alqap pen on jaǵasyndaǵy órkeshtene sozylǵan qart Qarataýdy, ońtústik-kúnshyǵysyndaǵy Badam, Shyrshyq ózenderimen shektesip jatqan surǵylt ólkeni kóne zamannan Túrkistan dep ataǵan. Bir jaǵynda Moǵolstan, ekinshi tusynda Maýrennahr, syrtynda Dáshti Qypshaq jeri. Keıde arpaǵan, qıaq, qaý shópti, keıde tek sarǵan ǵana ósken qumaıt, al, keıde tipti appaq sor, taqyr dala bolyp keletin osy ólkeni basar46, qaraǵan, tobylǵy japqan at taǵasyndaı ıirile sozylyp jatqan qylysh tasty nura, qyz emshekti adyr, tóbe, ushy-qıyry joq belester tilgilep ótken. Bul belester negizinde Tarbaǵataı, Tán-SHan, Pamır, Altaı, Kopet-Dag, Gındýkýsh taýlarynan bastaldy.Osy qumdy, qumaıtty, qylysh tasty, túkti qabaq jartasty, qıaq shópti, bozańdy dalada kóne zamannan, tipti Shyńǵysqan shabýylynan buryn kóp jyldan beri kele jatqan Syǵanaq, Saýran, Otyrar, Iassy, Saıram, Aqruq atty kóne shaharlar bar. Bul medınelerdiń qasyna birneshe ýaq qalalar salynǵan. Mysaly Iassy shaharynyń qasyna Mysyrdan kelgen qojalar týǵan elderiniń úlgisimen Sýnaq, Júınek, qazaq jerinde alǵashqy qorǵasyn qorytylǵan, taı eti túgelimen syıatyn qyryq qulaǵy bar ataqty Mysqazan quıylǵan, din kindigi Qarnaq turǵyzylǵan. Sondaı-aq Sozaqtyń janynda Sholaq, Saýdakent, Sútkent, Edige men Jırenshe sheshen týǵan Qumkent dıhtary oryn alǵan. Bul qalalar sheti sonaý Edil, Jaıyq, Qara teńiz, Oral taýlaryna deıin sozylǵan atam zamannan Dáshti Qypshaq dep ataǵan alyp qazaq dalasynyń mádenıet, ǵylym, din oshaǵy jáne saýda-sattyq kindikteri bolǵan.

Túrkistan men Dáshti Qypshaq dalasynyń túıisken alqabyn baýyrlaı, Moıynqumnyń kúnshyǵys jaǵyn orap, basyn Tán-SHan taýynyń qushaǵyndaǵy Ystyqkól men Soń kólden alǵan, myń shaqyrymdaı qumaıt shóldi, taqyrly, bıik jartasty saılardy kókteı ótip, qazaqtyń ataqty arnalarynyń biri — Shý ózeni aǵady. Ońtústikten keletin eń alǵashqy tarmaqtary Teriskeı Alataýdyń ońtústik jaqtaǵy muzdy qoınaýynan shyǵatyn Qaraqojyr men Túlin degen aǵysy qatty kishkentaı taý ózenderi. Bul eki ózen Dolan asýynan asa Berik, Naryn oıpatynyń joǵarǵy jaǵynan quıatyn. Ottyq arnasymen qosylyp, mylqaý quz, pyshaq kesti bıik shyńdardy qaq jaryp, Jýanaryq degen atpenen Teriskeı Alataýdan ótip, soltústikke qaraı aıbarlana gúrilden bet alady. Jýanaryq tusy bir ǵajap jer, arasy tar, kúńgirt bıik jartastar. Ortasynda aq kóbik atqan, qazandaı-qazandaı tastardy túıirshikteı domalatqan arqyraǵan doly ózen. Sýyq, yzǵarly sulýlyǵymen tek ertegilerde ǵana kezdesetindeı adam balasyn tań qaldyrarlyq bir ǵajaıyp sýret. Osy jal-jal quzdar arasynan soltústik-kúnshyǵysqa qaraı bettegen Qoshqar degen ózendi qosyp, Shý Ystyqkól men Kútemaldy ózeni arqyly ulǵaıyp, etegin jaıa Kúngeı Alataýdyń qoınaýynan burqyraı ótip, soltústik-kúnbatysqa burylady. Budan keıin Shý Alataýdy bókterleı otyryp, qyrǵyz jerin basa jolaı Úlken Kebin, Kishi Kebin sekildi birneshe ózenderdi ózine qasa, aqyrynda Moıynqumnyń kúnshyǵys jaǵynan baryp shyǵady. Shý qumǵa ;jetisimen kúnbatysqa qaraı burylady. Endi burynǵydaı emes, aǵysy saıabyrlana túsedi. Bólshektene bastaıdy. Jaǵasyn qalyń qamys basyp, keı jeri sarǵa aınalady.

Aqyrynda Seıhýn darıadan bir kósh jerde turatyn Saýmalkólge baryp quıady. Bul kóldiń kúnbatys jaǵynda birimen-biri usaq ózender arqyly jalǵasyp jatqan birneshe sýy ashshyly, tushshyly kólder bar. Solardyń eń úlkeni Telikól. Telikólge qazaq dalasyn aralaı kep Sarysý quıady. Keı qarsyz jyldary Sarysý Telikólge jete almaı, orta jolda Qyzyljyńǵyl mańaıyna baryp qumǵa sińip joq bolady.

Shý ózeniniń Moıynqumdy kómkere kúnbatysqa burylatyn saǵasynan aýyl bes kún kósherlik jerde Kókshe teńiz — Balqash kóli bar. Telikól aınalasy jelgen atqa bir kúndik jer bolsa, Kókshe teńiz aýmaǵyn, ushqan qus eki-úsh ret qonbaı aınalyp shyǵa almaıdy. Ushy-qıyry joq dala... Balqash kóline úlken bes ózen quıady: İle, Lepsi, Aqsý, Qaratal, Aıakóz. İle, Lepsi, Aqsý, Qaratal ózenderi basyn Jońǵar Alataýynan alady da, Aıakóz Tarbaǵataı qoınaýynan shyǵady.

Kóne zamanda, Qoshan patshalyǵy kezinde, Shý ózeni Syrdarıaǵa quıǵan. Shýǵa sol jaǵynan Sarysý, oń jaǵynan Talas ózeni kelip qosylǵan. Sol zamannyń ózinde Shýdyń Syrǵa quıatyn saǵasynda, Talas ózeniniń boıynda Syǵanaq, Taraz; Iassen ózeniniń jaǵasynda Otyrar qalalary bolǵan.

Isan-Buǵy han Jánibek pen Kereıge qonysqa Moǵolstan men Túrkistannyń shekarasynda jatqan Shý, Sarysý, Talas ózenderiniń jaǵalaýy men Balqash kóline kelip quıatyn Qaratal ózeniniń boıyn berdi. Sóıtip qazaq rýlary birden Moǵolstannyń soltústik, soltústik-batys sheti men Kókshe teńizdiń Shýmen qatarlas tusyna ıe boldy.

Qarashanyń sýyq jeli turmaı, Jánibek pen Kereıge erip kóship kelgen eki júz myń jandy qalyń el osy Shý, Sarysý, Talastyń Jýanaryqtan tómengi soltústik-batysyna qaraı sozylǵan jaǵasyna ornalasty. Tek Jánibek sultan men onyń balalarynyń aýyldary, qastaryna myń shańyraq tóleńgitterin qosyp, muz qata Kókshe teńizdiń ústimen ońtústik jaǵyndaǵy Qaratal ózeniniń boıyna ótip, sol tusqa qystaý saldy. Jánibek sultannyń bunysy jer jetpegendikten emes, ádeıi kóshý edi. Qaratal ózeniniń ar jaǵynda Aıakóz ózeni boıymen sonaý Tarbaǵataı taýlarynyń Qytaı jerine deıin sozylǵan aımaǵyn tegis Naıman, Kereı, Ýaq rýlary jaılaıtyn. Qazaq rýlarynyń basyn qosyp jeke han kóterip, el bolýdy arman etken Jánibek sultan Naıman, Kereı, Ýaq rýlarymen irgeles otyrýdy jon kórdi. Bunysy durys ta bop shyqty. Ortanshy uly Qambar batyr alǵashqy attanysynda Tarbaǵataı taýynyń boıyndaǵy qazaqtarǵa baryp qaıtqanynan-aq, Jánibek sultannyń qadiri bul mańaıǵa óse túsken. Naıman, Kereı, Ýaq rýlary Jánibekke ózderin baǵynyshty sanaı bastady. Sóıtip el bolamyz degen qazaq rýlary, osy alǵashqy jyly-aq, bir sheti Telikóldiń tómengi etegi bolsa, ekinshi sheti Tarbaǵataı taýynyń bıik basyna deıin qulash sozdy. Qazaq eli osy jyly-aq qanatyn eki jaqqa kere jaıǵan alyp qyranǵa uqsaı tústi. Jylqysy tebinge, túıesi qaraǵanǵa, saryǵanǵa úırengen qazaq aýyldaryna qysta qamysy qalyń, qary juqa Shý, Sarysý, Talas, Qaratal ózenderi men Balqash Saýmalkól, Telikólden artyq qonys kerek emes-ti. Tek qamysynda qaptaǵan qabany, tym kóp bolmasa da ara-tura kezdesetin ala shubar jolbarysy, tarǵyl barysy ǵana malǵa qaýipti edi. Biraq kop keshikpeı, ań tásiline eti úırengen qazaq jigitteri, bul qaýipterdi de jeńip aldy. Aqyra shapqan jolbarys, segiz qyrly saýyt buzar jebeniń kókireginen baryp qadalǵan qanjar ushyna shydaı almaı jer qaba qulady. Endi qamystan adam emes ańnyń ózi qashty.

Bul qamysty ólkeniń taǵy da bir ǵajaıyp ereksheligi bolatyn. Qazaq rýlarynyń ejelgi kásibi mal sharýashylyǵy. Kóshse — kóligi, soısa — soǵymy. Eti men sútin — as, terisi men júnin kıim etedi. Maly neǵurlym kóp bolsa, soǵurlym tirshiligi jaqsy. Sondyqtan da qazaq «mal ashýy — jan ashýy» dep keledi. Al malǵa keregi jer, jaıylym. Qamysty Shý, Sarysý, Talas boılary men qar sýynan jaratylǵan júzdegen tunyq, boryqty tushshy kólderdiń keń óńirleri qystyń kúni jaıly bolǵanmen, malǵa jaz tym mazasyz, azaby tamuqtan kem tımeıtin. Mal túgil, adamǵa da qolaısyz. Kókek shyǵa búl ólkeni tumandaı qaptaǵan byjynaǵan sona, masa, bógelek basady. Jan-janýarǵa janyn qoıarǵa jer tapqyzbaıdy. Osyndaı jaǵdaı Qyrkúıektiń basyna deıin sozylady. Kóne zamannan bastap bul arada sonaý Kishi Kebin ózeniniń saǵasynan tómengi Moıynqumǵa deıin jaz boıy eshbir el turmaıdy. «Qazaq qaı bir sútti qyzyn beredi» degendeı, Isan-Buǵynyń da kóship kelgen aǵaıynǵa búl jerdi bere salýynyń bir sebebi osynda edi. Bos jatqan jerdi «jaýyń emes, dosyńmyn» degen qazaq rýlarynan aıasyn ba, myrzalyq ete salǵan.

Jánibek pen Kereı úsh-tórt jyl ótpeı-aq jazǵy jaılaýyn oılaı bastady. Qyrýar eldi ósip kele jatqan byqyǵan malymen qaıda aparmaq? Ras, biraz jurt osy ýaqytqa deıin Shý men Talastyń joǵarǵy boıyn órleı Qoshqar, Jýanaryq óńirine kóship keldi. Keı aýyldar Kókshe teńizdiń mańyna da bardy. Endi búıte berýge bolmaıdy. Sonda jaılaýdy qaıdan tabady? Naýryz bitpeı bıyl Kókshe teńiz ústimen soltústikke shyǵyp alǵan Jánibek aýyldary, kóp uzamaı Moıyndyqum mańaıynda qalǵan qalyq elge kelip qosylǵan. Bul kezde Jánibek pen Kereıdiń qaramaǵyndaǵy el úsh júz myń úıge jetken. Ábilqaıyrdyń quryǵy buryn da moınyna túse qoımaǵan Kókshe teńiz mańyndaǵy el Jánibekke tegis baǵynǵan. Áýlıeata, Merke mańaıyndaǵy Dýlat pen Qońyrattar da qos sultannyń jarlyǵyna moıyn usynǵan.

Mine, osy kezde jazǵy qamyn oılaǵan eldiń aqsaqal, bı, batyrlary jınalyp eki máseleni sheshti. Biri — jasynyń úlkendigin syılap Rabıýyl aıynyń basynda aq kıgizge kóterip, Kereıdi qazaqtyń hany saılady. Ekinshisi — jazǵy jaılaýy etip Qara Keńgir, Sary Keńgir ózenderinen bastap Ulytaý, Arǵynaty taýlarynyń boıyn qýalaı, ortadaǵy Shoıyndykól, Aqkól, Barak kóldi ala otyryp, sonaý, Esil, Nura ózenderine deıin kóshpek boldy. Malyna jaıylym, ózine pana kerek jurt «Ábilqaıyr berse qolynan, bermese jolynan alamyz» dep atqa qondy. Qazaq rýlarynyń bunysy kók shalǵyndy, saýmal kóldi ejelgi qonysyn el bolyp qaıtadan ózi bılep, ózi tósteýdegi alǵashqy a dymy edi. Buǵan Ábilqaıyr qarsy tura almady. «Qazaq elin qumǵa qashyryp, qyryp tastańdar» dep jibergen on myń lashkarlarynyń qolynan hannyń buıryǵyn oryndaý kelmedi. Lashkarlardy bastaǵan Bahtıar-bahadýrdan keıingi hannyń en senimdi adamy, qara aıýdaı alpaq-salpaq mol denesi men boıyna bitken alyp kúshi úshin, rýynyń atyn óz atyna aınaldyryp «Qarashyń» dep atalǵan ásker qolbasshysy Darvısh-Husaıyn batyr, kóshken eldiń sońynan qýyp jetse de, eshteńe isteı almady. Otyz myń soıyldy áskerimen kósh sońynan qorǵan bop kele jatqan Jánibek sultan da bularǵa nazar aýdaryp keıin burylmady. Qyr bókterleı jortqan kókjal qasqyrǵa tap berýge bata almasa da, keıin qalyp qoıýǵa namystanǵan aýyl tóbetteri tárizdi, Ábilqaıyr hannyń lashkarlary alystan sadaq atyp qur mazasyn alyp, sońdarynan júrip otyrdy. Qarashyńnyń búl tásiline Jánibek tań qaldy. «Sirá, meniń áskerimniń attan túsip, bir jaıbaraqat qalar kezin kúte me? Olaı bolsa...» Jánibek kenet otyz myń áskeriniń atynyń basyn keıin burdyryp aldy da, Qarashyńnyń lashkarlaryna lap qoıdy. Arqanyń jazyq dalasynda baýyryn jaza shapqan kileń toqpaq jal, qamys qulaq, bórte mingen qalyń qol zamatta jaý jasaqtaryn jan-jaǵynan qorshap aldy. Bul Qypshaq shabýylshylarynyń ejelgi tásili. Aldynda jaıbaraqat kele jatqan qalyń qoldan mundaı jyldamdyqty kútpegen Qarashyń bahadýr kenet týǵan qaýipti kórip jaman sasty. Otyz myń sypaı otyz myń sadaǵyn bir ret qana tartsa ortalarynda qotandaǵy qoıdaı qorshalǵan on myń lashkardan ne qalady? Bir adamǵa úsh jebeden. Batyrǵa da jan kerek, Qarashyń bitim surady. Bul oqıǵa Daıraıaqtyń taqyry, Shótshót kóliniń tusynda bolǵan. Keshegi baýyrlas rýlardyń qanyn tógýdi Jánibek laıyq kórmeı bitimge kelgen. Bitim bireý-aq; «bizge qosylǵysy kelgen lashkarlar bizge qosylsyn, al bizge qosylǵysy kelmegenderi ekeý ara bir at minip, qalǵan attaryn tastap elderine qaıtsyn. Bosaǵan attardyń bári bizge qalsyn». Qarashyń lashkarlarynyń úshten biri Jánibek jaǵyna shyqty. Qalǵandarynyń elderine qaıtqysy keldi. Biraq ekiniń biri attarynan aıyryldy. Sóıtip alty myńdaı adam eki-ekiden atqa mingese minip keıin júrdi. Telikól-tata tasyǵanda baryp quıatyn Segizsaı Saryalanyń janyndaǵy sol kezde «Atmingesken» dep atalatyn qıa jol sodan qalǵan. Áskeriniń qalaı jeńilgenin estigen Ábilqaıyr, bir kezde búkil Dáshti Qypshaqty, Maýrennahr, Qorasandy baǵyndyrǵan lashkarlarynyń endi masqara bop, mingesip qaıtqanyna jaman qorlandy. Ashýdan bir ornynda otyra almady. «Tiri júrsem, Jánibek sultan, osy istegenińdi aldyńa keltirmesem, Ábilqaıyr atym qurysyn» dep ant berdi. Biraq antyn oryndaı almaı ótti. Qarashyńnyń qolyn jeńýi — jas arystan qazaq eliniń jaýyna aıbaryn alǵashqy kórsetýi edi. Endi ol jyldan jylǵa eseıe tústi. Taǵy úsh jyldan keıin Kereı qaıtys bolyp, Jánibekti han etip aq kıgizge kótergende, qazaq rýlary bastary birigip, Shý, Talas, Sarysý, búkil Kókshe teńiz boıyn, Dáshti Qypshaqtyń soltústigindegi Esil, Nura, Tobyl ózenderine deıin tegis alyp bolǵan edi. Osy jerdiń ońtústigin qystaýy, soltústigin jaılaýy etti. Eldiń eldigin, erdiń erligin kórsetetin zaman endi týdy. Tek osy shaǵyn jerde kóship júre berse, bir kúni ózinen kúshti Ábilqaıyr sekildi bir hannyń qalyń qol shyǵaryp, qaıtadan basyp alatynyn Jánibek jaqsy uqty. Óziń kúshti bolsań, ózgemen kóshiń qatarlassyn. Al kúshti bolý úshin, endi qazaq birjolata rýǵa bólinip bytyrap júrýdi tyıyp, aıbyndy memleketke aınalýy kerek. Ushy-qıyry joq dalada malynyń áýenimen ár rýy óz aldyna kóship, tarap júrgen qazaqtyń, Iran, Úndistan, tipti qala berdi turǵyn el Maýrennahrdaı tastaı berik memleket bolýynyń qıyn ekenin Jánibek burynnan da jaqsy túsinetin. Áıtse de kásibi bir, násili bir, tili bir búkil qazaq rýynyń basyn bir jerge qosa almasa da, sol óziniń mal sharýashylyǵyna ton kóshpeli tirshiligine yńǵaıly handyq qurýǵa bolatynyna ol senetin. Bul, qazaqtyń taram-taram bop ár hannyń qolynda quryp ketpeýi úshin kerek edi. Tirshilik tartysy, halyqtyń ózin saqtap qalý kúresi — bári de bir el bolmaı múmkin emes-ti. Bul arman halyqty alysýǵa májbúr etti. Al jeke memleket bolý úshin, el Birliginen basqa, jaýyń seskenetin áskeriń men halqyńnyń muń-muqtajyn, keregin qamtamasyz etetin, ózge jurtpen baılanys jasaıtyn kásiporyndary, saýda-sattyq júrgizetin shaharlar kerek. Bul shaharlar Dáshti Qypshaq jerimen shekaralas Túrkistan ólkesinde. Al Túrkistan Ábilqaıyr hannyń qolynda. Bir kezde bul shaharlar qazaqtyń alǵashqy hanynyń biri Orysqannyń qaramaǵynda bolǵan. Orysqan Aq Ordanyń týyn kógergende, Shyńǵysqan múldem qurtyp jibergen Syǵanaq, Saıram, Iassyny qaıtadan turǵyzǵan. Syǵanaqqa astanasyn kóshirgen. Qazaq rýlaryna kerek shaı, qant, mata, ydys-aıaq, qazan-oshaq — bárin Úndistan, Qytaı, Iran saýdagerlerinen alyp, Shyǵyspen saýda júrgize bastaǵan. Bunyń bári Aq Ordanyń qulaýymen birge bitken. Al bul jaǵdaıǵa jetý úshin, qulap qalǵan Aq Ordany qaıta turǵyzý kerek. Árıne Aq Ordany qaıta turǵyzý degen sóz, búkil Dáshti Qypshaq jerin, Túrkistan ýálıetin ózine qaratý degen sóz. Bunsyz qazaq kúshti el bola almaıdy, bunsyz qazaq óz basyp syrtqy jaýynan qorǵaı almaıdy. Osy oıdyń bárin — el birligin kúsheıtip, rý-rý bop júrgen aǵaıyndas jurtty qazaq degen bir el etti, sol eldi, jan-jaǵyndaǵy qandy kóz jaýlary besiginde jatqanda qyrshynynan qıyp qurtyp ketpes úshin, aıbarly atty ásker qurýdy Jánibek kóp oılady. Árıne, ondaı basy birikken, mol áskerli eldi memleketke aınaldyrý úshin, Aq Ordany qaıta turǵyzyp, búkil Dáshti Qypshaq jeri men Túrkistandy óz qaramaǵyna alý óte qajet. Alǵashqy ekeýi qazaq rýlarynyń berekesimen, aýyz birligimen baılanysty bolsa, úshinshisi uzaq tartyssyz ásirese Dáshti Qypshaq hany Ábilqaıyrmen qan maıdanda kezdesip, aıanbaı qan tógispeı sheshilmeıtin tilek edi.

Túrkistan Ábilqaıyrǵa da, Aqsaq Temir ómirlerine de kerek. A l bastary jańa qosylyp kele jatqan qazaq rýlaryna Túrkistan ýálıetine jatatyn Syrdarıa jaǵasyndaǵy kentterdiń mańyzy erekshe zor bolatyn.

Bul erekshelik eń aldymen Syrdarıa shaharlarynyń sharýashylyq jaǵdaıymen baılanysty sebepterden týǵan.

Dáshti Qypshaqtyń kóshpeli eline qalanyń ónerkásip zattary, otyryqshy jurttyń egisinen ónetin azyq-túligi qandaı qajet bolsa, otyryqshy elder de kóshpeli jurttyń ósirip otyrǵan malynyń eti, júni, terisine sondaı muqtaj edi. Al Syrdarıa shaharlary Orta Azıa men Dáshti Qypshaqtyń ortasyndaǵy saýda-sattyq beketi ǵana bolyp qalmady. Ózderi de sol Dáshti Qypshaq aýyldaryna kerek ónerkásip zattaryn molynan óndirip, eki jaqtyń saýda-sattyq isine qyzý aralasty. Muńdaı jaǵdaı bul shaharlardyń qaýlap órkendeýlerine sebep boldy. Árıne, bul qalalardy qolyna túsirý — Dáshti Qypshaq handarynyń da, Maýrennahr ámirleriniń de kókeıtesti armany ekeni daýsyz edi. Qazaq handarynyń Syrdarıa shaharlaryna telmire qaraýynyń ekinshi sebebi qaramaǵyndaǵy mal sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn eldi jaıylymmen qamtamasyz etýden týǵan. Qary az, qysy jyly Syrdarıa jaǵasy kóshpeli aýyldarǵa qysqy jaǵdaıda taptyrmaıtyn qonys. Kúnnen kúnge mal basy ósip, órkendep kele jatqan kóshpeli jurtqa Shý, Sarysý, Talas ózenderiniń boıy endi jetkiliksiz bola bastaǵan. Amal joq, qazaq eline taǵy jańa qysqy qonys izdeýge týra keldi. Al bul jaǵynan quıqaly Syrdarıa qoınaýlarynan artyq jer tabý qıyn-dy. Jaz malyn Arqada baǵyp, qys osy Syr boıyn jaılaýdy qazaq rýlary kókseı bastady. Osy armany oryndalsa, búkil Dáshti Qypshaq halqynyń aldynda abyroıy kóterile túsetinin Jánibek han óte jaqsy túsindi.

Úshinshi jaǵynan búl qalalar áskerı bekinis retinde de asa kerekti edi. Moǵolstan handary Shý, Sarysý, Talas boılaryn Maýrennahr ómirlerinen saqtaıtyn qalqan kórse, Maýrennahr ámirleri Túrkistan ýálıetin Maýrennahrdy Dáshti Qypshaqtan qorǵaıtyn bekinis sanady. Al Ábilqaıyr osy Túrkistan shaharlaryna súıene otyryp, búkil Dáshti Qypshaqty ýysymda ustasam dedi.

Ábilqaıyr armany da, Dáshti Qypshaq elderiniń kókeıkesti tilegi de osy Syr boıyna kelip túıisti. Al Jánibek han ushy-qıyr sheti joq Dáshti Qypshaq jerin ustap turý úshin myqty bekinis osy Syrdarıa shaharlary ekenin ózgeden anaǵúrlym tereń uqty.

Sondyqtan da onyń qyraǵy kózi kúndiz-túni Túrkistan jaǵyna tigýli. Al Jánibek hannyń jatsa da, tursa da oılaıtyny, ásirese, Dáshti Qypshaq jerine eń jaqyn turǵan, keshegi babalarynyń, Aq Ordanyń kindigi — Syǵanaq pen oǵan taıaý Dáshti Qypshaqtyń kóne shaharlary Saýran, Sozaq, Iassy, Saıram...

Búl qalalar ózderiniń uzaq ómirlerinde ne kórmedi? Túrkistan ólkesin qandaı han bılemesin, tek odan óz paıdasyn kózdedi. Jan-jaǵy egindikke baı, Túrkistan shaharlarynyń mıhnatyn dıqany tartsa, qyzyǵyna birinen soń biri basqarǵan hakimderi batty. Eńbekshi buqaralarǵa salynǵan alym-salyq, qarjy-qarajat tek qalany bılegen bekzadalardyń ǵana dáýletin molaıtty. Baımanaptyń ústemdigin asyrdy, qaıda barsa da tek kedeıler ǵana sorlady. Qala-medınelerdi basqaryp otyrǵan hakim, darýǵalar memleketke degen kózqarastaryn ózderiniń jeke múddesine qaraı belgiledi. Sol sebepten de búl shaharlardy bılegen myqtylar oıyna kelgenin istedi, qaramaǵyndaǵy eldi óziniń menshikti múlki sanady. Medınelerdi bılegen bekzadalardyń asqandyǵy sonshalyq, qalaǵa talasyp jatqan eki jaqtyń qaısysynyń qaramaǵyna kóshkisi kelse, soǵan óz erkimen kóshe berdi. Eger qala myqtylary óz bastaryna paıdaly kórse, keshegi jaýyna búgin ózi aparyp qala qaqpasynyń kiltin ustatty. Osyndaı jaǵdaılardy oılaǵan Túrkistandy jaýlap alǵan handar, árqashan da búl shaharlarǵa hakim etip ózderiniń senimdi jaqyndaryn ǵana qoıýǵa tyrysty. Bul ádetti Ábilqaıyr han da qatty qoldandy. Túrkistan ýálıetin ózine qaratqannan keıin, osy ýálıetti jaýlap alýda kóp qahar kórsetkeni úshin, Syǵanaqtyń hakimi etip Manedan-oǵlandy, Úzkentke — Mańǵyt rýynyń bıi Oqasty belgilep, Sozaq bekinisin nemere aǵasy Hyzyrhannyń balasy Bahtıar sultanǵa tartty. Iassy, Saýran, Saıramdardy da osylar tárizdi Ábilqaıyrǵa óte senimdi ne bolmasa han tuqymynan shyqqan sultandar bıleýde edi.

Al bul hakimderdiń Jánibek jaǵyna shyǵýy úshin jalǵyz-aq jol bar. Ol jol: Jánibek Ábilqaıyrdan kúshti bolýy kerek. Kúshti bolýdyń joly bıiktigi qyryq qulash, qalany qorshaǵan qorǵandardy alý ǵana emes. Tastaı túıingen bul shaharlarǵa shabýyl jasap, orynsyz qyrylýdan góri, aldymenen Dáshti Qypshaqtaǵy rýlardyń basyn biriktirip, myqty ásker qura bilý shart. Eger halyqty ózine baǵyndyra alsa, myqty qol jınaý da qıynǵa túspeıdi. Al, azǵantaı ǵana shuraıly jaıylym úshin biriniń malyn biri barymtalap, jigitterin soıylǵa jyǵýǵa deıin baratyn qazaq rýlaryn ózińe baǵyndyrý ońaıǵa túsken be! Árqaısysy ózin-ózi dóı sanaıtyn, ózim degende ógiz qara kúshi bar op rýdyń bı, batyrlaryn bir hanǵa baǵyndyrý ońaı bolyp pa? Taǵy bir qıyndyǵy Ábilqaıyrmen aıyrylysar kezde namysqa shaýyp, bir judyryqtaı jumyla qalǵan qazaqtyń basty rýlary tynysy keńigen saıyn, jumylǵan judyryǵy jazylyp, biriktik dep tartqan aıyly bosaı túsken. Óziniń ejelgi dástúrine salyp, malynyń áýenine qaraı bytyraı kóshe bastaǵan. Jánibektiń de eń qoryqqany halyqtyń jibi bosap ketetin osy kez edi. Ábilqaıyr hannyń da kútkeni osy. Bytyraǵan rýlardy birtindep jaýlap alyp, Túrkistan qalalaryn da bosaǵasyn berik ustap, búkil Dáshti Qypshaqty qaıtadan ózine baǵyndyrady. Al Jánibek Arǵyn, Qypshaq qos shoqparyn qolyna myqtap ustap, jańa uıyp kele jatqan el birligine iritki saldyrmaıdy. Kóngisi kelgen rýlardy aqylmen kóndiredi, al kóngisi kelmegenderin qan-josa etip kúshpen degenine baqyl etkizedi. Osylaı sheshken Jánibek aýly Qara Keńgir jaǵasyna kelip jaılaýǵa qonǵan shaqta, Taýyq jyly, ekinshi aıdyń orta sheninde Arǵynnyń aqsaqaly Qotan taıshy men Qypshaqtyń ári bıi, ári batyry, ári sózýar jelaýyzdy sheshen-aqyny qarǵa boıly Qaztýǵandy keńeske shaqyrdy. Búl kezde Arǵyn rýynyń kósemi Arǵyn bı edi. Al Qypshaqtyń bıligi óli tuǵyrynan túse qoımaǵan Qara Qypshaq Qobylandy batyrda bolatyn. Qazaqtyń eń kóp jáne batyr rýlarynyń kósemderin shaqyrmaı, hannyń jyraýlardy shaqyrýynda da kóp mán bar. Jánibek el bılegen jaqsydan, el aralaǵan aqyn synshy ekenin biletin. Aqyn el qulaǵy, el kózi, el júregi. Jurtynyń tamyrynyń qalaı soǵatynyn jáne onyń kóńil kúıin, muń-muqtajyn bulardan artyq aıtyp beretin tiri pende joq. San aqyn-jyraýlar halqynyń aýyr halin handaryna jyr etip beremin dep, qýǵynǵa ushyraǵan, qurban da bolǵan.

Jánibek Qotan men qarǵa boıly Qaztýǵandy shaqyrǵanda halqynyń kóńiliniń qandaı kúıde ekenin bilgisi kelgen-di. Qos jyraý bir kúni jetti. Ózderine arnalyp tigilgen qos aq boz úıge atqosshy jigitterimen jaıǵasyp jatqandarynda: «Asan ata, kádimgi el qulaǵy, el kózi Asan Qaıǵy kele jatyr» degen habar dúńk ete qaldy. Sóıtkenshe bolǵan joq «Túgel sózdiń túbi bir, túp atasy Maıqy bıdiń» altynshy urpaǵy, el kezgen Asan ata aýyl syrtyna kep, Aqsıraq júrdeginiń ústinen tústi. Bul shaq kún batyp bara jatqan mezgil edi. Han aýly mańynda mal bolmaǵanmen, tómengi eldiń qaıtqan qoıynyń mańyraǵany, quraqtaǵy jylqysynyń kisinegeni, aýsyl arýanalardyń bozdaǵany, zeńgi baba shańyraq múıiz sıyrlardyń móńiregeni alystan estilip jatty. Kári tóbettiń balpyldaı úrgen dúńkildek daýsy, áldekimniń «Qozyjan, Qozyjan!» dep balasyn erkelete shaqyrǵan aıqaıy shyǵady. Kúndizgi ańyzaq jel de toqtap, keshki tamanǵy tyna qalǵan taza aýada maly óristen qaıtyp abyr-sabyr bolǵan, tómende jatqan tóleńgit aýyldarynyń ý-shýy han Ordasyna anyq estilip turady. Qara Keńgirdiń kók balaýsa jasyl shalǵyndy arǵy jaǵasynda, sonaý oıpattaǵy qamysty kólge deıin byjynaǵan el kórinedi. Sút pisirýge, as qamdaýǵa kirisken qatyndardyń jaqqan ottarynyń kógildir tútini aýyl ústinen kókke kólbeı ushyp barady. Qamysty kólden beleske qaraı kóterilgen kóp jylqy kúńgirttene buldyrap kózge túsedi. Bergi aýyldyń qyrqa jaǵyndaǵy jazyqta, qolynda quryǵy bar, aq boz júırik mingen jigit, asaý qýyp keledi.

Han Ordasynda qart Qotan men qarǵa boıly Qaztýǵannyń kelip sálem berýin kútip otyrǵan Jánibek, «Asan Qaıǵy kelip aýyl syrtynda túsip jatyr» degen habardy estisimen, búkil Dáshti Qypshaq ardaqtaıtyn, qazaǵy úshin qaıǵyly jyraýdy ózi shyǵyp qarsy almaq boldy. Jánibek nókerlerin ertip, Ordadan shyǵyp esik aldynda sál kidirdi. Ózenniń arǵy betindegi aýylǵa qarady. Túısik qabaqty hannyń surǵylt synyq júzinde kenet bir kúlimsiregendeı shyraı eleń berdi. Shynynda da aýyldyń keshki sýreti adamnyń kóńilin kótererlikteı orasan sulý edi. Jánibek endi osynshama jan terbeter sulý sýretke kóz salyp rahattanbaı, baǵanadan beri Orda ishinde otyra bergenine ókindi. «Dúnıe degen mine osy, munyń han ekeninde de, halqynyń qamyn oılap kúni boıy Ordadan shyqpaǵanymen de isi joq, óz qyzyǵymen, qýanyshymen óte beredi». Dál osy kezde aq boz júırik mingen bala jigit baǵanadan beri ustamaq asaýyn han tusyndaǵy ózenniń jaǵasymen janastyra qýyp, aldyndaǵy asaý jalt burylyp aldynan óte berem degende, qolyndaǵy quryǵyn moınyna jyp etkizip sala qoıdy. Asaý, bala jigitti at-matymen súıreı jóneldi. Biraq jigit jibermedi. Úzeńgisin shirene art jaǵyna qaraı qısaıa, qolyndaǵy quryǵyn qos qoldap buraı tartyp janasa jabysyp keledi. Kúndikke shapqan júırik sharshady ma, álde moınyna túsken quryqtyń qyl arqany batty ma, eki búıirin solqyldata demin alyp, ústinen teri kópsip burqyrap, qamys qulaǵyn qaıshylaı teńsele baryp toqtady. Quryqshynyń qımylyna rıza bolǵan han «Jigitim-aq ekensiń! Kimniń balasy eken ózi?» dedi. Han suraǵyna jaýap tapqaly bir nókeri aýyl syrtyndaǵy saıdaǵy atyna jóneldi. Jánibek endi han Ordasyna qaraı bettegen Asan Qaıǵy tobyna qarsy júrdi. Hannan buryn, qaıǵyly jyraýdy qoshemetpen qart Qotan men Qaztýǵan qarsy alǵan. Asandy ekeýi eki jaǵynan qoltyqtap, top adamdy sońdarynan ertip kele jatyr eken. Jánibek han nókerlerimen taıaý kelip, qol qýsyryp ıilip sálem berdi.

— Arsyń ba, Asan ata?

— Barsyń ba, jarqynym?

Han endi qazaq ádetimen aldymen qushaǵyn aıqastyra, keýdesine keýdesin tıgizip, áýeli Asan Qaıǵymen sálemdesti, sodan soń baryp Qotan jyraýmen, Qaztýǵanmen amandasty. Qaztýǵannyń ornyna endi Jánibek hannyń ózi Asan Qaıǵynyń qoltyǵynan ustady. Bári birdeı han Ordasyna bettedi. Aq Ordaǵa tájim etip kirgennen keıin úsh jyraý han taǵynyń oń jaǵyndaǵy shaıy kórpeniń ústine baryp otyrdy. Asan Qaıǵy tórde. Odan sál tómendeý Qotan qart, sosyn baryp Qaztýǵan taıshy jaıǵasty. Han nókerleri aıaqtarynyń ushymen dybys shyǵarmaı júrip, shyntaqtaryna úlpildegen mamyq jastyq saldy. Sóıtse de Jánibek handy syılaǵan qarttar, aıaqtaryn kósilip jastyqqa jantaımady, sol maldastaryn quryp otyrǵan qalyptarynan qozǵalmady.

— Jol bolsyn, qarıa, — dedi Jánibek, Asan Qaıǵydan jón surap, — alystan kelesiz be?

— Aqsıraqqa jaqyn, aqsaqalǵa alys jerden kelemin, jarqynym. Babam Maıqy bı kesh salǵan Alataýdyń qoınaýyndaǵy, gúl-baqshasy jaınaǵan, bulbul qusy saıraǵan Almalyqtan shyqqan betim bar...

— Ó-ó... qutty qonystan attanǵan ekensiz ǵoı.

— Qutty deısiz be?.. — Asan atanyń qabaǵy qars jabylyp ketti. — Bizden de buryn nasranı dini shirkeýi salynǵan eken...

— Batys qonysy tym alys qoı.

— Qyzyl túlkige qyzyqqan qyranǵa alty kúndik atyrap áýdem jerden jaqyn.

— Ras, Jetisý óńiri jerdiń qyzyl túlkisi.

— Aıyby — ajary. Sol sebepten de Soıqyn Saıdan Shyǵystyń áp jylany álsin-álsin basyn sýmańdaı kórsetip jatqan joq pa?

— Tiri qalǵyń kelse eliń kúshti bolsyn.

— Elim qaıtse kúshti bolady?

— Armanyna jetken el kúshti bolady.

— Qandaı armandy aıtasyz?

— Jerúıek degen halqyńnyń armanyn aıtamyn. Bu jalǵannyń jerúıegi Jetisý eken. Altyn Ordandy sol Jetisýdaǵy Almalyqqa tikkeninde qoı ústinde boz torǵaı jumyrtqalar zaman ornaıdy. Biz jetpegenmen oǵan bizdiń urpaǵymyz jetedi.

Jánibek ezý tartty.

— Biraq oǵan sheıin Ábilqaıyrdyń kók bórileri bizdi talap qan etpek qoı.

— Durys aıtasyń, jarqynym, qazirgi zaman áli jetkenniń zamany. Jolaı Ahmet qojanyń meshitine quran oqyp shyǵaıyn dep Iassyǵa burylyp edim, Ábilqaıyr hannyń ámirimen istelgen bir qıanatty kórdim...

— Qandaı qıanat?

— Hakim Muhamed-Mazıd tarhan Iassyǵa kerýen tartyp kelgen qazaq saýdagerleriniń malyn tartyp alyp, ózderin qumǵa qýyp salypty.

— Bunysy Ábilqaıyrdyń Túrkistan jerine qazaq saýdagerleri kelmesin degeni ǵoı.

— Iá...

Baǵanadan beri úndemeı otyrǵan qarǵa boıly Qaztýǵan oqys qımyldap hanǵa qarady.

— Sonda qara qazaq jeıdelik qarbas47 pen kebindik bózdi qaıdan alady?

Jaıshylyqta syrǵa tuıyq Jánibek, qazaq saýdagerlerine istegen Ábilqaıyr

qorlyǵy janyna batyp ketti me, ózin-ózi ustaı almaı qaldy.

— Túrkistannan alamyz, — dedi ol Qaztýǵanǵa qarap, — aldymen Túrkistannyń ózin alamyz.

Asan Qaıǵy Jánibekke oılana kóz tastady.

— Shyraǵym, Jánibek, babań Orysqannyń aqyly saǵan qondy ma dep edim, adaspaǵan ekenmin. Ábilqaıyrdan aıyrylǵanyńa qarsy bolmasam da, Shýǵa kóshemin degenińdi unatpaǵam. Endi qanyp otyrmyn, oıyń alysta jatyr eken... Árıne qazaq endi shaharsyz kún kóre almaıdy. Buqardyń meıizi men Tashkenttiń naýaty qazaq sorlynyń da aýzynyń dámin engizgendeı. Biraq Ábilqaıyr saǵan op-ońaı Túrkistandy bere me? Kúshiń jetip turyp qan tókkennen, kúshiń jetpeı jatyp qan tókkenniń kúnási aýyr.

— Men qan tógeıin dep otyrmyn ba? Túrkistan ata qonysym. Túbi qan tókpeı bitispeıtin bolsaq, amalymyz ne? Bıyl kúshim az, al kelesi jyly...

Endi sózge Qotan qart kiristi.

— Oǵan kóziń jete me? Ári-beri kóship júdegen jurt jańa toıyna bastady ǵoı. Ar jaǵyna el qonǵan adamdy ońaı ornynan turǵyza almaısyń...

— Jaý shapqaly tursa da ma?

Qotan jyraý oılana jaýap qaıyrdy.

— Toq bala ash bolam dep oılaı ma?

Halqynyń jaıyn aqyndarymnan bilermin, degen úmitiniń aqtalǵanyna Jánibek ishteı rıza boldy.

— Senderdi bosqa shaqyrmaǵan ekenmin, — dedi ol, — jaqsy bul jaıdy jata-jastana keńeselik...

Asan Qaıǵyǵa aq úı tigilip, úsh jyraýǵa arnap qazysy kere qarys qysyr bıe soıyldy. Sapyrylǵan ýyzdaı sary qymyz sýdaı akty. Ózderiniń ardaqty jyraýlaryn qoldan qolǵa túsirmeı, bir úıden soń bir úı shaqyryp, aýyl qazaqtary bir apta áńgime-dúken qurýmen ótti. Dál osy kezde qazaqtyń alǵashqy óz hany Jánibekke sálem beremin dep sonaý Edil boıynan Edigeniń nemeresi Temir bıdiń jıeni, kómekeıinen bulbulsha saıraǵan on bes jasar Shalkıiz jyraý keldi. Alystan sapar shekken aıaýly qonaqty han aýylynyń qyz-bozbalasy at ústinen jerge túsirmeı kóterip ákep, arnap tigilgen aq boz úıge kirgizdi. Shattyq ústine shattyq ulasty.

Bir apta ótkennen keıin han óziniń úlken uldary Ádik, Qambar, Qasym, Kereıdiń balasy Buryndyqty shaqyryp, qazaqtyń sol zamandaǵy eń ataqty tórt jyraýymen bas qosty. El bolam degen jurtqa qazir eń yńǵaıly kez ekenin, búl kezdi paıdalana almaı qalsa, taǵy da uzaq jyldar bastarynyń birikpeıtinin, tipti jan-jaǵynan talaǵaly turǵan jat elderdiń han, patshalarynyń qolynda talan-taraj bolyp ketýleriniń múmkin ekenin aıtysty. Kóp jaıdy tarazyǵa salyp, aqylmen salmaqtady. Aqyrynda kep bıyl Kúztoqsannyń basynda búkil qazaq rýlarynyń ıgi jaqsylaryn Betpaq pen Jetiqońyr qumynyń arasyndaǵy Nuranyń Qaratuzy dep atalatyn jerge jımaq boldy. Bul ara qazaq jerinin dińgek ortasy. Tarbaǵataıdan Naıman men Kereıdiń, Jetisýdan Úısin, Dýlattyń, Edil, Jaıyq boıynan Alshyn, Noǵaılynyń, Esil, Nura, Torǵaı boıynan eń alystaǵy Arǵyn, Qypshaq bıleriniń de kelýine qolaıly. Jáne Kúztoqsannyń basynda búl mańaı maıda qońyr, jyly, jaýyn-shashynsyz bolady. Qysy-jazy gýildep soǵyp turatyn azynaǵan ashýly jeli de basylady, ásirese han aýlyna tıimdi. Qara Keńgirden Shý, Talasqa qaraı kóshken kezinde de burys emes. Osy májiliste Jánibek aldyn ala úsh jarǵy jáıtti qaramaq bop sheshimge keldi. Birinshi jarǵy, qazaq rýlary budan bylaı qaraı bir hanǵa baǵynyp, kelesi jyly adam sanyna qaraı Túrkistandy jaýlap alatyn sypaılar bermek. Ekinshi jarǵy, Dáshti Qypshaq jeriniń shalǵaılyǵymen qazaqtyń kóp rýlarynyń Moǵolstan, Qytaı, Jońǵar shekarasyndaǵy taıpalarda turatynyn eske alyp, ár rýdyń jaılaǵan jerine, rýlyq tilektestigine, sharýashylyǵyna qaraı úsh júzge bóliný sóz bolmaq. Jerine, ádet-ǵurpyna, eskiden kele jatqan týysqandyq belgilerine qaraı úsh júz bolyp atalý máselesi ótken ǵasyrdan kele jatqan áńgime edi. Sony taǵy sóz etpek. Eger jurt kónse, ór júzdiń óziniń basty bıi, batyry, qala berse hany bolmaq. Sol úsh júzdi bıleýshiler, basqarýshylar saıyp kelgende, búkil qazaqqa degen jalǵyz hanǵa baǵynýǵa tıisti. Sonda ǵana han Ordasy ushy-qıyry joq dalada kóship júrgen qazaqtyń tolyp jatqan rýlaryn, úsh júzdiń basty adamdary arqyly baǵyndyryp otyra alady. Bunysy Shyńǵysqannyń jaýlap alǵan álemin tórt ulysqa bólip, tórt uly arqyly Qaraqurym Úlken Ordasyna baǵyndyrǵany tárizdi edi. Qala berdi, Aqsaq Temirdiń qaramaǵyndaǵy jerlerdi birneshe ýálıetke bólip bılegenine de uqsaıtyn-dy. Onda tek jerdi ǵana bólse, munda jaılap otyrǵan jalpy jerine qaraı, rýlar úsh júzge bólinbek! Úshinshi jarǵy, osy májiliste ár rý óziniń rýlyq belgisin — tańbasyn belgilemek. Bul osynaý barymtaly, bir rý men bir rý kúnde soıyldasyp, qyrqysyp jatqan zamanda óte kerekti shara bolatyn. Bolashaq halyq keńesinde osyndaı úsh kúrdeli másele qaramaq bop, jyraýlar men han májilisi jabyldy. Endi han buıryǵyn jetkizýge jan-jaqqa shabarmandar shapty. Bul jarǵylardyń halyqqa kerek ekenin túsindirmek bop, tórt jyraý da attaryna qondy.

Áne-mine degenshe jaz da óte shyqty. Kúztoqsanǵa eki apta qalǵanda han aýly, qaptaǵan tóleńgit, qarashasymen Saýmalkóldiń tusyna kelip úılerin tikti. Osy aradan Nuranyń Qaratuzy jelisti atqa jarty kúndik jer.

Jetiqońyr qumy men Betpaq dalanyń arasynda qatqyl atyrap bar. Jel tursa qum syrǵaqtap jaıaý borasyndaı bastaıdy. Al ashyq kúnderde jarqyrap jatady. Bul babalarymyz islám dinine kirmeı turǵan kezde otqa, sýǵa tabynǵan dáýirde, kók táńirisine, jer táńirisine arnalyp adamnan qurban shalynatyn jer. Ejelden susty, jumbaq atyrap. Jetiqońyrdyń órkesh-órkesh qumynan ótip, jazyqqa shyǵysymenen, sonaý qý zamannyń belgisi bop, taqyr dala shetindegi eki adamnyń bas súıegi sonadaıdan kózge túsedi. Bastardyń qasynda atam zamanda qadalǵan jýan dińgek qada bar. Kún kúıdirip, jel súıip, ábden qara-qoshqyl tas bolyp qatyp qalǵan. Ol qadaǵa álemishter baılanǵan. Bul belgilerine qaraǵanda, sonaý arǵy dáýirde osy aradan kóship júrgen elder búl atyrapty áýlıeli jer sanaǵan tárizdi. Álgi qadanyń teriskeı jaǵynda qulynjaldanyp, uzynnan sozylǵan túıeli kisi boıyndaı jarnura bar. Etek tusynan jer astyndaǵy kózden jylap shyqqan, móldir sýly shaǵyn ózen aǵady. Bul ózen qarly jyldary qatty tasıdy. Tasyǵanda bir kezde teli emgen buzaýdaı, qos ózen quıǵandyqtan Telikól dep atanǵan Telikól-tataǵa quıyp, bul aradaǵy basqa aradaǵy basqa ýaq qarasýlardy qosyp jatady. Sóıtip sary ala segiz saıǵa baryp qosylady. Al eger qysy qalyń qarly, jazy jańbyrly jyly Nuranyń Qaratuzynan shyǵatyn saı sýy jińishke Saryózen — Sary Keńgir men Qara Keńgir baryp quıatyn Boqtyqaryn kóline deıin jetip qalady. Bundaı tasý on jylda, jıyrma jylda bir bolady. Ózge jyldary Nuranyń Qaratuz saıy sol kópirine kóterilip, jaz shyqpaı-aq qumǵa sińip joǵalyp ketedi.

Osy kópke beımálim, jumbaq atyrapta Jetiqońyr qumy men Sarysýdyń ortasynan ótetin qoba jol bar. Qoba joldy kók qıaq basyp jatady. Adam tek salt atpen ǵana bara alady.

Jánibek han osy Nuranyń Qaratuzyna ádeıi arnap kerýen júrgizdi. Jaztoqsan bolmaı, basyna elý úı tikkizip, qumnan qudyq qazdyryp kónekpen sý tartqyzdy. Saı boıyna jeli kerdirip, bıe baılatty. Keletin qonaqtarǵa dep ádeıi qysyraqtardyń úıirin aıdatty. Ózi Ádik, Qambar, Qasym, Buryndyqty ertip, aldyn ala kelip han shatyryn tiktirtti. Kóp uzamaı adam túgel ań bilmeıtin joldardy taýyp, qula dúzge kóship úırengen rý basshylary — bıleri, batyrlary Nuranyń Qaratuzynyń jan-jaǵynan aǵyla bastady. Úısinnen — Ábilqaıyr Úrgenishke keter aldynda bólingen Qylyshbaı, Qara Ospan batyrlar, Jalaıyrdan — Bóribaı batyr, Dýlattan — Bahtıar bı, Arǵynnan — bir top batyrlaryn ertken Arǵyn bı men Qotan jyraý, Qypshaqtan — Qara Qypshaq Qobylandy men Qaztýǵan jyraý, Naımannan — Qaptaǵaı batyr men Tuńǵashyq batyr, Haquly bı, Kereıden — Qaraqoja batyr, Qońyrattan — Baǵaly qoja men Orys batyr, Alshynnan — Temir bıdiń ózi men Shalkıiz, Ýaq pen Taraqtydan Jaýbasar, Asylkereı batyrlar men Boryq bı keldi. Bulardyń árqaısysy rý basy, Qaptaǵaıdan basqasy myńdy aıdaǵan shonjarlar. Ár rý basynyń qasynda, óziniń qaramaǵyndaǵy kishi taramdarynyń ondaǵan bı, batyrlary bar. Úısin Qylyshbaı, Qara Ospan batyrlardyń janynda Alban, Sýannan shyqqan birneshe zarjaq dilmar, sheshen, kósemder kelgen.

Ár halyqtyń tarıhynda san túrli kezeńi bolady: osý, órkendeý, kúıikke ushyraý, kúıreý... Osynyń bárin basynan ótkizgen, zamanynyń jaqsylyǵyn da, jamandyǵyn da kórgen, keleshegi úshin jan aıamaı kúrese bilgen, aýyr kúnderin, basyna tóngen qaýip-qaterdi jeńe bilgen halyqtar ǵana tarıhta qalady. Ózinen kúshti shyǵyp, Maııa, Qoshan sekildi elder quryp ketýge májbúr bolsa da, ondaı elder adamzattyń mádenı órkendeýine úlesin qosyp ketedi.

On besinshi ǵasyr qazaq rýlary úshin eń aýyr ǵasyrlardyń biri edi. Osy ǵasyrda ózara qyrylysyp, syrt jaýyn keıde jeńip, keıde jeńilip, taıtalas túsip júrgen qazaq rýlary el bolyp bastaryn qosý úshin kúresýge bel býdy. Biraq úıirli qulandardaı sheksiz dalasynda rý-rý bop kóship júrgen eldiń basy ońaı qosylmady. Bul jeńis uly aıqastar arqyly keldi. Qazaq rýlarynyń basyn biriktirip, qazaq handyǵyn qurýda, meıli kúres baqtalastyqtan-aq bastalsyn, qaıtken kúnde de, Jánibek pen Kereıdiń alatyn orny erekshe. Árıne, halyq ózi qalamasa eki adamnyń qolynan ne keledi? Tegi el bolýdyń negizi halyqtyń kókeıkesti armanynda jatyr. Búl kezeń halyq rýhynyń laýlaǵan kezeńi.

Álipti taıaq dep bilmeıtin asaý eldiń kenet ulttyq, jaýyngerlik tileginiń bulaı órbı túskenin sezgen keıbir rý bastyqtary jurtty óz degenderine tarta almaı qaldy. Burynǵydaı halyqty bólip ustaýǵa shamalary jetpedi, endi kópshilik ergen Jánibek hannyń sońynan erýge májbúr boldy. Tek Temir bı ǵana búlik shyǵara jazdady.

Birneshe jyl keıin Tilenshi uly Shalkıiz jyraý:

Alp-alp basqan, alp basqan

Araby torym ózińsiń.

Jazyly, altyn, qol kesken

Aldaspanym ózińsiń!

Sen altynsyń — men pulmyn,

Sen sultansyń — men qulmyn, —

dep madaqtaǵan Temir bı bul. Edil — Jaıyqty baýyr basyp alǵan, Alshyn rýlarynyń kóbi baǵynǵan, Astrahandy bılegen Qasym sultannyń oń qoly — emır-el-ýmra ıaǵnı áskerı basy bolǵan bı bul. Jánibek sekildi adýyndy hanǵa birjolata moıyn usynsa, Alshyn jerinde óz ústemdiginiń tómendep ketetinin ol birden uqqan. Kóp qazdyń arasynda máz bolǵansha, kóp qarǵanyń arasynda qaz bolǵan durys dep taýyp, Kishi júz bolyp qalyptasyp kele jatqan Alshynnyń órkókirek rýlaryn jeke bılegisi keldi. Astrahandy ózine qaratyp turǵan Qasym sultan Edil — Jaıyqqa shyn ámirshi emes. Shyn ámirshi qazaqtan shyqqan, Edige batyrdyń shóberesi, Noǵaıly handyǵy kezinen bı dárejesinde kele jatqan shynjyr balaq, shubar tós Temir. Dál qazir shyǵysy men batysyndaǵy eldiń óz bıligine qol suǵady dep seskenetin dymy joq. Ábilqaıyr alysta. Qasym sultan tek Astrahan mańyn ǵana qamtıdy. Orys knázdary bolsa ózderi áli ábden birige almaı jatyr... Al shyntýaıtqa kelsek Temir bıdiń oıy Jánibekke baǵyný emes, Túrik patshalyǵyna ıek tireý... Alystaǵy el, ol seniń ishki jumysyńda isi bolmaıdy, qaı rýmen jaqsysyń, qaı rýmen jamansyń, qaramaǵyńdaǵy eldi qalaı bılep-tóstep jatyrsyń, bunyń bárine de qol suqpaıdy, syrttaı baǵynǵanyńmen qanaǵattanady, al óziń aıtqanyńdy elińe qalaı istetip jatyrsyń — onda sharýasy joq. Jánibekke baǵynsań bul erkinshilikten birden aırylasyń. Ol ishki isińe ózińmen birdeı katysady. Joq, dini bir, tili bir, násili bir hanǵa baǵyný — halqyńnyń tirshiligi kóńilin selt etkizbeıtin basqa halyqtyń patshasyna baǵynýdan áldeqaıda qorqynyshty. Osyndaı oıdaǵy Temir Rossıa men Túrkıanyń bir shaıqasýyn kútip ishteı alysýda edi. Túrik patshalyǵynyń kúshiniń kemı bastaǵanyn esepke jatqyzbaǵan. Túbi ol osy oıynan shyqpaq. Edil — Jaıyqqa ábden ámirshi bolyp alǵannan keıin, Qyrymdy shaýyp, Máskeý knázdaryn aldaı turyp, Túrkıaǵa ıek tiremek. Osydan baryp Temir shý degennen-aq Jánibekten irgesin aýlaq sala bastaǵan. Jánibekke qosylǵysy kelmegen keı rý bastyqtary ózara qyńqyldasa, bul oıyn ishine saqtap qala almaǵan.

Temirdiń bulaı erkinsı qımyldaýynyń da tórkini belgili edi.

Áke jaǵynan aty shýly Edigeniń shóberesi. Atasynyń aıbynynan qoryqpaıtyn qazaq joq. Naǵyz ash qasqyr. Ózi de osal emes. Qazan handarynan qyz alyp, qyz bergen. Osy bıyl ǵana on bes jasar kenje qyzy Nur-Sultandy Qazan hany Ibragımge uzatqan. Súıenerleri de bar. Ózi de ózgege súıenish bola alatyn jaý júrek batyr. Baýyr basyp qalǵan Edil men Aq Jaıyq boıyn eshkimge ortaq etkizgisi keler emes. Jınalǵan bı, batyrlardyń kópshiligi birigip bir hanǵa baǵynaıyq dep otyrǵanda, bul ózgeshe ketti. Alaıda Temir bı de noqta úzip, aıdalaǵa laqqan joq. Tek qosylǵysy kelmegenin astarlap bildirdi.

— El bolyp birigip, ásker jınap, Ábilqaıyrdan ata meken Túrkistan jerin qaıtyp alamyz degenderiń quba-qup, tabylǵan aqyl. Oǵan Edil, Jaıyq, Hıýas teńiz boıyndaǵy Alshynǵa jatatyn bar rý qol qoıady. Suraǵan ýaqyttarynda bes túmen qol berýge bar. Biraq Syǵanaqtaǵy hanǵa bizdiń baǵynýymyzdyń jobasy keler me eken? Jer arasy shalǵaı...

Ózgelerden jasy úlken Úısin Qara Ospan keńk-keńk kúldi.

— Temir bıdiń aty jetken jerge, Jánibek hannyń aty jete almaıdy dep qorqasyń ba?

Bunysy osy araǵa seniń atyń jetip kelgende, seniń jerińe Jánibektiń de aty jetedi degeni edi.

Sóz astaryn túsingen qyzba minezdileý Temir bı sóz talastyrǵysy kelip ketip, ejelgi dástúr boıynsha, aıyr tisti, altyn symmen oralǵan tobylǵy sapty qamshysyn aldyna tastaı saldy.

— At tuıaǵy basqan jerdiń bári birdeı shópteı japyrylyp jata qalmaıdy, — dedi ol qara súr beti kúreńdenip, — Ábilqaıyr hannyń da múıizi shańyraqtaı keı batyrlary Edildiń ar jaǵyna ótken. Biraq odan ne utty? Moıyndary yrǵaıdaı, bıtteri torǵaıdaı bop elderine ázer jetken.

Qamshysyn endi Qara Ospan aldyna tastady.

— Atyńnyń júıriktigine tym sene berme. Talaı júırikterdiń de moınyna buǵaý salynǵan. Baıqa, Temir bı, Jánibek hannyń quryǵy Ábilqaıyrdikinen uzyn bolyp júrmesin! Ábilqaıyr Dáshti Qypshaqty bılegenmen, Edil ózeni boıyndaǵy Alshynnyń kóptegen aýyldaryna óktemdigin erkin júrgize almaǵan. Jaý júrek búl rýlar baǵyndyq dep keıde ýáde bergenmen de, naqtyly tize búge qoımaǵan. Buǵan yzalanǵan Ábilqaıyr Dáshti Qypshaqtyń osy rýlar jaılap jatqan shetine san ret qol shyǵarǵan. Sonyń biri osydan on jyl buryn jibergen on myń áskeri edi. Bu jolǵy jaýyngerlerdi osy Qara Ospan batyr basqaryp barǵan.

Ol kúnderde Qazynyń balasy, Temirdiń ákesi Teńizbaı bı tiri bolatyn. Atasy Edigedeı, ákesi Qazydaı el shýlatqan er bolmaǵanmen, jatyp atar qýlyǵy, jaýdan qashyp qutylar aqyly bar kisi edi.

Kók Orda hanynan ásker shyǵypty degendi estigennen-aq, el bıligi aýyp bara jatqan balasy Temirge aqyl aıtqan. «Ábilqaıyrdyń qalyń áskerin soǵyspen jeńe a l maı s yń, ony aılamen alý kerek. Jáne óshiktirmes úshin qarsy nıet kórsetpegen jón» degen. Temir ataly sózge toqtaǵan. Osy sózden keıin búkil Alshyn jaǵy Qara teńiz jaǵasy Qyrymǵa qaraı kóshken. Temir bes myń atty áskermen, qaptaǵan qospen jurtynda qalǵan. Uzaq jer júrip, attyń arqasyn aldyryp kelgen Qara Ospan Edildiń ar jaǵynda turyp, Ábilqaıyrǵa baǵynbaı júrgen eldi kórgen. At jaldap, sal salyp bir túnde bergi jaǵaǵa ótken. Biraq bos jatqan jurtqa kezdesken. Bular arǵy betke shyqqandarynda Alshyn, Jaǵalbaıly aýyldarynyń bergi betke ótip ketkenin bilgen. Yzalanǵan Qara Ospan at saýyryn qurǵatpaı qaıtadan Edilge salǵan. Biraq bular bergi betke shyqqandarynda kóshken el Jaıyqqa qaraı bet alǵanyn ańǵardy. Jaıyqtan ótip qashqyndardyń sońyna taǵy tústi. Tek osy arada ǵana Qara Ospan batyr aldarynda el emes, ásker ekenin bildi. Óziniń aldanǵanyn uqqan Ábilqaıyr qoly endi burynǵysynan da qyzýlana qýdy. Biraq Temir áskeri jetkizbedi, aqyrynda olar Naryn qumyna qaraı buryldy. Sonda ǵana Qara Ospan búl qýǵannan dym shyqpaıtynyn túsindi. Amal joq keıin qaıtýǵa májbúr boldy.

Joldaǵy kedeı aýyldardan azyn-aýlaq járdem alyp, azyp-tozyp óz jerlerine jetti.

Temirdiń «múıizi shańyraqtaı Ábilqaıyr hannyń keı batyrlary Edil, Jaıyqty kórgen. Odan ne utty?» dep keketip jatqany da Qara Ospannyń osy sátsiz joryǵy edi. Qara Ospannyń: «Atyńnyń júıriktigine tym sene berme! Baıqa, Temir bı, Jánibek hannyń quryǵy Ábilqaıyrdikinen uzyn bolyp júrmesin!» degeni Temir bıge «Ábilqaıyrdan qashyp qutylǵanyńdaı, Jánibekten qashyp qutyla almaısyń» dep kúni buryn ses kórsetýi edi.

Temir bı bul yzǵardy jaqsy sezindi. Sóıtse de órkókirek ker minezge salyp op-ońaı jeńile qalǵysy kelmedi. «Talas áli bitken joq» degen ısharat kórsetip, aldyndaǵy qamshyny bir qozǵap qoıdy.

— Ábilqaıyr hannyń kezinde Úısinniń aty qýǵanyna jete almaıtyn aryq edi, endi han Jánibektiń tusynda jal biteıin degeni ǵoı.

Temir bıdiń ýdaı ashshy tili Qara Ospannyń óńmeninen ótip ketti. «Bunysy Ábilqaıyrǵa qyzmet istep eshteńe óndire almap ediń, Úısin, endi Jánibekke jaǵynyp qutyryp otyrsyń degeni ǵoı!»

Qara Ospan shart júginip otyra qaldy. Qamshysyn qozǵaýdy da umytyp ketti.

— Áı, sen ne maltańdy ezip otyrsyń. Mańǵyt! Eliniń oıyn aıtar Alshynnan bir ul týmaǵany ma?

Munysy Temir bıge «seniń babań Edige Kók Ordadaǵy Mańǵyt rýynan shyqqan, Alshynnyń joǵyn joqtaıtyn seniń quqyń joq» degeni.

Jánibek qabaǵyn túıip tunjyraı qaldy. «Sóz joq, Temir bı óz ústemdiginen aıyrylyp, Jánibekke Alshyn rýlaryn qosqysy kelmeıdi. Kúshiń asyp basyp almasań, jýytpaıdy. El bolyp bir hanǵa baǵynýdan, áz qaramaǵyndaǵy jurtty ózi bılep, aq degenin alǵys, qara degenin qarǵys etkizip otyrý — Temir bıdiń armany. Bul bizdiń eń osal jerimiz. Ásirese, alysta jatqan rýlar yrqymyzǵa ońaı kónbeıdi, sondyqtan da anany, mynany syltaý etip Temir bı de birigýge qarsy irtki salyp otyr. Birikkiń kelmese «qudaı aldyńnan jarylqasyn!» dep qýyp shyqsam ba eken? Joq, óıtýge bolmaıdy. Qaıtken kúnde de Alshynnyń búgingi kúni aýa jaıylǵany jón emes. Bular kónbeı qalsa, synyqtan bótenniń bári juǵady, ózge rýlar da olardan úlgi alýy múmkin. Daýdy aqylǵa salyp sabyrlylyqpen sheshken abzal».

Kenet ol basyn kóterip aldy. Temirge tesile qarady.

— Babań Edige búkil Altyn Ordanyń taǵdyryn oılap edi. Sen bir Noǵaılylyqtan asa almaı otyrsyń. Alshyn elin qaramaǵyńnan shyǵarýǵa joqsyń... Biraq sonyńa Alshyn kóne qoıar ma eken? Óz taǵdyryn ózi sheshkisi kelse, jolyn tabar. Alshyn qaıda bolady, ony bolashaq kórseter. Joq, meniń aıtaıyn degenim bul emes. Basqa. Bizdiń jaýymyz sen emessiń — Ábilqaıyr! Atań Qazyny baýyzdaǵan sol Ábilqaıyrmen soǵysýǵa kelesi jaz bes san jaýynger beresiń be?

— Beremin!

— Qalǵanyń kezinde kórermiz.

Temir bı Jánibektiń bul salmaqty aıtqan sóziniń ar jaǵynda qandaı zil jatqanyn jaqsy uqty.

Boıyn kenet bir qaýip bılep ketti. «Iá, Jánibek han túbi degenine jetpeı toqtamaıdy. Sonda ne bolǵany, bar qazaqty bılemek te, biz bunyń quly bolmaqpyz ba? Joq, Jánibek, ol oıyńnyń sáti kelmes. Qaramaǵymyzdaǵy eldi biz de op-ońaı bere qoımaspyz. Saǵan úlken handyq kerek bolsa, bizge kishi handyq kerek! Áli aldymyzda talaı shaıqas ta, aıqas ta bolar!».

Dál osy kezde kúnshyǵys jaqtan quıyndata shapqan salt atty kórindi. Jurt elegize so jaqqa qarady. Sóıtkenshe bolǵan joq, qara terge malynǵan, súlikteı jaralǵan astyndaǵy baran júırigin Nura eteginde otyrǵan Jánibek tobyna tikeleı salǵan shapqynshy jigittiń «Attan! Attan! Jaý kelip qaldy!» — degen aıqaıy shyqty. Otyrǵandar oryndarynan úrpıisip túregeldi.

Qaıdaǵy jaý?!

— Kim kelip qaldy?!

Shapqynshy — uzyn boıly, murty jańa tebindep kele jatqan, qara tory bala jigit, enteleı shaýyp kelip, astyndaǵy atyn ázer toqtatty. Eki búıirinen demin alyp:

— Taqsyr han, — dedi, — Kók Jyńǵyl tusynan qalyń ásker kórindi. Beti osy Nuranyń Qaratuzy. Basqaryp kele jatqan Ábilqaıyrdyń úlken uly Shaıh-Haıdar men Qarashyń bahadýr. Mingenderi kileń aqalteke, tekejaýmyt. Bastaryndaǵy seńseń bórikteri qazandaı, moıyndarynda kileń kók temir aldaspan, qoldarynda kók temir naıza. Muzdaı qarýlanǵan, tústeri de sýyq, júristeri de sýyt. Bıe saýymyndaı mezgilde bul araǵa da jetip qalar.

Jánibektiń túri de, daýsy da ózgergen joq, ádettegi baısaldy qalpymen:

— Shamasy qansha adam eken? — dedi.

— Myń qaraly.

— Kók Jyńǵyldyń arǵy qabaǵynda Kereı men Naımannyń túıeli qoly bar emes pe edi, tótep bere almady ma eken? Álde analar ańǵarmaı qaldy ma?

— Sóıtken tárizdi. Bular Kók Jyńǵyldyń teriskeı jaǵyndaǵy qum arasyndaǵy qoba jolmen ótip ketkendeı. Naıman men Kereıdiń qalqany kúngeıleý jatyr.

— Olarǵa habar berdińder me?

— Meniń serigim solarǵa shapty.

Jánibek Ordasyndaǵy ózine tán adamdarynan «Kúztoqsannyń basynda qazaq rýlarynyń basshylary jınalyp, bas qosyp, bir hanǵa baǵynyp, ásker jınap, Túrkistandy basyp almaq bolyp jatyr» degen habardy estigen Ábilqaıyr han. Qazaq rýlary bas qosatyn kezde, bir túnde tek ózine ǵana baǵynatyn, kileń shash al dese, bas alatyn qyraǵy suljyq Túrikmen, Barlas, Mańǵyt rýlarynan qurylǵan on san jigitin, bastyǵy úlken balasy Shaıh-Haıdar men eń senimdi, er júrek batyry Darvısh-Hýsaın Qarashyńdy Nuranyń Qaratuzyna attandyrǵan. Tek túrikmen aqaltekesi men tekejaýmyt attary ǵana óte alatyn qumdy joldarmen dabyrsyz baryp «Jánibek hannyń kúlin kókke ushyryp, keńesin shap» degen.

Qazaq rý bastyqtary han keńesine jınalyp jatqanyn estise, jaýlarynyń bos qalmaıtynynan Jánibek te kúdiktengen. Sol sebepti Nura qatqylynyń tórt jaǵynan elý shaqyrymdaı jerde myń jaýyngerden shepqalǵan qurǵan. Shaǵyn jaýǵa bul tótep bere alatyn kúsh.

Nuranyń qatqylyna Kókshil teńiz jaǵynan keletin jolda qudyqtardan bóten mal sýaratyn jer bolmaǵan soń Naıman men Kereı jigitterin ádeıi shólge shydamdy, urysqa jaraıtyn qos órkeshti jelmaıalarǵa mingizgen. Naıman, Kereı jigitterine o kezde túıege minip jaýǵa shyǵý úırenshikti ádet.

Jánibek bul áskerlerin, keńes bolar jerden ádeıi tysqary ornalastyrdy. Alda-jalda jaý kelip qalar bolsa, maıdandy alǵashqy úlken han keńesiniń ústinen ashqysy kelmedi. Jigitteriniń jaýdy jol-jónekeı, ońashada qarsy alǵanyn jón kórdi. Biraq Ábilqaıyr Shaıh-Haıdar men Qarashyńǵa: «shamalaryń kelse joldaryńdy tosqaýyldap jatqan áskerlerden (tosqaýyl ásker bolatynyna ol shek keltirmegen) jansyz ótýge tyrysyńdar. Sodan keıin han keńesim oılamaǵan jerden baryp shabyńdar. Birde bir bas kóterer adamy qalmasyn, bassyz el qaıda barar eken!» degen.

Osyndaı jarlyq alǵan Shaıh-Haıdar men Qarashyń qalyń qum men taqyrdyń arasynan basqa jol taýyp, Naıman men Kereı jigitteri kútip jatqan tusqa soqpaı, Nura Qaratuzyna tikeleı ótip ketken.

Han keńesine tóngen qater óte zor edi. Ábilqaıyrdyń bul «han áskeri» shynynda da tek kileń janynan bezgen, deni Vızantıa, Egıpetti talaı shapqan ataqty batyr tuqym suljyq túrikmenderiniń urpaqtarynan qurylatyn-dy Qazandaı-qazandaı bastaryndaǵy seń-seń bórikterin selkildete, qoldaryndaǵy kók naızalaryn kúnge oınata, jaý shebine sadaq oǵy jeter jerge jetkenshe jubyn buzbaı, kishigirim taılaqtaı astaryndaǵy tekejaýmyt, aqalteke sáıgúlikterin jele shoqytyp, jaýar bulttaı tutasa kele jatqanda qandaı jaý júrek ásker bolsa da bir ábigerlenip qalatyny aıdan anyq. «Han lashkerleri» tutqyn alýdy bilmeıtin, jaýlasqan elin kári-jasyna qaramaı typ-tıpyl etip qaıtýǵa qumar. Ábilqaıyr han bulardy ózge áskerinen erekshe ustaıtyn. Joryqta olja etken qyz-kelinshekterine, talaǵan múlik-qazynalaryna qol suqpaıtyn. Ortaq olja dep han tuqymdarynyń bólisine saldyrmaıtyn. Osyndaı erkindiktiń arqasynda bulardyń kóbinde jeti-segiz qatynnan bolatyn jáne ábden baıyp ta alǵan jaýyngerler. Ózderine tıetin mundaı paıdany bilgen soń, ábden qanǵa qunyǵyp ketken bul jan alarlar urysta sheginýdi bilmeıtin, jan aıamaı soǵysatyn.

Han keńesin shabýǵa kele jatqan mine, osy ásker edi. Bul habardy estigen qazaqtyń Qobylandy, Qambar, Qara Ospan sekildi aty shýly batyrlary ústerine saýyttaryn kıip, qamys qulaq, bóken san, jal-quıryǵy jerge tógilgen tulparlaryn oınatyp, ózgelerden sytylyp shyǵa berdi.

Ásirese bulardyń kózge túseri batyr Qobylandy men astynda esik pen tórdeı qara sıraq tulpary bar Jánibektiń ekinshi balasy Qambar bolatyn. Qobylandy bul kezde alpysqa taıap qalsa da, Qazanǵa attanǵandaǵy qara shoqparyn áli de bir qolymen urshyqtaı úıiredi. Al Qambar batyr qudyqqa qulaǵan nar túıeni qos órkeshinen ustap sýyryp alatyn alyp kúsh. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı qulash jaýyryn, býra san, tartylýǵa daıyn turǵan sadaqtaı, dene qurylysynan kúsh ıesi ekeni birden seziledi. Bul Jánibek Ordasynyń jaýyna jibergeli qaıraǵan bolat jebesi, keýdesinde júrek emes, qatyp qalǵan múıiz bar tárizdi, bala jastan qorqýdyń ne ekenin bilmegen jalyn jan. On segizge shyqqanda arlan jolbaryspen jekpe-jek alysyp, qur qolymen uryp alǵan. Áke balaǵa synshyl, Jánibek bul balasynyń batyrlarǵa bitken minez-qulqyn erteden sezip, únemi ony soǵys isine úıretýde bolatyn. Ózge uldaryna ádemi kıim, saltanatty erturman istetse, buǵan arnap naıza, jaq, aldaspan jasatatyn. Osyndaı batyrlyǵyna qaramaı, Qambar Jánibektiń basqa balalarynan góri anaǵúrlym keń peıil, izdegeni erlik.

«Jaý kele jatyr!» degendi estisimen-aq Qambar saýytyn kıe salyp, beldeýde turǵan qara qasqa tulparyna minip-aq aldy. Oń qolyna qanjar ushty, qaıyń bezeýli naızasyn ap, jaý keletin kúnshyǵys jaqty qyryndaı berdi. Bul ataqty úsh batyrdyń jaýdy qarsy alýǵa shyqpaq bop yńǵaılanǵanyn kórip, ózge batyrlar da atqa qondy. Tek saı tabanynda tóselgen aq kıgizdiń ústinde jasy kelip qalǵan Arǵyn bı, Qotan jyraý sekildi on shaqty qart adam qaldy. Urys batyrlar isi degendeı Jánibek han da ornynan qozǵalmady.

— Jaý kelse jaýabyn alar, qazaqtyń qazir el-jurtyn qorǵaıtyn uldary bar ǵoı. — Ol saptaı tizilip jaýǵa qarsy Nuranyń Qaratuzynyń bıiginde turǵan batyrlarǵa súısine kóz tastady da Qotan jyraýǵa buryldy. — Ana er-azamattar jaýdy qýyp keıin qaıtqansha ýaqyt bosqa ótpesin, Qotan ata, kópten beri tyńdaýǵa qumar bop júr edim, sizdi jaqsy biledi deıdi. Joshy ólimin estirtýdi aıtyp berińizshi.

Bolaıyn dep jatqan urys bularǵa esh qatynasy joqtaı, ózgeler de qart jyraýdy qolqalaı bastady.

— Iá, balalar qaıtqansha ermek bolsyn, — dedi Arǵyn bı.

— Kóńil shirkin bir kóterilip qalsyn, — dedi Úısinniń qart batyry Qylysh baı.

Qotan jyraý kóp kúttirmedi. Ómir-baqı janynda júretin kóri qara qobyzyn qolyna alyp, qarlyqqan qart daýsyn ańyrata jóneldi.

Shyńǵysqan ózge balalarynan tuńǵyshy Joshyny anaǵurlym jaqsy kórgen. Sóıtse de aıtqanyna kóne qoımaıtyn Joshyny joıýǵa Ulytaý boıyna ádeıi arnap kisiler jibergen: Joshy ań aýlap júrgende qastary monǵol ádisimen otyz jeti jasynda omyrtqasyn úzip óltiredi. Bul habar Uly Ordaǵa jetedi. Shyńǵystyń Joshyny jaqsy kóretinin biletin han tóńiregindegi adamdar bul habardy estirtýge bata almaıdy. Jáne onyń ústine ózi arnap kisi jibergendikten Joshynyń qaza tabatynyna shek keltirmegen álem ámirshisiniń ózi de «kimde-kim Joshynyń qaza tapqanyn estirtse, sonyń basyn alamyn» deıdi. Han jaqsy kóretin balasynyń ajalyna ózi sebepker bolyp otyrsa da, onyń ólgenin estimeı ótkisi keledi. Mundaı jaǵdaıda jurt daǵdarady. Aqyrynda bul habardy jyr arqyly estirtýdi Uly Jyrshyǵa tapsyrady. Hannyń saltanatty kóńil kóteretin keshinde «al, Uly Jyrshy, jyr basta!» degen ámirdi estigende, qart jyraý túrki jyryn ańyratyp qoıa beredi. Ol:

«Teńiz bashynan bulǵandy

Kim tundyrar, a hanym?

Terek túpten jyǵyldy

Kim turǵyzar, a hanym?»

deıdi. Sonda Shyńǵysqan:

«Teńiz bashtan bulǵansa,

Tundyrar olym Joshy dúr

Terek túpten jyǵylsa,

Turǵyzar olym Joshy dúr».

deıdi. Sonda Uly Jyrshy alǵashqy óleńin taǵy qaıtalaıdy, biraq bul joly kózinen jasy parlap aǵady. Ananyń jylap otyrǵanyn kórgen Shyńǵysqan:

«Kóziń jasyn tógilter,

Kóńiliń sherli bolǵaı ma?

Jyryń kóńil úrkiter

Joshy ólgen bolǵaı ma?

dep suraıdy. Sonda Uly Jyrshy túrki jyrymen:

«Sóılemeske erkim joq,

Sen sóılediń, a hanym!»

Óz jarlyǵyń ózińe

Jón oıladyń, a hanym!»

dep Joshynyń ólgenin estirtedi. Sonda jaratylǵaly kózinen jas shyqpaǵan Shyńǵysqan eńkildep jylap:

Qulyn alǵan qulandaı

Qulynymnan aıryldym!

Aıyrylysqan aqqýdaı

Er ulymnan aıryldym!»

dep teris qarap, búk túsip jatyp alady.

Qart Qotan bul jyrdy sonaý Uly Jyrshy men álem ámirshisi Shyńǵysqannyń dál sol kúndegi kúıin otyrǵandardyń kóz aldyna elestettirgendeı, kári qobyzyn bozdata, kári daýsyn qarlyqtyra shyǵaryp, zar jylap otyryp aıtty.

Jyraý óneri jurttyń kóńilin bólgeni sonshalyq, otyrǵan adamdar ana jaqta bolǵaly turǵan urysty umytyp ta ketti.

Qotan qart endi jyr ústine jyrdy toǵytty. Ol bir mezet Oraq tolǵaýyn bastady.

«Artýda artý taý kelse,

Atan da tartar búgilip.

Alystan qara kórinse,

Qaraqula jatar úńilip...»

Oraq tolǵaýynyń adamnyń quıqa tamyryn shymyrlatyp, ón boıyńdy dirildetip alyp ketetin qasqyrdyń ulyǵany tárizdi ózine derbes bir eski áýeni bar. Osy áýenge saı Qotan jyraý qobyzyn osyp-osyp ańyratyp kenet jas kúndegideı jigerlene tolǵady.

«... Ýa, jigitlár, jigitlár,

Jalańǵash jerde jaýǵa shap.

Osynaý jalǵan dúnıede

Ajal jıtmaı ólmek joq».

Jyraý daýsy, shaba kele qyzǵan júırikteı, endi sharyqtaı tústi. Uıyp tyńdaǵan aqsaqaldar qazir qan maıdanda sheshilgeli turǵan qazaq handyǵynyń taǵdyry esterinen tipti shyǵyp ketkendeı, bastaryn jerden almaı, tapjylmaı tyńdaýda. Joq, bular jańa el bolyp kele jatqan halqynyń taǵdyryn umytqan joq. «Sonaý aıqas nemen tynar eken?» dep ishteri alaı-túleı. Árqaısysy bir taıpa eldiń qalyń qolyn basqara alatyn sonaý qalyń qabaqty, túkti bilekti batyrlarǵa sený óte oryndy. Qyran balapandaryn ómir arpalysyna daıyndaǵanda, eń aldymen qoıanǵa emes, qasqyrdyń bóltirigine túsirip úıretedi eken. Jánibek te sol qyran. Qanatynyń astyndaǵy batyrlaryn birden eń aýyr synǵa shynyqtyrmaq. El bolǵylary kelse, ózderin-ózderi qorǵaı bilsin!.. Búgin bastary birigip, jaýyna qarsy týra almaı, ala aýyzdyq ne qorqaqtyq kórsetse, erteń byt-shyt bop, kóringenniń tabanynyń astynda ketedi. Al búgin el namysyn — er namysyn qorǵaı alsa, erteń tastan berik birlesken jurt bolady. Qurysh otta asyldanady, halyq kúreste shynyǵady.

Jánibek qansha qobaljysa da sabyr tutty. Ol rý bastyqtary batyr, bılerdiń han ámirin oryndaý úshin emes, aýyz birlikterin aıǵaq etip, jaýyna óz betterimen qarsy shyqqanyn kórgisi keldi. Han aqyly emes, halyq aqyly sheshsin dedi halqymyzdyń bolashaq taǵdyryn.

Jánibek qazaq handyǵynyń taǵdyry sheshiletin mundaı qysyltaıań mezette sap aldynda bolmaı, kári-qurtań aqsaqaldar qasynda qalýyn keıbireýlerdiń qylmys sanaıtynyn da, ne qorqaqtyqqa balaıtynyn da biledi. Biraq erteń qazaqtyń bytyraǵan rýlarynyń basyn qosyp, myqtap ustar han bolý úshin, myzǵymas beriktik te kerek. Ózińdi shabýǵa jaý kele jatqanda bir saıdyń jaǵasynda qart jyraýdyń tolǵaýyn tyńdap otyrý — kóringen hannyń qolynan kelmeıtin qasıet. Halyq aldynda mundaı adam ańyzǵa aınalady. Óziniń abyrjymas tastaı minezimen ózgelerdiń de úmitine el berý — qolyna qylysh alyp jaýǵa shabýdan anaǵurlym artyq erlik. Han ábiger bolmaǵan jerde, halyq ta ábiger bolmaıdy. Bul —jeńistiń eń bir kerekti sharty. Hannyń kele jatqan jaýdan quty qashpaı, jaıbaraqat otyrǵanynan ózgeleri de úlgi aldy. Olar da kele jatqan jaýyna berekeleri ketpeı, sabyrly salqyn qanmen daıyndala bastady.

Qotan jyraý Oraq tolǵaýyn bitirip áldeqashan Edige jyryna kóshken. Jurt sol uıyǵan qalpynda tyńdaýda. Buǵan Jánibek ishteı qýanyshty. Óziniń de qobaljýy basylǵandaı. «Joq, mundaı jurtty jaý jeńe almaıdy. Mundaı myzǵymas elmen túbi Uly handyq qurýǵa bolady. Qan-josa etip qyryp-joıam dep jaýy kele jatqanda, mynaý qart bı, batyrlardyń osynshama sabyrlylyq kórsetýi — jaqsy yrym. Bu tárizdi jurt bolashaqta basyna qandaı aýyr syn tússe de shydaıdy, qandaı jaýmen bolsa da taban tirep alysýǵa jaraıdy. Al kele jatqan myna jaýǵa anaý Nura ústindegi kileń batyr jigitter jaýap bere alady. Mundaıda er qımylyn arman sheshedi. Al er armany — el bolý. Bul arman úshin anaý erlerdiń aıanbaı aıqasatynyna kúmán keltirý kúná bolar edi...»

Jánibek hannyń qulaǵyna qart jyraýdyń daýsy emis-emis keledi. Qulaǵy jyrda, kóńili kóp keshikpeı bastalatyn qandy aıqasta.

Qart jyraýdyń daýsy áli boldyrmaǵan júıriktiń shabysy tárizdi. Birkelki dúbir, birkelki uıtqý...

Qart aqyn qarlyǵa tolǵaıdy. Ol qazir toǵyz batyr Edigeni qýyp kelip, Ken-Janbaıdyń Edigege arnap aıtqan jyryn tolǵap otyr:

«Áı, Edige, sen endi qaıt sana!

Qaıtyp Edil ót sana!

Eńsesi bıik boz Orda

Eńkeıip sálem ber sana!

Erni juqa cap aıaq

Er sarqytyn ish sana.

Jaýyryndary jaqtaly,

Túıme baýy tartpaly

Al qara kıim ústińe

Ton beredi, kı sana.

Kók ala jorǵa at minip,

Kók dabylpaz baılanyp,

Tutam baýy som altyn

Aq suńqar qus beredi,

Kól aınalyp shúı sana!»

Bul kezde Nura betkeıindegi batyrlar qara shoǵyrlanyp toptanyp qalǵan. Qos kúzetýdegi Qypshaqtyń júzge taıaý jigitterin ertip Qobylandyǵa Qaztýǵan qosylǵan. El basyna kún týǵanda jeke qalýdyń lajyn taba almaı, Shalkıiz jyraýdy bas etip, eki júzdeı qasyndaǵy nóker, soıylshy, malshy jigitterimen Temir bı de kelgen. Jánibektiń ózge balalary, bastyǵy Qasym men Kereıdiń batyr uldary, eń úlkeni Buryndyq bop, han aýlynyń mańaıyndaǵy tóleńgit, sarbazdaryn jınap, bular da tóbe basyna shyqqan. Qysqasy, han keńesin qorǵamaq bop Nuranyń Qaratuzy betkeıinde bes júzge taıaý zamatta qol jınaldy. Endi bular shep quryp jaýdy qalaı qarsy alýdy keńesti. Barlyǵy Qambar batyrdyń aıtqanyna kónetin boldy. Mundaıda batyr sózine baǵyný ejelgi salt, Qambar batyr Maısary48 etip Qypshaq, Arǵyn jigitterin, Maımene etip Alshyn, Dýlat jáne ózge rý soıylshylaryn turǵyzdy. Ózderi Shyńǵys urpaqtary tóleńgitterimen orta shepti aldy. Kele jatqan jaýǵa osylaı úsh múıiz bop qarsy shabýdy uıǵardy.

Dál osy sátte soltústik pen shyǵystyń naq orta sheninen aspanǵa burqyldaı kóterilgen shań shyqty. Taǵy bir sút pisirimdeı kez ótkende shań astynan qalyń kól kórindi. Endi azdan keıin jaý seleýti de anyqtala bastady. Jelkildegen kileń aq seńseń bórik, kúnge shaǵylysqan kók qurysh naıza sýyt keledi. Qarqyndary taý buzardaı. Olar, taıaǵan saıyn qıǵashtaı shaba, áskerdiń qos kanatyn eki jaqqa jaıa tústi. Ábilqaıyrdyń atty áskeriniń ejelgi tásili. Qushaǵyn jaıyp kep, jaýyn ortaǵa ap jan-jaǵynan kenet at qoıady. Jaý áskerin qorshaýǵa alady. Bul temir qyshqashtan qutylý ekitalaı. Áskerdiń qolbasshysy bastaǵan bir toby keıin qalady. Ol ózine yńǵaıly jerde turyp urys bolyp jatqan maıdannan kózin almaıdy. Qaı tusta áskeri azaıa bastasa, ne kúshi quldyrap jeńilýge aınalsa, sol tusqa qasynda tyń turǵan áskerden kómek jiberedi. Bul joly da sol ádisterine salmaq tárizdi! Shaıh-Haıdar áskeri qazaq batyrlary turǵan jerge taǵalana qorshaı taıap keledi. Dál osy kezde, Nura betkeıinde turǵan batyrlar, kele jatqan jaý áskeriniń kúnshyǵys jáne soltústik búıirinen bularǵa qıǵashtaı tıispek bop quıyndaı shapqan eki qoldy kórdi. Batyrlar birden túsindi. Mynaý astyndaǵy qos órkesh jelmaıalary bastaryn tómen túsirip jiberip, kúnshyǵys jaqtan taıraqtaı shapqan qol — bul jaýyn ańdamaı ótkizip alǵan, qalqan etip shyǵys jaqtaǵy jolǵa qoıylǵan Kereı, Naıman jaýyngerleri. Al soltústik tustan shubatyla jóńkigen — aldynda árqashanda er júrek batyry oqshaý keletin — bul soltústiktegi qalqa — Arǵyn, Qypshaq qoly. «Jaý kele jatyr!» degen habardy estigennen-aq Qasym: «Han keńesi bolyp jatqan jerge tez jetsin» dep at shaptyrǵan. Jaý júrek eki qoldyń tez jetkenine betkeıde turǵan batyrlar qýanyp qaldy. Áldekimder «Ýa, sot!», «Aqsarbas, aqsarbas!» dep óziniń kóterilgen kóńil kúıin jasyrmaı ashyq aıtyp jatyr. Kútpegen jerinen, arttaryn ala, eki búıirlerinen eki qoldy kórgen Shaıh-Haıdar áskeri «ózimiz qorshaýǵa túsip qalmaıyq» degen qaýippen kenet eki jaqqa jaıyla túsken qanattaryn jıa qoıdy. Endi olar shashaý shyǵarmaı, tobyn jazbaı, sadaq oǵy jetetin jerge kep, attarynyń qarqynyn basyp sál aıańdaı júrip shoǵyrlana toqtady. Bul kezde Shaıh-Haıdar áskerin, búıirleı qorshap Naıman, Kereı men Arǵyn, Qypshaq qoldary da batyrlar turǵan tóbege jetti. Eki jaq áýdem jerge kep qarama-qarsy turdy. Endi qazaq batyrlarynyń toby emes, Shaıh-Haıdar áskeri qorshaýda qalatyn tárizdi. Kúsh qazaq jaǵynda basym. Biraq birde-bir ret jaýynan beti qaıtyp, taýy shaǵylyp kórmegen «Han áskeri» keıin sheginetin túri joq. Kók naızalaryn qazaq jigitteriniń keýdelerine bir suqpaı maýqy basylar emes.

Kenet Shaıh-Haıdar shebinen jal-quıryǵy jerge tógilgen, nardaı aqalteke arǵymaq mingen, ústinde qara saýyty bar Qarashyń batyr oıqastap ortaǵa shyǵa berdi. Ol kúnderde soǵys júrgizý tásili eki túrde bolatyn. Biri jaýyn qapyda bas salý da, ekinshisi qan maıdanda betpe-bet kep ashyq urysý. Mundaı jaǵdaıda eń aldymen jer belgilenip, maıdan ortasyna batyrlar jekpe-jek shyǵyp urysady. Eki jaqtan jekpe-jekke shyqqan batyrlarǵa eshkim bolyspaıdy. Qaısysynyń kúshi basym bolsa, sol jeńedi. Keıde jekpe-jek aıqas eki jaqtan batyrlar tabylǵansha sozylady. Keıde jekpe-jekke shydaı almaı, jaýdyń bir jaǵy at qoıyp, urys ashyp jiberedi. Bul úlken aıyp bolyp sanalady. Artynan bitimge kelgende bul kiná eske alynady.

Qarashyń batyr qara arǵymaǵynyń ústine anandaıdan qara shyndaı bop maıdan ortasyna kep, aıbarly únmen aıqaı saldy.

— Shyq beri jekpe-jekke! Janyńnan bezgen qaısyń barsyń!

— Men barmyn! — dedi Qambar batyr astyndaǵy qara sıraq tulparyn tebine túsip, alǵa qaraı umtyla berip.

— Toqta! — dep aqyryp jiberdi dál osy sátte shýdalary jerge túsken appaq býranyń ústinde otyrǵan Buryndyq. — Jol meniki! Aǵa turǵanda ini alǵa shyqpas bolar!

Aǵa buıryǵyna ini kóný — qazaqtyń kóne salty. Qambar batyr atyn kenet tejep toqtaı qaldy.

Buryndyq kóldeneńi men uzyndyǵy birdeı tórtpaq kelgen, qoldary kesken tomardaı, shoıyn deneli balýan jigit. Basy sharadaı, qara sur, jýan qara murtyn Ǵaziret Ǵalıdaı eki qulaǵyna aparyp ilip qoıatyn. Túnde kórgen adamnyń júregi jarylatyndaı túsi sýyq. Bala jasynan sotqar, soǵys qumar. Onyń jaýymen urysqanda eń jaqsy kóretini — aq býrasyna minip alyp jeke shyǵý.

Aq býrany ol bota kúninen jaýǵa salyp úıretken. Ózi de ózge býralardan anaǵurlym bıik. Shapqanda jylqy balasynyń ilýde bireýi ǵana ilese alady. Buryndyqtyń kórki osy aq býramen. Ásirese atty adamdy kórse jyny bar. At ústinen aýzymen julyp alyp, tabanynyń astyna salyp, tarpyp tastaýǵa myqtap tóselgen. Keıde jerge qulaǵan batyrdyń ústine shóge qalady da astyndaǵy adamnyń súıegin bytyrlata syndyryp, mylja-myljasyn shyǵarmaı ústinen turmaıdy. Jekpe-jek shyqqan batyrdyń ústinen Buryndyq eki qulash qaıyń shoqparymen qos qoldap ursa, bul jerge qulaǵan batyrdy janyshtap tarpyp óltiredi. Mundaı astyndaǵy býrasy men ústindegi batyry qatar qımyldaıtyn jaýdan jekpe-jek shyqqan adamnyń kúni buryn záre-quty qalmaıtyn. Onyń ústine aq býra Buryndyqtyń jaýyna qandaı tásil quratynyn aldyn ala aqyldasyp qoıǵandaı, jaýǵa shapqannan-aq ústindegi batyr yńǵaıyna qaraı kóshetin. Tarpıtyn jerinde tarpıtyn, tisteıtin jerinde tisteıtin. Al Buryndyq eger jaýyn qur attan túsirip ketetin oıy bolsa, aq býra ashýǵa minbeıtin, tek ústindegi batyrdyń áýenine qaraı qımyldap, degenine kóne beretin. Buryndyq aq býrasyna minip jaýǵa qarsy shyqsa jurt «Tentek qara jynyna mindi, endi jolymyz bolar» deıtin.

Buryndyq mine osy aq býrasyna minip, Qarashyńǵa jekpe-jekke shyqpaq! Al Qarashyńnyń qandaı batyr ekeni jurtqa aıan. Oń qolymen ózine qarsy siltengen soıyl shoqpardan qorǵana bilse, sol qolyndaǵy júzi ustaradaı sala qulash aldaspanymen jaýynyń astyndaǵy tulpardyń moınyn qaǵyp tastaıtyn ádeti. Buǵan tek urysqanda dál osyndaı tásili bar, qara sıraq atty Qambar batyr ǵana tótep beredi. Jáne qara sıraq tulpardyń moıyn tusy kerege kóz shynjyr saýytpen torlanǵan. Al aq býra qansha aıbarly bolǵanmen de, saýyt jabylǵan tulpar emes, siltegeni múlt ketpeıtin Qarashyń batyr onyń sıdıǵan moıynynan basyn bir-aq qaǵyp túsirýi múmkin. Joq, bul jekpe-jek aıqasqa Qambar batyr jón edi.

Buryndyqtyń Qarashyń batyrǵa qarsy shyqpasqa lajy joq-ty. Oǵan degen eliniń keginen de bóten, óziniń de keshpes óshpendigi bar.

Qarashyńnyń Toqtar-Begim degen qaryndasy bolatyn. Kógal shóptiń arasynda jalǵyz ósken qyzǵaldaqtaı, basqa qyzdarmen kele jatsa anandaıdan kózge túser kórkem. Onyń ústine aǵasy Qarashyń Ábilqaıyrdyń asa bir ardaqty batyry bolǵandyqtan, anaý-mynaý adamdy mensinbeıtin tákappar, ór minezdi de, Buryndyq osy qyzǵa Ábilqaıyr qol astynda júrgen kezinde ǵashyq bolǵan. Qyz onda on úsh jasar-dy. Buryndyq oǵan kóńil qosaıyq dep jeńgetaı salǵan. Qyz: «Kesken tomar sekildi Buryndyq meniń teńim emes», — dep jaýap bergen. Namysqa shapqan Buryndyq ákesi Kereı sultan arqyly «qaryndasyn maǵan toqaldyqqa bersin» dep Qarashyńǵa qudalar jibergen. Ábilqaıyr han men Jánibek, Kereı sultandardyń arasynyń nashar ekenin biletin Qarashyń: «Qaryndasymdy Tashkenttiń bir bekzadasy aıttyryp qoıǵan» dep bermegen. Artynan, Jánibek pen Kereı Ábilqaıyrdan bólinip kóship ketkennen keıin, osy Toqtar-Begimdi óziniń qaramaǵyndaǵy qyz unatqan bir jas batyrǵa qosqan.

Osyǵan óshikken Buryndyq: «Qap, bálem Qarashyń, qan maıdanda bir kezdesersiń!» dep júrgeninde myna aıqas dóp keldi. Buryndyqtyń kókten suraǵany jerden tabyldy. Kekshil batyr mundaıda ósh almaı buǵyp qala alar ma! Qambar batyrdy toqtata sap, ózi aq býrany tebinip qap «shý!» dedi.

Sala qulash moınyn tómen tastap jiberip, shýdalary jelkildep, aýzynan kóbik atyp aq býra taırańdaı shaba jóneldi. Ózine qarsy túıeli Buryndyqtyń shyqqanyn kórip Qarashyń da umtyldy. Bul alyptardyń aıqasy edi. Bir jaǵynda qara jartastaı qara arǵymaq mingen Qarashyń. Ekinshi jaǵynda kóbik shashqan aq býra mingen, aıdalaǵa otyrǵyzyp qoıǵan balbala tárizdi abajadaı Buryndyq. Jurt mundaı alyp deneli batyrlardyń aıqasynyń nemen tynaryn bilmeı, demderin ishterinen alyp jym-jyrt tyna qalǵan.

Astyndaǵy qara arǵymaǵyn quıyndata shaýyp kele jatqan Qarashyń batyr oń qolyndaǵy shoqparyn yńǵaılaı úıirip, jaýyna taıaı berip, shoqparyn silteıtin Buryndyqtyń qolynan esh qarý kóre almaı, sál abyrjı qaldy. Ananyń qolynda ádettegideı ne shoqpar, ne soıyl joq eken. «Bu qalaı?» dedi ol ishinen, sóıtti de sol qolyndaǵy aq almas aldaspanyn kótere berdi. Aq býra qylysh silteý jerge taıasa bolǵany, ıreleńdegen moınyn ushyryp túsirmek! Biraq bul oıyna jete almady. Aq býrasyn eńkildete shaýyp kele jatqan Buryndyq, on qadamdaı jerge taıanǵanda, túıeniń tasasynda oń qolynda ustaǵan qyl arqanyn sýmań etkizip Qarashyńǵa qaraı laqtyryp jiberdi de, sol shapqan boıy toqtalmastan oraǵyta burylyp, óz tobyna qaraı anany at-matymen súırete jóneldi. Qarashyń moınyna túsken qyl arqandy aldaspanmen shaýyp túsirýge de úlgermeı qaldy. Aldaspanyn siltegenshe shaýyp kele jatqan ekpinimen Qarashyńdy keıin tartqan qyl arqan zamatta tynysyn taryltyp, attyń artyna qaraı aýdaryp áketti. Biraq er ústinen syrǵyp ketpes úshin, qarasanynan myqtap shyrmaǵan qyl shylbyr jibermedi. Úzeńgiden aıaǵyn sýyryp ala almady. Kenet keıin qaraı kilt tartqan kúshke shydaı almaı baryp jerge kúrs etti. Qyl arqandy taqymynan ótkizip, aq býranyń aldyńǵy órkeshine baılaǵan Buryndyq aı-shaıǵa qaramaı, oraǵyta, óz tobyna kókpar alǵan adamdaı «Arýaq! Arýaq!» dep aıqaılaı shapty. Basyna kıgen tor dýlyǵasynyń etegi alqymyna túsken qyl arqannyń moınyn julyp áketpeýine sebep bolǵan Qarashyń batyr, eki qolymen jantalasyp jerdi syıpaı, at-matymen súıretile jóneldi. Osynyń bári kózdi ashyp-jumǵandaı ýaqytta ótti. Alyp kúsh alyptyǵyn kórsetti. Shapqan boıy Buryndyq óz shebine jetkende, úzilip ketken er-merimen shubatyla súıretilip kele jatqan Qarashyńnyń jany aýzyna kelip, endi shyǵýǵa taıaý edi. Qarashyń qulaǵan jerge taıaý turǵan Qasym atynan sekirip túsip, qyl arqandy narkeskenimen oryp jiberdi.

Burynnan da qazaq jaǵynyń kúshi basym ekenin baıqap, júregi daýalamaı turǵan Shaıh-Haıdar, bas batyry Qarashyńnyń mundaı apatqa ushyraǵanyn kórip, endi shydaı almady, atynyń basyn buryp alyp keıin qaraı shapty. Qubyjyqtan mashaıyq qashqan, qolbasshylarynyń ózi atyn keıin burǵasyn, jaýyngerleri de sońynan erdi. Qarashyńnyń álegimen sál kóńilderi basqa jaqqa aýǵan qazaq batyrlary, jaýynyń japa-tarmaǵaı keıin sheginip bara jatqanyn kórip, lap qoıdy. Biraq aq bókenge eki yrǵyp jetetin aqalteke, teke jaýmyttar bulardy qarasyna da ildirmedi. Qobylandy, Qambar batyr sekildi shapqanda aýzymen qus iletin tulparlary bar on shaqty batyrlar ǵana sońdarynan qýyp jetip, júzge taıaý adamyn soıylǵa jyǵyp túsirdi. Qalǵany uzaı berdi. Budan ári qýý qajet emes dep túsingen ózge batyrlar atynyń basyn tartqanmen, qyzyp alǵan alýan kúshtiń ıesi Qobylandy batyr toqtaı almady. Jetken jigitterin tirsekten soıylmen bir uryp, jerge qulatyp, jaý sońynan qýa tústi. Qobylandynyń jalǵyz shaýyp kele jatqanyn kórgen suljyq túrikmenniń elý shaqty soıylker batyr jigitteri kenet attarynyń basyn keıin buryp Qobylandyǵa qaraı at qoıdy. Jan-jaǵynan qorshap, ortaǵa ap qysa bastady. Kókjal qasqyr qansha arlan bolǵanmenen, jan-jaǵynan julqylaı túsken ózindeı kileń kók bórige ne isteı alady? Qobylandynyń da hali osy kókjal qasqyrdaı edi. Qansha alysqanmen de kópke topyraq shasha ala ma, kúshi de baıaǵy jas kezindegideı emes. Endi ajaldyń taıaý qalǵanyna kózi jetti. Degenmen kúshi azaıa bastasa da, ol soıylyn ońdy-soldy siltep, qasyna jaýyn taqa jýytpaı tur. Biraq bul alys uzaqqa bara ma? Ol anda-sanda art jaǵyna qarap qoıady. «Kóp keshikpeı ózi oralar» dep oılaǵan serikteri muny izdep kele qoımady. Hal múshkilge aınaldy. Qarashyńdy jaýyna túsirtip alǵan suljyqtar, onyń ornyna Qobylandyny baılap áketpek boldy. Olar asaý ustaǵan jigitterdeı, jan-jaqtarynan qorshap, arqandaryn Qobylandynyń moınyna laqtyrýǵa yńǵaılana berdi. Qaljyraýǵa aınalǵan Qobylandy endi ózinen dármen ketip bara jatqanyn túsindi. Namystan da jan tátti. Qobylandy batyr bir mezet atynyń basyn keıin buryp, qorshaýdy buzyp shyǵyp, qashyp qutylmaq boldy. Kókseńgirdiń urpaǵy Kıikketpes tulparyn tebinip qap, jaý shebin úzbek bop keıin shapty. Qobylandynyń aıbarynan seskengen jigitter qaq aıyryldy. Qobylandy ortalarynan zyrǵytyp óte berdi. Biraq óte almady, eki jaǵynan laqtyrǵan arqan moınynan birdeı tústi. Yrǵı jónelgen Kıikketpestiń ústinen sypyryp jerge dúńk etkizdi. Aspan-kók shyr aınalyp ketti. Qulap bara jatqanynda qulaǵyna jetkeni at dúbirleri men «Aqjol! Aqjol!» degen aıqaı ǵana edi. Ar jaǵynda ne bolǵanyn ózi de bilmedi. Tek kózin ashyp, esin jıyp, ornynan aqyryn túregelgeninde, aldynda kúlimsirep qarap turǵan jas jigit pen altyn zerli jumsaq saýyt kıgen, quralaı kóz sulý kelinshekti kórdi. Arada segiz jyl ótse de, bul ekeýin Qobylandy birden tanydy. Shatyrashtanyp jasyl tókken myrza qaraǵaı tárizdi suńǵaq boıly symbatty jigit batyr Saıan bolatyn. Al qasyndaǵy kelinshek, onyń jubaıy Ábilqaıyrdyń týǵan qyzy Gúlbahram-Sultan-Begim edi.

Batyr Saıan baıaǵy Seıhýn darıanyń jaǵasynda Ábilqaıyrdy jolbarystan aman alyp qalǵannan keıin, ózi sekildi kúshtilerden qorlyq kórgen júzge tarta batyr jigitterdi jınap, alaman bolyp ketken. Seıhýn men Jeıhýnnyń arasynda qasqyrdaı jortqan. Talaı shonjarlardyń malyn shaýyp, Maýrennahr men Túrkistan arasynda kóshken san saýdagerlerdiń kerýenin tonaǵan. Aqyrynda Jetiqońyr mańaıynda qazaq rýlary bas qosyp jatyr degendi estigen. Endi alamandyqty tastap, bir kezde ózin ólimnen qutqarǵan naǵashy jurtyna qosylmaq bop, qasyndaǵy júzge taıaý serikterimen, bes jasar balasyn aldyna otyrǵyzyp, Gúlbahram-Sultan-Begim sulýyn ertip jolǵa shyqqan. Qumǵa ósken qalyń sekseýil arasynda kele jatyp, Qobylandy batyrdy qorshaǵan suljyq túrikmenderdiń jigitterin kórgen. Qobylandyny analar attan qulatyp, baılap jatqan kezderinde Arǵynnyń urany «Aqjoldap!» aıqaılap, shabýyl salǵan. Qazaqtyń kóp sypaılary jetip qalǵan eken dep oılaǵan suljyqtar, qarsylasýǵa batyldary barmaı, Qobylandyny tastap qashqan. Ózderi jolaýshylap alystan talyp kele jatqan batyr Saıan jigitteri olardy qýmaǵan.

Gúlbahramdy kórip kári júrek taǵy tolqyp ketse de, Qobylandy batyr ózin-ózi aqylmen toqtatty. Bir kezde ózi ólimge qıǵan batyry, endi buny ajaldan alyp qalǵanyn túsinip, kúrt ózgerdi. «Qoıandy — qamys, erdi namys óltirer» bolsa, da batyrdyń ańǵal bir urt minezine salyp Qobylandy namysyn jeńdi.

— Qaraǵym, batyr Saıan, er shekispeı bekispeıdi. Sen ekeýmiz shekistik. Aıyp menen, — dedi. — Eger sen keshirseń, aramyzda bolǵan oqıǵany men keshirdim.

— Men de keshirdim, —. dedi batyr Saıan kúlimsirep birinshi bop qol berip.

Qobylandy batyr Saıannyń top alamanyn ertip Han Ordasyna qaıta kelgennen keıin Jánibek hannyń jarlyǵy boıynsha, han keńesiniń az kúnge májilisi toqtalyp, jigitterdiń jaý qashyrǵan qurmetine úsh kún, úsh tún toı istedi. Dál osy kezde Qyrymdy aralap Asan Qaıǵy jyraý oraldy. Bastyǵy Jánibek bop búkil qazaqtyń ardaqty batyr, bıi qart aqyndy kilemge kóterip qarsy aldy. Ózine arnalyp aq orda tigip, tý bıe soıyldy. Toı ústine toı boldy.

Osy toıdyń naǵyz qyzyp jatqan shaǵynda, bir ólip tirilgen, qarasha kúrkede sıraǵy syrtqa shyǵyp shynjyrlaýly jatqan Qarashyń batyrǵa Buryndyq keldi.

— Qarashyń batyr, — dedi ol aıtaıyn degen sózine birden kirisip. — Eger janyńdy saýǵa etip, elińe jibersin deseń meniń shartymdy orynda.

— Qandaı shart?

— Toqtar-Begim sulýyńdy maǵan toqaldyqqa beresiń. Sonda bosatam.

— Aý, onyń baıy bar emes pe? Jáne byltyr bópeli bolǵan.

— Baıynan aıyr. Balasyn baıyna qaldyr, ne óziń asyra. Sheshesin maǵan ber.

— Bul musylmannyń sózi emes.

— Seniń qaryndasyńa men musylman emespin. Óziniń qylyǵyna qaraı kápirmin.

— Joq, Muqamet paıǵambardyń dinine qarsy bolar kúnáǵa men bara almaımyn. Odan da meniń basymdy al.

— Maǵan seniń basyń emes, qaryndasyń kerek.

Buryndyq erteńinde de, arǵy kúni de keldi. Esil-derti keshe ózin mensinbegen Toqtar-Begimdi qatyn etip, óshin alý boldy. Qarashyńnyń «Toqtar-Begimnen de sulý taǵy bir qaryndasym, eki qyzym bar. Sonyń birin al» degenine kónbeı qoıdy. «Ne ózińniń qanyndy ishem, ne Toqtar-Begimdi qatyn qylam dedi, qanyńdy biraq asyqpaı ishem, kúnine bir qasyqtan ǵana urttaımyn».

Túbi qutyla almaıtynyn bilgen Qarashyń aqyrynda eline, aǵa-inilerine kisi jiberdi. Toqtar-Begimdi Buryndyqqa toqaldyqqa berip, ózin qutqarýdy surady. «Qudys batyr Toqtar-Begimniń sińlisi Ajar bıke men ózimniń eki qyzymnyń tańdaǵanyn alsyn», — dedi.

Shaıh-Haıdardyń joryǵy tek Buryndyq sultannyń ǵana muratyna jetkizip qoıǵan joq, búkil qazaq rýlarynyń muratyna jetýine sebepker boldy. Jınalǵan batyr, bıler endi qazaq rýlarynyń sózsiz birigýi kerek ekenin, eger birikpese Ábilqaıyr han, ne basqa bir han op-ońaı qul etetinin uqty. Han keńesi qaıtadan májiliske otyrdy. Barlyǵy keleshekte úsh júzge bólinip, bir hanǵa baǵynýdy maquldasty. İshteı narazy bolǵanmen de, Temir bı de buǵan syrttaı qarsy bolmady. Uly júzge — aǵa rýlar Úısin, Dýlat, Jalaıyr, Orta júzge jer yńǵaıyna, ádet-ǵurpy, saltyna qaraı Arǵyn, Qypshaq, Naıman, Qońyrat, Kereı, Ýaq, Taraqty. Kishi júzge Edil men Jaıyq boıyn jaılaǵan Alshyn, Baıuly, Álimuly, Jetirý kirsin desti. Biraq bul úsh júzge bóliný máselesi bu joly aıaqtalmady. Arada talaı tolqý boldy. Tek osy májilisten alpys jyl ótkennen keıin, Qasym hannyń balasy Haqnazar hannyń kezinde ǵana búkil qazaq rýlary aqyrǵy bitimge keldi. Úsh júz bop úsh orda tikti. Al, ol joly kúrdeli basqa bir másele sheshildi. Halyq aqsaqaly Asan Qaıǵy ár rýdyń belgisi etip tańba úlestirdi.

— Úısinnen shyqqan babamyz Maıqy bı Shyńǵysqannyń kezinde-aq — dedi saýdyraǵan jaǵyn jibek oramalmen tańyp alǵan qart jyraý. — Qazaq degen atty tý etip kótergen eken, Úısin rýynyń tańbasy jalaý bolsyn.

Otyrǵandar bir aýyzdan durys dep maquldasty. Han tóleńgitiniń bir zerger jigiti qolyna balǵa men teskish alyp Qaratuzdyń kúńgirt nurasyna jalaý belgisin túsirdi.

— Jer aımaǵynyń aınalasy alty aılyq, — dedi Asan Qaıǵy sál jumylyp ketken kózin ashyp. — Ot ortasynda qalyń Arǵyn eli... Arǵynatanyń belgisi kóz desem kóńilim kónshiger.

Otyrǵandar bir daýystan taǵy da durys dedi. Sheber taǵy da qolyna balǵasy men teskishin aldy.

Halqymyzǵa jaý tıse eń aldymenen atqa qonǵan jaý júrek Qypshaqqa aıbaltany tańba etelik — dedi qart jyraý.

Osylaı dáleldermen Asan Qaıǵy qazaqtyń sol kezdegi basty qyryq rýyna tańba úlestirdi. Bul qyryq tańba sol kúni Nuranyń Qaratuzynyń jaryna túsirildi. Halyq bul jerdi sol kúnnen bastap Nuranyń tańbalyǵy dep atady. Asan Qaıǵy batasyn berip, erteńine Jánibekti boz bıeniń sútine shomyldyryp, aq kıgizge kóterip, qaıtadan bar qazaqqa han saılady. Sodan keıin baryp kelesi jaz shyǵa, qalyń qol jınap Orysqannyń kezinde Aq Ordanyń astanasy bolǵan Syǵanaqtan bastap búkil Túrkistan jerin jaýlap almaq bolyp, ýádelesip, rý bastyqtary tarasty. «Basymyz birigip el boldyq, han kóterdik» degen rý bitkenniń ıgi jaqsylary, qarasha adamdary máz-meıram edi. Tek Alshyn adamdaryn basqaryp kelgen Temir bı ǵana qabaǵyn ashpady. Onyń qabaǵy óle-ólgenshe ashylmaı ketti. Ol sońynan Jánibektiń úshinshi balasy Qasym han búkil Deshti Qypshaq jerin alyp, Edil, Jaıyq boıyndaǵy Kishi júzdiń bar rýlaryn ózine aqylmen baǵyndyrǵanyn kózimen kóre almady. Bul kezde Temir bı dúnıe salǵan. Biraq tirisinde de qarsy kúresýge dármeni jetpedi, óıtkeni bar qazaq el bolyp bas qosýdy tilegen.

Úsh kúnnen keıin Han Ordasy Shý, Sarysý boıyndaǵy qystaýyna qaraı kóshti. Buryndyq sultan Talas etegindegi qystaýyna kelip qonǵan kúni, Toqtar-Begimdi alyp Qarashyń batyrdyń aǵa-inileri keldi.

Qaryndasyn balasy men erinen aıyryp Buryndyqqa toqaldyqqa berip, óz basyna erkindik alyp, Qarashyń batyr eline qaıtty. Biraq Buryndyqqa degen óle-ólgenshe óshpeıtin kegin júreginde ala ketti.

Sol kúni keshke Buryndyq jas toqaly Toqtar-Begimge arnap tigilgen aq otaýǵa keldi. Úı ishine shulǵaýynyń shýash ıisin múńkite, jýan qonysh saptama etigin sheship jatyp, túrýli shymyldyqtyń ishinde, aq mamyq qus tósektiń ústinde otyrǵan, sazdy jerdiń sary aǵashyndaı, názik deneli jas toqalyna kóz qıyǵyn aýdardy.

Onyń sup-sur bolyp qatýlanyp ketken júzinen, ózin jek kóretinin jasyrmaı jalyn atqan ashýly kóz qarasynan, súıip qosylǵan baıy men baýyr etinen de tátti eki jasar balasynan aıyrǵan Buryndyqtyń kúnásin esh ýaqytta keshirmeıtinin bildi. Sultan lám-mım demeı, qolyn sozyp, kúmis baqan janynda otyrǵan úkideı tarǵyl mysyqty ustaı aldy. Kenet mysyqtyń «shar» etkizip moınyn burap úzip jiberdi de, zamatta qolyn qol, butyn but etip, julyp-julyp byt-shytyn shyǵaryp, túndikten syrtqa laqtyryp jiberdi. «Eger aıtqanyma kónbeseń, seni de óstem!» degendeı ol Toqtar-Begimge kaıta qarady. Jańa ǵana shatynap otyrǵan toqaly «túsindim» degendeı, Buryndyqtyń betine kózin toqtata almaı, tómen túsirdi. Sultan ezý tartyp sál kúlimsiredi.

Syrt kıimin sheship tastap, bir tóbe tastaı bop aq mamyqtyń ústine baryp otyrdy. Taldyrmash denesiniń bir jerin aýyrtyp alarmyn dep qoryqpaı, dobaldaı qoldarymen jas toqalynyń úzilip ketýge taıaý turǵan ash belinen aıqara qushaqtap, baýyryna alyp qysyp, sál ýaqyt únsiz tyna qaldy.

— Eger jaqsy qatyn bola alsań, ótken kúnáńniń bárin de keshirem, — dedi ol, sóıtti de jas toqalyn qushaqtaǵan qalpynda aq mamyqtyń ústine jantaıa berdi.

Bir jyl ótken soń osy toqalynan, keıin Qasym hannan qashyp barǵanynda pana bergen, Samarqant hany Muhamed-SHaıbanıdyń kishi inisi Muhamed-Temirhannyń áıeli bolǵan Jaýhar-Bıke degen qyz týdy.

III

Kelesi jazda Jánibek ýádelesken áskerlerdiń kelýin kútip Arqaǵa kóshpeı qaldy. Biraq kútken áskeri kelmedi. Jaıyq, Edil, Jem boıyn jaılaǵan Kishi júzdiń oıy jańa qurylǵan qazaq handyǵyna óz úlesin qosý bolsa da, onyń osy jazda ar jaǵyndaǵy Noǵaı Ordasy men Qazan handyǵynyń dúrbeleńi kóbeıip ketip, óz jer-sýyn qorǵaýdan qoly bosamaı, nebary bes júz jigit jibergen. Biraq bul kelgender sadaq tańbaly Adaıdyń batyr jigitteri edi. Torǵaı, Or ózenderin jaılaǵan Qypshaqtar da jarytyp jasaq jibere almady. Qobylandy batyr qys boıy tósek tartyp naýqastanyp, qaramaǵyndaǵy eldi basqara almady. Sonyń saldarynan jurt ózi qyzyǵyn kórmegen handyqtyń bolashaǵyna jóndi mán bermedi. Rasynda sonaý dúnıeniń bir shetindegi Edil, Jaıyq, Torǵaı boıynda jatqan qazaq rýlaryn Shý men Sarysýǵa kelip, Túrkistandy jaýlaýǵa shyq deý ústirt qaraǵan adamǵa qıyn tilek edi. Alaıda taıaý turǵan Qazan, Noǵaı, Qyrym handaryna baǵynýdan góri, Edil, Jaıyq boıyn jaılaǵan rýlar, alys bolsa da, ǵasyrlar boıy jaýlaryna birge attanǵan, tili, taǵdyry, sharýashylyǵy bir qazaq handyǵyna qosylýdy tańdaǵan.

Jalǵyz alystaǵy Kishi júzden ǵana emes, ózine ton Arǵyn, Naıman da bul joly mol ásker shyǵarǵan joq. Mundaı jaǵdaı Arǵyn, Naıman bıleriniń ózara ala aýyzdyǵynan týǵan-dy. Sol jyly kóktemde toqsanǵa kelip otyrǵan Arǵyn bı dúnıe salǵan. Arǵynnyń ardaqty kósemin qoıýǵa bul rýdyń ıgi jaqsylary jınalǵan. Qaraly qazaǵa kóńil aıtýǵa, sonaý Qorasannan birneshe kún jol shegip, Horezm ýálıetiniń ómiri Sultan Hýsaın myrza kelgen. Sultan Hýsaın ámir ol kúndegi Arǵyn rýynan shyqqan ataqty adamnyń biri bolatyn. Atalary Irannyń shahy Qulaǵýdyń bas basqaqtary bolyp búkil Shyǵysqa aty shyqsa, ózi Qarakóldiń ómiri taǵyna otyryp, Horezm ýálıetin basqardy. Sultan Hýsaın ámir Arǵyn bı eline tartý-taralǵysymen birge, el birligin buzar aram oıyn da ala keldi. «Jánibek han úshin Arǵyn rýynyń Túrkistandy alamyn dep qyrylýynyń qajeti joq. Eger qysy-jazy maldaryńa jaıylym bolatyn jer izdeseńder, Qorasanǵa kóshińder, keń óris, mol qonys berem. Saýda-sattyǵyńa da qolaıly. Ar jaǵynda Irak, Iran, Aýǵanstan da alys emes» dedi ol qyrqyn berýge jınalǵan Arǵynnyń bı, batyrlaryna. Arǵyn rýy Arǵynaty taýynan asyp kóshpegenimen de el basy — Arǵyn bıinen aıyrylǵan jurt sýdaı tolqyp, seńdeı soǵylysty. Osyndaı bátýasyzdyqtyń arqasynda Esil, Tobyl boıyndaǵy túpki Arǵyn rýy jartymdy bálendeı jasaq bere almady. Al, Naıman, Kereı bolsa, bu jyly ózine Amansandjı taıshynyń kezekti shabýylyna qarsy shyǵýdan qoly bosamady. Bul shabýylǵa qatyspaıtyn Maýrennahr jerindegi Kereı, Naımandar Ábilqaıyrdyń senimdi adamdarynyń biri Qoja-Ýalı bektiń aıtqanynan asyp ketpedi.

Mine, osyndaı halge ushyraǵan Naıman men Kereıdiń de Jánibekke oıdaǵydaı kómek kórsetý qolynan kelmedi.

Aqyrynda Jánibek han ózine erip kóship júrgen úsh júz myń shańyraq Arǵyn, Qypshaq, Qońyrat, Úısin, Ýaq jáne Bestańbaly rýlarynan otyz myńdaı ǵana ásker jınaı aldy. Mundaı áskermen kimdi shabady? Bul kezde bir Ábilqaıyrdyń ózinde júz myń atty ásker bar. Al, eliniń shetine kúnde tıip otyrǵan Qytaıda, Torǵaýytta qansha kúsh bar ekeni kimge málim? Kúnshyǵysy men ońtústigi mundaı aýyr jaǵdaıda bolǵanda, kúnbatysy men teristigi jetisip tur ma? Qubylasynda Joshy hannyń bir butaǵy Astrahan men Noǵaıly handarynda qansha qol bar? Ar jaǵynda Qyrym hany ataqty Meńdigereı men Qazan hany Ibragımnyń eli tur. Bulardyń bári de Deshti Qypshaqqa dos emes. Al Jánibek bolsa otyz myń áskermen aýzynan jalyny atqan Ábilqaıyrdan Túrkistandy tartyp almaq. Joq, Jánibek, sen ózińnen kúshti arystanmen alysqyń kelse, eń aldymenen bel omyrtqańnyń úzilip mert bolmaıtyn jaǵyńdy oılaýyń aqyl. Al muratqa jetýdiń eki joly bar. Biri — kúshiń qazir shaǵyn eken, onda óziń sekildi Ábilqaıyrǵa qastardyń basyn qosyp, maıdanǵa solarmen birge shyq. Árıne bul ońaıǵa túspeıdi, biraq qaıtkenmen de qum jıylyp tas bolýǵa tıisti. Al ekinshi joly — Ábilqaıyrmen alyspastan buryn ábden kúsheıip alýyń shart. Munyń da jalǵyz joly bar. Ol búkil Dáshti Qypshaqty ózińe baǵyndyryp, jylqydaı jýsatyp, qoıdaı órgizýiń kerek. Bul ekeýinsiz Kók Orda hanynyń jerin tartyp alý qolyńnan kelmeıdi.

Al qas degende Ábilqaıyrǵa qas kim bar? Árıne eń aldymenen óz tuqymy Saıbannan taraǵan Qoja-Muhamed hannyń nemeresi, Mahmýdek hannyń balasy Aıbaq han. Jatsa-tursa oıy Ábilqaıyrdyń ornyn basý. Sodan keıin Ábilqaıyrǵa eriksiz kóngen Mańǵyt rýynan shyqqan Aqsaq Temir Ordasynyń ámirleri Abbas bek, Musa bek, Jańbyrshy bek, Moǵol Sultan-Mahmýd han, Jaqıa, Haıdar bekter.

Árıne, osy kúshtiń bári jınalsa, oǵan Jaǵataı urpaǵy Sultan-Mahmud hannyń inisi, Kishik Muhamedtiń balasy Ahmet hannyń áskerin qossa bir Ábilqaıyrǵa kúshteriniń jetetininde sóz joq. Biraq bulardyń birde-bireýine senýge bolmaıdy. Óz paıdasyna qaraı, op-ońaı satyp ketýleri daýsyz. Kúshti bolǵyń kelse baıaǵy bar Deshti Qypshaqty tegis qolyńa alýyń maqsat. Óz irgeń sógilmeı, berik otyra alatyn kúıge jetseń, qandaı jaýmen bolsa da alysa alasyń.

Osyndaı sheshimge kelgen Jánibek endi búkil qazaq rýlaryn ózine baǵyndyrý áreketine kirisken.

Qaramaǵyndaǵy qazaq rýlaryn han Ordasy shyǵyny men ásker ustaý úshin alym-salyq, qarjy-qarajat tóleıtin etip ábden baǵyndyrǵansha taǵy jyl jarym ótti. Biraq osy jyl-jarym qandaı qıynshylyqqa tústi! Dastarqanǵa tógilgen baýyrsaqtaı jaıylyp, japan túzde birese soltústikke, birese ońtústikke bytyrap kóship júrgen qazaqty el etip biriktirý úshin qanshama tásil, qanshama kúsh qoldanylmady! Keıbir aýa jaıylǵan, tek óz degenine bolmasa eshteńege kónbeıtin kesir, toń moıyn rý bastyqtaryn at quıryǵyna baılap qurban etýge de barǵan joq pa! Beri kósh dese, ári kóshken aýyldardyń basyna han nókerleri syryq oınatyp, syrmaǵyn júndeı tútti emes pe? Qanshama mal barymtalanyp alyndy! Qanshama el ata meken jerin tastap, jańa qonysqa qondy!

Jánibek osynyń bárin nege istedi. Bulaı etý oǵan ońaıǵa tústi me? Sol úshin de Qotan qart óler aldynda:

«Jánibektiń syrty ǵana kúlki-ázildi pash etken.

Mezgili kóp ońasha qap jas tókken» —

dep beker aıtqan ba? Al sonda óz elin ózi qanǵa boıaǵany jón be? Bul Jánibekke qatty batty. Keı kúni qusa bop, tósek tartyp jatyp ta qalady. Óz betimen taǵy bolyp ósken rýlardy aıtqanyna kóndire almaı, keıde taryǵatyn da, tipti baǵzy bir jaǵdaıda sońynan ergen aıaýly adamdardyń orynsyz qylyǵyna jany kúıip, ońashada qalyń qaıǵyǵa beriledi. Biraq han Jánibek bir hadısti jaqsy túsinetin. Toǵaı arasynda ósken kúıki shóp malǵa as bolmaıdy. Al qyrshyn, qopa arasyndaǵy shytyr, kókpek maldy tek apatqa ushyratady. Sol sebepti el birligine kesiri tıetin jandy Jánibek óz aýzynan úkim aıtyp, darǵa astyrsa ókinbeıdi, mundaıda ol tabansyzdyq kórsetpeıdi. Óıtkeni úlken arman qurbandyqsyz oryndalmaıdy — bul hanǵa da belgili qaǵıda. Osyndaı qatań saıasattyń arqasynda Jánibek dalıyp jatqan Dáshti Qypshaq dalasyn tegis ózine qaratpaq boldy. Sodan keıin baryp ol qazaq handyǵyna Túrkistan ólkesi men Edil ózeniniń boıyndaǵy Kishi júzdiń asaý rýlaryn baǵyndyrsam degen izgi muratyna kirisýdi oılady.

Mundaı sheshimge kelgen Jánibek, eń aldymen óz oıyn aǵasy Kereı balalary men óz balalarynyń tarazysyna salmaq. «Bar aýyr qandy joryqty qaı tustan bastaý kerek? Kúnshyǵystan ba, kúnbatystan ba?»

Joshy urpaǵy, Badyqtan týǵan Orys hannyń jeti uly bolǵan; Toqty-Qıa, Qutlyq-Buǵy, Tuǵylyq-Bolat, Quıyrshyq, Toqta-Bolat, Seıdahmet, Seıtáli.

Toqty-Qıadan — Bolat, Bolattan — Kereı.

Quıyrshyqtan — Baraq han, Baraq hannan — Jánibek.

Sóıtip Jánibek pen Kereı bir atadan shóbere týys.

Kereıdiń tórt balasy bar: Buryndyq, Shaıhym, Sandjor-Jaqan, Jaqan-Bahty.

Jánibek hannan toǵyz bala: Jırenshe, Mahmut, Qasym, Ádik, Janysh, Qambar, Tynysh, Usnaq, Jádik.

Shóbere týys Kereı men Jánibekten taraǵan osynshama baladan ata jolyn qýyp jaýǵa shabar áke jolyn qýyp baqqa talasary altaý. Kereıden —Buryndyq, Jánibekten — Mahmut, Qasym, Qambar, Ádik, Jádik.

Qazaq hanynyń taǵyna ıe bolar dep Jánibektiń ásirese úmitteneri Qasym. Qasym qazir jıyrma altyda. Uzyn boıly, keń jaýryn, qara tory pishindi jigit.

Qalyń qabaǵynyń astynan úlken qońyr kózi adamǵa árqashan da oılana qaraıdy. On besinen kókparǵa, kúreske túsken. Ázirge jambasy jerge tımegen balýan. Jaý júrektigi men aqyldylyǵyna qarap, han bolýǵa laıyq, árqashanda sabyrly dep oılaıtyn Jánibek. Qasymdy hannyń ózge balalarynan artyq kórer taǵy bir sebebi bar. Qasymnyń sheshesi Jaǵan-bıke Jánibektiń jeti qatynynyń ishinde eń jaqsy kórer báıbishesi. Odan týǵan bala da hanǵa erekshe ystyq. Jaǵandy Jánibek qur ǵana jaqsy kórmeıdi, onymenen sanasady, erekshe syılaıdy. Al Ábilqaıyr hannyń kelini, Shah-Býdaqtyń áıeli Aqqozy-bıke Jaǵannyń týǵan apasy. Aqqozy men Jaǵan Altyn handa kóshpeli Kereı rýynyń belgili batyry Dombalyqtyń apaly-sińlili qyzy. Jaǵannan Qasym týsa, Aqqozydan Ábilqaıyr hannyń eń jaqsy kórer nemereleri, sońynan búkil Orta Azıany jaýlap alǵan Muhamed-SHaıbanı han men Mahmýd-Sultan týǵan.

Ábilqaıyr men Jánibektiń arasyndaǵy qandy urysty óshpendikke qaramaı, kezinde búkil Shyǵysqa attary shyqqan qos sulý Jaǵan men Aqqozy birine-biri tartý, taralǵy, kisi jiberip syılasyp turǵan. Aralary baldan tátti tatý. Onyń ústine Qasym da, Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultan da Shyńǵys áýletine jatpaıtyn, shesheleriniń aıtqandaryn eki etpeıtin minez kórsetken. Bul árıne balalaryn jastaıynan ózderin syılaıtyn etip ósirgen analarynyń qasıetterinen týǵan erekshelik.

Qasymnyń osyndaı jaǵdaıyn biletin Jánibek, balasymen áńgimeleskende árqashanda báıbishesi Jaǵandy ala otyratyn. Al Jánibek sońǵy kezde Qasymmen jıi kezdesetin boldy. Oǵan sebep — hannyń ózge aqylgóı úzeńgiles bı, batyr serikterinen góri, Qasymnyń qıyn máselelerde ákesine anaǵurlym durys keńes berýinen edi.

Kúndegi ádeti boıynsha, shańqaı tús shamasynda han Ordadan shyǵyp, báıbishesi Jaǵannyń oqshaýlaý tigilgen, shaǵaladaı appaq eki kıgiz úıden kindiktese kóterilgen aq ordasyna bettedi. Bul kez kóktem bitip, jaz jadyraı bastaǵan mezgil edi. Han Ordasy Sarysýdan Ulytaý etegine kóship kelgen. Álem sandyqtan kún kózine alyp shyqqan janat ishikteı qulpyrady. Jańa kóterilgen kók balaýsa jasyl shalǵyn kókiregińdi jarǵandaı jupar ańqıdy. Taý qoınaýynan tómen qaraı saryldaı aqqan muzdaı bulaqtardyń móldir sýy kún sáýlesimen shaǵylysyp, jerge tastaǵan kúmis belbeýdeı jalt-jult etedi. Bulaq jaǵalarynda buıralana ósken quba taldyń basyna qonyp alyp, bulbul qustar ne bir tátti áýenge sap án shyrqaıdy. Jánibek álemniń osynaý bir ǵajaıyp sýretine sustana qarap sál kidirdi de, aq ordanyń esigin ashty. Hannyń keletinin kútip, úıdiń ortasyndaǵy qyzǵaldaqtaı kilem ústinde altyn sharadaǵy ýyz qymyzdy sapyryp otyrǵan Jaǵan túregelip, ıilip sálem etti.

— Arsyń ba, Jaǵan bıkem?

— Barsyń ba, han ıem.

Esik aldyna kúmistengen kebisin tastap jatyp, han áıeline suqtana qarady. Jaǵan qara torynyń sulýy edi. Suńǵaq boıly, oımaq aýyz, kógen kóz. Eki bala tapsa da qypsha beli áli de jip-jińishke. Qaqtaǵan altynnan jasalǵan aýyr sholpysy jerge tartyp turǵandaı, bilekteı etip órgen qos burymynyń ushy shubatylyp kilem ústinde jatyr. Merýertpen shytyrmalap, gaýhar taspen bezegen qyzyl maýyty sáýkelesi, ash belin qynaǵan altyn oqaly qyzyl barqyt kamzolynyń túsin ashqandaı jarasyp tur. Jaǵan ıgen basyn áli joǵary kótergen joq. Sonaý bota kózin jaýyp turǵan uzyn kirpikteri naızadaı Jánibektiń keýdesine kelip qadalǵandaı. Jánibektiń qyryqtan asqanǵa deıin san aıqasta myzǵymaǵan tas júregi, kenet qolǵa túsken torǵaıdaı typyrshı qaldy. Han kóz aldynda osy Jaǵanmen alǵashqy kezdesken shaǵy elestep ketti.

Jánibek jıyrmadan jańa asqan tusynda. Jaztoqsannyń naǵyz sarsha tamyz ystyq kezinde Shah-Býdaq sultannyń serigi bop qyryq jigit qudalardy basqaryp Altyn han patshalyǵyna barǵan. Ábilqaıyr hannyń balasynyń janyna ergen ánshi, kúıshi, batyr, balýan, mergen, qusbegi — kileń ónerleri tasyǵan órender. Dombalyq batyr sol mańda kóship júrgen eń bedeldi rýlar — Qytaı, Naıman, Kereıdiń bas batyry edi. Onymenen Szın bogdahany da, kórshiles Oırat qontaıshysy Isentaıshy da myqtap sanasady eken. Jánibek bastaǵan Shah-Býdaq toby Teriskeı Tarbaǵataıdy jaǵalap Zaısan kólinen ótip, Altaı taýynyń kúngeı jaǵyna shyqty. Qalyń Naıman, Qytaı, Kereı taıpa elin kókteı basyp, úshinshi táýlikte Dombalyq aýlyna jetti. Bul aýyl Qydyrkól jaǵasyna keshe ǵana kelip qonǵan eken. Qamysty kóldi jaǵalaı kileń aq shaǵaladaı kıgiz úı tigilipti. Kók maısa, jasyl shalǵyn belýardan keledi. Arǵy qabaǵy qaraýytyp qana kóringen shalqar darıa, kógildir kóldiń aq aıdynynda syńsyǵan qaz-úırek, sybyzǵydaı syzylǵan qońyrqaı aqqý áni alystan talyp estiledi. Kóldiń qamysy az kúnshyǵys jaǵynan, sonaý alystaǵy beleske qaraı órip bara jatqan qaraqurym jylqy kórinedi. Shah-Býdaq sultannyń kele jatqanynan kúni buryn habardar aýyldyń qyz-kelinshek, bozbalalary qudalardy kósh jerden qarsy aldy. Jánibek Shah-Býdaqtyń qalyńdyǵy Aqqozyny birden tanydy. Qarsy alǵan aýyl qyz-kelinshegin qyraǵy kózimen bir sholyp ótip edi, dál osy aýylǵa bul jalǵannyń bar sulý qyz-kelinshegin jınaǵandaı eken. Al Aqqozy solardyń ishinde top qońyr qazdyń arasyndaǵy aqqý tárizdi. Suńǵaq boıly, aqquba móldir kóz bir keremet. Basyndaǵy altaı qundyzynan tikken shoq úkili kámshat bórki de, ústindegi dúrıa sháıi qos etekti kóılegi de, belin qynaı kıgen qamqa ishigi de, gaýharmen bezengen alqasy men aıaǵyn basqan saıyn qońyraýdaı syldyr qaqqan qaqtaǵan altyn sholpysy da basqalardikinen anaǵurlym qymbat, ózgeshe. Qyzdyń syrt beınesin kórgennen-aq Jánibek Dombalyqtyń ataqty sulýy Aqqozy osy ekenine shek keltirmedi. Endi ol qalǵan qyz-kelinshek arasynan Aqqozynyń sińlisi Jaǵan bıkeni izdeı bastady. Byltyr Aqqozyǵa quda túse kelgen Ábilqaıyr adamdarynan Jaǵandy Aqqozydan sulý bolmasa, kem emes degen laqapty estigen. Qarsy aldynda turǵan qyz-kelinshektiń ishinde Aqqozyǵa kórkemdigimen para-par keletin eshkim kózine túse qoımaǵan soń, «Jaǵan munda joq eken!» degen. Nege ekeni belgisiz, Jaǵan Aqqozydan da asqan sulý bolýǵa tıisti degen oıdan ol aryla almaǵan. Qaıtkenmen de Jaǵandy tezirek kórýge qumarlana asyqqan. Biraq Jaǵan kózge túspedi. Tek qonaqtarǵa aýyl kádesin istep, keshki oıyn-saýyqqa kiriser aldynda ǵana Dombalyq batyrdyń ekinshi qyzynyń jylqy baǵýǵa ketkenin bildi. Qazaq rýlarynyń ǵurpy boıynsha kóne zamanda jylqy baǵý tek jylqyshylardyń ǵana boryshy emes, qyz-bozbalanyń da sharýasy. Jasyl shalǵyndy mı dalada, jazdyń jyly aıly túninde qyz-bozbala bolyp jylqy kúzetý — qazaqtyń eski saltynyń bir qyzyq dástúri. Keń alqapta úıir-úıir bop bytyraı jaıylǵan qalyń jylqy. Sol qaraqurym jylqyny ekeý-ekeýden serik bop, án shyrqap aınala júrgen qyz-bozbala. Qos janynda taı qazanda bylqyldaı qaınaǵan qulynnyń ýyz eti. Úıirinen bólinip ketken saıaqty izdegen bop saıǵa túsip bara jatqan, soıylyn súıretken bozbala. Arǵy betten astyndaǵy jorǵasyn janyndaǵy serik qyzyna ustatyp, tómen qaraı asyǵa aıańdaǵan úkili bórikti, bylq-sylq basqan jas sulý... Bu da bir qyzyq zaman! Jaqsy kórseń de kelmeıtin, jek kórseń de oralmaıtyn, birjolata máńgi óshken altyn dáýren!

Joldan sharshap kelgenderine qaramastan jigitter túnimen altybaqan teýip, án salyp kóńil kóteristi. Ázil-qaljyń, aıtys, qazaqtyń kóne zamanyndaǵy saýyqtary «Tún qatý», «Túıe jyǵý» sekildi san alýan oıyndaryn oınap, tań shapaqtap ata bastary jastyqqa tıdi. Oıyn-saýyq erteńine taǵy bastalady. Kúres, saıys, kókpardan keıin kezek jamby atýǵa keldi. Mine, osy oıyn kezinde Jánibek sultan Jaǵan bıkeni kórdi. Kelgen qonaqtar men aýyl jastary básekelesip jamby atyp jatqan. Baqan basyndaǵy qadaǵa ilgen kúmis jambyny bir júz qadam jerden eki jaqtyń birde-bir mergeni tıgize almaı-aq qoıǵan-dy. Jaıshylyqta quralaıdy kózinen atatyn jigitter bu joly qoldaryn shaıtan qaǵyp turǵandaı, alystan emis-emis aǵarańdap kóringen jambyǵa sadaq oǵyn qansha kózdese de dóp qadaı almady. Birese ústinen múlt ketedi, birese astyndaǵy baqanǵa baryp sart etedi. Alaqannyń aýmaǵyndaı kúmis jambynyń naǵyz bir oq qaǵary bardaı, baılaǵan jerinen birde-bir qozǵalmaı-aq qoıdy.

Dál osy kezde shoǵyrlanǵan top qyz-bozbala kenet shýyldap qoıa berdi:

— Jaǵan kele jatyr!

— Jol berińder! Jol berińder!

— Jaǵan jambyny kózdemeı túsiredi.

— Áı, Oqas, Jaǵan bıkege jamby atyp jatqanymyzdy aıt!

Aqqozy bıkeniń shabarmany «Bıkem ne buıyrady?» dep anadaı jerde atyn shiderlep kútip otyrǵan qara tory bala jigit, janyndaǵy kókbestige mine sala, án shyrqatyp qyrqadan tómen túsip kele jatqan bir top qyz-bozbalaǵa qarsy shapty. Shabarman jeter-jetpesten attan domalaı túsip, top basynda kúmis er-toqymdy aq boz at ústinde jantaıa otyrǵan, basyna narttaı qyzyl túlki bórik kıgen qyzǵa áldeneni aıtyp jatyr. Túlki bórikti qyz jamby janynda shoǵyrlanǵan topqa qarap birdemeni surady da, qolyndaǵy soıylyn qasynda turǵan jigitke ustata berip, onyń sadaǵyn aldy. Jigit qoramsaǵynan eki-úsh oqty sýyryp, tańdap bireýin berdi. Qyz sadaqtyń baýyn, dombyranyń shegin shertkendeı, qolymen qatty tartyp kórdi de, sol qolymen jaqty joǵary kóterip, jebesin qoıyp kezendi. Sóıtti de, astyndaǵy aq boz jorǵany tebinip qaldy. Jorǵa shoǵyrlanǵan topqa qaraı yrǵala jóneldi. Juldyzdaı aǵyp keledi. Jamby atyp turǵan qyz-bozbala: «Jol berińder! Jol berińder!» «Iá, arýaq, qoldaı kór!», «Qaraqoja!», «Oıshybaı!» dep Kereı rýynyń uranyn aıtyp keıin shegine berdi. Jánibek sultan qyz abyroıyn qurby-qurdasynyń osynshama tileýinen Jaǵannyń osal bıke emes ekenin ańǵaryp qaldy. Sóıtkenshe bolǵan joq, aq boz jorǵany teńselte aǵyzyp, qyz da bular turǵan jerge taıaı tústi. Uzyn qos burymyn beline qystyryp alǵan, at ústinen bir jaǵyna qaraı jantaıa, sadaǵyn kezene yńǵaılanyp kele jatqan erke sulý, Jánibek sultannyń qasynan óte berip, sadaǵyn tartyp jiberdi. Sol sátte jurt shý ete tústi. Shýda jippen qadaǵa ilip qoıǵan kúmis jambynyń kenet kókke atylǵanyn Jánibektiń ózi de kórdi.

Shýlaǵan jurt jorǵasyn ázer toqtatyp keıin oralǵan Jaǵanǵa qarsy umtyldy.

— Myń jasa, Jaǵan mergen!

— Qyz emes, qyran ǵoı!

— Seni tapqan anańnan aınalyp keteıin.

— Qaraqoja atańnyń arýaǵyn bir kóterip tastadyń ǵoı!

— El namysyn jibermegen er qyzym, myń jasa!

Dabyrlaǵan top qyzdy at ústinen kóterip ap, sultandarǵa qaraı júrdi. Olar Jánibekter turǵan mańǵa taıanǵanda ǵana qyzdy qoldarynan túsirdi. Ózderiniń tobyna jaqyndap kelip, ıilip sálem bergen Jaǵan adamzattyń balasy emes, kókten túsken qor qyzy bop kórindi. Qos burymy jerge tıip shubalyp, quralaıdyń kózindeı tanadaı qara kózderi Jánibekke jaıbaraqat, móldireı qarady. Osy bir kúnásiz kózqarasta jigittiń asaý júregin taıdaı týlatqan bir ǵajaıyp sıqyrly kúsh bar edi. Ón boıy qorǵasyndaı balqyp, Jánibek ózin-ózi ázer ustap qaldy.

— Arsyzdar ma, quda jigitter? — degen Jaǵan sonda uzyn kirpikterin Jánibektiń júregine, dál osy qazirgisindeı qadap.

— Barsyz ba, mergen qudasha? — degen jigitter shýlaı jaýap berip.

Osynshama shýdyń ishinen tek Jánibektiń daýsyn estigendeı Jaǵan sultanǵa taǵy da bir mánisti kóz tastady. Sultan endi burynǵydan da beter órtenip kete jazdady. Sol kúni túni boıy kóz ilinbeı shyqty. Erteńine Jánibek Jaǵan qyzdyń qalaı asaý úıretkenin kórdi. Boıdy alǵan jalyn, oıdy órtegen arman burynǵydan da órshı tústi. Ulytaýǵa qaıtyp kelisimen sultan sonaý Altyn han eline qudalyqqa kisi jiberdi. Kelesi Jaztoqsannyń basynda on tórt jasar Jaǵan sulýdy úshinshi báıbishesi etip aq otaýǵa kirgizdi. Baıaǵy alǵashqy joly kezdeskende «Barsyń ba, arý qaryndas?» dep amandasqannan keıin, ol Jaǵanmen birinshi mártebe osy aq mamyq — jar tóseginiń ústinde sóılesti. Tósektiń irge jaǵynda kóıleksheń otyrǵan Jaǵannyń jerge shubatylyp jatqan qos burymyn oń bilegine orap, sol qolymen tastaı qatty súıir ushty qos anaryn kezek-kezek sál aýyrta qysyp, uıattan kúıip-janyp ne isterin bilmeı jantalasqan jas arýdy baýyryna tartty. Betine betin taıap:

— Men seni Jaǵan, jaqsy kórip aldym, — dedi.

Áıel jynysyn ol ýaqytta tek múlik dep qaraıtyn erkektiń bulaı degenine jas sulý tań qaldy. Sóıtse de kóńildegi ókpesin aıtty:

— Ótken jyly menimen eń bolmasa bir mártebe sóılesýińiz kerek edi ǵoı. Májnúndi jaqsy kórgen Láılideı meniń bóten bireýdi unatyp qalmaǵanymdy qaıdan bildińiz?

Qyz sózi Jánibektiń erkektik namysyna tıdi. Ol kenet alqymyna tyǵyla qalǵan ashýyn ázer basyp:

— Ony qazir kórermiz, — dedi — ıt tıgen aram asta qadir bola ma? Kelgen jerińde aýylyń bar...

Úı ishi tastaı qarańǵy bolsa da, Jánibek qyzdyń ezý tartyp kúlgenin sezip qaldy.

— Eger anamnyń aq sútindeı adal bolsam, — dedi qyz kenet daýsy qaltyrap shyǵyp, — bir tilegim bar, oryndaısyz ba?

— Qandaı tilek?

— Eger ul tapsam, oǵan ateke etip bizdiń aýyldyń Hasen degen bir jas jigiti bar, sony aldyr. Maǵan sadaq tartyp, asaýdy jýasytýdy sol úıretip edi.

Jánibek boıyn órtep bara jatqan jalyndy kúshpen basyp endi otyra almady, qyz ótinishine jaýap berýdiń ornyna, ony ash belinen qushaqtaı ózine tartty, jańa pisken máýedeı ábden der kezine jetken jas sulý da, baýyryn jazyp jigit áýenine qaraı ıkemdele berdi.

Tiri jan qol tıgizbegen syrly tobataıdy alǵashqy syndyrǵan Jánibek qatty uıyqtap ketti. Tek tań bozaryp atyp kele jatqanynda, boıyn taǵy bir kúsh bılep qaıta oıandy. Qushaǵynda jatqan, tań aldynda ǵana maýjyrap uıqyǵa shomǵan jas jarynyń betine qarady. Bozǵyl tańmen qara tory júzi sál aqshyl tartyp, shıe erni sál ashylyp, dem alǵan tynysy sál estiler-estilmes bop bilinip, tátti uıqyda jatyr eken. Jánibek ózin-ózi ustaı almaı, ash belinen qysyp, jas arýyn ózine qaraı ıkemdeı berdi. Aq bilegin moınyna salyp, uzyn kirpikteri astynan erine erkeleı qaraǵan Jaǵan:

— Keshegi ótinishime jaýap bermediń ǵoı, sultanym, — dedi.

Jaǵannyń adaldyǵyna rıza bolǵan Jánibek, dál osy sátte boıyn bılep ketken qýanyshyn basa almaı:

— Jaraıdy, aıtqanyńdy oryndaıyn, — degen, kelinshegin belinen qushyrlana qysyp.

Sóıtken Jaǵan sulý osy. Sondaǵy tilek etken Hasen degen jigiti anaý... Jánibek qabaǵyn túıip esik aldynda sál kidirdi. Ómiriniń eń alǵashqy qýanysh saǵatynda Jaǵan týmaı jatqan balasyna Hasendi ateke et dep beker ótindi me? Rasymen... Joq, joq, ol múmkin emes. Jan sezimi qalaı týlasa da, Jaǵan ony basa alady. Byltyr ózi aıtqan joq pa edi, «minez degen bir asaý baıtal ǵoı, talaı asaýdy úıretkende óz sezimimdi ózim úırete almaımyn ba» dep. Ol óz sezimine ózi ıe bola alady. «Al ıe bola almaı júrse qaıtem? Aqyldan basqa júrek bar ǵoı. Al júrek degen quryq kórmegen shyn taǵy jylqy tárizdi emes pe? Basyna túsken quryqty úzip ketken júırikter az ba? Onda... onda... joq, joq, qazir áńgime bul jaıynda emes. Áńgime bir qatynnyń taǵdyrynan kóri úlken is haqynda. Halqymnyń taǵdyry týraly... Eń aldymen sony sheshý kerek».

Jánibek qabaǵy qaıta ashyldy. Ol kebisin tastap, qyzyl safán másisimen tórge shyǵyp tórt qabat sháıi kórpeniń ústine, aq mamyq jastyqty shyntaqtaı otyrdy.

Jaǵan qymyz quıylǵan kúmis shara men altyn keseni ákep, tómenirek tize búkti. Iisi ańqyǵan sary qymyzdy kúmis ojaýmen sapyrýǵa kiristi.

— Han ıem, jaqsy jatyp jaıly turdyńyz ba? — dedi ol kóziniń qıyǵyn kúıeýine aýdaryp. Hanymnyń bulaı dep suraýynyń ázil astary bar edi. Ótken tún han Aqjol bıdiń kishi qaryndasy Janbıke arýdyń ordasyna túnep shyqqan. Janbıkeni Jánibek byltyr alǵan. Onyń jas ıistigi esine túsip, han keıde áıelderiniń kezegin buzatyn. Jas toqalynyń ordasynda ózge áıelderiniń úıinen góri jıirek bolatyn. Ótken tún kezegi Jaǵandiki edi. Jánibek ózge áıelderine istegen turaqsyzdyǵyn buǵan áli istep kórmegen-di. Namysqoı Jaǵan kúıeýiniń sol qylyǵyna qaraı, bul sózdi ádeıi tıgizip aıtyp otyr. Ol qabaǵyn da shytpaı kúlimsiregen qalpynda sózin jalǵaı tústi.

— Janbıke toqal ózgemizden góri tósekti jumsaq tóseı biledi deıdi ǵoı.

Búkil Deshti Qypshaqtyń jıyrma segiz basty rýynyń basyn qosamyn dep talpynǵan Jánibek han, eshýaqytta da jeti qatynyn tatý-tátti ustaımyn dep oılaǵan emes. Jıyrma segiz rýǵa áli jetkenmen, jeti qatynyna áli jetpeıtinin ol jaqsy biletin. Óıtkeni ár qatynynyń daýy bir taıpa eldiń daýynan kem túspeıtin. Solardyń ishinde mundaı oshaq basy janjalǵa aralasa qoımaıtyny osy Jaǵan edi. «Bu da kirise bastaǵan eken» dedi ol ishinen. Qazir oǵan qandaı jaýap berse de, qyńyr sózge dýshar bolady. Báribir jeńe almaısyń. Qatynnyń aty qatyn, basy altyn, arty kúmis bolsa da, óz degeninen shyǵa almaıdy. Al qatynnyń kishkentaı ózindik jan dúnıesi búkil álemge bergisiz. Odan da úndemeı qutylaıyn dedi Jánibek. Osyndaı oıdaǵy han Jaǵannyń kóńilin bóten sózge aýdarǵysy kelgendeı, báıbishesi usynǵan altyn keseni alyp jatyp:

— Qasymdy shaqyrtshy, — dedi sóılesetin sóz bar...

Jaǵan kózin oınaqshyta qarady.

— Hasan atekesin de shaqyrtaıyn ba, únemi birge júredi?

Jaǵannyń bunysy da álgi qyńyr sózdiń jalǵasy.

Jánibektiń júregin mysyq tyrnap alǵandaı ashyp ketti, sóıtse de syr bermeı:

— Shaqyrt, — dedi.

Jaǵan túregelip, taldyrmash myqynyn yrǵalta, sulý denesin oınata, aıaǵyn bylq-sylq basyp baryp esikti ashty.

— Áben! — dedi syrttaǵy nókerine daýystap. — Qasymjan men atekesi Hasendi shaqyrtshy! Han ákesi sóılesem deıdi.

«Áıeldiń aty áıel, — dedi taǵy da Jánibek ishinen oılap, Jaǵannyń esikti qalaı baryp ashqanyna súısine, — qashan da bolsa erkektiń kózine unamdy jerin túsirgisi kelip turady».

Jaǵan ornyna kelip otyrǵannan keıin Jánibek bosaǵan altyn kesesin usyndy.

— Qymyzyń baldan tátti eken, taǵy da quıshy.

Jaǵan jadyrap sala berdi.

— Sabasyn Kereılershe ystatqam. Ádeıi ózińe arnap...

Jánibek rıza bop kúlimsiredi.

— Meniń babymdy óziń ǵana tabasyń...

Osymen aradaǵy kirbiń bitti. Endi olar bir-birine jadyraı qarasty. Osy kezde úıge Qasym kirdi. Sálem berip, ákesiniń oń jaǵyna baryp otyrdy. Jánibek balasyna kóz qıyǵyn aýdardy da, Jaǵanǵa qarady. «Aınymaǵan sheshesi» dedi. Tek murny men ıegi, qoıýlanyp ósip qalǵan murty da ózimdiki».

— Ákeń atekeńmen birge kelsin dep edi ǵoı, — dedi Jaǵan balasyna altyn meste qymyz quıyp berip jatyp, — Hasen qaıda?

— Eki aptadaı bolyp qaldy-aý deımin, qaıyn-jurtyna ketken.

— Ó-o!

Jánibek myrs etip kúlip jiberdi. «Jańa Qasymdy atekesimen jubyn jazbaıdy» dep, Hasendi de shaqyrtqanda, ádeıi meniń janyma tısin degeni eken ǵoı. Ótken túnniń óshin menen osylaı almaǵanda qalaı alsyn, beıshara... Namysyna tıgen erin shymshyǵan túri de... Joq, joq, Hasenniń qaıda júrgenin de bilmeıdi. Demek, bunyń onymen esh baılanysy bolmasa kerek-ti...

— Kóke, meni jaı shaqyrttyńyz ba? — dedi Qasym ákesiniń oıyn bólip.

— Jaı emes, Qasym jigit, — Jánibek qolyndaǵy kesesin jerge qoıdy, — úıdi daýyl kezinde emes, buryn tigedi, aqyldasatyn jaı bar...

— Durys aıtasyń, kóke. Kıgiz jamylǵan sý bolmas, aqyldasqan jón...

— Óziń de baıqap júrgen shyǵarsyń, bir qıapat aıqas taıap keledi. Buny qazir qaıta kúsheıe túsken Kók Orda, Moǵolstan daıyndyǵynan ańǵarýǵa bolady. Búgingi kúni biz de osal emespiz. Osynyń bári aramyzdaǵy kópten beri kele jatqan janjaldyń úlken janjalsyz bitpeıtinin kórsetedi.

— Durys aıtasyz, han ıem. Kúz keleri kóktemnen málim, Kók Ordadan irgeńdi bólek salǵannan-aq, túbi bir uly aıqastyń bolary haq ǵoı.

— Biraq bul aıqas tek Kók Orda jaǵynan ǵana kórinip turǵan joq tárizdi. Batysyń da, shyǵysyń da qaýipti. Batysyńnan seniń jerińe kózin tikken Qazan, Astrahan, Qyrym, Noǵaıly handary bar. Olardyń ar jaǵynda, alystan týlap jatqan darıadan — Túrik pen Stambýl súlesi kórinedi. Eki jaǵyń da jetisip turǵan joq. Biri bolmasa biri bas salatyny aıan. Al, ondaı halge jetpes úshin, biz ózimiz erte qımyldaýymyz kerek.

— Durys aıtasyz, han ıem. Kim sadaqty aldymen tartsa, sol jaýyn buryn jaralaıdy.

— Mine osy jaı edi meniń senimen aqyldasaıyn degenim, Qasym sultan. Ne aıtasyń?

Qasym kop oılanǵan joq.

— Aqylmen arystandy da ustaýǵa bolady, — dedi ol. — Aqylǵa salǵan is qashanda jeńisti keledi. Durys istegensiń, kóke, jalǵyz menimen ǵana emes, Buryndyqpen de, Qambarmen de aqyldasqan jón...

— Olardyń da kezegi keler, óziń ne shertesiń?

— Meniń derim bir-aq oı. Jatsam-tursam kóz aldymnan Ábilqaıyrdyń surǵylt júzi ketpeıdi. Ol tekke jatpasa kerek.

— Árıne ǵoı. Qaýip Kók Orda jaǵynan. Dıirmende týǵan tyshqan dúrsilden qoryqpas. Bizben alysyp úırenip qalǵan jaý qaımyǵýdy bilmeıdi, búgin bolmasa erteń Ábilqaıyr han Aq Ordaǵa qarsy joryqqa shyǵady.

— Durys aıtasyń. Qazir ol Moǵolstanǵa qarsy qol jınap jatyr degen sybys bar.

— Moǵolstanǵa attanǵany — bizge attanǵany. Andyz barda at ólmes, qolymyzda kúsh turǵanda bizge bos jatýǵa bolmaıdy. Ábilqaıyr Úrgenish jaqta Moǵolstanǵa qarsy qol jınap jatqanynda, biz Túrkistan ýálıetin basyp alýymyz kerek. Syǵanaq, Saıram, Iassy, Sozaq, Otyrar tárizdi myqty bekinisteri bar qalalardy qolǵa túsirseń, Ábilqaıyrdyń kók jelkesine minemiz. Ony Deshti Qypshaq jerine jibermek túgil, búkil Maýrennahrdyń ózine qaýip týǵyzamyz.

— Ózim de solaı topshylap edim, boljaýymyz bir jerden shyqty.

— Túrkistan ýálıetin qaıtarý — Dáshti Qypshaq eliniń saýda-sattyq jolyn ashý ǵana emes, ádilettik úshin kúresý. Óz jerimizdi, óz qalalarymyzdy ózimizge alý — tilektes Moǵolstandy qandy kóz Ábilqaıyrdan qorǵaý.

Baǵanadan beri ákesi men balasynyń sózin qur tyńdap otyrǵan Jaǵan sózge kiristi.

— Sonda sender Kók Ordaǵa qarsy soǵys ashpaqsyńdar ma.

Ákesi úshin Qasym jaýap berdi.

— Joq, apa, bizdiń elimizge, jerimizge qarsy júz jyl buryn Aqsaq Temir ashqan soǵysty aıaqtamaqpyz.

— Aqsaq Temirdiń jeriniń ózin Aqqozynyń han atasy jaýlap alǵan joq pa?

— Jaýlap aldy. Jaýlap aldy da, Aqsaq Temir áýletimen birigip ketti. Qazaq rýlarynyń baıyrǵy qonysy Túrkistan ólkesin keshe Aqsaq Temir bılese, búgin Ábilqaıyr bıleýde. Ádilettik izdese, ol jerdi búgin biz qaıtaryp alýymyz kerek.

— Taǵy da qyrǵyn qan tógis bolady eken ǵoı?

— Iá, apa.

— Aqqozynyń balalary saǵan qarsy, sen oǵan qarsy shyǵady ekensińder ǵoı.

— Iá, apa.

Jaǵan kenet qabaǵyn shyta qaldy.

— Joq, olaryń bolmaıdy!

— Nege, apa?

— Aqqozy marqum ekeýmiz bir ana, bir ákeden týdyq. Apaly-sińlili eki adamnyń balalaryna birin-biri keskilerdeı ne jetpeıdi? Ataq pa, baq pa?

— Joq, apa, men ataq, baq úshin qan maıdanǵa shyqpaımyn. Meni ajalǵa aıdap salar halqymnyń jaǵdaıy, bolashaǵy. Bizdiń zaman qasqyrlar zamany. Kimde-kim ózgege úlesin jibermese, tartyp-julyp óziniń tıesisin ala alsa, sonyń qolynda bu jalǵannyń tiregi. Sonyń ǵana sum dúnıede tirshilik súrýge qaqy bar. Eger biz ózimizdi Ábilqaıyrǵa talaýǵa bersek, erteń kúl bolamyz, jerimizden, elimizden aırylyp, tarıh betinde máńgi joǵalyp ketemiz. Al janyńdy qurban etip alyspasań, bolashaq uly aıqastarda quryp ketý ońaı.

— Qurymaýdyń jalǵyz joly tek maıdandasý ma? Jyly-jyly sóılese jylan ininen shyǵady. Soıyl ala júgirgenshe, jyly sóılesip, marqum Aqqozy bıkeniń atasymen de, balalarymen de til tabýǵa bolmaı ma?

Anasy men balasynyń sózin únsiz tyńdap otyrǵan Jánibek basyn kóterdi.

— Ábilqaıyrmen jáne onyń urpaqtarymen til tabý — olardyń aıtqanyna kóný degen sóz. Aıtqanyna kónseń sol kúni qanyńdy ishedi.

— Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultan Qasymjannyń qanyn ishpeıdi. Byltyr analary Aqqozy qaıtys bolarda ekeýiniń de bergen anttary bar...

Byltyr Kúztoqsannyń basynda Jaǵan Aqqozy hal ústinde jatyr degen habar alyp, Qaratalǵa kóship bara jatqan betinde Iassyǵa burylǵan. O kezde qandaı óshpendilik bolmasyn, mundaı qaıǵyly jaǵdaıda resmı qatynasqa jol beriletin. Biriniń adamyna biri tımeıtin. Aqqozy hanym Muhamed-Ákim el Tarazıdyń toıynan keıin, eki balasynyń dańqyna kóz tımesin dep, pitir berip quran oqytýǵa Iassy qalasyndaǵy Qoja Ahmet Iassaýıdyń meshitine ádeıi arnap kelgen-di. Ataqty qarı49 Qoja Múlkim Aqqozy hanymnyń atynan eki bıe saýymdaı mezgil quran oqyp batasyn bergen. Hanym sadaqaǵa molda, múrıt, qarı, beısharalarǵa on top jibek, barqyt, eki arba órik, meıiz úlestirip, qurbandyqqa qyryq qoı, bes tý bıe soıǵyzyp, óziniń jibek shatyryna qaıta oralǵan. Shatyrǵa kire qalpaqtaı túsken. Jınalǵan baqsy-balgerler hanymnyń qandaı keselmenen aýyrǵanyn taba almaǵan. Sasyp qalǵan Iassynyń hakimi Muhamed-Mazıt tarhan Aqqozynyń atasy Ábilqaıyrǵa, Aqqozynyń sińlisin alyp otyrǵan Jánibekke at shaptyrǵan. Ózi syrqattanyp júrgendikten Ábilqaıyr kishi báıbishesi Rabıý-Sultan-Begimdi jibergen. Jaǵan ózi kelgen. Qasymdy Jánibek bireý bolmasa bireý qastyq istep júrer dep alyp qalǵan. Jaǵan jetkende sulý Aqqozy hal ústinde jatqan. Áli de aqqýdyń kógildirindeı sulý Aqqozynyń bir aptanyń ishinde tabytqa aınalǵanyn kórip Jaǵan solqyldaı jylap, apasyn qushaqtap aǵyl-tegil bolǵan. Osy kezde baryp Aqqozy eń aqyrǵy kúshin jıyp, Jaǵanǵa óziniń endi bul dúnıeniki emes ekenin aıtyp:

— Baýyrym, Jaǵan, — degen, — o dúnıege óz kúnámdy arqalap ketkim kelmeıdi. Tek ózińe ǵana aıtatyn qupıa syrym bar. Eger bul syrymdy ımanyńdaı saqtaıtyn bolsań...

— Aqqozy-aý, o ne degeniń? Seniń syryń meniń ımanym emes pe? — dep Jaǵan solqyldap jylap qoıa bergen.

— Meniń ajalyma eshkim de aıypty emes, ózim ǵana kúnálimin...

— Qalaısha?

— Ósek sózdiń sheti ózińe de jetken shyǵar. Oraq óldi degennen keıin erge shyqpaımyn dep quran ustap ant etkenimdi óziń de bilesiń. Sol Oraq tiri bolyp shyqty. Mahabbat sharıǵattan da kúshti eken, sol Oraqpen bıyl eki ret kezdestim... Eki ulymnyń betine salyq bolmasyn dep, ishtegi kúnámdy kórsetpeý úshin, bir balgerden ish tastatar dári alyp ishtim...

Aqqozy sóıdegen de, Muhamed pen Mahmýdty shaqyrtqan.

— Qulyndarym, — degen janyna kelgen balalarynyń mańdaılarynan ıiskep, — men endi senderge joqpyn... Senderdiń aldaryńda kúnám bar edi, ol kúnámdy ózimmen birge áketip bara jatyrmyn, — degen qysyla sóılep. — Al endi ajal aldynda senderge jalǵyz ǵana tilegim bar, oryndaısyńdar ma?

Eki bala birden:

— Oryndaımyz, — dep tizelerin búkken.

— Oryndasańdar... Meniń tilegimdi tyńdańdar... Mine Jaǵan ekeýmiz sonaý jat jerge kelin bop túsip edik. Múmkin sol jat jerde ekeýden-ekeý bolǵandyǵymyzdan ba, ómir baqı tatý-tátti óttik. Ákeleriń qandaı qastasyp júrsin, birimizdiń birimiz tıtteı de kóńilimizdi qaldyrǵan joqpyz. Senderden de tileıtinim — sol. Myna naǵashy apalaryń Jaǵannyń balasy Qasymmen tatý-tátti bolyńdar... Adam balasyn aıaýdy bilmegen uly babalaryń Tyńbolattyń sender de tuqymysyńdar, túbi násilderińe tartyp ketýlerińe kúmánim joq, biraq meni zıratynda tynysh jatsyn deseńder, Qasymǵa qol kótermeısińder! Quran ustap osyǵan ant berińder.

Aqqozy kelin bop túskennen keıin segiz jyl sarǵaıyp baryp tuńǵyshyn kórgen. Sodan shyǵar, anasy men balalary arasyndaǵy mahabbat orasan berik bolatyn.

— Mine, quran, mine, antymyz, — dep eki jigit Qasymdy qan etpeske ant bergen. Jaǵan da Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultanǵa Qasym jaǵynan qastyq jasatpaımyn dep apasy Aqqozyny sendirgen.

Sol kúni Aqqozy qaıtys bolǵan. El bolyp, han urpaqtary ony qurmetpen Ahmet Iassaýı meshitiniń irgesine jerlegen. Sheshesi Aqqozy ólgende er jetip qalǵan eki balasy birdeı jas nárestelerdeı, jer baýyrlap aǵyl-tegil bop jylaǵan. Sondyqtan da olarǵa degen júreginde bir úlken jyly sezim saqtap, Jaǵan eline qaıtqan. Qazirgi aıtyp turǵany osy jáıt.

— Jaraıdy, — dedi Jánibek, Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultan Qasym sultanmen tatý-tátti bolsyn. Túbi osy qos bóriniń biri Ábilqaıyrdyń taǵyna otyrýy haq. Al Qasym meniń taǵymnyń túpki ıesi. Apaly-sińlili eki adamnyń han taqtarynda otyrar balalarynyń jaýlaspaýy kerek-aq tilek. Biraq ol múmkin be? Han taǵyndaǵy adam aıdahardyń ústinde otyrǵan adammen birdeı. Ózin aıdahar jutyp jibermes úshin, ol sol aıdaharǵa týǵan ákesin, jalǵyz balasyn qurban etýge bar. Han taǵyn qorǵaý qashan da bolsa qymbatqa túsken. Ekiniń biri bul keselden aman qutyla almaǵan. Osy aýyrtpalyqtyń bárine shydap Qasym sultan jerin, taǵyn alamyn dep umtylǵan Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultanǵa qarsy soıyl urmaı otyra ala ma?

— Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultan Qasymjannyń taǵyn alamyn dep, soıyl soǵyp soǵysqa shyqpaıdy. Qolyna quran alyp analaryna bergen serti bar.

Sert tek armanǵa jetý úshin ǵana kerek. Jaraıdy, Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultan Qasym sultanǵa tımesin, al eger sol qos bóriniń biri Qasymnyń týǵan aǵasy Qambarǵa, ne Ádikke naıza salsa, Qasym sultan ne isteıdi? Al Ábilqaıyr bolsa aýrý... Túbi onyń taǵyna Shah-Býdaqtyń qos bórisinen yńǵaıly Ábilqaıyrdyń basqa urpaǵy joq.

Jaǵan eriniń ózine qoıǵan suraǵynyń qanshalyq aýyr ekenin endi uqty. Jaýap qaıtara almaı sál kidirip qaldy. Kenet basyn kóterip aldy.

— Onda ma? Onda... — Jaǵannyń daýsynan násili Kereıge bitken qaısarlyq estildi. — Onda kekke — kek! Qanǵa — qan! Qasym sultan ákesi men aǵasynyń óshin qaıtarady. Ábilqaıyrdyń ózin óltiredi. Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultannyń tolyp jatqan aǵalarynyń basyn alady. Biraq ózderi antyn buzbaı ekeýine de qylyshyn kótermeıdi. Eger meni ana deıtin bolsa, tuńǵyshym Qasymjannan osyny tileımin. Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultanǵa birinshi bop shoqpar siltemeımin, — dep ekeýmizdiń aldymyzda ant berýin ótinem. Eger bul armanymdy oryndamasa aq sútimdi kókke saýyp ótem.

Ana tilegi Qasymnyń júregine qanjardaı qadaldy. Dál osy mezette sheshesi Jaǵannyń apasy Aqqozyǵa bergen ýádesiniń qanshalyq qymbat ekenin túsindi. Kenet ol ornynan atyp turyp, bir tizerlep sheshesiniń aldyna otyra qaldy da, belindegi narkeskenin qynabynan sýyryp ap, eki jaǵynan ustap mańdaıyna tıgizdi de, qylshyldaǵan júzinen súıdi.

— Asyl bolat narkesken, qos baýyrym Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultanǵa seni birinshi bop qynabymnan sýyrmasqa ant etem, — dedi ol. — Eger antymdy buzyp qos baýyryma birinshi bop qastyq etsem, myna turǵan asyl anam Jaǵan bıkeniń aq súti ursyn!

Jaǵan bıke ornynan túregelip balasynyń qolyndaǵy jalańash aq semserdi aldy da ernine tıgizdi.

— Asyl bolat aq semser, eger qansyrar bolsań, jalǵyz ulym Qasymǵa emes, eń aldymen meniń júregime qadal. Ana tilegin qabyl alǵany úshin, onyń qurbany bolsam armanym joq dep kúni buryn ant etem!

Anasy men balasynyń bul qylyqtaryn óz kózimen kórgen han Jánibek ishteı eki syrdy qatty túıdi. Biri — Qasymnyń anasy Jaǵandy asa jaqsy kóretinin. Ekinshisi ótken túnde Janbıke toqaldyń úıine kezeksiz bardyń dep áıeldik minez kórsetip, Jánibekti ózine dene sulýlyǵymen tartpaq bop otyrǵan Jaǵan bıkeniń kenet shyn ar-namysyn qorǵaıtyn iske kelgende, qandaı tabandylyqqa bolsa da bara alatynyn bildi. «Sulý áıel eger aqyldy bolsa, erkekke tek óziniń sulýlyǵymen ǵana emes, tereń oılylyǵymen de, tabandylyǵymen de qymbatty bolyp kórine alady eken» dedi ol ishinen. Ol osy sátte úlken júrekti áıeldiń ýaq áıeldik seziminen de alys turmaıtynyn qaterine aldy. Mundaı áıeldiń namysymen oınaýdyń qanshalyq qaýipti ekenin túsindi.

Erteńine Jánibek jarlyq berip, han keńesin shaqyrtty. Bul keńeske Orda mańyndaǵy sultan, batyrlar, erlik isterimen kózge kórine bastaǵan óz balalary men Kereıdiń balasy Buryndyq sultan qatynasty. Eki kún keńesip, aqyrynda Kúztoqsannyń basynda Túrkistan ýálıetine shabýylǵa shyqpaq bop uıǵarysty. Deshti Qypshaq áskerin ekige bólmek boldy. Jánibek han balalarymen ózi basqaratyn top Sozaqqa, Kereı hannyń balasy Buryndyq sultan men Naıman batyry Qaptaǵaı, Qońyrat batyry Sarybalaq, Kereı batyry Oıshybaı, Ýaq batyry Jaýbasar, Jalaıyr batyry Bóribaı bastaǵan qalyń qol Syǵanaqqa shabýyl salsyn delindi. Óziniń ejelgi salty boıynsha Arǵyn, Qypshaq, Taraqty jasaqtary Jánibek hannyń — han Ordasynyń qasynda qaldy. Buǵan Jaıyqtyń bergi beti, Atyraý teńizi men Syrdyń tómengi salasyn jaılaǵan Kishi júzden kelgen Adaı rýynan Tegen batyr, Tabyn rýynan Serke bı, Shómekeı rýynan Aqtańdaq batyr, Tama rýynan Qarabýra batyrlar basqaryp kelgen jasaqtar men Uly júzden Qańly, Ysty rýynan Bahtıar bı, Shapyrashty rýynan Qarasaı batyr, Janys rýynan Janataı batyr basqarǵan shaǵyn qoldar kelip qosylsyn delindi. Han Ordasynan osy áskerler jınalyp jatqan Saýmalkól, Telikól, Jýanaryq, Kókshe teńiz Atyraý jaǵasyna at shaptyryldy. Bar qol Kúztoqsannyń basynda Seıhýn darıanyń tómengi shenindegi Qaraózek qoınaýynda shoǵyrlanbaq boldy. Bunymen qatar bul shaharlardyń hakim, bekterine jasyryn kisiler jiberildi. «Bizdiń kúshimiz qazir Ábilqaıyr hannyń kúshinen artyq, qazaq eline ejelden jatatyn shaharlarymyzdy qan tógispeı ózimizge qaıtaryńdar. Egerde bul tilegimizdi oryndamasańdar óz obaldaryń ózderińe» dep hat jazdy. Biraq buǵan Ábilqaıyr han «arzanı dashti» retinde basybaıly Sozaqty bergen óziniń nemeresi Qyzyr hannan týǵan Bahtıar sultan da, Syǵanaq hakımatynyń belaǵasy Maneden-oǵlan da kekete: «Ábilqaıyr hannan kúshti bolsa, eń aldymen saıypqyran handy jeńip alsyn. Sodan keıin qalalarymyzdy qan tókpeı bostan-bosqa beremiz» dep jaýap berdi. Jánibek pen Buryndyq Ordalaryn Telikól men Boqtyqarynnyń boıyna tastap, jeltoqsan túspeı-aq Qaraózekke keldi.

Osy araǵa kóp keshikpeı júz myńǵa taıaý qazaq sypaılary jınaldy. Ortada azǵantaı qolmen Jánibektiń ózi, al Maımene jaǵyn Buryndyq sultan, Maısary jaǵyn Jánibektiń úlken balalary Jırenshe men Mahmýd basqaryp (Qambar men Qasym ekinshi shepte bolǵan), jylannyń aıyrma tilindeı eki butaq bop, Túrkistanǵa qaraı attanǵan. Osy kúngi Shıeli jerine kelgende eki bólingen. Buryndyq Syǵanaqqa, Jırenshe men Mahmýd Sozaqqa bettegen. Jánibek ózi Arǵyn, Qypshaqtyń tańdamaly jigitterinen qalqan quryp, Shıeli qamysy Seıhýn darıanyń jaǵasyna bekingen.

Qazaqtardyń aıtyp júrgenderi qur qoqan-loqy qorqytý dep oılaǵan Syǵanaq qojasy Maneden-oǵlan men Sozaq bıleýshisi Bahtıar sultan jaýyn kórgen jylandaı kenet jıyryla qaldy. Basyn kóterip, ysqyrynyp aıbat shaqyrdy. Qalany qorshaǵan qamaldyń darbazalaryn dereý bekitip, qala jataqtaryn lashqarǵa aldy. Biraq bul daıyndyqtyń bári tyǵyz-taıań, asyǵys boldy. Qazaq áskeriniń tym kóp ekenin estigen qala aqsaqaldary, «jurtty bosqa qyrǵyzyp, qan tógýdiń ne qajeti bar, qalany ázirge qazaqtarǵa berý kerek. Ábilqaıyr hannan kómek kelgende qaıtyp alý ońaı ǵoı» dep kúńkil shyǵara bastady. El basy aqsaqaldardyń, kerýensaraı ustaǵan saýdagerlerdiń kóbi Mańǵyt, Qańly, Jalaıyr, Dýlat rýlarynan shyqqan qazaq qandy adamdar edi. Qala basy sultandar bolǵanmen, bekinisterdiń shyn taǵdyry osylardyń qolynda turǵan. Ejelden kele jatqan dástúr boıynsha eger, qala bıleýshileri -— aqsaqal, saýdager, qoja-moldalar uıǵarsa, qalany kóńilderine unaǵan adamǵa tapsyrar ádet bar. Syǵanaq qojasy Maneden-oǵlan jurttyń mundaı jaǵdaıyn kórip, Samarqant, Tashkent, Iassydan jýyr arada kómek kele qoımaıtynyna kózi jetken soń, «esiń barda elińdi tap» dep Buryndyqtyń áskeriniń qarasy kórine bastaǵannan-aq búkil úı ishin, ózine degen nóker-quldaryn alyp, Samarqantqa qashqan. Sóıtip Buryndyq sultan Syǵanaqqa bir sadaq oǵyn jibermeı, syrnaılatyp-kerneıletip tal túste kirgen.

Al Sozaqtyń bıleýshisi Bahtıar sultan búıtpedi. Ábilqaıyrdyń atyshýly batyrlarynyń biri, Kók Orda hanyna unaı bilgen, búkil Sozaq ýálıetin qoıdaı órgizgen qajyrly sultan, «Qalany qan tókpeı berýdi oılasań qaıtedi?» dep kelgen aqsaqal, saýdagerler tobyn nókerlerine qorshatyp alyp, «jurt arasyna iritki salady» dep, qarańǵy tas saraıǵa qamatyp qoıdy. Sozaq mıdaı jazyq dalaǵa salynǵan shahar. Jan-jaǵyndaǵy qamaly da Saıram men Saýrandaı bıik emes. Túıeli kisiniń erneýine qoly jetedi. Búkil ýálıetinen otyz myńǵa taıaý lashker jınap, qalada tyǵylyp jatpaı ashyq dalada jaýyna qarsy betpe-bet maıdanǵa shyqty. Biraq bala jasynan at qulaǵynda oınap ósken, al er jete bastaǵannan-aq soıyl soǵyp, sadaq atýdy óner kórgen qazaqtyń jaý júrek jigitteri qoısyn ba, qumyrysqadaı qaptap: «Aqjol!», «Ýaıs!», «Jaýqashar!», «Bahtıarlap!» at qoıǵanda, alǵashqy qarqynynda-aq Bahtıar sultannyń aldyńǵy shebin kúl-talqan etti. Qazaqtan dál mundaı óner kútpegen Bahtıar sultan ábden sasty. Halyq kúshi jazǵyturymǵy júzdegen, myńdaǵan saı, jyralardan qosylyp aqqan sýmen teń ekenin, olar bir jerge jınalyp, erneýinen asyp tasysa, aldynda qandaı qamal, bóget bolsa da byt-shytyn shyǵaratyn alyp kúsh ekenin Bahtıar sultan sonda bildi. Rasynda da qazaq eli kónterili, san qorlyqqa shydaǵan qaýym edi. Ashyna kelip, aqyrynda erneýinen asyp tógilgen darıadaı, atqa minip, qolyna soıyl alýǵa májbúr boldy. Jalǵanda qıanatqa kónterili halyqtyń doldanǵanynan asatyn uly kúsh joq. Kónterili halyq joı kúnde, bóltirikteri ústine shyǵyp oınap maza bermegen arlan qasqyr tárizdi. Al yzalanǵanda eshteńege qaramaıdy, bóltirigim demeıdi, bótenim demeıdi, ústindeginiń birde-birin qaldyrmaı, qandy aýyzyn salyp qap, jan-jaǵyna aıamaı laqtyryp-laqtyryp jiberedi. Qazaq ta dál osy arlan qasqyr tárizdi shamasy kelgenshe shydap baqty. Shydamy taýsylyp edi, ólgen-tirilgenine qaramaı, jelke júnin kúdireıtip, jaýyna aqyra tap berdi. Qazaq jaýyngerleriniń mundaı qaharly túrin kórip, Bahtıar sultan «jeńildim!» dep aldyna kep qol qýsyryp Jırenshe men Qambardan bitim surady. Bular qalanyń kiltin alyp, bitimge kelisti.

Han ordasyn ýaqytsha Syǵanaqqa kóshirgen Jánibek, Sozaq ýálıetin ekinshi balasy Mahmudqa, Syǵanaq ýálıetiniń bıligin Kereıdiń balasy Buryndyq sultanǵa berdi.

Syǵanaq pen Sozaqty alyp, kóńili kóterilip qalǵan qazaq Ordasynyń hany Jánibek endi «óz erikterińmen berilińder» dep Iassy men Otyrar qalasynyń ámirshisi Muhamed-Mazıd tarhanǵa, Saýrandy bılep otyrǵan onyń balasy Qulmuqamet tarhanǵa, Úzkenttiń hakimi Ýaqas bıge, Saıramnyń hakimi Myrjyq tórege kisi jiberip, hat jazdy.

Dál osy kezde ıaǵnı Hadjrı esebi boıynsha segiz júz jetpis tórtinshi, Tyshqan jyly, jańasha bir myń tórt júz alpys segizinshi jyly, elý jeti jasar Ábilqaıyr hannyń ózi aquryǵyn alyp, júz myń atty áskerimen Moǵolstandy shappaq bolyp Úrgenish tusynan shyǵypty degen habar jetti. Júz myń ásker! Bul qolyna qur soıyl men sadaq alǵan qazaqtyń áskeri emes. Bul Isfaǵan bolatynan aldaspan, uzyn qylysh taǵynǵan, Qorasan quryshynan saýyt-dýlyǵa kıgen, muzdaı bop qarý-jaraq asynǵan, óz zamanynyń áskerı óner-ǵylymymen ábden sýarylǵan, Ábilqaıyr hannyń búkil shyǵys álemine belgili ataqty atty áskeri! Han áskerin urysqa ózi úıretken! Jaýyn aıamastaı etip ózi baýlyǵan! Kók Orda Kók Orda bolǵaly uly hannyń áskeri jetpis bes myńnan asyp kórgen emes, al bul joly... júz myń! Bul habardy estigende Jánibektiń de júregi dir ete qaldy. Ol búkil Syǵanaq, Sozaq ýálıetteriniń usta, sheberlerin jınatyp, kórik qyzdyrtyp, áskerine hakim qoımalarynan tabylǵan kók bolat quryshtan qarý-jaraq soqtyra bastady.

Biraq Jánibektiń bul qyzý áreketteri uzaqqa sozylmady. Kenet taǵy bir habar jetti. Qyryq jyldaı búkil Deshti Qypshaq, Maýrennahr, Qorasandy titiretken Ábilqaıyr han o dúnıege sapar shegipti! Búkil ataq, altyn taq, Shyǵys eliniń teń jartysyn jylatyp jınaǵan dúnıe-qazyna uly hannyń ómirin eń bolmasa bir kúnge sozýǵa jaramapty! Ataqty dárýishi Ábdirazaq Nahıchevanıdiń ózi tapqan myń da bir keselge shıpa bolar, ebelek tikeneginen jasaǵan — syrynshan shýrnási de qonbapty. Esil er Jeıhýn men Seıhýn darıanyń ortasyndaǵy etraq50 dalada jeti kún kezikpen kúıip-janyp, aqyry qaıtys bolypty! Zirik taldaı sarǵaıa bastaǵan denesin ystyq kúnge buzylyp ketpesin dep, Bahtıar bahadýr men Qarashyń batyr, bal toltyrǵan alty qulash astaýǵa sap, Sozaq medınasyna alyp kelipti. Bul shahar qazaqtardyń qolynda bolsa da, ólimge daýa bar ma, altyn syrmen atyn jazyp, arnaýly qara mármár tasynan mazar oıyp, qurmettep jerlepti. Bul habardy estigende qas jaýlary, ásirese, Ábilqaıyr jerin alyp, sýyn alyp, qıanaty kóp ótken keıbir qazaq aýyldary kókala jylqy qurban shalyp, qýanyshqa keneldi. Tek Jánibek han ǵana dúnıe shirkinniń ótkinshektigine qamyǵyp, úsh kún ornynan turmaı jatyp aldy. Joq, Jánibek Ábilqaıyr handa ketken kegine ókingen joq. O zamanda han kegi — qolǵa ustaǵan aldaspan tárizdi, yńǵaıy kelse jaýyna jumsalady, al ózine tıimdi bolsa qynabyna qaıta salynady. Keıbireýi sol qynabynda jatyp tot basyp, ábden shirıdi. Al endi bireýi anda-sanda qynabynan sýyrylyp jaýynyń ústinen jarq-jurq oınap, ses kórsetip, qaıta ornyna baryp jatar bolar. Tek zardaby asyp ketkende ǵana sol kek-aldaspan qyzyl qanǵa malynýǵa tıisti. Jánibek pen Ábilqaıyrdyń da kegi osyndaı kekke aınalǵan. Eki jaqtyń halqy birdeı qyzyl qanǵa malynǵanymen, ózderi birin-biri ajalǵa qıýdan aýlaq edi. Tek handyǵyn tartyp alyp, jaýyn taqyrǵa otyrǵyzý ǵana — armandary bolatyn. Joq, Jánibek Ábilqaıyrda kegim ketti dep ókinbedi. Dúnıe shirkinniń jalǵan ekenine ókindi. Bar ómirin jıhangerlikpen, alys, julys, uryspen ótkizgen azýy alty qarys, múıizi shańyraqtaı, ataqty han Ábilqaıyr aqyrynda ne tapty? Bar tapqany Sozaqtyń qasynan qazylǵan eki qulash jer boldy! Endi oǵan ústine qoıǵan mármár tastan, basyna jazylǵan altyn jazýdan ne paıda?

«Óldiń, Mamaı, qor boldyń!» degen mine, osy!.. Qaısymyzdyń bolsa da bul jalǵan dúnıeden aqyrǵy alar enshimiz — osy eki qulash jer! Ataq, baq she? — Jánibek aýyr kúrsindi. — Ataq, baq ta qolǵa salǵan altyn saqına tárizdi, qansha asyl bolǵanmen túbi tozady. Ábilqaıyr túgil, keshe búkil Shyǵys eline úlgi bolǵan Qoshan patshalyǵynyń uly patshasy Qanyshqany kim biledi? Al kezinde budan ataqty, budan abyroıly qandaı patsha bolyp edi? Joq, ataq, baq degen — qolǵa salǵan altyn saqına. Tek tiri kezimizde ǵana ózgeler kórsin, qyzyqsyn dep saýsaǵymyzdan almaýǵa tyrysamyz. Al ólgesin she? Qaı urpaqty kórdiń — babamnyń murasy dep atam zamanǵy saqınany kóziniń qarashyǵyndaı saqtaǵan? Saqtaýdyń qajeti joq shyǵar. Ár zamannyń úlgisi ózine qymbat qoı. Ataǵyń da sondaı. Qara da tur, Altyn Ordany tik turǵyzǵan Ábilqaıyrǵa búkil úrim-butaǵynyń ornatqan eskertkishi «Osy jerde Ábilqaıyr han jatyr» dep ústine qoıǵan sonaý qara taspen bitedi. Jyl óter, ǵasyr óter, Ábilqaıyrdyń da dańqy, búgingi kúngi qadiri umytylar. Bunym ne, Ábilqaıyrdy tabalap jatyrmyn ba? Joq, bunym tabalaǵanym emes, aqıqatym. Ábilqaıyr sońynan ergen jurttyń senimin saqtaı almady. Eldi el etý qolynan kelmedi. Al biz she? Biz ony kógerte alamyz ba? Kógertken kúnde keleshek jurt isimizge qandaı baǵa beredi?

Iapyrmaý, meniń bunym ne? Bolashaq urpaǵymyz ne aıtady eken dep óz boryshymyzdy atqarmaı ótpekpiz be? Joq, keleshektiń baǵasy úshin emes, solardyń aldynda ózimizdiń ar-uıatymyz taza bolý úshin, el-jurtymyzǵa degen óz boryshymyzdy adal atqaryp ótýimiz kerek. Qorǵaı almasa óz obaly ózine, biz halqymyzdyń alǵashqy memlekettik otaýyn tiktik! Tigý úshin qan maıdanda jan qurban dedik!»

Jánibek tósekten basyn kóterip alǵan. Sol kúni Saýrandy bılep turǵan hakim Qulmuqamet-tarhan «Kúshiń jetse — jeńip al» dep Jánibektiń hatyna jaýap bergen. Al Jánibek te sol saǵatta Saýran shaharyn shabýǵa áskerine jarlyq shyǵarǵan:

Búkil Syr boıyn alyp jatqan qalyń ásker qaıtadan jasaqqa bólinip, shabýylǵa daıyndala bastady. Hat jiberilgen ózge shaharlardan jaýap kelgenshe eki aptadaı ýaqyt ótti. Jánibek bar ýálıetten jaýap almaı turyp, Syǵanaqqa taıaý Saýrandy shabýdan ázirge bas tartqan. Ábilqaıyrdyń ólgenin estigen jurt, hakimderine qan tógispeı qalalardyń qaqpalaryn ashtyrtar dep úmittengen. Biraq bul oıy aqtalmady. «Ábilqaıyr han ólgennen keıin ne bolar eken?» dep kútken hakimder tez jaýap bere qoımady. Jurt osyndaı daǵdarys halde júrgen shaqta, taǵy bir habar keldi. Ábilqaıyr hannyń taǵyna úlken balasy Shaıh-Haıdar otyrypty degen laqapty qus qanatty uzynqulaq búkil Deshti Qypshaq jerine bir-aq kúnde taratty.

Jánibek taǵy oıǵa qaldy. «Ábilqaıyr joryqqa bastap shyqqan júz myń áskerdi Shaıh-Haıdar dál qazir taratyp jibermeıdi. Árıne, Shaıh-Haıdar Kók Ordaǵa han bolyp jarytpaıdy. Biraq onyń naǵashy jurty — ózbek Qońyrattary qazir bel alyp tur. Sondyqtan da Shaıh-Haıdardy han kóterdi. Al, Shaıh-Haıdar qansha tabanynyń búri joq, osal bolǵanmen de, ákesi qurǵan mynaý júz myń áskerdi paıdalanyp, abyroı alyp qalýǵa tyrysady. Buny Ábilqaıyrdyń serikteri — ásker qolbasshy batyrlar da qoldaıdy. Qaıtken kúnde de tastaı túıilgen áskerdi joryqqa jumsaıdy. Tek qaı eldi shabý kerek, soǵan qaraı áskeriniń betin burady. Árıne, Kók Ordaǵa qazir Moǵolstannan qazaq eli qaýipti. Onyń ústine biz Syǵanaq ýálıetin alyp qoıdyq. Óz eliniń de, ózge eldiń de kóz aldynda qadirin túsirmes úshin, Shaıh-Haıdar Syǵanaq pen Sozaqty qaıtarýǵa baryn salady. Sóz joq, áskeriniń betin ol Túrkistan ólkesine burady. Al Shaıh-Haıdardyń ákesi Ábilqaıyrdyń babyna keltirgen júz myń áskerine, bar qarý-jaraǵy soıyl men kóne Qypshaq kezinen kele jatqan qaıyń sadaqtaryn saptaǵan qazaq jigitteri qarsy tura almaıdy. Bundaı soǵysta jeńip shyǵý úshin tek jazdy kúni jınalatyn er júrek jigitteri ǵana emes, qan maıdanda ábden shynyqqan, soǵys tásilin meılinshe úırenip alǵan qarý-jaraǵy muzdaı, turǵylyqty ásker kerek. Ol ásker qazir tek Shaıh-Haıdarda ǵana bar. Sonda qalaı, Shaıh-Haıdardyń áskeri kúshti eken dep urystan kúni buryn taıyp ketý kerek pe? Joq, óıtýge bolmaıdy. Shaıh-Haıdardyń muzdaı qarý-jaraqtanǵan áskerine qarsy bóten kúshti paıdalaný kerek. Ol kúsh — Kók Orda handyǵyna qarsy batyrlardyń basyn biriktirý, solardyń áskerin Shaıh-Haıdardyń jan-jaǵynan qaptatý, búıideı tıgizý. Múıizi qaraǵaıdaı alyp ógizdi jan-jaǵynan tıgen on búgelek qyzyl tanaý etip shapqylatyp, janyn qoıarǵa jer tapqyzbaıdy. Búkil qastar jınalsaq bir Shaıh-Haıdarǵa álimiz jetpeı me? Árıne jetedi.

Osyndaı oıǵa kelgen Jánibek, Moǵol, Jaǵataı handary Qajy-Muhamed balasy Saıdan-Aıbaq hanǵa, Kereı-Arabıdiń balasy Búreke sultanǵa, Mańǵyt ámirleri Abbas bek, Musa bek, Jańbyrshy bekke, «bárimiz birigip Shaıh-Haıdarǵa qarsy shyǵaıyq» dep kisi saldy.

Ejelden Ábilqaıyrǵa qarsy han, sultan, bekter áskerimen tez-aq jınaldy. Kıik laǵyn órgizgen qara sýyqtyń aldynda Iassy men Saýrannyń ortasyndaǵy etraq dalada júz myńdaǵan qalyń qol kezdesti. Jánibek áskeriniń sany artyq bolǵanymen, Qarashyń batyr bastaǵan Kók Orda áskeri alǵyzbady. Jánibek, Aıbaq, Musa, Jańbyrshy birneshe mártebe qarsy shapty, biraq saýyt buzar bolat ushty jebe jaýdyrǵan Shaıh-Haıdar áskeri mańaıyna jolatpady. Birneshe ret ózderi qarsy shabýylǵa shyqty. Nuranyń Qaratuzyndaǵy aıqastan beri qazaq handaryna tisin qaırap júrgen Qarashyń batyr, kúıeý balasy ekenine qaramaı, Buryndyq sultannyń áskerine ózgeden kóbirek óshige umtyldy. Buryndyqtyń baıaǵy ózine istegenin aldyna keltirmek bop, qolyna arqanyn alyp qyrǵyn urystyń ishinen talaı ańdydy. Biraq sultandy qorshaǵan kileń saıgúlik mingen qarýly er jigitter jýytpady. Keıde ózderi qolǵa túse jazdap ázer qutyldy. Qarashyń nusqaýymen suljyq túrikmenderiniń ataqty jasaǵy Jánibekke de san umtyldy. Biraq baıaǵy Nuranyń Qaratuzyndaǵy oqıǵadan keıin Jánibek hannyń ózin qorǵaıtyn eki júz aldaspandy arnaýly qosynyn basqaratyn batyr Saıan, han ústine túıilgen qylyshty san ret naızasymen qaǵyp, handy jábireıildeı qorǵap, maıdan ortasynan aman alyp shyǵa berdi. Osylaı eki aptadaı salǵylasqan qazaq áskeri aqyrynda, kúzdiń qara sýyǵy kele Syǵanaqqa keıin shegindi. Jaý jaǵynyń qaıtqanyn kórgen Shaıh-Haıdar han endi óz áskerin tarata bastady.

Ábilqaıyr Ordasy qastarynyń da kútkeni osy edi. Shaıh-Haıdar han jaýyngerlerin taratyp bolyp, qalǵan bes myń qolmen erteń Samarqantqa qaıtqaly turǵanynda, kenet Ábilqaıyrdyń eski jaýy sultan Ahmet hannyń jıyrma myń jaqsy qarý-jaraqty áskerin ertip, Aıbaq han bir búıirden saý ete qaldy. Shaıh-Haıdar tarap ketken qolyna jınalsyn dep buıryq berip, at shaptyrǵanmen, jóndi ásker jınalyp úlgermedi. Amal joq, jıyrma myń áskerge bes myń qolmen qarsy shyǵýǵa týra keldi. Shaıh-Haıdar jaıshylyqtaǵy júreksizdigin qoıyp, osy aıqasta Qarashyńmen qatar turyp, jan aıamaı urysty. Sýǵa keter bala darıadan sheginbeıdi, álde ajalyna kórindi me, ne baıaǵydan beri qorqyp kelgeniniń yzasyn qaıtaraıyn dedi me, ol astyndaǵy qula qasqa tekejaýmyt tulparyn oınaqtatyp, jaý shebiniń ortasyna qarsy shapty. Taıaý jerden jibergen birneshe jebe ústindegi kerege kóz shynjyr saýyttyń byt-shytyn shyǵaryp, aqyrynda at ústinen qulatty. Qulaǵan hannyń denesin alamyz dep, eki jaq birdeı jan aıaspaı qyrylysyp jatqanda, san jaǵynan jaralanǵan Shaıh-Haıdar han qansyrap, qınalyp baryp, aqyrǵy ret jaryq dúnıege bir qarady da, kózin máńgi jumdy. Bul joly da utylǵanyn bilgen Qarashyń batyr, soǵysqa eń alǵashqy ret qatynaspaq bop Shaıh-Haıdar qolyna ergen on jeti jasar Muhamed-SHaıbanı men on bes jasar Mahmýd-Sultandy qan sasyǵan qyrǵynnan aman-esen alyp shyǵyp, qalyń shı arasyna kirip joq boldy.

Shaıh-Haıdar qaza bolǵannan keıin, oǵan ergen ámir, sultandar eldi-elderine tarap ketti. Kóbi ózderiniń qasqyrǵa jeke shabatyn arlan tazy emes, tek qora kúzetýge jaraıtyn buralqy tóbetter ekendikterin kórsetti. Buryn toptanyp arsyldap úrip, syrt adamǵa aıbar shekse, onysy aıtaqtaıtyn, bastaryn qosatyn ámirshileri bolǵandyqtan eken. Ámirshileri ajal taýyp edi, endi olar óz qalalarynyń qaqpasynyń aldynda otyryp alyp, tek jat adamdy jýytpaı qur syrttaı qyr kórsetip abalaýǵa ǵana jarady.

Mundaı jaǵdaı qazaq, moǵol, Jaǵataı handary men Ábilqaıyr urpaǵyna qarsy Aqsaq Temir ámirlerine jaman tıgen joq, Kók Ordaǵa baǵynatyn qalalardy jeke-jeke jaýlap, birtindep talan-taraj etip ala bastady. Ábilqaıyrdyń kezindegi aıbarly Ordadan «áne-mine» degenshe qur bólshektengen ýálıetter ǵana qaldy. Bul Aqsaq Temirden keıin, qaıta laýlap kóterilgen Ózbek handyǵynyń taǵy da bir quldyrap qulaýy edi.

Jánibek bas jaýy Ábilqaıyr ordasyn jeńgennen keıin kóńili azyraq saıa tapty. Sóıtkenshe qys ta tústi. Qalyń qol qasyna ustaıtyn ol kezde han qory bálendeı baı emes, sypaılardyń ózine as kerek bolsa, attaryna shóp kerek. Qazaq ol ýaqytta shóp shaýyp, qystyq qoryn daıyndap kórmegen. Daıyndaǵanmen de sonshama byqyǵan maldy qamtamasyz etý tipti múmkin emes. Jaz bolsa bir sári, sypaı attary da jaıylymda bolady. Osyndaı jaǵdaımen han jylda, qys bola bas áskerin eldi-eline taratatyn.

Bıyl da sóıtti. Jáne osy jyly Deshti Qypshaq han Ordasyn Syǵanaqqa kóshirdi. Tek osy Syǵanaqty qorǵaýǵa bes myń atty ásker alyp qaldy da, ózge sypaılaryn aýyldaryna qaıtardy. «Qarý-jaraqtaryń, jaýǵa miner attaryń er-turmandarymen daıyn tursyn, kerek bolyp qalsańdar jarshy habar beredi» dedi. Bıyl jyldaǵysyndaı «jaz shyǵa bálen jerge jınalyńdar» demedi. Jánibektiń ondaǵy oıy, bir jaǵynan árqaısy óz betine qamalǵa aınalǵan Túrkistan ýálıetiniń qalalaryn burynǵydaı júz myńdaǵan qol jınamaı-aq, qaramaǵyndaǵy bar kúshpen alamyn degen úmiti bolsa, ekinshi jaǵynan bul qalalardyń hakim, aqsaqaldarymen til taýyp, beıbit kelisimge kelip, soǵys ashpaı-aq ózime baǵyndyrarmyn degen senimi bar edi.

Jánibek osy oıyn oryndaýǵa kiristi. Óziniń qoqan-loqy kúshin kórsete otyryp, Túrkistan ýálıetiniń Syǵanaq pen Sozaqtan bóten qalalaryna «qan tógispeı baǵynyńdar» dep úshinshi ret hat jazyp, ýákilder jiberdi. Bu joly Jánibek, sóziniń salmaǵy bolatynyna shek keltirmegen. Sóıtse Iassy, Saıram, Cayran, Otyrar, Aqruq, Úzgent sekildi myqty bekiniske aınalǵan shaharlardyń ońaı qolǵa túse qoımaıtynyn da túsinetin. Ásirese Iassy, Saýran qalalaryn basqaryp otyrǵan Muhamed-Mazıt-tarhan, Qulmuhamed-tarhan sekildi Ábilqaıyr kezinde de bılikterin eshkimge oıynshyq ete qoımaǵan hakimderi bar jáne qorǵaıtyn áskeri bar qalalardyń taǵdyryn ońaı sheshe almaıtyny oǵan haq edi. Jánibek bul medınelermen jeke alyspaı taǵy da ózine serik izdeýge kiristi. Oǵan endi burynǵy Abaq han, Ahmet han, Abbas, Musa, Jańbyrshy bekterden kúshtirek serik kerek boldy. Mundaı adam Isan-Buǵy ólgennen keıin, Moǵolstan taǵyna otyrǵan Junys han edi.

Ejelden qazaq rýlary jaǵataı, moǵol handarymen dostasyp kelgen. Moǵolstanda bir tiregim bolsa, murtymdy balta kespeıdi dep oılady Jánibek. Onyń ústine Junys han Maýrennahrdaǵy Aqsaq Temir ámirlerimen baılanysty. Samarqant ámirshisi Ábýseıittiń balasy Omar shaıqy bunyń qyzyn alyp otyr. Túbi Túrkistan ýálıetin qan tógip jaýlap alatyndaı kún týsa Samarqand Buqar kúshteriniń syrt qalǵany jón. Qashan da bolsa toptanǵan qasyńnan, jekelengen jaýyńdy jeńý ońaı. Al qazir sondaı ádiske jol bar. Ábilqaıyr dúnıe salǵannan beri, Temirlan taǵyna qaraıtyn ýálıetter jeke-jeke bólinip ketken. «Ortaq ógizden ońasha buzaý» dep qaraıtyn sultandarǵa, ámirlerge jalǵyz ámirshige baǵynǵannan góri, ár ýálıetti bólip bıleý tıimdi kóringen. Jaýyń ózi osyndaı halde turǵanda, nege onyń osal jerin paıdalanbasqa? Jánibek óz oıyn iske asyrýǵa osy kezdiń dál ekenin eske alyp, qyz berip, qyz alysaıyq dep Junysqa kisi saldy.

Jańa irgesin qalap kele jatqan qazaq handyǵynyń Túrkistan ólkesin qaıtyp alýdan da bóten tolyp jatqan isteri bar. Ásker qurý, han tártibin ornatý, memleket zańyn — jańa «han jarǵysyn» shyǵarý, otyryqshy aımaqtar men kóshpeli taıpalardan han qoryna, ásker ustaýǵa, meshitke, memleket isin júrgizetin adamdarǵa arnalǵan salyq, ǵaraj, ushyr, zeket jınaý. Syǵanaq pen Sozaqty alǵannan beri Qypshaq dalasy men Moǵolstan, Altyn han, Qara teńiz jaǵasyndaǵy qalalarmen saýda-sattyq jumysyn kúsheıtý — han ásirese kóńil bóletin máseleler edi. Buryndy-sońdy Dáshti Qypshaqta qalypqa túspegen osyndaı tyń istermen shuǵyldanyp júrgeninde, Jánibek qys ótip jaz shyqqanyn bilmeı qaldy.

Jaz shyǵa Jánibek óziniń kóshpeli el uly ekenin esine ustap, qazaq eliniń dástúri boıynsha, han Ordasyn Syǵanaqtan Syrdarıanyń saǵasyna kóshirdi.

Bul ara shym úıli, kúndiz-túni shýlaǵan bazarly, kóshesine adamy syımaı jatqan qaladaı emes, kók shalǵyn, aýasy da jeńil, órisi de keń, qamysty alqap.

Syrdarıa jaǵasyna kelip qonǵaly. Jánibektiń sharýasy burynǵysynan da kóbeıip ketti. Saıram hakimi Qatta bekten, Moǵolstan hany Junystan habar kelgen. Bul ekeýi de Jánibektiń usynysyna birden qulap túspegenmen de, taqa «ket ári» emestigin bildirgen. Sondaı-aq Saýran hakimi Qulmuhamed te kisi jibergen. Han usynysyna ol terisqaqpaı jaýap bergen.

Jánibek osy máselelerdi Han Keńesine salmaq boldy. O kezde kúrdeli istiń bárin Han Keńesi sheshedi. Han usynysyn eger Han Keńesi qabyldasa ǵana iske asady. Abylaı hanǵa deıin búkil qazaq tarıhynda osylaı bolyp kelgen. Al Jánibek tusynda Han Keńesi eki túrge bólinetin. Birin «Taǵanaq keńesi» dep ataıtyn, ekinshisin «Turymtaı keńesi» deıtin. Birinshisi úlken Han Keńesi degen maǵynada, ekinshisi kishi Han Keńesi degen túsinikte. Birinshisine eleýli rýdyń basty adamdary tegis jınalady. Onda han saılaý, soǵys ashý tárizdi kúrdeli ister ǵana qaralýǵa tıisti. Sondyqtan bul keńesti keıde úsh júzge bólinerde bas qosqan jeriniń atymen «Qaratuz keńesi» dep te ataǵan. Al Turymtaı keńesinde basqa jurtqa elshi jiberý, qonysqa jer bolý tárizdi jeńildeý máseleler sheshilgen. Bul keńeske Maımene men Maısarydan bóten, Orda mańyndaǵy áskerı qolbasshylar, han balalary qatynasa alady. Birinshi Keńes jylyna bir mártebe, ekinshi Keńes apta saıyn bas qosqan.

Jánibek óziniń dúdámaldanǵan isin, Han Keńesine qoımaı turyp, kóbine Qasym sultanmen aqyldasatyn. Bu joly da osy ádetine sap balasyn, ózi otyrǵan Jaǵan báıbishesiniń ordasyna shaqyrttyrdy.

Kún jańa batyp, tómengi aýyldyń maly kelip azan-qazan bolyp jatqanda, keshke tamanǵy alasapyran áleti edi. Kúndiz ystyq bop, kún bata ǵana samal jel turǵan. Orda ishi salqyndaı tússin dep han esikti ádeıi ashyp qoıǵan. Balasymen sóıleser sózin jat qulaq estimeske kúzet jigitterin de «árirek baryp kúzetińder» dep, Orda mańynan alystaý jerge qýyp jibergen.

— Ymyrt úıirile Qasym da keldi. Ákesi onyń sálemin alyp oń jaǵyna otyrǵyzdy da:

— Peshpentińdi sheship tasta, deneńdi jel aımalasyn, — dedi, sóıtti de qymyz quıyp otyrǵan báıbishesine, — sham jaǵasyń ba, qaıtesiń, — dep kóz qıyǵyn aýdardy.

Sonaý Janbıke oqıǵasynan keıin úsh jyl ótse de, Jaǵan bálendeı ózgere qoımaǵan-dy. Sol tolyǵaıyn degen tárizdi, áıtpese sol baıaǵy kól jaǵasyna shyǵyp taranǵan aqqý-qazdaı sándi qalpy. Jasy qyryqtan asyp ketkenin esine tutyp, balasynyń kózinshe ornynan iltıpatpen turyp, jaıshylyqtaǵy erine degen qyltyń-syltyń minez kórsetpeı, ádeppen sándene maıysa, keregege ilýli qytaı shamyn jaǵýǵa kiristi.

Jánibek aspaı-saspaı, aldyndaǵy altyn keseden ýyz qymyzdy bir urttap qoıyp áńgimesin bastady:

— Búgin Almalyqtan Junys hannan kisi keldi, — dedi ol. — Keshe Saýran hakimi Qulmuhamed-tarhan men Saıram hakimi Qatta bekten jetken habardy estigen shyǵarsyń?...

— Emis-emis qana...

— Qulmuhamed-tarhan áli ór kókirektigine salyp, — dep kele jatty da, kenet toqtaı qaldy. Dál osy sátte esik janyndaǵy qorjynnan shaqpaq tas alýǵa bara jatqan Jaǵan Qasymdy áldeneden qorǵaı «alla» dep daýystap jiberdi de, jerge shalqalaı kelip gúrs qulady. Jánibektiń kórgeni ashyq esik aldynda qarań etip paıda bolǵan qara dalbaǵaıly jat kisiniń kenet naızaǵaıdaı jarq etkizip laqtyrǵan bolat qanjary boldy.

Jánibek atyp turyp esik aldyna barǵansha, qoıýlanyp kele jatqan tún qarańǵysynan arýaqtaı paıda bolǵan túsi sýyq adam, syp etip úıdi aınala berip, sıqyrshy jandaı joǵalyp ketti.

Jánibek tek:

— Ustańdar! — deýge ǵana shamasy keldi.

Sirá esik aldynda kenet eleń etken jat beıneni kúzetshilerdiń de kózi shalyp qalǵan tárizdi, endi olardyń sý jaǵasyndaǵy qamysqa qaraı júgirip bara jatqan dúbirleri estildi. Álden ýaqytta: «Qap, áttegen-aı, ustatpaı ketti-aý!» degen áldekimniń ókinishti daýsy shyqty.

Ákesiniń sózin tyńdap betine qarap otyrǵan Qasym, sheshesiniń daýsy shyqqan shaqta eshteńe túsinbeı qaldy, tek Jaǵan shalqalaı túsip qulaǵanda bir-aq yrǵyp qasyna bardy. Qara kóleńkelenip ketken beıýaqta ún-túnsiz jatqan anasynyń dál kókiregine qadalǵan qanjardyń sabyn kórdi. Jantalasyp múıiz sapty qanjardy keýdesinen julyp aldy. Atylǵan ystyq qan betine shapshyp jýyp ketti. Anasy «qulynym» dep yshqyna bir bulqyndy da tyna qaldy. Osy kezde úıge basqa adamdar da kelip, sham jaǵyldy. Endi jurt qyzyl qanǵa batyp ólip jatqan hanymdy kórdi.

Búkil han aýly túnimen Jaǵandy óltirgen adamdy izdedi. Taba almady. Tek tań ata ǵana onyń Seıhýn darıanyń jaǵasynda jatqan qara jún dalbaǵaıy men jeńil pushpaq ishigin, túıe terisinen ılegen kón etigin taýyp ákeldi. Shamasy arǵy betke júzip ótip ketken tárizdi. Aǵysy qatty, kimdi bolsa da op-ońaı alyp ketetin bul kezdegi Seıhýn darıadan álgi adamnyń qalaı júzip ótkenine jurt jaǵasyn ustap tań qaldy. «Adam emes, han Ordasyna arnap kelgen bul bir albasty bolar» dedi ishinen ǵalamatqa sengish keıbir kempirler. Al tastap ketken kıimderinen bul kelgen jyn da, albasty da emes, naǵyz adam, adam bolǵanda Deshti Qypshaqtyń ózinen shyqqan, tipti sonaý Jaıyqtyń arǵy betinen kelgen jaý ekenine eshkim de shek keltirmedi. Buǵan kıim úlgisi, kómkerýi, oıýy kýá edi.

Jaǵandy búkil el-jurt bop arýlap qoıyp, jetisin bergennen keıin, Jánibek taǵy Qasymdy óz ordasyna shaqyrdy. Qasym kelgennen soń, onyń belindegi qanjardy aldy da, qolyna ustap turǵan, Jaǵannyń keýdesinen sýyrylǵan qanjarmen ekeýin balasynyń aldyna qoıdy.

— Kórdiń be, ekeýi birdeı, — dedi Jánibek, — saǵan osy eki qanjar qandaı syr aıtyp tur?

— Bir sheberdiń jasaǵany ma?

— Odan bóten?

— Esińizde me, anam marqumǵa Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultanǵa tımeımin dep ant bergenimde meniń qolymnan mynaý qanjardy alyp, «saǵan qadalar qanjar meniń júregime qadalsyn» dep edi ǵoı? Anamnyń sol tilegi oryndalǵan tárizdi.

— Ras, anań adal jan edi. Adal júreginen tilegen tilegi oryndaldy. Topyraǵy torqa bolsyn. Al budan basqa bul qanjardyń laqtyrylýynan ne uqtyń?

— Qanjar ne sizge, ne maǵan arnalyp laqtyrylǵan.

— Durys aıtasyń. Bul qanjarlardy Mekkege barǵan Noǵaıly handyǵynyń bir bıi Stambýldan alyp kelgen. Maǵan bireýin bergen edi. Sen jeti jasqa tolǵanyńda ádeıi belińe baılaǵam. Al qalǵandary sol Noǵaıly elinde bolatyn. Myna qanjardy laqtyrǵan adam ne saǵan, ne maǵan arnap laqtyrdy. Jáne ózi so jaqtan keldi. Budan ne uqtyń?

— Edil boıyndaǵy aǵaıyndar da tek jatpaıtyn tárizdi ǵoı.

— Durys aıtasyń. Deshti Qypshaq jeri — túıeniń terisi tárizdi mol dúnıe. Árkim-aq odan bir ultandyq julyp alyp qalýǵa qumar. Tegi Túrkistanǵa tym kóńil bólip ketken tárizdimiz. Biz bu jaqta áýre bolyp júrgende, Edil boıyndaǵy Noǵaıly Temir bı men Astrahan Ordasynyń ámirshisi Qasym sultan da bos jatpaǵany kórinip tur... Qazan men Qyrym handarymen til tabysqandaı ma, qalaı. Tórt jurttyń tórteýi de bizge dos emes. Túrkistandy alamyz dep júrgende, olar Deshti Qypshaqtyń búkil batysyn basyp qalýǵa daıyndalyp jatpaǵanyn kim bilsin. Joq, artyńdy bekitpeı turyp aldyńdy qarmaı berýdiń jóni bolmas... Qandaı aqylyń bar?

— Aqylym ózińiz oılaǵandaı: jaý eki jaqtan. Astanany eki jaǵyńa birdeı qaraı alatyn jerge kóshirý kerek.

— Onyń ulytaý ma?

— Joq, Ulytaý eki jaqtyń dúbirinen de alys. Bizge tegi qaýipti tustan taqa alys ketpeý jón. Deshti Qypshaq handyǵy bul jaqtaǵy shekarasyn qazir ájepteýir bekitip aldy. Endi Saýrandy jaýlap alsańyz ózderi búlinip jatqan Ábilqaıyr men Temirlan taqtarynan bálendeı qaýip ázirge týa qoımas... Qaýip dúmpýi Noǵaıly jaqtan. Dál Noǵaıly handyǵy bolmaǵan kúnde de, ar jaǵynda Túrik patshalyǵy bar. Biz o jaqtan tym alystap kettik. Syǵanaqty — Buryndyq sultanǵa qaldyryp, han Ordasyn Jaıyq boıyndaǵy kóne qala — Saraıshyqqa kóshirgen jón.

— Ózim de osylaı boljap edim. Deshti Qypshaq handyǵy bolý úshin qaramaǵymyzda Edil, Jaıyq, Jem, Torǵaı ózenderin jaılaǵan týystardyń bir bolǵany jaqsy. Al olar bizdiń quryǵymyzdyń moıyndaryna túsýine tym shalǵaı jatqanyn mise tutyp, beline jaıylyp júrgen túri bar... Onyń ústine ar jaǵynda taǵy qas jaýlarymyz tur...

Kúztoqsannyń bas kezinde han «Taǵanaq keńesin» shaqyrdy. Bul keńes han usynysyn durys dep tapty jáne qys túse Saýrandy qaıtaryp alýdy maqul dep sheshti.

Jánibek qys túse Saýrandy basyp aldy da, kelesi jyly jaz shyǵa Syǵanaqty — Buryndyqqa, Sozaqty — Mahmudqa, Saýrandy úlken balasy Jırenshege tastap, ózi Jaıyq boıyndaǵy Deshti Qypshaqtyń kóne qalasy Saraıshyqqa kóshti.

Balasy Qasym jón aıtqan syndy, eger taǵy bir bes jyldaı bu jaqqa kóńil bólmegende, búkil Edil, Jaıyq boıy Muǵajar taýyna deıin Noǵaıly, Astrahan, Qazan, Bashqurt handarynyń úlesine ketýi múmkin eken. Onyń ústine Jánibekti «bar qazaqtyń hany» dep qur ataǵany bolmasa, bul aradaǵy rýlar onyń yqpalynan tym alys jatqan-dy. Han óziniń tegeýrindi minezine basyp, taǵy qaýip-qaterli, keıde qan tógissiz bitpeıtin jańa aıqastarǵa kirisip te ketti. Endi ol ózine arnalǵan qanjardyń nege batystan laqtyrylǵanyn uqty. Ońasha otaý, jeke han bolýdy arman etken basshylarynyń azǵyrýy saldarynan Edil, Jaıyq, Elek, Jem, Torǵaı, Or ózeniniń boıyndaǵy rýlar Jánibekke baǵynýdan aını bastaǵan. Jánibek óziniń on myń atty áskerin ersili-qarsyly dúbirletip, kók qurysh aldaspanyn naızaǵaıdaı jarqyldatyp, endi olardy oılanýǵa májbúr etti. Osylaı bu jaqtaǵy qazaq rýlarynyń basyn biriktirip, Deshti Qypshaq handyǵyna kúshpen baǵyndyram dep júrgeninde balalaryna tastap ketken Deshti Qypshaqtyń kúnshyǵys jaǵyna Ábilqaıyr hannyń kezinen de zor qaýip týǵanyn bilmeı qaldy.

Ábilqaıyr ózi ólmesten buryn Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultandy óziniń burynǵy atekesi Baı-SHaıh uıǵyrǵa tapsyrǵan. Jáne olarǵa ateke etip burynǵy kúkiltashy qosshy rýynan shyqqan Dáýlet-Qoja bektiń balasy Darvısh-Husaıyn-Qarashyńdy taǵaıyndaǵan. Bul ekeýi de Ábilqaıyrmen birge Kók Ordany tigisken er júrek, senimdi adamdar bolatyn. Shaıh-Haıdar ólgennen keıip Ábilqaıyr taǵyna otyrý Muhamed-SHaıbanıdyń kezegi edi. Óıtkeni onyń ákesi Shah-Býdaq sultan Ábilqaıyrdyń úlken balasy. Al ózi Shah-Býdaqtyń Aqqozydan týǵan tuńǵyshy. Eki jyldan keıin, Mahmýd-Sultan týǵan. Ekeýi de túrge kelbetti, alyp kúshti, jas jolbarys tárizdi er júrek jandar. Onyń ústine ekeýi de oqýǵa zerek, óner-bilimge jaqyn. Han mańyndaǵy adamdar túbi álemge Saıban tuqymynyń atyn shyǵarar osy ekeýiniń biri bolar dep jorıtyn. Bar úmitterin olar Muhamed-Ákim el Tarazı toıynda aqtaǵandaı da edi. Osyndaı úmit kútken eki hanzadany Ábilqaıyr qaıtys bolysymen, ámirler keńesi «kózińniń qarashyǵyndaı saqta» dep Ábilqaıyrdyń eń senimdi, eń er júrek batyry Qarashyńǵa tapsyrǵan. Sol sebepten bul batyr ózin osy eki hanzadanyń ómirine jaýapty sanaıtyn. Jalǵyz janyn qurban etip olardy qaýip-qaterden saqtaýǵa ant etken.

Osy eki hanzadany Shaıh-Haıdar qaza bolǵan urystan alyp shyǵysymen Qarashyń batyr Hadjıtarhandaǵy, ıaǵnı Astrahandaǵy Joshynyń úshinshi uly Qutlyq-Temirdiń urpaǵy, Qasym hanǵa birden tartqan. Maýrennahr jerinde júrse, tiri qalýlarynan Qarashyń batyr kúdiktengen. Astrahan taǵyna otyrýǵa kezinde Ábilqaıyr úlken járdem bergen Qasym han, qashyp kelgen hanzadalardy qushaǵyn jaıa qarsy alǵan. Qarashyń batyrmen aqyldasyp, Qasym han Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultandy jaýdan jasyryp baǵýdy Mańǵyt rýynan shyqqan Temirbekke júktegen.

Temirbek hanzadalarǵa tamasha qurmet kórsetip, qyzmet isteı bastaǵan. Bul jaǵdaı Ábilqaıyr áýletine jany qas jaýy, qaı jerden qos bóri shyǵa qalar eken dep qulaǵyn túrip otyrǵan Aıbaq hanǵa, moǵol Ahmed han men Abbas bekke jetken. Bular kóp áskermen Hadjıtarhanǵa qaraı shyqqan. Soǵysýǵa kúshi jetkiliksiz Qasym han Temirbek pen Qarashyńdy shaqyryp alyp, eki hanzadany Hadjıtarhannan Maýrennahrǵa qashyrǵan.

Jolaı bularǵa Ábilqaıyr taǵyna berilgen birneshe sultandar, batyrlar qosylyp, ózderin qorshap alǵan Aıbaq hannyń áskerimen soǵysady. Osy aıqasta Muhamed-SHaıbanı, Mahmýd-Sultan, Qarashyń úsheýi hannyń inisi men bir balasyn óltirip qorshaýdan shyǵady. Sońynan qýyp jetken Ahmed hannyń qolbasshylarynyń biri Qonysh-Qypshaq batyr basqarǵan myń adammen aıqasyp, olardan taǵy qutylyp ketedi. Bul aıqasta ásirese Muhamed-SHaıbanıdiń inisi Mahmýd-Sultan, Bahtıar sultannyń balalary Álik pen Hamze, Ábilqaıyrdyń balasy Súıinshik asa erlik kórsetedi.

Osy adamdarmen ol Túrkistan ýálıetine keledi. Bul mezgildegi Túrkistan ýálıetiniń ámirshisi Ulyqbekten týǵan Mıranshoh-myrzanyń nemeresi, Sultan Ahmed, Iassy qalasynyń hakimi moǵol Muhamed-Mazıt-tarhan, Otyrardyń hakimi onyń balasy Qulmuhamet-tarhan, Tashkent ýálıetiniń ámirshisi Sultan Mahmýd-tarhan kópten kóp Kók Ordaǵa meılinshe dos-jar adamdar. Bárinde de qazaq handary jeńip, bıligimizden aıyrylyp qalamyz ba dep záre joq. Bularǵa hakimi ámir Ábdýálı-tarhan, qosshy ámirshisi Aqsofy batyr qosylyp, Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultandy tý qylyp kóterip, quryp ketken Kók Ordanyń shańyraǵyn qaıta kóterýdi oılaǵan. Bular Muhamed-SHaıbanıdy Dáshti Qypshaqqa han etip kóterip, ózderiniń qastary qazaq pen Jaǵataı handaryna qarsy kúsh etip paıdalanbaq boldy. Osyndaı saıasattyń arqasynda osydan eki-úsh jyl buryn qashqyn bop júrgen hanzadalar Deshti Qypshaqqa qaýipti kúshke aınaldy. Onyń ústinde Muhamed-SHaıbanıdyń óziniń jeke basynyń qasıetin, er júrektigin, aqyldylyǵyn, oqyǵandyǵyn qossaq, shynynda da, Deshti Qypshaqqa búgin bolmasa erteń naǵyz qaterli kún týýy sózsiz edi. Osy qaýip is júzinde aıqyndala bastady. Buryndyq Saraıshyq jaǵyna serýendep ketkende, Muhamed-SHaıbanı Syǵanaqty basyp aldy. Muhamed-SHaıbanı jaqqa shyqqan qala aqsaqaldary kómegimen, osynyń aldynda ǵana Iassyǵa joryq salyp, eshteńe óndire almaı kelgen Jırenshe sultanǵa da Saýrannan aırylý qaýpi týdy. Kóp keshikpeı ol da Saýrannan aıyryldy.

Aq Ordanyń — qazaq Ordasynyń eki birdeı burynǵy astanasyn joǵaltýy Jánibek pen Buryndyqqa, Jánibektiń balasy Mahmud-Qambar, Qasymdarǵa Deshti Qypshaqtyń kúnshyǵysynda qandaı qaýiptiń týǵanyn anyq kórsetti.

Bul áreketterdiń bári de, toq eterin aıtqanda, kúsheıip kele jatqan qazaq elin qaıtadan basqa uryp, keıin shegindirý edi. Túrkistan ólkesin kim alsa, Deshti Qypshaqqa sol ústemdigin júrgizedi. Osy sebepten Túrkistan qalalarynyń mańaıynda taǵy tórt handyq túıisip, qyrǵyn bastalýǵa jaqyn qaldy.

Qazaqtar Túrkistan ólkesi arqyly óziniń ejelgi jeri men qalalaryn qorǵap, handyq dárejesin joǵaltpaǵysy kelse, Moǵoldar bul ólkeni ózderi basyp qalyp, Jetisýdan qazaq elin taıdyrýdy oılady. Al Temirdiń byt-shyt bola bastaǵan ámirleri Túrkistan arqyly ózderiniń burynǵy Aqsaq Temir kezindegi patshalyǵyn saqtap, Deshti Qypshaqty qaramaǵynda ustap, saýda-sattyǵyn órkendetýdi arman etse, Ábilqaıyr tuqymdary bul ólkeni qolyna alyp, búkil Deshti Qypshaqty qaıtadan basqarmaq boldy. Osyndaı qarama-qarsy kelgen tórt nıettiń taǵdyry osy Túrkistan ólkesine kep tireldi. Mundaı jaǵdaıda Jánibek Jaıyq boıynda qala alar ma? Keshe ǵana ózi qoja bola bastaǵan Túrkistannan aırylǵysy kelmedi. Túrkistannan aıyrylýy qaıtadan qazaq handyǵyn joǵaltýy edi. Sondyqtan Jánibek Saraıshyqty tastap, qaıtadan burynǵy qonysyna kóshýdi oılady. Túrkistandy jaýlap alý úshin qur ǵana ásker emes, ol jerdi jaılaıtyn, baýyr basyp qalatyn el kerek. Sol sebepten de uly jyraý Asan Qaıǵynyń:

«Qyryndy kıik jaılaǵan,

Sýynda balyq oınaǵan.

Oımaýyttaı toǵaı eginniń

Oıyna kelgen asyn jeıtuǵyn

Jemde keńes qylmadyń.

Jemnen de eldi kóshirdiń

Oıyl degen oıyńdy

Otyn tapsań toıyndy

Oıyl kózdiń jasy edi,

Oıylda keńes qylmadyń,

Oıyldan eldi kóshirdiń»,

dep tolǵaı urysýyna qaramaı, handyǵynyń keleshegin oılaǵan Jánibek bul joly da óz aıtqanynan qaıtpady.

Jánibek joryq úshin qaıtadan qonys etpek bolǵan Shý, Sarysý boıyn Asan Qaıǵy jamandap: Myna shirkinniń eki jaǵy borbas eken; balanyń ishi qýyrylmaıtuǵyn, pyshaǵy qynynan sýyrylmaıtuǵyn, erkegi at bolatyn, urǵashysy jat bolatyn jer eken» dep, ne bolmasa Jánibektiń kóp eli jaılaı bastaǵan Qarataýdy kórip: «Kókekten basqa qusy joq, kók shópten basqa isi joq, jer azǵyny munda eken, qatyny semiz, eri aryq el azǵyny munda eken, aty bestisinde qartaıatuǵyn, jigiti jıyrma besinde qartaıatuǵyn jer eken» dep Edil men Jaıyq boıyn tastamaýdy aıtsa da, Jánibek kónbedi. Túrkistannan aırylsa, Deshti Qypshaqtan aırylatynyn, Ordasy joq, oshaǵy joq, azyq-túlik, saýda-sattyǵy joq, bóten jurtpen baılanys jasaı almaıtyn kóshpeli eldi kúnshyǵysyndaǵy Ábilqaıyr urpaǵy men Temirlan taǵy, kúnbatysyndaǵy Noǵaıly, Astrahan, Qazan handyqtary bólshektep jutyp jiberetinine kózi jetkendikten óz degeninen taımady. Ol endi eshteńege qaramady. Óz jolynyń jón ekenin bilip turǵandyqtan, Asan Qaıǵynyń degenine kónbedi. Búkil jurtty shubyrta taǵy kóshti. Kele sala Syǵanaq úshin Muhamed-SHaıbanımen soǵysýǵa daıyndaldy. Biraq bul kezde Muhamed-SHaıbanı ájepteýir kúsheıip alǵan-dy.

Eki jaq Saýran men Iassynyń ortasyndaǵy keń jazyq dalada kezdesti. Bu joly eshkim de jekpe-jekke shyqpady. Jánibek bastaǵan qalyń ásker ekindi kezinde Muhamed-SHaıbanıdyń shebine at qoıdy. Jaý jaǵy da qarsy shapty. Biraq Muhamed-SHaıbanı qýlyǵyn asyrdy. Qazaq áskeriniń maqsaty qan maıdanda jaýyn jalpy jeńý bolsa, Ábilqaıyr Ordasynyń oılaǵany han Jánibekti qurtý edi. Betpe-bet kep tura qashqan bir top áskerdi qýa túsken Jánibek pen batyr Saıan kenet ózderiniń Muhamed-SHaıbanı men Aqsofy batyr basqarǵan qosshy oshaǵynyń er júrek on san jaýyngerleriniń ortasyna qalaı túskenderin bilmeı qaldy. Alpystan asqan Jánibek qansha aıbyn kórsetkenimen, Muhamed-SHaıbanıdyń qasyndaǵy alyp kúshti jas batyrǵa qarsy tura almady. Betpe-bet kelip qalǵanda, ananyń qos qoldap urǵan shoqparynyń salmaǵymen omyrtqasy úzilip at-matymen jer qusha omaqasa qulady. Osy kezde sol sońynan kele jatqan batyr Saıannyń da jigitteri jolyndaǵy jaý shebin qamystaı bytyrlatyp jetip úlgerdi. Jolbarystaı aqyryp bir toby Muhamed-SHaıbanıǵa umtyldy. Biraq bir armanyna jetkenin kózimen kórgen han balasy upaıym túgel degendeı, bularǵa burylyp ta qaramastan astyndaǵy jel jetpes kúreń atyna qamshyny ústi-ústine basyp, óz tobyna qaraı quıyndata jóneldi. Al batyr Saıan jerde jatqan han denesin aldyna óńgerip alyp, ekinshi jaǵynan kelip qalǵan jaý tobynan sytylyp shyǵa berdi. Sóıtkenshe tún bolyp qarańǵylyq tústi. Urys toqtaldy. Aı týa áskeri oısyrap qalǵan Muhamed-SHaıbanı, tańerteńgi urysqa tótep bere alamaıtynyna kózi jetip, Iassy qalasyna baryp bekinbekshi bop keıin shegindi.

Hany ólgen qazaq áskeri jaýynyń sońynan qýmady. Jánibektiń denesin aq kıgizge orap, aq túıege artyp, ekinshi balasy Mahmut bılep turǵan Sozaqqa bettedi. Qaıǵyly el kúńirene kúrsinip, alǵashqy hannyń biri Jánibekti ardaqtap aqyrǵy saparyna shyǵaryp saldy. Ábilqaıyr jatqan Jýantóbedegi kók kúmbezdi mazardyń janynda taǵy bir saltanatty altyn aıly mazar paıda boldy. Tiri júrgenderinde búkil Deshti Qypshaqtyń keń dalasyna syımaǵan qos tarlan, endi on sharshy qulash jerge qatarlasa kómildi. Ómir tatýlastyra almaǵan eki handy, endi ólim tatýlastyrdy.

Jánibektiń qyrqyn berisimen el jıylyp, kezegine qaraı Kereıdiń ózge uldarynan batyr týǵan Buryndyqty aq kıgizge kóterip han saılady. Buryndyq han bolysymen Ábilqaıyrǵa eliktep jurtty otyryqshylyqqa beıimdeı bastady. Bógen men Shilik ózeniniń túıisken jerine óziniń astanasy Buryndyq degen qala salýǵa kiristi. Eki jaǵynda eki ózen, túıisken jeriniń aldyńǵy jaǵynan qamal júrgizdi. Biraq bul qalany salyp bitire almady. Samarqantqa qashqanynda ádeıi kisiler jiberip órtep ketti. Bul arada osy kúnge deıin jurt Buzyq dep atap ketken qorǵandy qala orny áli tur. Buryndyq han bolǵan dál osy kúnderi Tashkent, Iassy, Otyrar shaharlaryn bılep otyrǵan moǵol hakimderi men Temirlan ámirleriniń jınap bergen áskerlerin basqaryp Muhamed-SHaıbanıdiń inisi Mahmýd-Sultan Sozaqqa attandy. Bu joly da qyrǵyn urys boldy. Qan sýdaı aqty. Taǵy da Ábilqaıyr balalary jeńilip keıin shegindi. Biraq Mahmýd-Sultan Sozaq bıleýshisi, Jánibektiń ortanshy uly Mahmut-Sultanmen jekpe-jekke shyǵyp, naızamen ústińgi erni men murynyn alyp tústi. «Shaıbanı-namede» aıtqandaı, «taǵdyr basyndaǵy bar aqylyn murnynan qan etip aǵyzdy». Biraq attan qulap túsken Mahmut sultandy qazaq jaýyngerleri jaý qolyna qaldyrmaı birden at qoıyp aman qutqardy.

Bir halyqty ózbek, qazaq degen eki elge bólip alǵan handar tartysy shıelenise tústi. «Bul tartystyń aıaǵy nemen tynbaq?» — Ózgeden góri Qasym sultan kóbirek oılandy. Kúrestiń alǵashqy kezeńi aıaqtalǵan tárizdi. Anasynyń anty oryndalyp, ózin Qasym úshin qurban etti. Al ákesi Jánibek, on jyl buryn aıtqanyndaı, Muhamed-SHaıbanıdyń ózinen bolmasa da, onyń jaýynger batyrynan qaza tapty, týǵan aǵasy Muhamed-SHaıbanıdyń inisi Mahmýd-Sultannan bet-aýzy adam qaraǵysyz bop jaralandy... Bári osydan on jyl buryn anasyna ant bergen kúnindegi áńgimedeı bolyp shyqty. Osyndaı tartys qandy kekke aınalyp bara jatqan jaǵdaıda, endi ózi sondaǵy anasyna bergen antyn oryndaı alar ma?

Qasym aýyr kúrsindi. «Joq, joq qaıtken kúnde de antty oryndaýy kerek. Anaǵa bergen sózin buzsa qarǵys atady...»

Árıne Buryndyq hannyń áskerı basshysy bolyp júrgende bul antyn buzbaıdy, al eger erteń altyn taq-aıdahardyń ústine otyrýǵa týra kelse qaıtedi? Apaly-sińliliniń balalary túgil, bir anadan, bir ákeden týǵan egizdi aıyratyn, birin-biri baýyzdatatyn qanqumar altyn taq-aıdahar Qasym sultandy búgingideı óz erkine qoıar ma?

Áı, qoımas. Altyn taqqa otyrý — óz basyńnyń aıdaharǵa aınalýymen teń emes pe? Teń, sóz joq teń.

Bıylǵy jyl Qasym sultanǵa aýyr tıdi. Buryndyqtyń orynsyz jumsaýymen daıyndyqsyz tıisip bir-eki ret Muhamed-SHaıbanıden jeńilip qaldy. Onyń ústime han tuqymyn qanaýshy sanaǵan «Jalǵyz kóz» batyr, áldilerden opyq jegen malshy-jalshylardy jınap, Qasymnyń da eki qos jylqysyn aıdap áketti. Syr boıynyń tómengi jaǵyndaǵy balyqshy aýyldarǵa aparyp úlestiripti degen sybys ta qulaǵyna jetken. Biraq Qasym jylqysyn izdep ol aýyldarǵa attanbady. Óıtkeni, dál osy kezde eń jaqsy kórer áıeli Hanyq-Sultan Hansha ul tapty. Atyn Qasymnyń ózi Haqnazar qoıdy.

Kóp qatyn alatyn han tuqymy balaǵa zar bolmaıdy. Biraq Qasym osy Haqnazarǵa óte qýandy. Óziniń izin basar qazaqtyń áıgili hanynyń biri bolaryn bildi me, kúndik jerden at shaptyryp ulan-asyr toı istedi. Oraq barymtalap alǵan kóp jylqysyn endi ol sonaý balyqshy kedeı aýyldarǵa ulym úshin bergen sadaqam dedi.

IV

«Eki kóz birin-biri shuqymasqa allataǵala ortasyna muryndy jaratqan» dep qazaq bosqa aıtpaǵan. Buryndyq taqqa otyryp, Qasym sultan áskerbasy, ıaǵnı ámir-el-ýmera bolǵannan keıin, kóp keshikpeı-aq aralarynda qaıshylyqtar týa bastady. Negizgi ala aýyzdyq Buryndyq pen Qasymnyń qazaq handyǵynyń keleshek saıasatynyń qandaı bolýy kerek, degen máseledegi ekeýiniń kózqarasynan týǵan. Onyń ústine Ábilqaıyr Ordasyn qaıta turǵyzýdy kózdegen Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultan jaıyndaǵy aralaryndaǵy alalyǵy qosyldy.

Ańǵal batyr, qysqa tomyratyn mort minezdi Buryndyq qazaq handyǵynyń keleshegi tek soǵysta dep oılaǵan. Jasynan jaýyngershilikti murat etken, toń moıyn, óz degenin dúnıeniń tetigi kóretin qaısar han qazaq handyǵynyń kúsheıý joly tek kórshi elderdi shabýda dep uqqan. Sondyqtan ol ózi de únemi at ústinde bolyp, ózgeden de sony tilegen. Al Qasym bóten pikirdiń adamy. Onyń oıynsha qalyń qol, soǵys tek jaýdan óz jerińdi qaıtaryp alý úshin ǵana kerek. Qazaq handyǵynyń kúsheıý joly únemi soǵysýda emes, aldymen ózińe eshkimniń tisi bata almaıtyn aıbarly, qoı ústinde boz torǵaı jumyrtqalatatyn beıbitshilikti arman etken el bolýda dep túsingen. Osyndaı oıdaǵy Qasym únemi joryq, únemi shapqynshylyq halyqty júdetedi dese, Buryndyq «joq, olaı emes, jaýdyń jer, sýyn tartyp alyp, dúnıesin tonaý er júrekti qazaq jigitterin baıytady, al joryq, urys tek halyqty shynyqtyrady, saqyldaǵan aıaz ben burqyraǵan boranda ósken kókjal qasqyrdaı qaıtpas qaısar etedi. Bundaı elge eshkim de betteı almaıdy. Al jaýy qoryqqan eldiń handyǵy da berik, aıbyndy keledi. Sol sebepti qazaq eliniń eń myqty saıasaty soǵys bolý kerek» dep tujyrǵan. Han bıligine baǵynbaýǵa qaqy joq áskerbasy Qasym lajsyz Buryndyqtyń buıryǵyn oryndap, jumsaǵan joryqtaryna barýǵa májbúr bolǵan. Osyndaı orynsyz joryqtardyń keıbireýlerinde jaýyna kúshi jetpeı jeńilip te qalatyn. Árıne, Buryndyqtyń mundaı qylyqtary Qasymnyń kóńilinde oǵan degen narazylyq týdyrdy. Al Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultanǵa kelgende, Buryndyq ekeýin tezirek qurtýdy tilese, Qasym qos bóriniń betin Túrkistan ólkesinen qaıtaryp, Aqsaq Temir handyǵyna qarsy jumsaýdy kózdedi. Ábilqaıyrdyń kóptegen ámir, sultan, myrzalary Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultandy jaqtaıtynyn túsinetin Qasym, qazaq eliniń aıbyndy jaýy Aqsaq Temir Ordasyn qulatý úshin, iritkini jaý tobynyń ózinde shyǵarsaq degen tilekti quptady. Maýrennahrdaǵy Moǵol, Jaǵataı tarhan, myrza, ómirlerin kúsheıtýden kóri, Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultandy óz jaǵyna shyǵaryp, analarǵa qarsy paıdalanýdy durys kórgen.

Bul máselede han men onyń ásker basynyń arasynda ońaı óte almas tuńǵıyq paıda boldy. Eger bular til taýyp, bir sheshimge kelmese, bul tuńǵıyq ekeýin birdeı batyryp ketetini sózsiz edi. Óıtkeni qas jaýyńa dostyq kózben qaraý — elińdi satýmen teń qylmys. Buryndyq oıynsha Qasym sol qylmysqa taıaý júr. Árıne, mundaı jaǵdaıda arasyndaǵy ala aýyzdyq ekeýine birdeı qater.

Áıtkenmen bul túıindi qos bóriniń ózderi sheshti.

Muhamed-SHaıbanı Tashkent bıleýshisi jaǵataılyq Sultan-Mahmýd han men Samarqant ámirshisi Ábýseıit hannyń arqasynda Syǵanaq, Aqruq, Úzgentti alǵannan keıin, bul jeńisterine qanaǵat tutpaı Horezmge attandy. Jolaı Tyrsaq bekinisin shaýyp, óziniń aǵruǵyn51 osy arada qaldyryp, Horezmdi qorshady. Horezmdi áne alamyn, mine alamyn dep turǵanynda, kenet qalaǵa Qorasan ámirshisi jaǵataılyq Sultan-Husaıyn myrza jibergen jıyrma myń ásker kómekke keldi. Muhamed-SHaıbanı amalsyz keıin qaıtty. Dál osy kezde Tashkent bıleýshisi Sultan-Mahmýd han kep Otyrar ýálıetin basyp aldy. Ol úlken toı jasap, máńgilik odaqtas bolamyz dep dostasyp, Otyrardy Muhamed-SHaıbanıǵa basybaıly berip, ózi áskerimen Tashkentke qaıtyp ketti.

Túrkistannyń Syǵanaq, Otyrar, Aqruq, Úzgent sekildi negizgi qalalaryn qolyna ońaı túsirgen Muhamed-SHaıbanı, endi ásker jınap Saýrandy basyp almaq boldy. Buny estigen Iassy men Otyrardyń ákimi Muhamed-Mazıt tarhannyń balasy Qulmuhamet-tarhan qarsy turýǵa kúshiniń jetpeıtinin bilip, úı ishin, nókerlerin, ózine berilgen adamdaryn alyp Iassyǵa qashty. Qala bos qaldy. Saýrannyń aqsaqal, bek, saýdager bas adamdary jınalyp qalany endi Muhamed-SHaıbanıdyń inisi Mahmýd-Sultanǵa bermek boldy. Olar «Shaıbanı namede» aıtqandaı: «Kelińiz, bul úıde eshkim joq» dep hat jazyp, kisi jiberdi. Mahmýd-Sultan bos jatqan qala bıligin óz qolyna aldy. Muny estigen Muhamed-SHaıbanı Otyrardan inisin quttyqtaýǵa Saýranǵa keldi. Birneshe kúnin toı-dýmanda ótkizip, Otyrarǵa qaıtpaq boldy. Biraq inisi Mahmýdqa: «Saǵan qalanyń basty adamdary Saýrandy lajsyz berdi. Eger bul shaharǵa shyn qoja bolǵyń kelse, qaladan olardy tezirek qý» dep aqyl berdi. Mahmýd-Sultan aǵasynyń durys aqylyna kónbegeniniń sazaıyn tek artynan tartty.

Muhamed-SHaıbanıdyń baǵy kúnnen-kúnge kóterile tústi. Shaıh-Haıdar qaza taýyp, Ábilqaıyr Ordasy qulaǵan kezde árqaısy óz ulystaryna, shaharlaryna, ýálıetterine tarap ketken bahadýrlar, ámirler, bek, myrza, sultandar qaıtadan Muhamed-SHaıbanı mańyna jınala bastady. Muny kórgen Iassy qalasynyń hakimi Muhamed-Mazıt-tarhannyń záresi endi shyn ushty. Aıbaq han men Ahmed hannan qorqyp, sonaý Astrahannan qashyp kelgen Muhamed-SHaıbanıǵa qushaǵyn jaıyp qurmet kórsetkeninde, ol qoınyna qandaı shubar jylandy salyp alǵanyn endi túsindi. Muhamed-Mazıt-tarhan qoınyna ózi salǵan osy jylan qansha kishkentaı, álsiz bolǵanmen de, óziniń qan qumarlyǵyn istedi. On-on bes jyldyń ishinde qaýyrt ósip, kádimgi on kez qara shubar aıdaharǵa aınaldy. Endi Muhamed-Mazıt-tarhannyń qoınyna syımaq túgil, ózin jutýǵa yńǵaılanǵan jaıy bar. Aıdahardyń alǵashqy ysqyrynýynan záre-quty qalmaǵan tarhan janymdy qaıtsem saqtap qalamyn dep, jedel shara qoldana bastady. Eger der kezinde Muhamed-SHaıbanıdy toqtatpasa, bir kúni, ábden kúsheıip alǵannan keıin, Iassyny da tartyp alatynyna shek keltirmedi. Ol eń aldymenen janyndaı jaqsy kóretin on tórt jasar kenje qyzy Ǵıbadat-Begimdi, qasyna birneshe batyr nókerlerin qosyp, balasy Qulmuhamed-tarhanmen birge, Samarqantqa júrgizedi. Bul kóshpen birge bar qymbatty dúnıe-múlkin de jiberdi. Túrkistan ýálıeti burynǵy dástúri boıynsha áli de Temir Ordasyna baǵyndy. Al Samarqant bolsa, bul Ordanyń astanasy. Tarhan Samarqantty kúshti sanaıtyn. Qyzy men balasy, dúnıe-múlki Samarqantta tursa, Muhamed-SHaıbanıdyń qoly jetpeıdi degen pikirge kelgen. Sol sebepti de kóshti tezirek júrgizýge asyqqan. Biraq bul kóshtiń shyqqanyn Muhamed-SHaıbanı jaǵynyń adamy Mańǵyt Orys bek estip qalady. Jıyrma batyr, eki júz sypaımen kelip shabýyl jasaıdy. Qulmuhamed-tarhan qasyndaǵy serikterimen jan aıamaı jaýymen urysady. Birneshe adamdy naızalap óltiredi. Biraq aqyrynda jeńilip, ózi qashyp qutylady.

Orys bek Muhamed-Mazıt-tarhannyń qyzy men dúnıe-múlkin Muhamed-SHaıbanıǵa ákep tapsyrady. Jaýynyń dúnıe-múlkin han bul urysqa qatynasqan Orys bektiń jigitterine bólip beredi. Al Muhamed-Mazıt-tarhannyń bar mal-múlkinen qymbatty, eń asyl qazynasy áli quryq kórmegen qulyndaı asaý qyzyn, túkti keýdesiniń astyna salyp, besinshi qatyny etedi.

Bul qorlyqqa shydaı almaǵan Muhamed-Mazıt-tarhan Buryndyq han men Jánibektiń balalaryna birigip Muhamed-SHaıbanıdy shabaıyq dep kisi saldy. Buryndyq pen Qasym bul tilekti qabyl aldy. Muhamed-Mazıt-tarhan úsheýi keýdelerine quran basyp, kúsheıip kele jatqan Muhamed-SHaıbanıǵa qarsy turyp, Túrkistan ýálıetinen qýmaq bop ant beristi. Sodan keıin olar qalyń qolmen kelip Saýrandy qorshady. Jaqynda ǵana bul qalaǵa ámirshi bolǵan Mahmýd-Sultan qala bekinisin jedel kúsheıtýge kiristi. Biraq bul kezde Qasym sultannyń aqyly boıynsha Muhamed-Mazıt-tarhan keshegi óziniń balasy Qulmuhamed-tarhan bılegen Saýrannyń qala basshylary — aqsaqal, bek, rabat ustaıtyn belgili adamdaryna, qalany búldirmeı, qan tógispeı berse, kóp jaqsylyq isteıtinin aıtyp hat jazdy. Aqsaqaldar jasyryn jınalyp, Saýran buryn qazaq handaryniki edi ǵoı. Buryndyq hanǵa bereıik dep sheshedi. Bundaı qupıa syrdan habary joq Mahmýd-Sultan qamal basynda sharýa istetip júrgeninde, aqsaqaldar birneshe sypaılarmen kelip, tal túste ony tutqyn etedi de, qala qaqpasynyń kiltimen birge Saýrandy shapqaly kelgen Qasym sultannyń qolyna tapsyrady. Buryndyq han men Qasym sultannyń arasyndaǵy qyrǵı qabaqtyq mine osy Mahmýd-Sultannyń qolǵa túsýinen bastap burynǵysynan da shıelenise túsedi.

Qasym sultan men Muhamed-Mazıt-tarhan Saýranǵa kirgennen keıin, Aq Ordanyń bir kezdegi ekinshi astanasyn qaıtyp alǵandaryna shattanyp, jeńis toıyn toılamaq boldy. Bul toıǵa Buryndyq han da keldi. Qyrmyzy kilemge bólengen Mahmýd-Sultannyń dıvan saraıyna ornalasyp, aq mamyq jastyqty shyntaqtaı, kúmis taı kesemen kestamdy52 simirip otyryp, óziniń ór minezine salyp, ol nókerlerine lepire:

— Mahmýd-Sultandy alyp kelińder, — dep buıyrdy.

Mahmýd-Sultannyń ornyna ámir-el-ýmera Qasymnyń ózi keldi.

— Mahmýd-Sultandy nege ákel dedińiz, taqsyr han? — dedi Qasym, hanǵa dıvan dástúrimen tájim etip bolǵannan keıin.

— Tynysh jatqan qazaq elin shapqan da Mahmýd-Sultan batyr ǵoı, — dedi Buryndyq Qasymǵa jaýar bulttaı túıile qarap. — Batyrlyq álde qatyndyq minez kórseter me eken, kóz aldymda onyń basyn aldyrtaıyn dep edim.

Qasym daýsyn kótermeı salmaqty únmen jaýap berdi.

— Basybaıly satyp alǵan qul, ne bolmasa qunsyz keter qan maıdanda kezdesken ul emes qoı Mahmýd-Sultan... Ol Ábilqaıyr hannyń nemeresi, Mahmýd-SHaıbanıdyń jalǵyz inisi. Onyń basyn alý úshin Taǵanaq keńesi jınalmasa da, Turymtaı keńesi jınalýy kerek.

Qulaǵan tezek qaptaı bop, dóńkıip aq mamyq jastyqty shyntaqtaı jatqan tórtbaq Buryndyq, kenet tez qımyldap shart júginip otyra qaldy. Qalyń qabaǵy túksıip, qandy kózi shatynap:

— Mahmýd-Sultan úshin Taǵanaq keńesi de, Turymtaı keńesi de myna men ózimmin, — dedi ol.

Qasym áli de bolsa ashýyn basa, ózin-ózi tejeı sóıledi.

— Olaı bolsa, marqabatty taqsyr han, meniń de ámir-el-ýmera ekenimdi esińizge alsańyz deımin. Mahmýd-Sultan meniń oljam jáne meniń sheshem Jaǵannyń apasy Aqqozy-Begimnen týǵan bólem. Bilgińiz kelse, meniń eki týyp bir qalǵanym...

«Iá, solaı eken ǵoı» degendeı Buryndyq tómen qarady. Endi onyń daýsy sál sylbyrlaý shyqty.

— Sonda ne qyl deısiń? Moınynda qazaq batyrlarynyń talaı qany bar Mahmýd-Sultandy bosatyp jiber demeksiń be!

— Bosatyp jiber dep otyrǵam joq. Biraq Mahmýd-Sultannyń taǵdyryn sheshý úshin Han Keńesi kerek demekpin. Al qazir Han Keńesin shaqyratyn mezgil emes! Meniń ertólelerim ákelgen habarlar boıynsha, Muhamed-SHaıbanı qazir Iassy shaharyn qorshap alǵan kórinedi. Muhamed-Mazıt-tarhan der kezinde qalasyna qaıtqan. Iassy shahary myqty bekinis. Muhamed-SHaıbanı ony ońaı ala almaıdy. Han o jaqta áýre bop jatqanda, biz qan tókpeı Otyrardy basyp qalýymyz kerek. Erteń attanǵanymyz jón.

Qasymnyń op-ońaı taǵy bir medınany alamyz degeni Buryndyqqa unady. Biraq óziniń qaısar minezine salyp:

— Jaqsy, Otyrarǵa attanýǵa dabyl qaq, — dedi. — Demek esińde bolsyn, Mahmýd-Sultan moıynyna túskeli turǵan qyl shylbyrdan báribir qutyla almaıdy.

— Ony der kezinde kórermiz.

Qasym sultan basyn ıip hanǵa qurmet kórsetti de shyǵyp ketti. Buryndyq óz degeni bolmasa, bótenniń aıtqanyna kóne bermeıtin. Al Qasymnyń sózine tipti kóngisi kelmedi. Endi bir yńǵaıy túskende ol ásker basy etip óziniń eki aǵasy men bir inisiniń bireýin qoıýdy oılaı qaldy. Túbi Qasymmen tatý-tátti bola almaıtynyn da biletin. Qazir Buryndyq «Qasymnan qalaı tez qutylam» dep bir tuńǵıyq qaıǵyǵa bata berdi.

—Qasym óz saraıyna kelgennen keıin batyr Saıandy shaqyryp aldy. Jánibek ólgennen beri batyr Saıan sultannyń eń sener dosy, jaqyn adamy bolyp alǵan. Qaýipti, qupıaly iske Qasym tek batyr Saıandy ǵana jumsaıtyn. Qandaı qıyn tapsyrma bolsa da, anaý ony buljytpaı oryndap kelgen.

— Jıen aǵa, — dedi sultan óziniń dárejesine qaramaı, ananyń tórt-bes jas úlkendigin esine ustap, — taǵy bir qaýipti isti tapsyrǵaly turmyn.

— Týǵaly qaýipsiz bir kúnim ótip kórgen joq, tapsyra ber.

— Tapsyrsam... — Qasym sál kúmiljı sóıledi, — bul ara Mahmýd-Sultanǵa qaterli... Ony Sozaqqa aparyp, biz Otyrardan qaıtyp kelgenshe tutqyn etip ustaý kerek...

Endi batyr Saıan kúmiljı sóıledi.

— Qıyn is eken... Mahmýd-Sultandy Sozaqqa aparý — ajalyna aparýmen teń ǵoı. Sozaq aǵańyz Mahmýd-Sultannyń qolynda ǵoı. O kisi betin Mahmýd-Sultannyń qalaı jaralaǵanyn umyta qoıdy ma eken?

— Jekpe-jekte bolǵan is kekke aınalmaýy kerek.

— Et jarasy bitkenmen, er jarasy ońaı bite me?.. Eger Mahmýd-Sultandy saqtaı almaı qalsam qaıtem?

— Saqtaý kerek. Naǵashy apam Aqqozydan týǵan Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultanǵa ózderi maǵan birinshi bop ajal oılaǵansha, menen jamandyq bolmaıdy dep anama bergen antym bar.

— Jaqsy. Antyńdy adal saqtaýǵa qolymnan kelgenimdi aıamaspyn. Biraq sheshe jaǵynan senderge jıen bolǵanmen, áke jaǵynan Rabıý-Sultan-Begimniń inisi ekenimdi bilmeısiń be?

— Bilemin. Ony nege suradyń?

— Rabıý-Sultan-Begimnen Súıinshik sultan týǵan joq pa?

— Iá, týǵan.

— Súıinshik sultan Muhamed-SHaıbanı jaǵynda ekenin umyttyń ba?

— Umytqam joq. Iá, sosyn?

— Sosyn deısiń be? Sosyny qıyn bop tur ǵoı. Eger alda-jalda Mahmýd-Sultan qashyp ketse, men senderdiń qas jaǵyńnyń adamy bolyp shyqpaımyn ba?

— Sen Mahmýd-Sultandy qashyr-qashyrma, Muhamed-SHaıbanıdan adal ekenińdi bilemin. Sol adaldyǵyńa kir keltirmes úshin, bar qolyńnan kelerińdi aıamaıtynyńa da senemin. Sony bilgendikten osy qıyn isti ádeıi ózińe tapsyryp otyrmyn.

— Meniń erligimdi, adaldyǵymdy bóten ispen syna... Áli de bolsa buny basqa adamǵa tapsyr.

— Basqa adamnyń yńǵaıy joq. Eń senerim ózińsiń. Seniń jaqyn a dam ekeniń tutqynǵa aıan. Kesirlik istemeıdi, aıtqanyńa kónedi. Kónbese kóndir. Túbi biz ony ajaldan alyp qalyp, eline qaıtarýymyz kerek.

— Onda nege qashyryp jibermeımin?

— Qashyrýǵa bolmaıdy. Buryndyq ony menen kóredi. Mahmýd-Sultannyń taǵdyryn Han Keńesi sheshsin, Han Keńesi ajalǵa qımas...

— Árıne, mundaı jaǵdaıda kúni buryn Mahmýd-Sultanǵa da syr bermeýim kerek bolar... Han Keńesiniń aty Han Keńesi, sen qutqarǵyń kelgenmen, ol qalaı sheshedi. Buryndyqtyń da aıtqany ótip ketýi ǵajap emes qoı!

— Iá, al ózińniń bar boryshyń — biz Otyrardan qaıtqansha Mahmýd-Sultandy aman saqtaý.

Saıan jymıyp kúldi.

— Ońaı borysh eken! Jaqsy, qoldan kelgenin aıamaspyn. Qashan júreıin.

— Búgin. Saqtyqta qorlyq joq, Mahmýd-Sultandy kisendeýli ustarsyń.

— Jaqsy.

Sol kúni túnde qol-aıaǵy kisendeýli Mahmýd-Sultandy Sozaqqa júrgizip jiberdi de, erteńine Buryndyq pen Qasym qalyń áskerin sońdarynan ertip Otyrarǵa attandy. Budan eki táýlik buryn Muhamed-SHaıbanı tyńshylary arqyly Buryndyq hannyń Otyrarǵa attanǵaly jatqanyn estigen. «Toqal eshki múıiz suraımyn dep qulaǵynan aıyrylypty» degendeı, Iassyny alamyn dep júrgende óz bekinisimnen aıyrylyp qalarmyn dep, jedel júrip Otyrarǵa jetip úlgirgen. Otyrardyń bekinisi Iassydan da berik soǵylǵan. Qalany qorshaǵan bıik qamal, eteginde tereń qazylǵan jalpaq or. Qamal shetteri, joǵarydan sadaq atýǵa yńǵaılanyp istelgen úzeńgi tesik. Tómendegi jaý sadaq oǵyn qansha atsa da ar jaǵyndaǵy adamǵa tıgize almaıdy. Úzeńgi tesikke dál tıgen kúnde de, jýan qıǵash qabyrǵanyń ne tómengi, ne joǵarǵy jaǵyna baryp qadalady. Al qamaldy buzý tipti múmkin emes. Bıiktigi qyryq, jýandyǵy jıyrma qulash, qattylyǵy tastan kem emes súr balshyq shymnan quıylǵan... Bir jyl qaladan eshkimdi shyǵarmasań da ishindegi azyq-túligi jurtqa jetedi. Otyn-sýy da mol. Úı ara qazylǵan shyńyraý qudyq. Qamal turǵyndaryna qaraǵanda syrttaǵy jaýlap alýǵa kelgen Buryndyq pen Qasym áskeriniń hali anaǵurlym nashar. Qyltańy joq quba jon. Kókten kúıdirgen kún, kórikteı úrgen ystyq jel. Darıadan burylǵan sý da laıly, ishseń tańdaıyńa topyraq dámi turyp qalady. Shaı qaınatsań ǵana sýsynǵa jaraıdy. Onyń ústine osynshama áskerdi ustaý úshin qanshama azyq-túlik kerek. Bir aı ótkesin-aq jurttyń elderine qaıtqysy kele bastady. Biraq bir betkeı Buryndyq kónbedi. Qala ishindegi jasyryn adamdary arqyly Muhamed-SHaıbanıdyń áskeriniń az ekenin burynnan da biletin. Ol endi qamaldyń astyn qazyp, qalaǵa kiretin úńgir-jol jasatýǵa kirisken. Búgin-erteń bitip te qalar. Al qalaǵa bir kirse boldy, Muhamed-SHaıbanıdy qolǵa tústi deı ber. Mahmýd-Sultan tutqynda, endi Muhamed-SHaıbanıǵa qoly bir jetse bolǵany, qos bóriniń ystyq qanyn birden iship, jaýynan kegin almaq. Olardy óltirse jeri keńimek. Biraq Buryndyqtyń bul oıy bolmaı qaldy. Qazaq áskeri jer astyn úńgirlep, ózimen ózi álek bolyp jatqanda, Otyrarǵa járdemge Tashkenttiń ámirshisi Sultan-Mahmýd han jibergen úsh myń ásker keldi. Bul áskerdiń tań ata qalanyń soltústik qaqpasynan kirip ketkenin Buryndyq pen Qasym erteńine bir-aq bildi. Endi qamal astyn qazýdyń bos áýre ekenin ekeýi de túsindi. Jer astymen kirgen áskerdi myna úsh myń qol úńgir aldynda turyp alyp shydatpaıdy, qandy bosqa tógýden bóten qazaq jaýyngerleriniń tabar paıdasy joq.

Buryndyq bes myń qolmen sol kúni Sozaqqa qaıtyp ketti. Bir jetiden keıin bar áskerin jınap Qasym da qozǵaldy. Sozaqqa taıaǵanda aldarynan shapqynshy kórindi. Bórik astynan bóri shyqqan dúrbeleń zaman, «taǵy ne bolyp qaldy?» dep, ásker basynda kele jatqan Qasym men serikteri quıyndata shapqan salt attyǵa qobaljı qarady. Sóıtkenshe bolǵan joq, astyndaǵy quladyn bestisin terge sabylta shapqynshy da kelip jetti. Qasymnyń kishi inisi Jádik eken.

— Assalaýmaǵalıkom, — dep entige sálemdesti ol, astyndaǵy atyn typyrshyta oınatyp.

— Ýaǵalıkýmassalam, — Qasym sálem aldy, — jarqynym, shabysyń tym sýyt eken, aýyl-aımaǵyń aman ba?

— Bári de aman... Tek bir bolmashy jaman habar jetkizgeli kelip turmyn.

— Qandaı habar?

— Tas úıshikten Mahmýd-Sultan qashyp ketti. Qasynda bir kúzetshi serigi bar.

— Batyr Saıan qaıda edi?

— Jandarynda uıyqtap ketken batyr Saıandy baýyzdap qashqan.

Jádiktiń aıtýynsha oqıǵa bylaı bolyp shyqty. Tas úıge qamalǵan qol-aıaǵy kisendeýli Mahmýd-Sultandy Saıan kóziniń qarashyǵyndaı saqtaıdy. Syrttaǵy kúzetti bylaı qoıǵanda, bireý-mireý sultandy jazym etip júrmesin dep ózi únemi, bir Mańǵyt jigitimen birge, tas úıdiń ishinde qonyp júredi. Mahmýd-Sultan batyr Saıan joq kezde, sirá «seni jetistirem» dep Mańǵyt jigitimen til tapqan bolýy kerek, bir kúni túnde batyr Saıan uıyqtap ketken kezinde, qatar jatqan Mańǵyt jigiti ananyń tamaǵynan qanjarymen oryp jiberip óltiredi. Sóıtet te tas úıdiń irgesin kisi syıatyndaı tesik etip qazyp, Mahmýd-Sultan ekeýi qashady. Syrtqy kúzetshiler úı irgesiniń úńireıip jatqanyn tek tań atqasyn kóredi. Jan-jaqqa at shaptyryp, izdeý salady, biraq qashqyndar jer astyna kirip ketkendeı, úshti-kúıli tabylmaıdy.

Qasym bala jasynan, erligi ańyzǵa aınalǵan batyr Saıandy óte jaqsy kóretin-di. Bul sumdyq habardy estigende, ol teńselip at ústinde ázer otyrdy. Jerge túsip, búkil ásker bop batyr Saıanǵa arnap quran oqyǵanda da, ol bireý shekesinen soıylmen uryp ketkendeı eseńgireı ázer shydady. «Aqkóz er, bir sumdyqtyń bolaryn sezgendeı-aq barǵysy kelmep edi. Beker jibergen ekem!» dep ókinip, júregi kúıip, ne isterin bilmedi.

— Esil er... — dedi kenet ol qabaǵyn qars túıip, — qunyńdy on ese etip qaıtararmyn, — ol endi ernin sol qımyldatyp kúbirleı sóıledi, — qymbatty ana... saǵan bergen sertimdi oryndaımyn dep, halqym han kótergen týǵan ákemnen aıyryldym, anam bir bolmasa da, ákem bir, qadirli aǵam Mahmýd-Sultandy jurt kózine túse almastaı kemtar etkizdim. Endi mine, eń jaqyn serigimdi qan etip turmyn. Kesh, qymbatty anam saǵan bergen sertimdi qaıtyp aldym... Kezim kelse ákemniń de, serigimniń de qunyn qaıtararmyn qanisher qos bóriden!

Qasymnyń bulaı sóıleıtin reti de bar edi. Ol ózin ákesiniń ólimine aıypty sanaıtyn. Sonaý qan sýdaı aqqan aıqasta Muhamed-SHaıbanımen kezdespeımin dep, tańdaýly jıyrma myń áskerin maıdannyń sol qanatyna alyp ketken. Eger anasyna sert bermegende, bul ásker Jánibektiń qasynda bolatyn edi. Jýyp kórsinshi sonda onyń janyna qara atty jaýynger! Átteń, átteń! Ot júrek, alǵyr oıly, kóregen áke, el basyn tolyq qosa almaı ketti. Endi mine, topas oıly Buryndyqtyń qol shoqpary bolyp júrgeni. Onyń ústine, mine, taǵy bir aıaýly erdiń ajaly moınyńda. Qyzý sezim ústinde anaǵa bergen bir aýyz sózdiń saldarynan eki qymbatty adam birdeı qaza tapty! Búıte bersem, áli de ajal tabar kisi az bolmas. «Joq, joq, óıtýge bolmaıdy. Keshir, anam, antymdy qaıtyp aldym. Ólgenge bergen sóz úshin, tiriniń ómirin qurban etý kúná».

Qasymnyń anasyna bergen sertin qaıtyp alýyna taǵy da bir syltaýy bar edi. Qolyna túsken Mahmýd-Sultanǵa ony ólimge bermeıtinin, áli-aq bosatyp eline qaıtaratynyn sezdirgen. Jáne tym qapa bolmaı, sabyrlylyq kórsetýin ótingen. Soǵan qaramaı Mahmýd-Sultan shydamsyzdyq etti. Qasymnyń adal oıyn qylmysqa aınaldyrdy. Bul Jánibek balasynyń uǵymy boıynsha keshirmes aıyp. Ondaı adamǵa jaqsylyq etýge bolmaıdy.

— Osy kezde Jádiktiń sózi Qasymnyń oıyn taǵy bólip ketti.

— On shaqty kún boldy, Sozaqqa Temir bı kelgen.

— Tósek tartqan aýrý deýshi edi ǵoı jurt.

— Aýrý... Biraq atqa ózi minip, ózi túsedi.

— Á... á...

— Mahmýd-Sultannyń qashyp ketkenin, Buryndyq kókem batyr Saıannan kóredi...

— Aý, ózi ajal tapqan adamdy qalaı kinálaýǵa bolady?

— Báribir, ózin de qorǵaı almaǵan, Mahmýd-Sultandy da qashyryp alǵan batyr Saıan kinály deıdi.

— Estimegen sumdyq elde kóp. Iá, sosyn?

— Sosyn... Gúlbahram-Sultan-Begimdi zar jylatyp, balalarynan aıyryp, Temir bıge berip jibermek bop jatyr. Ákeń Ábilqaıyr men baıyń batyr Saıannyń jazyǵy úshin deıdi.

— Aý, Temir bı ózi aýrý. Ózi paıǵambar jasyna taıap qalǵan kári emes pe edi? Áli ýytynan qaıtpaǵan Gúlbahram-Patshaıym sulýdy qaıtedi?

— Kelgende Temir bı at ústinen ázer túsken qaýsaǵan shal kóringen, Gúlbahram-Patshaıymdy beremiz degennen beri jasaryp ketkendeı aıaǵyn alshań-alshań basady... Atasy Qazy bıdi Ábilqaıyr óltirgen, endi qyzyn alyp, kegin qaıyrmaq desedi jurt... Alǵashqy kezde jurttan qaımyǵyp, bas tartqandaı edi. Ashýǵa mingen han kókem «jesir seniki» dep qoımaǵan soń ábden maldanyp alǵandaı. Batyr Saıannyń tuńǵyshy, er jetip qalǵan Aıan sheshesin eriksiz Temir bıge beredi degendi estigende, «men ony jaryp óltireıin» dep qolyna qanjaryn ala umtylyp edi, han buıryǵymen bes kúnnen beri zyndanǵa jatqyzyp qoıdy. Qalyń Alshynnyń ardageri Temir bıge qol kóterdiń dep, keshe han-kókem ony darǵa asyp óltirýge úkim shyǵardy. Jańa men ketkende darǵa daıyndap jatqan... Sizderge sony habarlaıyn dep shaptym... Han-kókem tiri jannyń tilin alar emes.

Qasym ar jaǵyn tyńdaǵan joq. Astyndaǵy Aqsańdaǵyn tebinip qap, Sozaqqa qaraı shaba jóneldi. Qabaǵy qars jabylyp ketken. Shabýǵa kele jatqan qara býra tárizdi. Tek eki kózi qantalaı Sozaqqa qaraı umtyla túsedi. Qalyń qol sońynan sozyla shubyryp shaýyp keledi. At tuıaǵy kók shópti shytyrlata úzip, etraq dalanyń shańyn aspanǵa bir-aq shyǵardy. Qasym sultan Sozaqtyń qaqpasyna taıanǵanda ǵana atynyń basyn tejep qatty aıańǵa saldy. Qaqpadan ótisimen sol toqtap, qasyna Naıman rýynan Qaptaǵaı batyrdy, Kereıden Qaraqojany, Alshyn rýynan shyqqan Ońaı batyrdy, Jalaıyr Bóribaı batyrdy, Qańly-Ystydan qosylǵan ataqty mergen Sypyra sadaqty bólip aldy da, sońynan taǵy eki júz sypaı ertip, Han Ordasyna qaraı buryldy. Ózge qolyna qala shetindegi áskerge arnap salynǵan rabattarǵa baryp ornalasa berýdi buıyrdy. Bular han saraıynyń janyna kelgende búkil alań ıin tiresken halyq eken. Top sypaımen kele jatqan Qasymdy kórip, jurt:

— Joldan bylaı tur! — desip, qaq jarylyp arasyn asha berdi.

Qasym attan túspeı, serikterimen han saraıynyń dál esiginiń aldyna kelip toqtady. Endi ǵana ol jan-jaǵyna kóz tastady. Esik aldynda jartastaı bop bir top nókerleriniń qorshaýynda Buryndyq tur. Anandaı jerde jolǵa shyqqaly yńǵaılanǵan salt attylar. Eń aldynda kári tarlan atqa mingen, sál búkireıgen, kerege kóz temir dalbaǵaı kıgen óli susty Temir bı. Kóshtiń eń sońynda bir jas jigittiń atynyń artyna teris qarap otyrǵyzylǵan Gúlbahram-Patshaıym sulý... Eki qolyn aldyna baılaǵan. Daýsyn jurt estimesin dep aýzyn aq jibek oramalmen tumshalaǵan. Attan sekirip túsem dep áreket istemes úshin, kómirdeı qara, jup-jýan uzyn qos burymyn at ústindegi jigittiń taqymynyń astynan ótkizip, attyń omyraýlyǵynan myqtap ilmeshektep qoıǵan. Bul — jaýlasqan eliniń qyz-kelinshegine isteıtin qalmaqtan qalǵan úlgi... Aıaýshylyqty bilmeıtin zamannyń aıýandyq dástúri! Buryndyqtyń bunysy Ábilqaıyr qyzy Gúlbahram-Patshaıymnyń inileri Muhamed-SHaıbanı men Mahmýd-Sultan úshin kek qaıtarǵan bolmysy. Qasym endi kózin ońǵa qaraı buryp edi, júz myń sandy jaýynan qorqyp kórmegen júregi dir ete qaldy.

Han saraıynyń dál aldyna ákep ornatylǵan darynyń astynda moıynyna qyl arqannyń ilmeshek ushy salynǵan, batyr Saıannyń aýzynan túskendeı aınymaǵan, er jetip qalǵan balasy Aıan tur. Qyl arqannyń bir jaq ushyn ustap, eki bilegin sybanǵan, eńgezerdeı han ámirin oryndaýshy — jan alǵysh. Qandy kóz Temir bıge kúńdikke berilgen Gúlbahram-Patshaıymnyń kózinshe Aıandy darǵa asýdy Buryndyq ádeıi buıyrǵan. Bul orynsyz qıanatty isterinde, túbi Aıan ósip at ústine miner bolsa, Buryndyqtyń anasyna istegen qıanatyn keshpeıtinin esine alǵan. «Maǵan qosar bolsańyz, jalǵyz balasyn kózinshe qan etip me qylasyz, istemeńiz bul qylmysty» dep ótingen Temir bıge Buryndyq: «Kózben kórgen qaıǵy tez umytylady. Bala kerek bolsa Alshynnyń aq ıyǵynan taǵy tabar» dep jaýap bergen. At jalyn tartyp mingeli ómir boıy ajal men qıanattyń ortasynda ósken Temir bı, budan ári ótinip qınalmaǵan. Eski kektiń saldarynan ósh kóńildiń armany bolǵan Gúlbahram-Patshaıymǵa qolyn jetkizgen Buryndyqqa endi qarsy kelmegen.

Qasymnyń Aıanǵa kózi túskenin ádeıi kútip turǵandaı, jan alǵysh arqannyń bir ushyn ózine qaraı tarta berdi. Dál osy sátte Qasym aqyryp:

— Bosat! — dedi.

Erligi elge ańyz bola bastaǵan aıbarly ásker basynyń buıryǵyn estip, sumyraı jan alǵysh kenet sasyp qaldy. Arqannyń ushyn bosatsa da qoıa bermedi.

— Han ámiri! — dedi ol esin jıyp, daýsy jaýar kúndeı kúrkirep.

— Bosat! — dedi Qasym burynǵysynan da daýsy yzǵarly shyǵyp. Moıynyndaǵy sadaǵyn qolyna ala bastady. Jan alǵysh endi arqandy jerge laqtyryp jiberdi. Buryndyq ta jartastaı bop kilt buryldy da, janyndaǵy dáıekshisiniń aldaspanyn aldy. Nókeriniń biri anandaı jerde ustap turǵan jal-quıryǵy jerge tógilgen teńbil kógin aldyna tarta berdi. Han aıaǵyn attaı tústi de, kilt toqtaı qaldy. Onyń kózi kileń toqpaq jal, qushaq quıryq jelaıaq tulpar mingen, ústi-bastary kún sáýlesi shaǵylysqan kók temir saýyt, qoldaryna soıyl, shoqpar ustaǵan Qasym sultannyń janynda turǵan Deshti Qypshaqtyń ataqty batyrlaryna aýdy. Atyna qaraı umtylǵanda, solardyń ishinen kenet qolyndaǵy qozybas qara shoıyn shoqparyn yńǵaılaı túsip, oqys qımyldaǵan Bóribaı batyrdy kózi shalyp qaldy. Onyń yzǵarly túri endi aıaǵyńdy atyńa qaraı attasań, myna shoqpar kók jelkeńnen tıedi degendi sezdirdi. Ózge batyrlardyń da aıaıtyn túri joq. Kóp qorqytady, tereń batyrady, qansha alyp kúshti, jaý júrek bolǵanmen Buryndyq Qasym sultannyń qasynda turǵan kileń uzyn murt, túksıgen qabaq batyrlarǵa jalǵyz ózi qarsy shyǵýǵa bata almady.

— Gúlbahram-Patshaıym jesirdi attan túsirip, alyp kelińder, — dedi Qasym sultan, janynda turǵan batyrlarǵa qarap. Bul turǵandardyń eń kishisi Ońaı batyr atynan sekirip túsip, Gúlbahram-Patshaıymnyń qasyna bardy. Uzyn shashynyń ushyn at omyraýlyǵynan sheship aldy da, qaıǵydan talyqsyp otyrǵan jesirdi kóterip jerge túsirdi, Qolyndaǵy qyl shylbyrdy narkeskenimen kesip jiberip, aýzyndaǵy oramalyn julyp tastady. Gúlbahram-Patshaıym solqyldap jylap qoıa berdi.

— Jylama, arý, — dedi Ońaı batyr sybyrlaı zekip, — jaýyń kózinshe ózińdi jasytpa.

Gúlbahram-Patshaıymdy bir qolymen, ekinshi qolymen dar qasynda turǵan Aıandy jetektep Ońaı batyr Qasym sultannyń qasyna alyp keldi.

— Buıryǵyńyz oryndaldy, Qasym sultan, — dedi ol.

— Osy eki baıǵustyń jaý qastyǵynan aman bolýy, ózińe tapsyrylady, Ońaı batyr, — dedi Qasym sultan.

— Qup, — dep Ońaı batyr basyn ıdi.

Dál osy kezde Temir bı de atyn tebinip qap Qasymnyń qarsy aldyna keldi. Qarlyqqan kári daýsymenen yzadan tutyǵa:

— Aq ıyq qyran qartaısa, qyzyl shaqa jas jaǵaltaıdan taıaq jeıdi degen osy eken! Átteń jıyrma bes jasym qaıta oralsa, at kótine bir salar edim! — dedi. — Ákeń Jánibek bizdi baǵyndyra almaı ketip edi, sonyń kegin sen aldyń, Qasym sultan! Ólgen jerim osy boldy. — Ol kenet atynyń basyn buryp alyp, óz tobyn sońynan shubyrta, jurttan sytylyp shyǵa berdi, — qosh bol, Buryndyq han. Saqtanatyn jaýyń Muhamed-SHaıbanı emes, Qasym sultan eken. Sony umytpa!

Ómir qyzyǵynan áli úmiti bar aýrý Temir bı osy saparynda, Aqtóbe jerinen ótip bara jatyp, júregi qabynyp kenet qaıtys bolatynyn bilgen joq. Armanyna jete almaǵan áıgili bıdiń bul aqyrǵy ókinishi edi.

Al Qasym toby da atynyń basyn keıin burdy. Jurt arasynan óte berip sultan áldekimderdiń:

— Kóp jasa, Qasym batyr! — degen alǵys sózderin estidi.

Bul túni Buryndyq hannyń da, Qasym sultannyń da kózderi ilinbeı shyqty.

Bar qasıeti batyrlyq bolǵan Buryndyq, qansha shaban oılasa da búgingi oqıǵanyń qaıda aparyp soqqanyn jańa uqty. Sonaý qazaqtyń áıgili batyrlarynyń Qasymmen úzeńgilese qatar tura qalýynan, Gúlbahram men Aıandy qutqarǵan sultanǵa jınalǵan jurttyń «kóp jasa, Qasym batyr» degen úninen qazaq rýlarynyń Jánibek balasyna aýa bastaǵanyn ańǵardy. Mundaıda óz qatesin ózi kórip, «Elimdi qaıtsem qaıtadan ózime tartam» dep qynjylatyn, aqylǵa salatyn Buryndyq joq. Basyna kele jatqan qıyndyqtan jol izdeýdiń ornyna, ol óziniń qaısar minezine salyp, eregise tústi. «Bálem, Qaptaǵaı, ońbaǵan Qaraqoja, shirik Ońaı, tura tur!» dep kijine tisin qaırady. Búgingi oqıǵaǵa ózin emes Qasymdy kúnákar kórdi. Qaıtsem odan óshimdi alam dep túnimen basy qatty. Kózi iligip bara jatsa Temir bıdiń: «Seniń jaýyń Muhamed-SHaıbanı emes, Qasym sultan eken! Sony umytpa!» degen daýsy álsin-álsin qulaǵyna kelip, kózge tyǵylǵan uıqysyn shaıdaı asha berdi. Ejelden kele jatqan eski salt bar: «Jańa jaýyńdy qurtam deseń, etiń úırengen eski jaýyńmen dostas» degen. Buryndyq halqynyń, eliniń aldynda joǵalǵaly turǵan abyroıyn qorǵaýdyń ornyna, Qasymdy joıý jolyn izdep oıǵa shomdy. Bul tilegin oryndaý úshin eski jaýy Muhamed-SHaıbanı, Mahmýd-Sultandarmen dostassa, teris bolmas edi degen tujyrymǵa keldi. Sóıtip tań ata ázer degende qor ete qaldy. Al Qasym tipti bóten oıda edi. Búgingi oqıǵa ony qatty renjitti. Jánibek pen Kereı kezindegi Qazaq Ordasyndaǵy aýyz birliktiń endi Buryndyq pen Qasym kezinde qatty shytpaı bastaǵanyna kózi jetti. Sebebi nede? Sebebi Buryndyqtyń taıyz saıasatynda. «El birligin aqylmen saqtap halyqtyń muń-muqtajyn, sharýa jaıyn oılaı otyryp, kúreske shaqyrýdyń ornyna, ol jurtty qaharymen sońynan ergizbek. Eger ádiletti bolsań ǵana, sońyńnan jurtty ertesiń. Al orynsyz qattylyq — zor qylmys. Buryndyqtyń búgingi istegeni — tek jurtty ózinen shoshyttyrý. Eger bul búıte berse, Kereı men Jánibektiń óldim-taldym dep qurǵan qazaq handyǵynyń abyroıyn da, óziniń abyroıyn da bir kúni aırandaı tógedi. Qazaq handyǵynyń abyroıy tógilmegeni kerek-aq! Al el birligin saqtaý úshin Buryndyqtyń abyroıly bolǵany kerek pe? Halqymyz úshin, el birligin saqtap qalý úshin qajet. Qazirgi jaǵdaıda hannyń myqty kórinýi óte oryndy saıasat. Muhamed-SHaıbanı bolsa anaý, búkil Túrkistan ýálıetin basyp qalýǵa taıaý... Endi ol Tashkent ámirshisi Sultan-Muhamed han men Iassy hakimi Muhamed-Mazıt-tarhannyń ala aýyzdyǵyn paıdalanyp Iassyny jaýlap alady. Sodan soń Tashkentti qolyna túsirgennen keıin, bar kúshin Samarqant, Buqar, Andıjan qalalaryna — ıaǵnı Aqsaq Temir handyǵyna jumsaıdy. Sóz joq, ol bul qalalardy da alady, óıtkeni bul medınelerde qazir Muhamed-SHaıbanıǵa qarsy turar kúsh, aýyz birlik joq. Túrkistan ólkesi men Aqsaq Temir handyǵyn baýyryna basyp ábden kúsheıip bolǵannan keıin, ol betin Horezm men Qorasanǵa bura ma, álde Dáshti Qypshaqqa bura ma belgisiz. Árıne qaı handyqta aýyz birlik joq, álsiz dep tapsa, soǵan shabýyl jasaıdy. Áldi eldermen aıqasyp múıizin syndyrǵansha, álsiz elderdi ózine baǵyndyryp áldene túsý — qaı jahanker patshanyń bolsa da negizgi tásili. Aqyldy, aılaker Muhamed-SHaıbanı da sony qoldanady. Eger qazaq jerine shabýylǵa shyqsa, ol árıne eń aldymen Sozaq pen Ulytaýdy shabýǵa tyrysady. Deshti Qypshaq sandyq bolsa, bul ekeýi sonyń kilti. Torǵaı, Aq Jaıyq, Edil, Esil, Tobyldaryńnyń boıy sol sandyqtyń túbinde jatqan qazyna. Aýzy ashylǵan sandyqtyń ishindegi múlikti birtindep ala berý kimniń bolsa da qolynan keledi. Sondyqtan bizge qaıtken kúnde de Sozaq pen Ulytaýdy saqtap qalýymyz shart. Bul bekinisterdi kúsheıtýdiń ornyna, Buryndyq ekeýmiz qyrqysyp jatsaq ne bolǵanymyz? Onda Muhamed-SHaıbanı shabaqty jutqan alabuǵadaı eki birdeı maıbalyqty qylqyta salady. Oǵan jibermeý kerek, tamaǵynan tikenek bop qadalý jón-aq. Árıne soǵysqumar Buryndyq, bos jatqandaı, Muhamed-SHaıbanıdyń bir shaharyn basyp qalaıyq dep oılaıdy. Erteń-aq joryqqa shyǵyńdar dep buıryq beredi. Shyqpasań — taǵy ala aýyzdyq týady. Shyqsań — qur bosqa ábigerlenesiń. Qazir bizdiń áskerdiń sany bar da, sapasy joq. Bekinisi myqty shahardy alýǵa jaramaıdy. Eń aldymenen áskerdi kúsheıtý kerek. Buryndyqtyń aıtqanyna qarsy kelmeı-aq, ár joryqty, ár shabýyldy áskerdiń soǵysý ádisin, tártibin joǵarylatýǵa paıdalanǵan aqyl.

Qasymnyń oıy dál shyqty. Erteńine tańǵy shaıyn iship otyrǵanda Buryndyqtyń shabarmany keldi.

— Han sizdi shaqyryp jatyr, — dedi ol.

Qasym shaıyn shala-pula iship ornynan túregeldi. Kıinip jatyp sál kidirip qaldy. «Qolda bılik barda aqyldyń keregi joq. Hannyń nege shaqyrǵanyn kim bilsin...» Qasym jaıshylyqta peshpentiniń syrtynda júretin kók qurysh súńgi narkeskenin sheship, peshpentiniń ishinen taqty. Syrt adamǵa bilinip turmaı ma eken degendeı, qabyrǵadaǵy jyltyr qara tas kúzgige boıyn túzep bir qarady da úıden shyǵyp ketti.

Qasym kelgennen keıin Buryndyq taǵy da Muhamed-SHaıbanıǵa qarsy joryqqa shyǵýdyń qajet ekenin bildirdi.

— Er shekispeı bekispeıdi, — dedi Buryndyq sóziniń aıaǵynda. — Ne biz Muhamed-SHaıbanıdy jeńýimiz kerek, ne onymen bitimge kelip dostasýymyz kerek...

Qasym aqyryn ezý tartty.

— Muhamed-Mazıt-tarhan shekispeı-aq Muhamed-SHaıbanımen dostasqan. Biraq odan ne tapty?

— Muhamed-Mazıt — Muhamed-Mazıt te, Buryndyq — Buryndyq qoı.

Qasym taǵy ezý tartty. «Árkim óz laǵyn tekeshik qoıady, qorqaq ıt úregen keledi. Jurt aıtpaı, ózińdi ózgeden joǵarymyn deý — adamnyń tek osaldyǵyn kórsetedi». Buryndyqtyń «er shekispeı — bekispeıdi. Muhamed-SHaıbanıdi jeńýimiz kerek, ne dostasýymyz kerek» degen sózine Qasym qaıtaryp eshteńe degen joq. Bul sóz ózine qarsy, «baıqa, Qasym, eger sen keshegideı qarsy kele berseń, jaýyńmenen dostasyp ketýim ǵajap emes» degen maǵynada aıtylǵanyn túsinip tursa da, úndemedi.

Biraq Buryndyq:

— Mahmýd-Sultandy áneýkúngi qorǵaýyńa qaraǵanda, Qasymjan, Ábilqaıyr balalarymen tatýlasýǵa sen de qarsy emessiń-aý deımin, — dedi, «Muhamed-SHaıbanımen dostasam» degen sózine ekeýmizdiń oıymyz bir jerden shyǵyp jatyr ǵoı degen maǵyna bergen bolyp, rabaısyz kekete kúlip.

— Jeńip turyp «dostasaıyq» deý men jeńilip qalyp «dostasaıyq» deý bir emes, han ıem. Qaıtken kúnde de jeńilmeý jaǵymyzdy oılaýymyz kerek, — dedi Qasym sabyrly únmen, sóıtti de hanǵa kenet túıile qarady. — Joryqqa attanýǵa men daıynmyn. Qashan, qaı shaharǵa shyǵamyz?

— Ony oılaný kerek.

— Tez oılanǵan jón.

— Nege?

— Biz bu jaqta júrgende Muhamed-SHaıbanıdyń Iassyǵa qaıtadan shabýyl salýy daýsyz. Eger bir qalasyna baryp tıissek, áneýkúngi Otyrarǵa barǵanymyzdaı, Muhamed-SHaıbanıǵa Iassyny alýǵa bóget etemiz. Amaly joq, biz barǵan qalany qorǵaımyn dep Muhamed-SHaıbanı Iassydan qaıtyp keledi. Bunymyz Muhamed-Mazıt-tarhanǵa óte paıdaly. Moǵol men Jaǵataıdyń ózge hakim tarhandarymen til taýyp birigip, Muhamed-SHaıbanıǵa qarsy turýyna múmkindik beremiz.

— Bul oılanatyn jaı eken...

Qasymnyń boljaýy durys edi.

Buryndyq Otyrardan sheginerde Muhamed-SHaıbanımen bitimge kelgen. Sol bitimniń bir sharty Buryndyq han Otyrardy alýǵa birge kelgen Muhamed-Mazıtty ustap bermek bolǵan. Qasym bul shartqa kónbegen. Sol kúni kúndiz, han aralarynda bolǵan oqıǵany qupıa jolmen Muhamed-Mazıtke jetkizgen. Muhamed-Mazıt ymyrt úıirile bar áskerin ertip Iassyǵa qashqan.

Buryndyq pen Qasym Otyrardan ketkennen keıin Muhamed-SHaıbanı kóp syılyq berip, Jaqıa bek basqaryp kelgen Sultan-Mahmýd hannyń úsh myń áskerin Tashkentke qaıtaryp jiberdi. Ózi Iassyǵa shabýylǵa shyqpaq bolady. Osy kezde oǵan Sozaqtan qashyp shyǵyp, Hantaǵy taýynda tyǵylyp jatqan Mahmýd-Sultannan habar jetken. Muhamed-SHaıbanı qolyndaǵy bar áskerimen Hantaǵydaǵy Mahmýd-Sultanǵa baryp, ekeýi qushaqtasa tabysqan. Sodan keıin ekeýi qosylyp Saýrandy shapqan. Qalany alǵan soń Qasym sultanǵa Mahmýd-Sultandy ustap bergen adamdardy qatty jazalaǵan. Birazyn darǵa asyp óltirgen. Qalǵandaryn dúnıe-múlikterin tartyp alyp, ózderin dúrelep, qatyn-balalaryn quldyqqa satqan.

Osydan keıin baryp aǵaıyndy ekeýi Iassyny shapty. Qalany alyp, Muhamed-Mazıt-tarhandy qolǵa túsirdi. Muhamed-SHaıbanı onyń qyzy Ǵıbadat-Begimge úılenip otyrǵandyqtan, qaıyn atasyn ólim jazasyna úkim etýden bas tartyp, qol-aıaǵyn kisendep Otyrarǵa alyp kelgen. Muhamed-SHaıbanıdyń jeńisin estigen Tashkenttiń ámirshisi Sultan-Mahmut han, Muhamed-SHaıbanıdy quttyqtamaq bop Otyrarǵa jetken. Óziniń kópten beri Muhamed-Mazıt-tarhannyń inisi Sultan-Ahmet hannyń qyzy Aıpatsha-Begimge qushtar ekenin, Sultan-Ahmet hannyń kónbeı júrgenin Muhamed-SHaıbanıǵa aıtyp, sol qyzdy maǵan bermeı, Muhamed-Mazıt-tarhandy tutqynnan bosatpa dep ótindi. Buǵan Muhamed-SHaıbanı kóndi. Aqyrynda Muhamed-Mazıt-tarhan inisiniń qyzy Aıpatsha-Begimdi Sultan-Mahmut hanǵa bergizdirip, ózi tutqynnan bosandy.

Aldyn oılamaıtyn adamnyń aqyly ókinishimen bir júredi. Muhamed-SHaıbanı hannyń qandaı adam ekenin, jolbarysty temir tordan shyǵaryp alǵanyn Muhamed-Mazıt-tarhan kesh túsindi. Al jolbarysty qaıtadan temir torǵa kirgizý úshin qanshama kúsh kerek, aıla kerek! Muhamed-SHaıbanı Iassyny alǵannan keıin endigi kezek Tashkenttiki ekenin Sultan-Mahmut han da jańa sezdi. Ol jantalasyp moǵol ámirlerin jınaýǵa kiristi. «Bul qalpymen Muhamed-SHaıbanı bárimizdi de baǵyndyrady, áli kúsh alyp ketpeı turǵanynda qurtaıyq» dep jan-jaǵyna at shaptyrdy. Ámirler aqylǵa salyp «bul iske qazaq sultandaryn kómekke shaqyrý kerek, olarsyz Muhamed-SHaıbanıǵa bizdiń kúshimiz jetpeıdi» dedi.

«Bárimiz birigip Muhamed-SHaıbanıǵa qarsy shyǵaıyq» dep Buryndyq pen Jánibek balalaryna Sultan-Mahmut hat jazyp kisi jiberdi. Buryndyq bul habarǵa qýanyp qaldy. Biz moǵoldarmen birmiz dep qolyna túkirip shyǵa keldi. Quran kóterip, tós urysyp ýádelesip Muhamed-SHaıbanıǵa kóshe bastaǵan Túrkistan ýálıetin shappaq boldy. Eń aldymen Iassyny alsaq dese de, onda Muhamed-SHaıbanıdyń ózi otyrǵandyqtan betterin Otyrarǵa burdy. Biraq bulardyń qolyna Otyrar da ońaı túse qoımaıdy. Osy kezdegi qalanyń bıleýshisi, Ábilqaıyr hannyń kishi balasy Muhamed-Temir sultan ózgelerden jas bolǵanmen, soǵys tásiline eshkimnen kem soqpady. Uıaly qasqyrdyń bóltirigi — ónerdi uıalastarynan úırenedi. Jaýynger ordada óskenin bildirdi, Buryndyq pen Sultan-Mahmutqa aldyrmady. Olar endi áskerlerin Tashkent ýálıetine jatatyn Saıram qalasyna kóshirip, kúndiz-túni Túrkistan ýálıetiniń qyshlaqtaryn, eginshi, malshy, kishigirim dıhtaryn shaba bastady. Buny kórgen Muhamed-SHaıbanı han «sender úıtseńder, men búıtem» dep qalyń áskerin Deshti Qypshaqqa jiberip, qazaq aýyldaryn qyrǵynǵa ushyratty. Eki jaqtan da halyqtyń kóz jasy qan bop aqty. Órt alǵan qalalar, maldarynan aırylyp qur jer shuqyp qalǵan aýyldar, quldyqqa — kúńdikke aıdalǵan qyrshyn jastar. El basyna shyn tozaq endi ornady. Mundaı kúıge ushyraǵan qazaq aýyldary jappaı atqa mindi. Bir kezde jaýǵa des bermegen kári shaldar, qaıtadan qolyna naıza ustady. Buryn tek án-kúıdi ǵana pash etken qazaqtyń jas arýlary aǵa ornyna sadaq tartyp jaýǵa shyqty. Búkil qazaq namysyna shaýyp, eń aıaǵy alystaǵy Alshyn rýlarynan da top-top jigitter keldi. Osy kezde sońǵy ýaqytta umytyla bastaǵan «Jalǵyz kóz» batyrdyń aty jerdi jara qaıtadan dalany titiretti. Halyq kóterilisiniń basynda endi Buryndyq ta, Qasym da emes, osy halyq uly «Jalǵyz kóz» batyr boldy. Ózi jurt kózine kórinbese de, onyń qurǵan jasaqtary jaý shebine qyrǵıdaı tıdi. Halyq jaraly jolbarystaı aqyryp osylaı jaýyna qarsy shyqqan kezde, taǵy bir sýyq habar jetti. «Muhamed-SHaıbanı han men Buryndyq han aýyz jalasyp bitimge kelipti. Soǵysty toqtatyp qyz alysyp, qyz berisetin bolypty» degen laqap búkil Deshti Qypshaq jerin alyp ketti.

Bul ras habar edi.

Muhamed-SHaıbanıdyń Buryndyqpen bitimge kelýi tásil edi. Túrkistan men Maýrennahrdy ábden ózine baǵyndyryp alǵansha qazaqtarmen jaýlasý Muhamed-SHaıbanıǵa tıimdi emes-ti. Bir moǵoldardyń jaýlyǵynyń ózi oǵan jetetin. Al Túrkistan men Maýrennahrdy bıleý — Muhamed-SHaıbanıdyń ber jaǵyndaǵy ǵana armany. Aılaker hannyń túpki tilegi tipti ármende jatqan. Aldymen Túrkistan men Maýrennahrdy alsa, sosyn Dáshti Qypshaq pen Qorasanǵa qol sozbaq. Bulardy bitirgennen keıin Moǵolstan, aıdahardyń aýzyna ózi túsken kójekteı, ózinen ózi keledi. Búkil shyǵysty bılegenmen, atasy Ábilqaıyrdyń Kók Ordasyn qaıta turǵyzý — onyń shyn kókeıkesti maqsaty. Al bul armanǵa jetýdiń jalǵyz ǵana joly bar — jaýyńnyń basyn qostyrmaı, birine birin aıdap salyp, shetinen birtindep baǵyndyrý. Mine osy sebepten qazir Túrkistan men Maýrennahrdy baýyryna ábden basyp alǵansha Dáshti Qypshaqpen jaýlaspaý kerek. Asyqpasa onyń da kezegi keledi. Sharttyń qanshalyq quny bar ekenin Buryndyq han sonda kórsin! Ázirge tulypqa móńiregen sıyrdaı, «Muhamed-SHaıbanımen tatýlastym, ol maǵan tımeıdi» dep júre bersin. Muhamed-SHaıbanı syry osy. Al Buryndyq bolsa, basqasha oılaıdy. Qazir bul arada kúshti eki han bar, biri Buryndyqtyń ózi, ekinshisi — Muhamet-SHaıbanı. Biz ekeýmiz tatý-tátti tursaq, ózge handar qaramyzdan qorqatyn bolady. Onyń ústine Muhamed-SHaıbanı tárizdi arystan ispettes hanmen jaqyndassam, qazaqtyń batyrlarynyń kómeıine qum quıylady. Áneýgideı Qasym jaǵyna shyqpaıdy. Qazaq rýlary tek qoryqqanyn syılaıdy. Muhamed-SHaıbanı sekildi odaqtasy bar hannan qoryqpaı kórsinshi! Kerek dese, osy Muhamed-SHaıbanımen tós soǵystyrǵan quda bolamyn. Sonda ne ister eken Qasym men onyń serikteri! Osyndaı dalbasa oıǵa kelgen Buryndyqqa shynynda Muhamed-SHaıbanı quda tústi.

Ol áli eshkimge aıttyrylmaǵan eki qyzynyń birin — qara kóz Kúlbarshyn-Sultan-Bıkeni Mahmýd-Sultanǵa, Jaýhar-Sultan-Bıkeni Muhamed-SHaıbanıdyń sheshesi bólek kishi inisi Muhamed-Temir sultanǵa berdi. Otyz kún oıynyn, qyryq kún toıyn ótkizip, qalyń kóshpen bir qyzyn, Muhamed-SHaıbanı ózinen tartyp alǵan Saýranǵa, ekinshisin Otyrarǵa uzatty. Biraq bul qýanysh keıin Buryndyqqa qaıǵyǵa aınaldy.

Eki eldi osynshama qan-josa etip búlikke salyp, mal-múlkin talan-taraj etip, ul-qyzyn quldyq pen kúńdikke aıdatyp, keshe qan maıdan ashyp urysqan eki hannyń, búgin eldiń tógilgen qanyna, jerge taptalǵan ar-namysyna qaramaı op-ońaı aýyz jalasyp ketkeni halyqqa qorlaý syndy kórindi. Ásirese qazaq rýlary bulqan-talqan bop ashýlandy. Jurt kári-jasy qalmaı jerin, sýyn, malyn qorǵap atqa mingeninde, Buryndyq han olardy aldap ketkendeı boldy. Sonaý talan-tarajǵa túsken dúnıe-múlik, tógilgen kóz jasy, — bári birdeı tek Buryndyqtyń qyzdaryn Ábilqaıyr hannyń urpaqtaryna qatynǵa berý úshin istelgendeı tárizdendi. Ózderiniń kókeıkesti tilegin, ata jaýyna satyp ketkeni úshin halyq Buryndyqqa túıile qarady. Onyń qaharynan qoryqpaı, bizge bundaı adam han bolýǵa tıisti emes dep óktem-óktem sóıledi. Lepirgen, qorlanǵan, namystanǵan jurt, aqyrynda óziniń súıikti batyrlary Naıman Qaptaǵaı men Alshyn Ońaıdy Qasymǵa jiberdi. «Ne Buryndyqty elimizdi shapqan, ul-qyzymyzdy quldyqqa, kúńdikke tartyp áketken qas-jaýymyzben aýyz jalasýyn toqtatsyn. Ne handyǵyn tastatyp óz jaıyna ketkizsin» dedi. Halyq ashýy qarǵystan da jaman... Deshti Qypshaq Ordasyna túıilgen búlinshiliktiń taǵy da bir qara bulty shoǵyrlana tústi.

Qazaqtyń kóp aýlyn shaýyp, mal-múlkin talap, búkil Deshti Qypshaq elin ózine qarsy qoıǵan Muhamed-SHaıbanımen dál búgin quda bola qalýdyń qaýipti ekenin aıtyp Buryndyqty kóndire almaǵan Qasym, kelgen batyrlardy tik turyp qarsy aldy.

El-jurtymyzdy shaýyp, mal-múlkimizdi talap, búkil Deshti Qypshaq elin qorlaǵan Muhamed-SHaıbanımen Buryndyq hannyń quda túskeni bizdi qorlaǵany. Han ne qyzdaryn bermesin, ne bizden ketsin, — dedi halyqtyń sózin sóılep qart Qaptaǵaı batyr.

— Sonda sizder hannyń qyzdaryn bergenine qarsysyzdar ma, álde bitim jasaǵanyna qarsysyzdar ma?

— Ekeýine de qarsymyz. Han halyqtyń kózi. Olaı bolsa han qyzdaryn ejelgi jaýymyzǵa bere almasa kerek-ti. Al bitim jasaıtyn bolsa, Muhamed-SHaıbanı han talaǵan mal-múlkimizdi, quldyqqa, kúńdikke áketken ul-qyzymyzdy qaıtarsyn. Han lashkarlarynyń soıyl-shoqparynan kúnásizden kúnásiz qaza tapqan meıirban erlerimizdiń qunyn tólesin. Sonda bitimge otyramyz. Al qyzdaryn Muhamed-SHaıbanıdyń inilerine qosyp, bitimge keldim dep bizdi qorlamasyn. Bundaı bitim bizge kerek emes. Eger biz tilegen bitimge Muhamed-SHaıbanıdy kóndire almasa erikti ózimizge bersin. Aq naızanyń ushymen, qas batyrdyń kúshimen ol kázzapty ózimiz kóndiremiz.

— Sonda taǵy soǵyspaqsyńdar ma?

Jaratylǵaly soǵysyp kele jatqan joqpyz ba? Buryn hanǵa erip soǵyssaq, endi halyq bolyp soǵysamyz. Jerimiz, sýymyz, namysymyz úshin búkil qazaq bolyp kóterilýge barmyz.

— Han bul tilekterińdi qabyldamaıdy.

— Onda handy biz de qabyldamaımyz. Kóshsin bul aradan.

— Qaıda kóshedi?

— Qudasy Muhamed-SHaıbanı jerine.

El abyroıyna nuqsan keltirip qaıtesińder. Han adassa da halyq adaspaý kerek. Qyzdaryńdy berdiń dep Buryndyqty elden qýsańdar, Muhamed-SHaıbanımen jasasqan bitim-shartyn buzǵan bolamyz. Aıyp Muhamed-SHaıbanıdyń ózinen bolsyn. Shartty ózi buzǵansha shydaýymyz kerek. Al shartty Ábilqaıyr bóltirikteri aldymen buzatynyna daý joq. Olarǵa bul shart Túrkistan men Maýrennahrdy alǵansha ǵana kerek. Sodan keıin qandy aýzyn bizge salmaq. Atalary Ábilqaıyr bılegen Deshti Qypshaqty qaıtaryp almaı kóńilderi kónshimeıtini haq.

— Biz de solaı oılaımyz. Muhamed-SHaıbanımen aramyz tym alshaq jatyr. Bir myqtap qan tógispeı eki jaqtyń daýynyń bitýi múmkin emes. Han buny nege túsinbeıdi?

— Han bul arada sholaq oılap otyr. Al bizdiń boryshymyz sonaý keleshek aıqasqa osy bastan daıyndalý. Qapy qalmaýymyz kerek.

— Sonda Buryndyqty qaıtemiz?

— Eki birdeı qyzyn berip otyrǵan qudasymen alysýǵa Buryndyq qazir bara almaıdy. Ol bul tartystan shyǵýy abzal. Maıdanǵa ózimiz daıyndalamyz. Al Buryndyq óz qatesin ózi túsinip, halqymen bir bolǵysy kelse, han abyroıyn saqtap Arqa jerine, ne Saraıshyqqa kóshedi.

— Durys aıtasyń. Al Buryndyq kóshpeımin dese?

— Kóp qorqytady. Eger ózine paıdaly sheshimnen bas tartsa, óz obaly ózine!

Erteńine Qasym sultan basqarǵan bir top rý bastyqtary han aýlyna keldi.

Buryndyqqa han abyroıyn saqtap qalý úshin ózderiniń shartyn aıtty.

Buryndyq han shý degende bulqan-talqan bop ashýlandy. Bul búlikti shyǵaryp júrgen sensiń dep Qasym aýlyn shaýyp almaq ta boldy. Áıtse de ári týlap, beri týlap, qazaq batyrlarynyń temir tegeýrinine shydaı almaı, Saraıshyqqa kóshpek bop pátýaǵa keldi.

Mine, osy kezde Buryndyq hannyń qylyǵyna yzalanǵan «Jalǵyz kóz» batyr bir top serikterimen hannyń qalyń jylqysyn qýyp áketti. Kileń kók alany aıdap aparyp ol, Muhamed-SHaıbanı jasaqtarynan jer shuqyp qalǵan kedeı aýyldarǵa bólip berdi. «Jalǵyz kóz» batyrdyń bul qylyǵyna súısingen qalyń buqara qaıtadan dúrlikti. Biraq ol bir túnde joǵalyp ketti. Basshylarynan aıyrylǵan kileń jyrtyq tymaq, jaman shekpen kedeıler rý batyrlarynyń aıtqanynan shyǵa almaı tartys irkilip qaldy, tutasa jaýyqqan jurt qatary júdep, halyq qozǵalysy endi lajsyz kibirtikteı bastady.

Eki apta ótkennen keıin Buryndyq han jeti qatyny jeti aýyl bolyp, yrǵalyp-jyrǵalyp Saraıshyqqa kóshti. Biraq ol bos kóshpedi. Malyn shapqan «Jalǵyz kóz» batyrdy han altynyna satylǵan eki aramza serigi Buryndyqqa ustap bergen. Jurtqa taralyp ketken malyn qaıtara almaıtynyn biletin han «malymnyń óshin ózińnen alarmyn» dep syrt kózden tasalap «Jalǵyz kóz» batyrdy qol-aıaǵyn shynjyrlap, týlaqqa orap ózimen birge ala kóshti.

Buryndyqtan irgesin alys sala bastaǵan Jánibek balalary han Ordasynan alys otyraıyn dep Shý boıynda qaldy. Kúz ákeleriniń eski qonysy Qaratalǵa kóship keldi. Qystaýyna jetken kúnnen bastap Qasym sultan búl aradaǵy qazaq rýlarynyń basyn qosyp, sonaý bolashaq aıqasqa qamdaný áreketine kiristi...

Qasym sultannyń boljaǵany durysqa shyqty. Muhamed-SHaıbanı han az jyldyń ishinde degenine jetti. Samarqant, Buqar, Andıjandy bılep otyrǵan Ábýseıit urpaqtary men Tashkent, Saıram ýálıetterin bılep kelgen moǵol Sultan-Mahmut hannyń aralaryndaǵy narazylyqty paıdalanyp, Sultan-Mahmut han bergen bes myń áskerdi óz áskerimen qosyp, eń aldymenen Samarqant, Buqar, Andıjandy aldy. Sodan keıin baryp, Jaǵataı áskerin óz áskerine qosyp kúsheıtip, Tashkent ýálıetine aýyz saldy. Tashkent, Túrkistan, Samarqant, Buqar, Andıjan ýálıetterin ábden ózine baǵyndyrǵannan keıin, Deshti Qypshaq jerimen shekaralas Horezmdi shapty. Sóıtip Maýrennahr, Túrkistan ólkesin tegis jeńip bolyp, endi Dáshti Qypshaqty jaýlaýdy oılana bastady.

Muhamed-SHaıbanıdyń jıhankerlik áreketi minekeı osylaı, Qasym sultan oılaǵandaı bop shyqty. Muhamed-SHaıbanı han elý myń atty áskerimen Sozaq pen Ulytaýǵa attanýǵa daıyndalyp jatqanyn estip, Qasym sultan Qarataýdan qaıtadan Shý boıyna kóship keldi. Bul kezde Buryndyq han Saraıshyqta bolatyn, abyroıyn aırandaı tógip alǵan hannyń qur «han» degen aty ǵana qalǵan, búkil bılik ásker basy Qasymǵa kóshken.

Qasym Shý boıyna kóship kelisimen, «bálem, seni me!» — dep Muhamed-SHaıbanıǵa ábden óshigip alǵan qazaq halqyna dabyl qaqty. Muhamed-SHaıbanıdyń dostyq shartyn buzyp Ulytaý men Sozaqty shapqaly jatqanyn habarlady. Eger Sozaq pen Ulytaýdan aırylsa Deshti Qypshaqtyń basqa jerlerin qorǵap otyra almaıtyndaryn túsindirdi. Muhamed-SHaıbanı han Maýrennahr men Túrkistan ólkesine attanyp, Moǵol, Jaǵataı, Aqsaq Temir ámirlerimen qan-josa bolyp qyrylysyp jatqanda, eshkimmen jóndi soǵyspaı ájepteýir tynyǵyp qalǵan Deshti Qypshaq jaýyngerleri qaıtadan atqa qondy. Uran salyp toptanyp, rý-rý bop ózderiniń batyrlarynyń janyna jınala bastady. Dál osy kezde Muhamed-SHaıbanı elý myń atty áskermen Qorasanǵa attandy. Tashkent ýálıetin bılep turǵan Súıinshik sultandy jıyrma bes myń adammen Ulytaýǵa júrgizdi. Rabıý-Begimniń ekinshi balasy, Túrkistan ýálıetiniń osy kezdegi ámirshisi Kúshkinshi sultandy otyz myń áskermen Sozaqty alýǵa jiberdi. Muhamed-SHaıbanı bul ýaqytta ábden kúsheıip alǵan. Ol endi burynǵydaı qalalardy birtindep alý saıasatynan bas tartqan. Óz kúshine ózi sengen ámirshiniń ǵurpymenen ońtústigi men soltústigindegi eki eldi birden jaýlap alýǵa kirisken. Biraq Muhamed-SHaıbanı han Qorasanda jeńiske jetkenmen, Sozaq pen Ulytaýda sátsizdikke ushyrady.

Ulytaý men Sozaqqa kelgen Qasym men Qambar sultannyń qalyń áskeri Súıinshik pen Kúshkinshi sultannyń lashkarlarynyń byt-shytyn shyǵardy. Elý myń áskerdiń teń jartysyna taıaýyn qyryp, qalǵanyn sonaý Deshti Qypshaqtyń shekarasynda jatqan qumaıt, taqyr qumdy dalalarmen Túrkistan men Tashkentke deıin qýdy. Bul jeńilis búkil Orta Azıany ózine baǵyndyryp, endi Deshti Qypshaq pen Iranǵa aýyz sala bastaǵan, aıbyndarymen talaı eldi titiretken Ábilqaıyr bóltirikteriniń kópten bergi eleýli jeńilisi edi. Al Dáshti Qypshaq halqynyń rýhyn kóterip tastady. Endi qazaq rýlary Qasym tóńiregine jınala bastady. Dál osy kezde Saraıshyqtan Buryndyq han bar balalarynyń aýlymen kóship keldi. Qur ǵana kóship kelgen joq, ózimen birge bir taıpa elge baqytsyzdyq ala keledi. Ótken qys óte qatty bolǵan. Ásirese Tán-SHan taýynyń teriskeı jaǵynda otyrǵan kóptegen qyrǵyz, qazaq ulystary juttan bar malyn qyryp alǵan. Qatty kúızeliske ushyraǵan. Sol sebepti Dýlat rýynyń biraz aýyly óziniń jyldaǵy ádeti boıynsha Shýdyń Jýanaryqtan joǵarǵy jaǵyna jaılaýǵa shyǵa almaı, Jańǵy qalasyna taıaý jerdegi Talas ózeniniń jaǵasyndaǵy kókoraı shalǵyndy jaıylymǵa jyljyp kóshe salǵan. Eldiń at jalyn tartyp miner bar jigiti Qasym men Qambar batyrǵa erip, Ulytaý men Sozaqty jaýdan arashalaýǵa ketken. Mine, osy kezde tynysh jatqan Dýlat aýlyna kenet jaý tıdi. El jańa túngi asyn iship jatqan kez edi. «Buryndyq!», «Buryndyq!», «Kereı!», «Kereı!» dep salǵan urannan, shapqan at, aıqaılaǵan daýystan aýyl ústi azan-qazan boldy da qaldy. Káp mynadan shyqty. Dýlat rýynyń osy qonǵan Talas ózeniniń kógal shópti, qamysty jaǵasy, Buryndyq hannyń qys erte shyqqan jylǵy Deshti Qypshaq dalasyna kóshkenshe turaqtaıtyn kóktemgi jaıylymy eken. Buryndyq Saraıshyq jaǵynda kóship júrip bul jaıylymǵa kópten beri soqpaı qoıǵan. Bul ara bıyl bos jatqan soń, qystan kúızelip shyqqan Dýlat aýyldary han kele qoımas degen úmitpen osy jerge qonǵan. Biraq Jaıyq jaǵasy da bıyl qysy qarsyz, kóktemi jańbyrsyzdaý bop Buryndyq beri qaraı kóshken. Talas ózenine taıanǵan kezde kop jyldan beri kóktemde qonys etetin Dýlat aýyldary otyrǵanyn bilgen. Sońǵy kezde el qonbaı, dalasy da jaıylymynyń oty basylmaı turǵan shyǵar dep kele jatqan Buryndyq jeriniń bos emes ekenin estigende, ashýdan at ústinde otyra almaǵan. Sońǵy jyldary qazaq rýlary Qasym sultanǵa aýyp ketken. Synyqqa syltaý, soǵan ishteı ábden yzalanyp júrgen Buryndyq «bul qaı qorlaýlary!» dep bulqan-talqan bolǵan da qalǵan. «Kórseteıin men bularǵa basynýdy!» dep qolyna temir tabandy soıylyn alǵan. Qaramaǵyndaǵy bes júz sarbazyn ertip, asqa daıyndalyp jatqan aýyldyń, qoıǵa shapqan qasqyrdaı, bir shetinen tıgen. Shoqparymen uryp san úıdiń shańyraǵyn ortasyna túsirgen. Aýyldyń zamatta álek-shálegin shyǵarǵan. «Han taqsyr, bos jatqan soń qonyp edik», «Qaramaǵyńyzdaǵy qazaǵyńbyz ǵoı, dekpirimizdi almaı, tań atqansha shydańyz, ózimiz de kósheıik» dep jalynǵan aýyl aqsaqaldaryn doly minezdi Buryndyq eshteńege qaramaı «kósh degen soń kósh! Qarsylasaıyn degen ekensiń!» dep tabanda soıylǵa jyqqan. Oıbaılaǵan qatyn, jylaǵan bala, úrgen ıt, mańyraǵan qoı-eshki, aýyl ústi azan-qazan bolǵan. Kópten beri alysatyn jaý shyqpaı, jynyn alǵan baqsydaı, ábden qansyrap qalǵan Buryndyq, joq jerden soıyl soǵar qos taýyp, baýryn bir jazdy. At oınatyp, aqyryp raqattandy da qaldy. Han óz elin jaýynan qatty shapty. Tań atqansha Talas ózeniniń osy aradaǵy bes-alty kedeı aýylyn bala-shaǵasyn shubyrtyp, ólikterin arqalatyp qumǵa aıdap saldy. Bul oqıǵany joryqtan qaıtqan el azamattary estip, qandary qyzdy, qaharlaryna mindi, han aýlyn kúlin kókke shyǵaryp tal túste shappaq boldy. Jurt dúrligip qol jınaldy. Tek Dýlat eliniń aǵasy, Bóribaı batyrdyń balasy Qasqaldaq bı jurtqa aqyl aıtyp, az ýaqytqa halyq ashýyn saıabyrlatty.

— El degen atymyz bar, han aqymaqtyq istedi dep biz aqymaq bolmaıyq - Buryndyq hannyń bul qylyǵyn Qasym sultanǵa jetkizelik, aǵa da, han da óziniki ǵoı, ádiletin ózi sheshsin, — dedi.

Jurt osy sózge toqtady.

Bul hıkaıany estisimen qasyna bir top batyrlaryn ertip Qasym Buryndyq han Ordasyna attandy. Han bulardyń keletinin kúni buryn estigendeı aýyl syrtynda qarsy aldy. Astynda aty shýly, súlikteı jaraǵan, jalquıryǵy jerge tógilgen mundaıda jaýǵa miner qara aıǵyry, ústinde oba tastaı bop dóńkıip ózi otyr. Art jaǵynda oba tasynyń janyndaǵy balbalalardaı tórt balasy. Báriniń de mingeni osy qara aıǵyrdyń tuqymy, kileń toqpaq jal nardaı dúldúlder. Ústerinde keýde tusy tutasqan qalqan temir, kelte saýyt, jeńderi men shalbarlary ǵana shynjyrdan toqyǵan... Báriniń qoldarynda shoıyn shoqpar, er basyna ile salǵan temir tabandy qaıyń soıyl. Jaqyndap kele jatqan batyrlardy olar sol túnergen qalyptarynda, myzǵymaı kútip tur. Jaıshylyqta túsi sýyq, doly Buryndyq ashýlanǵanda, qahary betine jan qaratpaıtyn aıazdaı tipti yzbarlana qalatyn. Bu joly da bet-álpeti sondaı edi. Eki betiniń túgi shyǵyp, qara kúreńdenip, isinip, kózi qantalap ketken.

Buryndyqtyń osynaý yzbarly susy jeńdi me, batyrlar taqa taıamaı soıyl jetpes jerge kelip toqtady.

— Assalaýmaǵalıkom, Buryndyq han, — dedi olar jamyrasa amandasyp.

Balalary «alıkomassalam» dep erinderin jybyrlatty. Buryndyq sálemdi alǵan joq.

— Beri taıa, Qasym, — dedi ol oń qolyna ustap turǵan shoqparyn sál ońtaılap, — aıtatyn qupıam bar.

Túr-kelbeti — Qasym taıasa, qara shoıyn shoqparymen salyp qalatyndaı. Eger buzaý bas qara shoqpardy Buryndyq sekildi alyp kúsh ursa, adamnyń nesi qalady. Temir balǵamen taqtaıǵa shegeni soqqandaı birjolata jerge kirgizip jibereri haq. Al Buryndyqtan mundaı qylyqty kútýge bolady. Ol ashý ústinde qandaı qylmystan bolsa da bas tartpaıdy. Oıyndaǵysy oryndalsa bitti, ólip ketýge bar. Bu jaǵynan Buryndyq ashý ústinde ózin-ózi shaǵyp óltiretin búıi tárizdi, aldy-artyna qaramaıdy. Hannyń mundaı minezine qanyq qazaq batyrlary attaryn tebinip qap, Qasymdy qorǵaı alǵa shyǵa berdi. Buny kórgen Buryndyq aqyryp jiberdi.

— Qaıt keıin, kileń qarashy! Handar arasynda qara qazaq turmas! Taıa beri, Qasym, sóılesetin sózim bar!

Buryndyqtyń daýsy tym qaharly shyqty, batyrlar irkilip qaldy. Qasym olarǵa:

— Keıin sheginińder, — dedi. — Ózim sóıleseıin.

Qasym ózgelerden sýyrylyp shyǵyp, Buryndyqtyń qasyna bardy. Ananyń túri tútigip ketken eken. Eki kózinen qara kúreńdengen betin jýa, barmaqtaı-barmaqtaı jas tamshylap túr. Yzalanǵan býranyń kózinen jas shyǵatynyn Qasym buryn kórgeni bar. Denesi muzdap ketti. Shirkin, jan degen tátti ǵoı, amalsyz hannyń qolyndaǵy qara shoqparǵa qarady. Buryndyq buǵan kóńil bólgen joq. Jáne kózimnen jas shyǵyp tur-aý dep qymsynbady. Sorǵalaǵan jasyn da súrtpeı Qasymǵa alar búrkitteı túksıe sestenip, sál qarlyqqan daýsyn kótere sóılep ketti.

— Qaramaǵyńdaǵy eliń teris qarap ketse, han degen ıt qorlyq eken. Ony men Ábilqaıyr urpaǵyna qyzdarymdy bergeli bildim. Qonysymdy jaıladyń dep qamsyz jatqan eldi shapsam, synyqtan syltaý izdegenim. Aıyp menen. Biraq aıyptymyn dep qarashaǵa bas ıer jaıym joq. Ony jaqsy bilesiń, Qasym. Jazylmas keseldiń emi — ólim. Al meniń keselimniń jazasy ólimnen de aýyr. Bul jazany ózime ózim tandap aldym. Jazam sol! Erteń kúıeý balam Muhamed-Temir sultannyń qolyna, Samarqantqa kóshemin. Sen jeńgen joqsyń, men jeńilgem joqpyn. Jurtymdy basqara almaǵan óz kúnámdy ózim osylaı jýmaqpyn. Deshti Qypshaqty bılegen Buryndyq Muhamed-Temir sultandy kúshik kúıeý etip óz ordasyna kirgizýdiń ornyna, ata jaýy Ábilqaıyrdyń ordasyna ózi kúshik ata bolyp kirmek. Budan artyq jaza, budan artyq ólim bar ma? Sóz osymen bitsin, ana qabylandaryńdy ertip endi keıin qaıt. Aqyl aıtamyn dep, han bolýǵa jetkizgen sonaý aqyldy basyńa myna qara shoqparymdy jumsatyp alyp júrme!

Buryndyq osylaı dedi de, atynyń basyn buryp, aýlyna qaraı júre berdi. Qasym oǵan toqta demedi. Óıtkeni mundaı jaǵdaıda Buryndyq sheshimi birden-bir durys sheshim edi. Halqyn basqara almasa da qaıǵysyn jasyra bildi.

Eki apta ótpeı búkil Deshti Qypshaq áýletine Buryndyq han Samarqanttaǵy kishi qyzy Jaýhar-Bıkeniń qolyna kóship ketpek eken degen habary taǵy estildi. Bireý er eken dedi, bireý ez eken dedi. Tegi eshkim bálendeı ókinbedi. Biraq Buryndyq kósherinde taǵy bir úlken jamandyq istedi. Qara túnde júz jigitin jiberip bir kezde ózi saldyrǵan Buryndyq qalasyn «ózime de joq, bótenge de qalmasyn» dep kúl-talqan etip órtetti.

Sóıtip ol ýaqytynda kóshe almaı qaldy. Al kóshem degeninde halyq ony kóshirmedi. Qasym sultanǵa endi rý basshylary, bı, batyrlar emes, keshe naıza ustap, jaýyna qarsy shyqqan, jaman dalbaǵaıly, kón shalbarly qara qazaq keldi. Biraq bulardyń kelisi el jaqsylarynyń kelisindeı emes, ashýly kelis edi. Aspandy qap-qara bop jaýyp alǵan qara bult tárizdi, túrlerinen adam shoshynarlyq, túnerip ketken. Qoldaryndaǵy aldaspandaryn jaı oǵyndaı jarq-jurq oınatyp, Qasym sultanǵa kúndeı kúrkirep tilekterin aıtty.

— Joǵalyp ketken «Jalǵyz kóz» batyr tabyldy! Buryndyqtyń úıinde eken! Sary ala tóbetimen birge shynjyrlap, bir ıtaıaqtan as beredi eken! Aıaýly batyrymyzdy qazir bosatyp ber! Bosatyp bermeıdi ekensiń, bizge ókpeleme! — dedi.

Halyqtyń mundaı ashýlanǵan túrin buryn kórmegen Qasym sultan shoshyp ketti. Ashynǵan halyqtyń ókili etip Qaptaǵaı batyrdy ertti de, ol kóshkeli jatqan Buryndyq aýlyna ózi keldi.

— Anaý soıyldy jurtty kórip tursyń ba, Buryndyq han? — dedi Qasym aýyldy qorshaǵan qalyń jurtty kórsetip.

— Kórip turmyn. Talaǵaly jınalǵan sabalaq ıtter tárizdi.

— Eger talamasyn deseń, qazir Oraq batyrdy bosat!

— Bosatpasam she?

Qasym naızaly jurtty kórsetti.

— Qazir búkil aýlyńnyń kúl-talqanyn shyǵarady.

— Átteń, átteń! — dep baryp Buryndyq áli jyǵylmaǵan qarasha úıdiń esigin ashty.

Ashylǵan esikten Qaptaǵaı búkil Deshti Qypshaqqa áıgili, Buryndyqtyń jolbarys alar sary ala tóbetimen qatar, shynjyrlaýly otyrǵan, bet-aýzynda adam keıpi joq kisini kórdi. Oraq ekenin tanyp, Qaptaǵaı yzalana qaldy. Belindegi qanjaryna qolynyń qalaı barǵanyn bilmeı qaldy.

— Sabyrlyq, sabyrlyq! — dedi qasyndaǵy Qasym, shydamdyq kórsetip.

Álsirep qalǵan Oraqty atqa otyrǵyzyp jatyp, Qaptaǵaı:

— Eger myna jurt kúlińdi kókke ushyrmasyn deseń, qazir kósh! — dedi Buryndyqqa, sóıtti de ózi burylyp júre berdi.

Bir aı ótpeı osy Talas, Shý mańyndaǵy qazaq rýlarynyń basshylary jınalyp, Buryndyqtyń ornyna boz bıeniń sútine shomyldyryp, aq kıgizge kóterip, Qasymdy han saılady.

Kelesi kóktemde Qasym han jaılaýǵa Ulytaý mańyna kóshpek bop turǵanda, Saıram hakimi Qattybektiń bir top arbaby53 men resmı ýákili keldi. Bular Qattybektiń Saıramdy basqarsyn degen sálemin ákeldi. Qasym han kóp qolmenen Saıramǵa bettedi. Qattybek qalanyń kiltin berip, ózi Qasym hannyń qaramaǵynda qyzmette qaldy. Bir aptadan keıin Qattybektiń aqylymen bular Súıinshik sultan basqaryp otyrǵan Tashkentti shabý daıyndyǵyna kiristi.

Osy kezeńnen qazaq halqynyń ejelgi qonysynyń biri — Túrkistan ólkesin óziniń qaramaǵyna qaıtaryp alýy úshin jańa kúres dáýiri bastaldy. Bul dáýir uzaqqa sozyldy. Biraq jeńisti bolyp aıaqtaldy. Oǵan sebep Qasymnyń sol dáýirdegi el bıleý saıasaty ǵana emes, halyqtyń asqan erligi, óz jerin, óz eldigin qorǵaýǵa degen súıispenshiligi, qajyrlylyǵy, tabandylyǵy edi.

Qasym han Muhamed-SHaıbanı Ordasynan Túrkistan ólkesin qaıtaryp alý úshin, Deshti Qypshaqpen shekaralas bóten handarmen tatý-tátti saıasat ustaýdy oılady. Ózge jurtpenen araz bola turyp, Muhamed-SHaıbanımen kúresýdiń qıynǵa túsetinine shek keltirmedi. Ásirese Qasym han Deshti Qypshaqtyń jerimen shekaralas Moǵolstanmen, ákesi Jánibektiń ósıetin oryndap, únemi birge tize qosyp otyrýdy esinen shyǵarmady. Ábýseıit myrzanyń balasy Omar-SHaıh kógarshyn ushyram dep munaradan qulap ólgennen keıin, Junys hannyń qyzy baıaǵy Nıger-Sultan-Begim Andıjanda jesir qalǵan. Jánibek osy Nıger-Sultan-Begimdi óziniń ortanshy balasy Ádikke alyp bergen. Ákesi Omar-SHaıh qaıtys bolǵannan keıin Andıjan dııary54 Omar-SHaıhtyń úlken balasy Babýr myrzaǵa qalǵan. Bul kezde Samarqant, Buqar ýálıetterin Ábýseıittiń úlken balasy Sultan-Ahmet myrza basqaratyn. Ádik sultan osy Sultan-Ahmet myrzanyń senimdi adamynyń biri bolyp Samarqantta muzalımdyq qyzmet etetin. Sultan-Ahmet myrza ólgennen keıin, artynan onyń kishi balasy jas Baısuńqar myrza bılik qurǵan. Odan Samarqant, Buqar, Andıjan ýálıetterin tartyp alamyn dep Sultan-Mahmut han soǵys ashty. Biraq jeńilip qalyp, amalsyz Dáshti Qypshaq jerine qashty. Onymen Deshti Qypshaq jerine Sultan-Mahmut hanmen tilektes bolǵan Ádik sultan da birge ketken. Biraq qazaq jerine jetken kezinde qaıtys boldy. Sońynan qýyp kelgen Nıger-Sultan-Begim qaıtadan Muhamed-SHaıbanıdiń jerindegi ógeı balalarynyń qolyna barǵysy kelmedi. Kóńili eski dos Qasym hanǵa aýdy. Árıne bul kúnderde Nıger-Sultan-hanym budan on bes jyl ótken soń, Qasym han ólip, Qashqardyń hany — aǵasy Sultan-Seıittiń qolyna baryp, ózi bir kezde ıttiń etinen jek kórgen Ábdirashıd sultannyń garemine jalǵyz qyzyn beretinin bilgen joq. Al qazir qaraqat kóz, oımaq aýyz sulý Nıger-Sultan hanym ómir boıy arman etken, eń birinshi betin ashqan Qasym hanǵa qosylǵanyna óte-móte qýanyshty edi. Aǵasy ólse jesiri inige mura — kóne qazaq dástúri, Qasym han altynshy qatyny etip Nıger-Sultan hanymdy aldy. Saıramnyń qaqpasyn ashqanda, óziniń aqruǵynda osy Nıger-Sultan hanym da boldy. Jastaǵy armany oryndalǵanyna Qasym burynǵysynan da qatty rýhtanyp, endi handyq iske alańsyz kiristi...

Handyq is — ol kezde ásker isi, kim de kimniń áskeri kúshti bolsa, sol — han jáne kúshti han. Qasymnyń jas kezinen ustaǵan jalǵyz sara joly bar. Ol jol — beıbitshilik joly — óz jerińdi eshkimge berme, ózgeniń jerin tartyp alma. Ózgeniń jerin tartyp almaý ońaıǵa túskenmen, kúshtiler jeńgen opasyz surqıa zamanda, óz jerińdi bermeý ońaı is emes edi. Buny jaqsy túsingen Qasym Saıramǵa kelisimenen tek óz yqpalyn Sarysý, Shý, Talas boıyndaǵy qazaq eline ǵana júrgizýdi oılamaı, búkil Deshti Qypshaq jerine qulash urdy. Ákesi Jánibekteı bul da qazaqtyń bar rýyna «birigip el bolaıyq» dep kisi jiberdi. Ózi ázirge bir ólkeniń ǵana hany bola turyp, endi búkil qazaqty bıleıtin uly handyq qurýdy oılady. Kimdi han etedi? Ony halyq ózi sheshsin dep, óz atyn ataýdan bas tartty. «Han aqyly qyryq kisilik, halyq aqyly qyryq myń kisilik: kóppen keńesip pishken ton kelte bolmaıdy» dep bul máseleni halyqtyń sheshimine qaldyrdy. Ákesi Jánibektiń dıvan55 zańy etip ketken «Taǵanaq keńesi» men «Turymtaı keńesin» qaıtadan kúshine engizdi. Han boldym dep birden shabýylǵa kirispeı, aldymen ózin basqa bireý shaýyp almas úshin, Sozaq, Ulytaý, Saıram, Saraıshyq bekinisterin jóndep, myqty ásker qurýdy arman etti.

Osy kezde taǵy bir uly ýaqıǵa boldy. Búkil Túrkistan, Samarqant, Buqar, Andıjan, Shahıa, Hızar, Horezm, Qundyz, Badahshandy jaýlap alǵan Muhamed-SHaıbanı han endi Qorasanǵa attandy. Adamnyń tasy órge domalap turǵan kezde, qandaı qıyn istiń bolsa da qıýy kele qalady. Muhamed-SHaıbanı da qısynyn taýyp, Qorasandy jaýlap aldy. Adam baqqa, ataqqa toıǵan ba, Muhamed-SHaıbanı buǵan da qanaǵattanbady. Óler bala beıitke júgiredi, ol endi sonaý karly Pamırdy jaılaǵan Hazar eline attandy. Biraq hazarlar jyqpyl-jyqpyl Gındyqushtyń arasyna tyǵylyp alyp, oǵan taptyrmady. Amal joq, keıin qaıtýǵa týra keldi Aýǵan jerindegi Tilman ózeniniń jaǵasymen tómen tústi. Biraq bul ózen birimen biri jalǵasyp jatqan ushy-qıyry joq shyń quz tastardyń arasymen ótedi. Sonaý bult súıgen bıiktegi jińishke qoba jolmen qaıtyp kele jatqan kóp áskerge qulama quzdardan, pyshaq keskendeı jyltyr jartastardan tómen túsip sý alý, ne attaryn sýarý ǵajaıyp mıhnatqa aınaldy. Sý jetpeı biraz adamdary qyryldy, attary zoryǵyp óldi. Osyndaı qıyndyqpen kele jatqandarynda kúz tústi. Kenet aq jaýyn bastaldy. Endi burynǵydan da qıyn jaǵdaı týdy. Kúndiz-túni tynbaı jaýǵan aq jaýyn taý arasyndaǵy tas joldy jýyp ketti. Aıaq bassa taıǵanap, adam, mal tuńǵıyq shyńyraýlarǵa qaraı domalaı jóneldi... Qanshama ásker apatqa ushyrady. Óstip, óldim-taldym degende áıteýir qys túse, Muhamed-SHaıbanı qalǵan áskerimen Qorasanǵa jetti. Azyp-tozǵan, ábden júdegen áskerine endi ol elderine qaıtýǵa ruqsat etti. Ashtyqtan kózderi úńireıgen, ústerindegi kıimderiniń julma-julmasy shyqqan bir kezdegi muzdaı bop qarý-jaraqtanǵan aıbarly ásker, endi kenet qaıyrshy sekildenip, sonaý Iran men Iraktyń shekarasynan Túrkistan ólkesine deıin shubatyla bosty.

Bul bir ǵajaıyp kórinis edi. Muhamed-SHaıbanı lashkeri kele jatyr dese, buryn jylaǵan bala ýanatyn qaharly, aıbarly ásker endi qatyn uryp alatyndaı tobyrǵa aınaldy. Olar óz elderine jetkenshe kún kórý úshin, top-topqa bólinip, joldaǵy beıbit jatqan dıhtardy tonaı júrdi. Kóptegen jurt endi óz áskerinen ózi qashty. Halyqty úreı bıledi.

Dál osy kezde ózge handardyń demeýimen Irannyń ámirshisi Shah-Ysmaıyl Qorasanǵa joryq saldy. Bul kezdegi óziniń astanasy Geratqa áskersiz jetken Muhamed-SHaıbanı, endi bul arada qalýy — qur úıde otyryp ólýi ekenin sezip, «jaýyngerler Mervke jınalsyn» dep jan-jaǵyna habarshylardy shaptyrdy. Biraq ábden azǵan-tozǵan, sharshaǵan ásker jınala qoımady. Ózi Mervke kelgen shaqta, sońynan Shah-Ysmaıyl da qýyp jetti. Amal joq, jınalǵan bar ámir, bahadýr, sultandarymen urysqa shyǵýǵa týra keldi. «Tarıhı Rashıdıda»: «Kim de kim ózgege ajal azabynyń sherbetin qansha ishkizse, ózi de sol ýdan sonshalyq ishedi» dep aıtqandaı, onyń da ólim ydysy lyqyldap tolǵan edi. Osy aıqasta atasy Ábilqaıyrdyń jasyna jetpegen, búkil Orta Azıany jaýlap alǵan, ataqty Muhamed-SHaıbanı han jekpe-jekte jas jolbarys Shah-Ysmaıyldyń qolynan qaza tapty. Sońǵy on jyldyń ishinde eliniń shetine san kelip, talaı ret tynysh jatqan jurtty qan qaqsatqan uly jıhanger batyr hannyń bas súıeginen Shah-Ysmaıyl sharap ishetin ydys istetti.

Bul ýaqytta Qasym han ordasy ábden kúsheıip alǵan-dy. Búkil Deshti Qypshaqtyń kóp rýlary er júrek ámirshisin tý etip kóterip, mańyna jınala túsken.

Qasym han bunyń aldynda Muhamed-SHaıbanımen birneshe ret maıdanda kezdesken. Ábden kemeline jetken ákki ásker birin-biri jeńe almaı ıt jyǵys kele bergen. Al Qasym han qanshalyq beıbitshilik ómirdi súıgenmenen, endi Ábilqaıyr urpaqtarymen alyspasqa múmkindigi qalmaǵan. Osydan eki aı buryn Muhamed-SHaıbanı Túrkistan jerinde qazaq saýdagerleri saýda-sattyq júrgizbesin dep jarlyq bergen. Bunysy búkil Deshti Qypshaqqa zorlyq edi. Halyqqa qaladan kerek zatyńdy alma deý árıne, zor qıanat. Osyndaı jaǵdaıda júrgende Qasym han Muhamed-SHaıbanıdyń ólgenin esitti. Bul kúnderde Qasym han Túrkistan ólkesin birjolata jaýlap alýǵa daıyn edi. Qazir onyń qaramaǵynda úsh júz myńdaı bop qarýlanǵan atty ásker bar. Osy bir kez bytyrap júrgen qazaq rýlarynyń basyn qosyp altyn tuǵyryna qonyp, shyn memleket bola bastaǵan kez edi. Qasym hannyń da abyroıy ábden kóterilip bolǵan. Onyń Deshti Qypshaqtyń eldik, jaýyngerlik dańqyn «Tarıhı Rashıdı» aıtqandaı, Joshy hannan keıin búkil Shyǵysqa jaıǵan álýetti shaǵy edi.

Kún aınadaı ashyq. Kúzgi salqyn jel sarǵaıyp ketken en dalany aımalaı súıip aqyryn esedi. Bir top batyrlarymen Qasym han Sozaqtaǵy han saraıynyń aldynda tur. Osy aradan qazaq jerin qaıta shapqaly kele jatqan Qytaı, Oırat, Aqsaq Temir urpaqtarynyń qalyń áskerine qarsy uly aıqas bastalmaq. Qoldaryndaǵy temir naızalarynyń súıir ushtary men arqalaryna tańyp alǵan bolat qalqandary kún kózimen shaǵylysyp, han saraıynyń aldynan maıdanǵa bara jatqan kileń júırik mingen qalyń ásker lek-lek bop ótip jatyr. Ushy-qıyry joq, búkil dalany alyp jarq-jurq etedi.

Kenet Qasymnyń kózi áskeriniń aldyńǵy qatarynda ketip bara jatqan, betin qara dalbaǵaıymen japqan kók saýytty batyrdy shalyp qaldy. Bul Oraq edi. Han aqyryn ezý tartyp kúlimsiredi. «Halyq qamyn oılaǵan batyr han qolyna kelip qosylsa, bul jaqsy yrym. Han saıasatynyń onda halyq kókeıine qonǵany».

Qasymnyń kózi endi dál qasynan aqboz sáıgúligin oınatyp ótip bara jatqan, aq beren saýyt kıgen jas batyrǵa tústi. Atynyń symbattylyǵyna, jas batyrdyń otyrysyna súısingen han kózin odan kópke deıin almady. Bul óziniń balasy — Haqnazar edi. Urysqa alǵashqy attanýy.

Qasym úndemedi, tek balasy uzap ketkenshe onyń tý syrtynan qaraı berdi...

EPILOG

Qazaq handary Túrkistan ólkesi úshin seksen jyldaı soǵysty. Aqyrynda, osy Haqnazar han bolǵan kezinde ǵana tegis óz jerin ózine qaıtaryp aldy. Han astanasyn Iassyǵa kóshirdi. Sodan keıin baryp ony Túrkistan dep atap ketti. Jáne osy Haqnazar han kezinde úsh júz jyldan kóp áńgime bolyp kelgen jaı — búkil qazaqtyń Úsh júzge bólinýi aıaqtaldy. Qasym han osy balasyn kórgende óziniń alǵashqy joryqqa attanǵany esine túsip, ishinen balasyna «baqytty bol!» dep kúbirledi. Iá, Sar dalasynda, sonaý uzaq tarıhynda qazaq halqy ne kórmedi. Sýǵa da batty, otqa da jandy, biraq tiri qaldy, quryp ketpedi. Osynyń bárine aıǵaq halyqtyń erligi, taǵdyry úshin kúresedi.

Baǵanadan beri áskerinen kózin almaı turǵan Qasym han osynshama jaýynger ul bergen halqyna rıza bolyp ketti.

— Myna surapyl kúshke qarap turyp bir oıǵa keldim, — dedi ol qaıtadan jaqynda ǵana maısary bolǵan Ońaı batyrǵa, — qazaq eli naǵyz bir almas qylysh qoı, qarashy, almas qylyshtan aını ma? Ol — jarq-jurq etip, baıtaq dalany dúbirletken qalyń áskerdi kórsetti.

— Káp osy almas qylysh kimniń qolynda bolady, sonda ǵoı, — dedi Ońaı batyr hanǵa sál burylyp, — kim ony qalaı ustaıdy, qandaı arman úshin jaýyna salady.

— Jón aıtasyń, — dedi Qasym, — babyn tappasań qyran qus qasqyr ala almaıdy, — sóıtti de ol qalyń qol attanyp bara jatqan kúnshyǵys pen ońtústikke qobaljı qarady. — El shetine jaý keldi, almas qylysh taǵy qynabynan sýyryldy... Arty nemen tynbaq?

---