InfoHub Logo

BİRİNSHİ TARAÝ

Joshy ólerinen bir jyl buryn besinshi balasy Sıbanǵa Orda men Batý ulystarynyń shekarasy — Tobyl ózeniniń batys jaǵynan bastalyp Yrǵyz, Jem ózenderiniń boılaryna deıin sozylǵan keń dalany ulys etip bergen. Biraq bul ólke jeke Sıban ulysy degenmen sonaý Batý zamanynan Altyn Ordaǵa kiretin. Aqsaq Temirdiń arqasynda Aq Ordanyń hany bolǵan Toqtamysqa Saraı-Berkege jetip Altyn Orda taǵyn jaýlap alý úshin, eń aldymen osy Sıban ulysynan ótý kerek edi.

Bul kezde Altyn Orda qaıtadan bel alyp qalǵan Sıban urpaqtary buny ońaı ótkize me? Al Qypshaq rýlary she? Bular da óz elinde áıgili kúsh qoı. Ári olar Toqtamysqa qalaı qaraıdy? Buǵan taǵy aq aldaspannyń júzimen, kók naızanyń úshimen jol salýǵa týra kele me?

Toqtamys Altyn Ordaǵa degen eń alǵashqy joryǵynda osylaı oılap qatty qaýiptengen. Biraq ony Altyn Orda degen uly arman alǵa qaraı jetektegen. Jolyndaǵy dáýlerdi, aıdaharlardy jeńip súıgenine jetýdi ǵana tilek etken erteginiń batyrlaryndaı Toqtamys, qandaı bóget bolsa da seskenbeýge bel býǵan. Jáne bul jolynyń oń bolýyna Aqsaq Temirdiń járdemine qatty sengen. Maýarannahr sekildi egin egip, jer sýǵarǵan turǵyn jurttyń qıt etse shaýyp, mazasyn ala beretin kórshiles kóshpeli elderge Toqtamys tárizdi aıtqanynan shyqpaıtyn qol bala adamnyń han bolýy Aqsaq Temirge tıimdi ekenin bu da jaqsy biletin. Al Aqsaq Temirdiń kóńilinen shyǵa ma, shyqpaı ma, ol Toqtamystyń sharýasy, bul Aq Orda hanynyń teńiz tuńǵıyǵyndaǵy asyl tastaı júreginiń túbinde jatqan, bir qupıa syry edi. Ol syryn eshkimge aıtpaǵan. Tek ázirge Aqsaq Temirdiń degeninen shyqpaıtyndaı syńaı kórsete bergen.

Jylan, ıaǵnı 1379 jyldyń Qarasha aıynyń orta sheninde Toqtamys Aq Ordanyń byjynaǵan qalyń áskerimen jáne Aqsaq Temir bergen Jalaıyr qosyndaryn bir qanaty etip Altyn Ordaǵa qaraı attandy.

Aq Orda hany beker qaýiptengen eken. Keshegi Orys hannyń, onyń balasy Temir-Máliktiń jaǵynda bolǵan Álibek ámir, Temir-Máliktiń týǵan jıeni, Aq Orda áskeriniń sol qanatynyń qolbasshysy Muhammed-oǵlan, sondaı-aq sol qanattyń bas ámiri Qazanshy batyr bastaǵan kóptegen Aq Orda bekzadalary, Toqtamys Aq Orda taǵyna otyrysymenen, bunyń jaǵyna shyqqan. Endi Toqtamys áskeri Altyn Orda jerine bettegennen-aq, Altyn Orda taǵynyń tóńireginde talastan ábden mezi bolǵan, osy talas-tartystyń arqasynda el-jurttyń kúıiniń kúızelip ketkenin kórgen Qypshaq dalasynyń áıgili batyr-bıleri, sonyń ishinde Qanyǵyly batyry Esentaı uly Qudaıberdi, Montan-SHontan rýlarynan shyqqan Dáýlet atty qos batyry, Edil boıynyń Alshyn shonjary Nárik, Yrǵyz, Torǵaı ózenderiniń dalasyn jaılaǵan Qara Qypshaqtardyń batyry Qobylandy, osy daladaǵy Arǵynnyń áıgili bir atasynan taraǵan Aqbaltyr uly Ýaq, Monbur uly Shýaq batyrlar Toqtamysqa kelip qosyldy.

Aq Ordanyń buqa basy salynǵan aq týynyń astyna kirdi.

Kim kúshti bolsa, sonyń soıylyn soǵatyn ámirler, top-tobymen kep endi Toqtamys jaǵyna shyqty. Keshe ǵana Orys han bosaǵasynda bolǵandaryn umytty. Ras; búgin olar kúshti dep Toqtamysqa qosylsa, kúni erteń Toqtamys pen Aqsaq Temir soǵysqanda, Toqtamystan kóri kúshtileý Aqsaq Temir jaǵyna bultań ete qalýlary da, qoldaýy da haq edi. Biraq bul opasyzdyqqa sanalmaıtyn. Óıtkeni kúshtini qoldaý — ol árqashanda-aq zamana zańy, ómir zańy.

Osy qalyń qoldyń ishinde Aqsaq Temir Ordasynan Toqtamyspen birge Aq Ordaǵa attanǵan Edige de bar edi. Ol Aq Ordanyń mańǵyla qosynynan bastap kele jatqan.

Toqtamys oǵan senetin de, senbeıtin de edi. Senbeıtin sebebi Temir-Málik jaǵynda boldyń dep onyń týǵan ákesi Qutlyqqıany Toqtamys óltirgen. Jáne Edige óziniń týǵan qaryndasy Saltanat-Begimdi Qutlyq-Temir hannyń balasy Temirbekke bergen. Odan at jalyn tartyp minbeı jatyp Toqtamysqa qarsy shyqqaly júrgen Temir-Qutlyq týǵan. Jas bóriniń osyndaı oıda ekenin jurt Toqtamysqa áldeqashan jetkizgen. Aq Orda hany ony ustap alyp óltirtpekshi de bolǵan. Biraq Temir-Qutlyq qashyp, qolǵa túspeı ketken. Týǵan ákesin óltirgen, týǵan jıenin óltirmekshi bolǵan buǵan Edigeniń kóńili jibı qoıar ma eken? Aq Orda hany buny esinen shyǵara qoımaǵan.

Al senýine de sebep bar. Edige de Toqtamys tárizdi Aqsaq Temir jaǵyndaǵy adam. Tilekteri de bir, joldary da bir. Mundaı úlken múddesi bar adamdar aǵaıyn-týys ólimderinen kóńiline daq salmasa kerekti. Maqsat talasy áke óliminen de joǵary. Al Toqtamys pen Edigeniń maqsattary bir ekeni daýsyz. Aq Orda hany osylaı oılaǵan. Sondyqtan ony ózine jaqyndatpaqshy da edi.

Toqtamystyń on toǵyz uly, jeti qyzy bolǵan. On toǵyz uldyń segizi — Jálálıddın, Japparberdi, Kepek, Kerimberdi, Eskendir, Ábýseıt, Kúshik, Qadyrberdi, jeti qyzdyń beseýi — Málıke, Haneke, Jáneke, Sadatbek, Qadısha báıbisheden týǵan. Ózgelerin toqal, hanzada, qumalary tapqan. Osy tórt qyzdyń ortanshysy Jánekeni Toqtamys osy bıyl Edigege toqaldyqqa bermek te oıy bar edi. Sóıtse de, Toqtamys Edigeni búkil Aq Ordanyń ásker basy — ámir-ál-murasy etpegen. Ázirge búkil qosyndarynyń basshylyǵyn ózine qaldyrǵan. Onyń búıtýiniń sebebi de Edigege senbegeninen edi. Ázirge baıqaı turaıyn degen.

Syńsyǵan Aq Orda qoly joldaǵy Altyn Orda elin birtindep baǵyndyryp, Aqpan týa Jaıyq boıyna kep jetti. Qysty Jaıyqtyń qalyń ormandy óńiriniń arasynda ótkizip, naýryz týa ári qaraı qozǵaldy...

Jer kebe Altyn Ordanyń qalyń qosyndarynyń qarasy kórindi.

Toqtamys ta, Edige de Altyn Ordanyń bul qosyndarynan qorqýdy oılaǵan joq. Jeńis bular jaqta bolatynyn biletin. Sondyqtan olar soǵysqa birden kirisip ketti.

Toqtamystyń kúdiktengeni Altyn Orda áskeri emes, ózi tárizdi Altyn Orda taǵyna qumar sonaý, Edil — Jaıyq dalasynyń kúngeı jaǵyn alyp jatqan Mamaı Ordasy edi.

Aıaǵymen ot basqandaı shapyrash kóz Mamaı, bir ornynda tura almady. Torǵa qamalǵan tárizdi ersili-qarsyly júrdi de qoıdy. Jaıshylyqta, Orda qamyn oılaǵan sátterinde, qanattaryn arqasyna tastaı sap bos qydyrǵan qara qarǵadaı, eki qolyn artyna aıqastyra ustap, basyn tómen túsirip, tunjyraı aıańdaıtyn Qyrym men Saqystan bıleýshisine kenet búıtip mazalana qalar ne boldy?

At jalyn tartyp mingeli Mamaıdyń qan tógissiz, urys-janjalsyz ótken jyly joq. Eger sol alysar dushpandary bir kúni bolmasa bir kúni kenet quryp ketse, ol ózin ustap turǵan tireýi qulap ketkendeı seziner edi... Óıtkeni soǵys, urys-aıqas, onyń tirshiliktegi bar súıenishi, tireýi bolǵan. Olarsyz Mamaı ómir súre almas edi.

Sóıtken ámirshi búgin... Iá, dúnıeniń ystyǵy men sýyǵyn, jeńisi menen jeńilýin san kórgen, órt minezdi, sýarylǵan quryshtaı berik Mamaıǵa, osynshama tas-talqan bola qalar qandaı kún týdy?

Árıne, mundaı urys qumar jannyń búgingideı ashýy da urys sátsizdiginen keledi...

Joq, Mamaıdy tek búgingi habar ǵana emes, sońǵy jyldardaǵy aýmaly-tókpeli soǵys qıyndyqtary kóbirek júdetken.

Al, dúnıe shirkin qandaı sátti bastalyp edi!

Áli esinde, Altyn Ordanyń áıgili hany áz Jánibektiń úlken uly Berdibektiń qyzy Hanym-begimge úılengende bul on segizde edi ǵoı, ustasań qolyńdy alyp túser qylyshtyń ótkir júzindeı qylshyldaǵan kezi bolatyn.

Iá, sol joly edi ǵoı noǵaıly eliniń sán-saltanatyn, baılyǵyn kórsetemin dep qudalar tobyn Azaq-Tananyń ámirshisi Hazbın bıdiń ózi bastap shyqqan. Júgen-quıysqandary, er toqym, ómildirikteri aq kúmispenen qaqtalǵan, kileń jalǵyz shabar batyr, ylǵı sylań jigitteri jedel júrip kele jatqan.

Altyn Orda kindigi Saraı Berkege aldyn ala júrgizilgen, dúnıe múlik tıelgen, kileń qyzyl nardan tirkelgen kósh áldeqashan astana turǵan Aqtóbe tusyna taıap qalǵan-dy. Hazbın bı sondyqtan asyǵýda edi. Sol sebepten de kileń jorǵa, sáıgúlik mingen er jigitter arqyraı qulaǵan taý sýyndaı, esh kedergi bilmeı sylań qaǵady.

Sara dalada saǵym-syndy máńgi óshken dúnıe!

Sol joly edi ǵoı, kógildir aspanmen talasa, bastaryna aı ornatqan altyn kúmbezdi, aq tastan qalanǵan saltanatty Saraı-Berke shahary alystan sáýlettenip kóringende, Azý jyraý, jorǵasynyń basyn tejep tura qalyp, úkili dombyrasyn qaǵyp-qaǵyp jiberip:

Assalaýmaǵalaıkým, Altyn Ordam... dep bastalatyn ataqty jyryn tolǵaǵan.

Sodan beri qansha ýaqyt ótken!

Iá, ıá, kim bilgen dúnıe shirkinniń bulaı ózgererin! Sol It ıaǵnı 1346 jyly edi ǵoı, Saraı-Berkeden bolashaq Altyn Orda hany Berdibektiń qyzy ári qaıyń, ári tal, ózi sheker, ózi bal, aıdaı ádemi, bıdaı óńdi Hanym-begimdi otyz qul, qyryq kúńimenen yrǵaltyp-jyrǵaltyp, Azaq-Tanaǵa alyp qaıtqany!

Fánı dúnıe ótip ketkensiń!

Áıtse de, osy Hanym-begim edi ǵoı Mamaıdyń kóterilýine sebep bolǵan.

Bul úılengennen keıin on jyldaı ótpeı Taýyq, ıaǵnı 1357 jyl Altyn Ordanyń tóbe bıi dárejesine jete almaı, súbe bı qalpynda qalǵan Qypshaq Tóre bıdiń járdemimen Berdibek óz ákesi áz Jánibekti óltirgen. Altyn taqqa qaıyn atasy otyrǵan kúnnen bastap Mamaıdyń baǵy burynǵysynan da janǵan. Ol búkil Edil — Jaıyq handyǵynyń qolbasshysy bolýǵa aınalǵan. Berdibek baýyzdalǵan kúnniń erteńine han taǵyna talas bastalǵan. Joshynyń úrim-butaqtary birin-biri baýyzdaǵan, óltirgen. Berdibek dúnıe salǵan. Tyshqan, ıaǵnı 1361 jyldan Toqtamys taqqa otyrǵan Jylqy, ıaǵnı 1379 jyldyń ortasynda on segiz jyldyń ishinde Altyn Ordaǵa Joshy urpaǵynan shyqqan on eki adam han boldy. Biraq birde-bireýi eki jyldan artyq otyra almady. Altyn Orda taǵy bul kezde birin-biri talap jatqan, qandy aýyz kóp kókjal tóbetterdiń qorasyna aınaldy. Kóshpendilerdiń uly memleketiniń kúıreýi osydan bastaldy. Al sol Altyn Ordany álsiretken kókjaldardyń biri osy qandy kóz Mamaı edi. Bul da búkil Edil — Jaıyq handyǵyn bılemek bolǵan. Biraq oǵan Joshynyń on úshinshi uly Toqaı Temirden taraǵan urpaqtary yryq bermegen. Qaradan shyǵyp han bolýǵa qaqy joq Mamaı, sonda baryp, Barys, ıaǵnı 1362 jyly Toqaı Temirdiń uly Úz-Temirdiń úshinshi balasy Abaıdan týǵan Abdollany Qyrym hany etip, kótertken. Bul Altyn Ordadan bólinip Hadjı-CHerkes, Aıbekterdiń de jeke handyq qura bastaǵan tusy edi. Osylar tárizdi Qyrymda Altyn Ordadan bólinip, jeke handyq shańyraǵyn kóterdi. Biraq Abdollanyń han degen qur aty, bar bılik ásker basy — ámir-ál-mura Mamaıdyń qolynda qaldy. Bundaı tásil sol tusta ádetke aınalǵan. Jaǵataı ulysynyń hany Shyńǵys urpaǵy Qusaıyn sanalǵanmen, bar bılik Aqsaq Temirge kóshken. Qyrym da osyndaı kúıge jetti. Mamaı kóp keshikpeı Hadjy-CHerkesti óltirip, Hadjy-Tarhandy ózine qaratty. Endi Mamaıdyń qaramaǵyna tek qana Qyrym dalasy emes Úzi menen Tana ózeniniń búkil tómengi jaǵy — Saqystan qarady. Sóıtip Batý ulysynyń oń qanaty ekige bólindi. Edil boıy Saraı-Berke handarynyń qolyna qaldy. Al Altyn Ordanyń burynǵy batys dalasy menen Qara teńiz tóńiregi Mamaıdyń bıligine kóshti. Altyn Ordaǵa eń jaqyn Rázan knázdiginen bastap, búkil orusýt jerinen alym-salyqty endi Mamaı Ordasy alatyn boldy. Al Altyn Ordanyń kúnshyǵys jaǵy (osy kúngi qazaq eliniń jeri) Toqaı Temir urpaqtary bılegen Aq Orda qaramaǵyna jatty. Osylaı Altyn Ordanyń burynǵy jeriniń qomaqty bóligin ıelengen Mamaı, bir sát búkil Altyn Ordany bılemek boldy. Bul úshin ózine odaqtastar izdedi. Lıbkeniń knázi Olgerdke Hanym-begimnen týǵan on bes jasar, sulýlyǵy juldyzbenen talasqan qyzy Aqbıkeni áıeldikke berdi. Altyn Orda handarynyń talastary kezinde Ýkraına men Moldavıany jaýlap alǵan Lıbke knázi Olgerd, osy tusta kúsheıip kele jatqan Máskeý knázdiginiń bolashaǵynan qorqyp, Altyn Ordany oǵan qarsy paıdalanbaq bop, Mamaıdyń qyzyn ózi kelip suraǵan.

Osy Aqbıkeden taraǵan Lıbke knázderiniń bir urpaǵynan, júz alpys jyl ótkennen keıin, Rýssıanyń bolashaq uly patshasy Ivan Groznyıdy tapqan, Lıbke knágınásy Elena Glınskaıanyń dúnıege keletinin, árıne, Mamaı bilgen joq. Jáne osy kezden júz jetpis jyl ótkennen keıin Ordanyń eń sońǵy qaldyǵy, aqyrǵy murasy Qazan handyǵyn1 ózine jıen urpaǵynan týǵan Ivan Groznyıdyń bir jolata qurtatyny da onyń úsh uıyqtasa túsine kirmegen oqıǵa. Árıne, Mamaı bolashaǵyn boljaı almaǵan. Boljaǵan, kúdiktengen kúnde de ol bolashaqqa eshteńe isteı almas edi. Óıtkeni ár zamannyń óz joly bar. Sondyqtan da bolar, Ivan Groznyı týǵanda Qazan hany Saqyp-Kereıdiń báıbishesi jaman úreılenip orusýt boıarlaryna arnaýly shabarman jibergen-mys. «Búgin senderdiń jańa patshalaryń týdy. Eki tisi bar. Birimenen bizdi — tatarlardy, ekinshisimen senderdi — boıarlardy jeıdi» depti-mys.

Ras pa bul ańyz, jalǵan ba? Ivan Groznyıǵa bas ıgen jurt álde oıdan shyǵardy ma buny? Kim bilsin. Biraq tarıh hanym sózin anyqtaǵan. Altyn Ordanyń orusýt jerine júrgizgen bıligi osy Qazan handyǵynyń Ulý, ıaǵnı 4552 jyly qarashanyń ekisi kúni qulaýmenen bitken. Qıanattan zorlyqtan týǵan, úsh júz jyldan astam orusýt jerine bıligin júrgizip kelgen Altyn Orda, bir kezde orys jerin ózi qylyshpen baǵyndyrsa, endi ózi sol qylyshtan ajal tapqan. Al Mamaı ol kúnderde Altyn Ordany tek ózine baǵyndyrýdy ǵana arman etken. Sol sebepti ol Saraı-Berkeni shapty, Altyn Orda hany Hadjy-Temirdi óltirtti. Biraq Altyn Orda taǵyna jańadan otyrǵan Qutlyq Temir ony Saraı-Berkeden qýdy. Taǵy shapty, Saraı-Berkeni taǵy tonady, biraq Altyn Ordaǵa han bola almady, taǵy jeńildi...

Osylaı jeńis pen jeńilýge ábden shynyqqan Mamaı dál búgingideı esh ýaqytta da qapa shegip kórgen emes. Al búgingi habar onyń júregine naızadaı qadalǵan. Sol sebepten de alpysqa taıap qalǵan Qyrym men Saqystan bıleýshisi ashýdan shydaı almaı aryndap, jas jigitteı jigerlene ersili-qarsyly boz ordanyń ishin kezip júr.

Rasynda da búgingi habar jylandaı sýyq habar edi. Sońǵy jyldary Máskeý knázi, sońynan Dmıtrıı Donskoı dep atalǵan, Dmıtrıı Ivanovıch, Altyn Ordaǵa jylda beretin alym-salyǵynan bas tartýǵa aınalǵan jáne muny da mise tutpaı, orys knázderiniń basyn biriktirýge kirisken. Al Altyn Ordanyń Orusýt elin baǵyndyryp ustaýdaǵy dástúrli saıasatynyń biri, olardyń knázderiniń basyn qostyrmaı birine-birin qarsy qoıý bolatyn. Al búgingi Mamaıǵa sol orusýt eline yqpalyn júrgizip, bas kóterip kele jatqan Máskeý knázdigin qaıtadan tabanynyń astyna salyp, jýasytyp alý kerek boldy. Sol úshin Jylan, ıaǵnı 1378 jyldyń kókteminde budan buryn Arapsha ámir jyn-oınaǵyn salǵan orusýt jerine Begish-ámir basqarǵan eleýli ásker jibergen. Bul ásker Máskeý, Rázannyń birikken qoldarymen Rázan qalasynyń janynan ótetin Okanyń oń jaǵynan kelip quıatyn Voja ózeniniń boıynda kezdesken. Eki ásker aıanbaı soǵysqan. Aqyrynda Mamaı qosyndary ońbaı jeńilgen. Qyrym basqynshylary qatty soqqy alǵan.

Mine Mamaıdyń estigeni, shabarman ákelgen osy sumdyq habar edi.

Tordaǵy yrbyzdaı Orda bıleýshisiniń ersili-qarsyly yzalana júrýi de osydan edi. Orusýt áskerinen óz qosyndarynyń bulaı jeńilýi oǵan Ordasynyń shańyraǵy qulap jerge túskeninen kem tıgen joq. Bul soqqy ózge soqqydaı emes, janyna jaman batty. Altyn Ordanyń basqa handarymen soǵysyp, birer jeńilip júrse, oǵan bunyń bári «qol synsa jeń ishinde, bas jarylsa bórik astynda» degendeı, qulyn-taıdyń tebiskenindeı, keıde etine batqanmen de, súıegin syndyryp qan qaqsatpaǵan. Hadjy-Temirdi bul óltirse, buny Qutlyq-Temir qurtamyn dep joryqqa shyqsa, bári Altyn Ordanyń ishinde, sol Altyn Ordaǵa kim ústemdigin júrgizýi kerek degen baqkúndestikten týatyn. Al orusýt elimen soǵyssa, ne Iran jurtyna attansa, onda bóten saıasat bar. Ózgelerdi Altyn Ordaǵa baǵyndyryp, sol basqa jurtqa onyń degenin istetý. Bul jalpy Orda ústemdigi úshin soǵysý. Taq úshin, Ordaǵa ıe bolý úshin bar da, al sol Ordanyń bóten elderge bıligin júrgizý úshin kúresý bar. Ekeýi eki dúnıe.

Eger Altyn Orda ózge elden jeńiler álsiz bolsa, onda oǵan han bolamyn dep jantalasýdyń qandaı qajeti bar?

Al Qyrym jáne Saqystan qosyndarynyń orusýttan jeńilýi — ol Ordanyń osaldyǵy. Osal Orda uzaq ómir súre almaýy taǵy daýsyz. Sondyqtan Mamaıdy ashý kernegen. Sondyqtan da ol sheshim izdep bos ordanyń ishinde ersili-qarsyly kezip júr...

Yzaly Mamaı budan ári shydap tura almady. Ol Ordanyń áskerine dereý atqa qonýǵa buıryq berdi. Jáne jele shapqan jeńil qosyndarymenen sol kúni túndelete Rázan knázdiginiń shekarasyna jetti. Attaryn shaldyrtyp, jaýyngerlerine kóz shyrymyn aldyrtyp, tań saz bere Rázan jerine kirdi. Áskerleriniń Vojadaǵy jeńilgen óshin knázdiktiń qorǵansyz jatqan elinen almaq boldy. Qandy qylyshyn oınatyp shyǵa keldi. Biraz qalasyn, poselkesin shapty, taǵy qarýsyz bala-shaǵany kempir-shaldardy qyrdy. Biraq Máskeý jerine jaýyn ótkizbeý úshin Oka ózeniniń jaǵasynda turǵan orys áskerine baryp tıisýge bata almady. Rázan mańyn tonap keıin qaıtty.

Demek, Mamaı bul joryǵymenen qanaǵattanbady. Begish qosyndarynyń jeńilýi, óz áskerine orys knázderiniń Oka ózeniniń jaǵasynda toıtarys bermek bolǵany, oǵan bul jurttyń endi ózine kónbeıtinin, qaramaǵynan shyǵýǵa aınalǵanyn kórsetti.

Ol qaıtadan oıǵa shomdy.

Al Mamaı tárizdi mort minezdi adamǵa qansha oılansa, sonsha oılansyn, jalǵyz ǵana sheshim qalǵan. Ol — orusýt elin ejelgi ádetimenen Ordaǵa kúshpenen kóndirý edi.

Bul árıne, soǵysý degen sóz.

Soǵysty Mamaı ózi basqarmaq boldy. Erteńinen bastap daıyndyqqa kiristi. Sol kúni-aq Olgerdtiń balasy Lıbke knázi Iaǵoıloǵa: «Máskeý knázdigine qarsy birigip shyǵaıyq» dep arnaýly elshiler jiberdi. Sondaı kisilerdi ózine eń jaqyn turǵan Rázan knázi Olegke de attandyrdy. Oǵan «eger bizge qosylmasań, ne Máskeý knázimen taǵy biriger bolsań, ókpeleme, ózgelerden Ordaǵa seniń jeriń jaqyn, kózińdi ashyp-jumǵansha kúlińdi kókke ushyram» dep qorqytty. Máskeý knázdiginiń kúsheıe bastaýynan qaýiptenip júrgen Iagoılo Ordamen odaqtasamyn dep birden kóndi. Al Rázan knázi Oleg únemi kóshpendilerdiń áskeri birden osy knázdikti shaýyp, ábden zapy bolyp qorqyp qalǵandyqtan, amal joq, Ordaǵa qosylatynyn aıtyp ýáde berdi.

Biraq onyń bunysy orusýt eline opasyzdyǵynan kóri, «balta kóterilgenshe, aǵash jol tabadynyń» kóbi edi.

Endi Mamaı qaramaǵyndaǵy elderden, Qara teńiz burtastarynan, Kaffadaǵy2 genýıalyqtardan ózimen kóńildes Edil alpaýyttarynan qalyń ásker jınaı bastady.

Mamaı qansha qosyn jınaǵanymen de, bolashaq urystan ájeptáýir kúpti edi. Óıtkeni Qyrym men Saqystan Ordasy qandaı myqty bolsa da, Altyn Ordanyń jartysyna da jetpeıtin, tipti aq jalaýynda buqanyń basy jelbiregen Aq Ordaǵa da teń emes-ti. Sondyqtan da Mamaı:

— Átten, orusýt áskerimen Ózbek jáne Jánibek handardyń kezderindegideı, Altyn Ordanyń tútini bir shańyraqtan shyqqan tusynda kezdessemshi,— dedi ol ishinen,— al, qazir, bolattaı berik bulǵar, basy ketse de basqaǵa jol bermes bashqurt, mort, synar mordva — bári-bári Edil-Jaıyq Ordasynyń qaramaǵynda, al qandy kórse kárlenip keter Qańly, qyrylyp jatsa qyry Synbas Qońyrat, namysqoı Naıman Aq Orda sapynda, sonda maǵan Dáshti Qypshaqtyń azýly rýlarynan ne qaldy? Joq, meniń de ókiner eshteńem joq, qynabynda qylyshy jatpaǵan Qypshaqtyń, eń jamany túıe úrkitýge jaraıtyn Arǵynnyń birazy bar. Jáne kekshil Kereıdiń deni meniń qosyndarymda. Oǵan monǵoldardyń Shyryn, Baryn rýlarynyń jigitterin qossaq, áli de qyrýar kúsh emes pe? Onyń ústine Kavkazdyń burtastary, Kaffadaǵy genýıalyqtardyń jaldap alǵan bulyqtarym taǵy tur.

«Oqasy joq, jylandy úsh kesse de, kesirtkelik kúsh qalady, Altyn Orda úshke bólinse de, orusýttardy jeńýge áli jetedi» — degen ol ózin ózi jubatyp.

Áıtkenmen Mamaı kúpti edi. Kúpti bolmaı qaıtsin, Altyn Orda burynǵy Altyn Orda emes, bólshektene bastaǵan Altyn Orda.

Sol bólshektenýdiń bir sebepkeri, osy qantalap ketken qylı kóz Mamaıdyń ózi emes pe edi.

Endi nesine tolǵanady, ókinedi?

Ne ekseń, sony orasyń degen...

Áıtsede, buryn talaı jeńip júrgen orusýttardy Mamaı jeńemin dep attanǵan. Sol úshin qolyna naıza alyp atqa mingen.

Biraq Qyrym Ordasynyń bıleýshisi qatelesken edi. Óıtkeni orusýt eli Altyn Ordanyń qaramaǵyndaǵy burynǵy orusýt eli emes edi.

Batýdan bastap, Áz Jánibek ólgenge deıin Altyn Ordadaǵy Joshy urpaǵynyń arasynda taq úshin qan tógiser, úlken qyrǵyn-talas dál qazirgideı asqynbaǵan bolatyn. Al orusýt knázderiniń arasyn bul kezde ondaı deýge kelmeıtin edi. Ásirese XIV ǵasyr orys knázderiniń, feodaldarynyń ózara arazdyqtarymen áıgili. Ejelden boı alǵan osyndaı talas-tartysqa qarsy osy ǵasyrdyń ekinshi jartysynan kóterile bastaǵan Máskeý knázdigi búkil orys jerin biriktirýge kiriskende ortaq ógizden ońasha buzaý artyq degen Sýzdal, Tver, Nıjegorod, Rázan knázderi buǵan kónbeı, qoldaryna qarýlaryn alyp shyǵa kelgen. Bular birin-biri aıamaǵan. Aldaý, arbaý, sertten taıý, óltirý degenderdiń bári de bolǵan. Jáne birin-biri muqatý, jeńý úshin kóp jaǵdaılarda Altyn Orda handaryn da paıdalanǵan. Biriniń ústinen biri ósek aıtyp, ne qupıa syrlaryn ashyp, Altyn Ordadan kómekke ásker alyp, qarsy jaǵyn aıamaı qyrǵan. Orys knázderi, feodaldary halyqtyń kóz jasy, qaıǵysy degendi tipti oılamaǵan. Tek óz ústemdikteriniń qamyn jegen. Tek óz knázdikteriniń órkendeýin tilek etken bul knázder búkil Rýsti aýrý adamnyń haline jetkizgen. Rýstiń bul jaǵdaıyn Altyn Orda handary da paıdalana bilgen. Orys knázderiniń arasyndaǵy alaýyzdyqty órshite túsken. Birine-birin qarsy qoıyp, búkil orys jerin ózine baǵyndyryp kelgen.

Rýstiń osyndaı kezinde, Ivan Kalıta basqarǵan Máskeý knázdigi kóterile bastady. Ásirese Máskeý osy Ivan Kalıtanyń balasy Dmıtrıı Ivanovıch tusynda baı, kúshti knázine aınaldy. Buǵan Máskeý jeriniń jaǵrafıalyq ereksheligi — sý joldarynyń túıisken jerde turǵandyǵy, jaý tıse, Rázan, Pskov, Novgorodtar tárizdi aldyńǵy shepte emes, túpkirde jatqandyǵy, taǵy basqa sharýashylyq jaǵdaılary múmkindik berdi. Bunymen qatar, Altyn Ordadaǵy ózara qyrǵyn-talas, bir kezdegi kóshpeli elderdiń aıbarly memleketiniń birtindep ishteı bóline, búline bastaǵany da birtalaı kómektesti.

Baıtal túgil bas qaıǵy, óz úıinde órt shyǵyp jatqanda, kórshiniń qora-qopsysynyń qandaı jaǵdaıda ekenin kim oılaıdy. Altyn Orda da osyndaı kúıde edi. Al orys eli bolsa, ejelgi keselinen birjolata aıyǵyp ketpese de, tóseginen basyn kóterip, saýyta bastaǵan. Ásirese, el bop birigip, Altyn Orda buǵaýynan qutylýdy Máskeý knázi Dmıtrıı Ivanovıch qolyna qatty alǵan.

Árıne, tarıhty halyq jasaıdy. Biraq sol tarıhtyń barysyn jyldamdatatyn, ne kibirtiktetetin jeke adamdar. Máskeý knázi Dmıtrıı Ivanovıch ta sondaı adam edi. Ol orys knázderiniń basyn biriktirip, Altyn Ordaǵa qarsy shyǵýda kóp qajyrly eńbek etti. Degenine kónbegen Tver knázi Mıhaıl Aleksandrovıch tárizdi, keıbir sap buzar keraýyzdardy áskerimen baryp shapty. Sózge túsinerin aqylmenen kóndirdi.

Osyndaı orys knázderiniń Altyn Ordaǵa qarsy bas kóterýiniń kerek ekenin túsingen Máskeý knázine, keı kezde qyryn júretin Rázan knázi qosylyp, ózderin tonamaq bop shyqqan Begish ámir basqarǵan Mamaı Ordasynyń qosyndaryn Voja ózeniniń jaǵasynda oısyrata jeńgen. Bul jeńis ózgesin qoıǵanda júz elý jyldan beri ózderine bas kótertpeı kele jatqan Ordanyń áıgili áskerine toıtarys berýge bolatynyn kórsetken.

Endi orusýt knázderi qanattana túsken. Osyndaı kezde, Máskeý knázi Dmıtrıı Ivanovıch, Mamaı Ordasy qalyń qol jınap Máskeý jerine kirmek bop daıyndalyp jatqanyn estigen.

Máskeý knázi de jan-jaǵyna habar berip, kele jatqan jaýǵa qarsy turýǵa dabyl qaqty.

Jazdyń orta shenine jetpeı, orys knázderi júz elý myńdaı ásker jınady.

Tamyz aıynyń orta sheninde, eki júz myńdaı áskerimen Mamaıdyń Máskeýge bet alǵanyn estip, Dmıtrıı Ivanovıch pen osy kezdegi orystyń áıgili qolbasshysy Dmıtrıı Volynskıı basqarǵan Máskeý, Vladımır, Sýzdal Rostaý, Iaroslavl, Belozer, Mýrom, Bránsk, Pskov knázdikteriniń qalyń qoly kele jatqan jaý qosyndaryna qarsy qozǵaldy.

Máskeý, knázi jınaǵan áskerge tek Tver, Novgorod, Rázan knázderiniń kisileri qosylmaı qaldy.

Al Mamaı Ordasy qosyndarynyń ór qımylyn, qaı jerlermen kele jatqanyn tyńshy, saqqulaqtary arqyly bilip otyrǵan, ózi birikken orys áskerine qosylmaı qalǵanmenen, Máskeý knázi Dmıtrıı Ivanovıchke eń alǵash habar bergen Rázan knázi Oleg Ivanovıch edi. Biraq bul knáz aıtpasa da Dmıtrıı Ivanovıch Orda áreketterinen ózi de habardar bolatyn. Mamaı Ordasynda munyń da óz adamdary az emesti.

Jalǵanda «opasyz» degennen jeksuryn at bolmasa kerek-ti.

Ásirese tarıhı adamǵa tarıh ózi osyndaı qarǵybaý taqsa, ony zaman da, bolashaq ta urpaq ta úze almasa kerek-ti.

Biraq tarıhtyń da óz kezinde qatelesýi múmkin. Joq, tarıh qatelespeıdi, tarıhtyń ózin sol tarıhı adamnyń zamandastary shatystyrady. Mundaı jaǵdaı keıde túsinbegendikten shyqsa, keıde tarıhı adamnyń isiniń bolashaqta qandaı mańyzy bolaryn zamandastarynyń tereń boljaı almaǵandyqtarynan da týady.

Eki ottyń ortasynda turǵan Oleg Ivanovıch, orys eline óziniń sol kezdegi áreketterimen máńgi-baqı «opasyz» degen atqa iligemin dep oılamaǵan da bolar.

Bul — uzyn boıly, aq sary, ótkir kógildir kózdi, qoıý jıren saqaldy, uzyn shashty, elýlerge kelip qalǵan kisi.

Ata-baba dańqy jaǵynan Oleg Ivanovıch ózin Máskeý, Tver, Sýzdal, knázderinen kem sanamaıtyn.

Máskeý knázderi áıgili Monomahtan tarasa, bulardyń áýleti sonaý Ilá Mýdryıdan shyqqan. Ózgesin qoıǵanda Ilá Mýdryıdyń balasy Iaroslavldiń úsh qyzy birdeı Fransýz, Gresıa, Vengrıanyń korolevalary bolǵan, ejelden alda júrýge úırengen urpaq. Sondyqtan da ol Rázan knázdiginiń de orys elin basqarýda Máskeý knázdiginen enshisi kem dep eseptemedi. Osydan baryp, Máskeý knázimenen bunyń arasynda baq talastyqtan týǵan kúres-tartys az bolmaǵan.

Rázan osy Oleg Ivanovıchtiń kezinde uly knázdikke ıe bolǵan. Altyn Orda hany endi Oleg Ivanovıchti uly knáz dep ataǵan.

Biraq Rázan knázi «uly» degen atty ońaı almaǵan. Oǵan sebep eń aldymenen bul knázdiktiń orusýt jeriniń eń shetinde turǵandyǵy edi.

Batý óziniń Taýyq, ıaǵnı 1237 jyly attanysynda eń aldymenen osy Rázandy shapqan. Bul kezdegi Rázan knázi Iaroslav Svátoslavtyń shóberesi Iýrıı Igorovıch ózge orys knázderinen járdem suraǵan. Biraq eshqaısysy kómekke kelmegen. Rázan knázdigi amalsyz jaýǵa ózi jeke qarsy turǵan. Biraq monǵoldyń qalyń áskerine tótep bere almaǵan, jeńilgen. Batýdyń qandy balaq noıandary qalany myqtap turyp tonaǵan, sodan keıin órtegen, jermen-jeksen etip buzǵan, qıratqan.

Osydan keıin rázandyqtar ózderiniń knázdik ortalyǵyn Pereıaslavl qalasyna kóshirgen. Osy Oleg Ivanovıch kezinde Pereıaslavl qalasy Rázan qalasyna aınalǵan. Burynǵy monǵoldar shapqan Rázan qaldyǵyn Eski Rázan dep ataǵan. Qala jańarǵanmen, rázandyqtardyń taǵdyry jańarmaǵan.

Orusýt jerine jaý kelse eń aldymenen Rázanǵa kelgen. Sony shapqan, sony tonaǵan. Bul tek Altyn Ordanyń handary ǵana emes, óz betimenen júrgen solardyń keıbir esersoq ámirleri de, tipti qandy qoldy, jasaq bolyp jınalǵan qaraqshylary da, alamandary da istegen. Syrtqy jaýdyń qylyǵy az bolǵandaı, Rázan knázderiniń ejelgi qalalary Kolomna men Lopasıany Jylan, ıaǵnı 1353 jyly Máskeý knázderi ózderine qosyp alǵan. Bul kezde Dmıtrıı Ivanovıch ta, Oleg Ivanovıch ta jas edi. Batý kelip Rázandy shapqanda bolyspaǵan orys knázderine burynnan ókpeli rázandyqtar osy oqıǵadan keıin Máskeý knázderine tipti óshigýde edi. Ras, sońynan Dmıtrıı Ivanovıch er jetip bılik qolyna kóshkende Rázandy Altyn Orda ómirleri Taǵaı, Arapshalarǵa tonattyrmaǵan, arasha túsken. Tipti Altyn Orda ámirlerine soqqy da bergen. Biraq Rázan jerin eń bir oısyrata shapqan Tyshqan, ıaǵnı 1373 jylǵy Ordanyń joryǵyna toıtarys bere almady. Buǵan Máskeý knázi aıypty emes edi, Dmıtrıı Ivanovıch pen onyń nemere inisi Vladımır Andreevıch Serpýhovskıı Rázan jerin jaý tonap jatqanyn estip, dereý atqa qonǵan, biraq úlgirmegen, Rázan qalalaryn órtep, tonap ketken Mamaı Ordasynyń áskerleriniń qarasyn da kóre armaı qalǵan. Áıtkenmenen Máskeý men Rázan knázderiniń arasy san qıly bolǵan. It, ıaǵnı 1370 jyly Máskeý knázi Lıbke knázi Olgerdtke qarsy shyqqanynda Dmıtrıı Ivanovıchtiń áskerleriniń ishińde Rázan bulyqtary da qatynasqan. Sóıte turyp, kelesi jyly Rázan knázi Kolomnany qaıtyp alamyn dep Máskeý knázimen soǵysqan.

Sondaı-aq, eki knáz birigip te ketip júrgen. Sonyń biri ótken jyly Voja ózeniniń boıyndaǵy urys edi. Dmıtrıı men Oleg kúsh qosyp Begishti ońdyrmaı jeńgen.

Bular qansha birikkenmen de, ekeýiniń arasynda sonaý eskiden kele jatqan qaıshylyq — qaısymyzdyń ústemdigimiz joǵary turý kerek, qaısymyz qaısymyzǵa baǵynýymyz kerek degen báz-baıaǵy baqkúndestik eni ýaqytta da joıylmaǵan.

Jalǵanda ózgeden joǵary turýdy murat tutpaıtyn kisi bola ma, Máskeý knáziniń asyp bara jatqanyn kórgen rázan knázi bir sát Dmıtrıı Ivanovıchtiń kúırep, bılik ózine kóshkenin tilegen. Sol sebepten Máskeý knáziniń áskeri Mamaı Ordasyn jeńip, burynǵysynan da kúsheıe túskenin qalamaǵan. Sol sebepten de Máskeý knázine qosyla qoımaǵan. Ekinshiden, Mamaı Ordasy attanysqa shyǵa qalǵan kúnde bul Máskeý knázi jaǵynda bolsa, Orda áskeri óshin eń aldymenen budan alatyny daýsyz ǵoı. Árıne, osydan Mamaıǵa qarsy shyǵýǵa qoryqqan. Orda ámirshisiniń de kóńilin tabýǵa tyrysqan. Mamaıdyń jibergen kisisine Máskeý knázine Ordamen birigip qarsy shyǵýǵa ýáde bergen. Sóıtse de ony taǵy bir jaǵdaı qatty qınaǵan. «Mamaı jeńer, jeńiler, áıteýir keter, al Máskeý knázi osy arada qalady ǵoı» dep oılaǵan. Eger Dmıtrıı Ivanovıch Mamaıdy jeńip, erteńine menen jaýap surasa ne aıtam? Tipti, búkil orys knázderi jınalyp, «bizge qosylmadyń» dep ózime jabyla ketse, qalaı tótep berem, jáne nemen tótep berem?» — dep tolqyǵan.

Osyndaı eki ottyń ortasyndaǵy Rázan knázi aqyrynda aqyl, aılasymen eki jaqtyń da oılarynan shyqpaq bolǵan. Bar tásilin osyǵan qura bastady.

Demek, bul sheshim de onyń kóńilin tolyq ornyqtyrmaǵan.

Bárin bylaı qoıǵanda, uly Rýs bar emes pe, dep oılaǵan ol, uly ata-babam. Iaroslav Mýdryı da onyń nemeresi Iaroslav Svátoslavıch te osy Rýstiń kórkeıýin oılaǵan joq pa edi; al men solardyń urpaǵy, óz basymnyń qamy úshin orusýt knázderiniń jeńilgenin tileımin be? Solaı tárizdi ǵoı. Mamaı jeńse Rýs bıliginen aıyrylady. Al Máskeý knázi jeńse, mynaý men Rázan knázi — uly knáz degen bıligimnen aıyrylamyn. Amalsyz kúsheıgen Máskeý knázine baǵynyshty bolamyn. Sonda maǵan qaısysynyń jeńgeni durys?

Osylaı Rázan ózine-ózi qarsy kelgen. Endi ol óz qara basyna sóz kelmeýdi, jáne aldaǵy kúresterine Rázan knázdiginiń kúshin saqtap qalýdy oılaǵan.

Sondyqtan Mamaıǵa qosylam dep turyp qosylmaı qalatyn bolǵan.

Máskeý knázderine Mamaıdyń kele jatqanyn habarlaı turyp, bolar ýaqıǵanyń artyn kútken. Biraq ózge knázder jáne halyq bastaryna aýyr kún túskende qatarynda bolmaǵan Rázan knáziniń bul tásil, aılasyn qabyldamaǵan. Kádimgi qasqyr alatyn kókjal arlannyń moınyna temirden qarǵybaý taqqandaı osy Olegke máńgi-baqı joıylmas «opasyz» degen at qoıǵan.

Bul tarıh qatesi me, álde adam qatesi me?

Árıne, adam qatesi.

Joq, Mamaı emes, oǵan kelisim isteýge eń aldymen Rázan knázi Oleg ózi Epıfan Koreev boıardy elshi etip jibergen. Voja ózeniniń jaǵasynda Orda qosyndaryn jeńýge qatysqany úshin Mamaı óshin alady dep qoryqqan. Jáne taǵy bir sebebi bar edi. Oleg budan buryn Máskeý knázdigine ketken jerimdi qaıtaryp alamyn dep Dmıtrıı Ivanovıchqa qarsy shyǵyp, Skoronısheva degen jerde Dmıtrıı Volynskıı voevoda basqarǵan Máskeý áskerinen jeńilip qalǵan. Bunyń ornyna Rázan knázi etip Pronskııdi saılaǵan. Sonda Oleg Orda myńbasy Salaqmyrdan ásker alyp kelip, Rázannan Vladımır Pronskııdi qýyp shyǵyp, óz ornyna qaıta otyrǵan. Asharshylyqta jegen quıqanyń dámi ketpes, basyna týǵan bir tar kezeńde Ordanyń kórsetken kómegin umytqysy kelmeı, jaqsylyqqa jaqsylyq qaıtarmaq ta bolǵan.

Áıteýir Mamaıǵa Epıfan boıardy jiberip, Vojadaǵy kórsetken kómegi úshin Ordaǵa Ózbek hannyń kezindegideı qun tólep, eger Mamaı Máskeý knázimenen soǵysa qalsa áskerin berýge ýádelesken. Iilgen basty qylysh kespeıdi. Mamaı kelisken. Sońynan orusýt jerine urysqa shyǵýǵa ábden bel býǵanda Orda bıleýshisi sondaǵy kelisimimizden shyq dep Olegke kisi jibergen. Jáne Rázan knázine Máskeý knázdigine qarsy attanýǵa Lıbke knázi Iagoılomen de sharttasýdy usynǵan. Mamaıdyń oıynsha kúngeıden kelgen Orda qosyndylaryna Máskeý bulyqtary qarsy kóterilgende, Iagoılo men Oleg olardy ótkizip jiberip artynan dúrse tıýge tıisti edi.

Mamaı tas qamaldy Máskeý irgesinde soǵysqysy kelmegen. Kóshpendilerdiń áıgili atty áskerin jaqsy paıdalaný úshin, urystyń jazyq dalada bolǵanyn durys kórgen.

Al Orda bıleýshisimen kelisimge kelgen Oleg onyń soǵysqa daıyndalyp jatqanyn aıtyp Máskeý knázine kisi salǵan. Dmıtrıı Ivanovıchtiń bunsyz da habardar ekenin túsinip, jaı ánsheıin jaqsy atty bop kórinip qalýdyń belgisi edi. Sóıtip turyp Oleg Iagoıloga sol Epıfan Korneevti elshi etip jiberip, onymenen Orda jaǵynda bolatyn bop ýádelesken.

Eki júz myńdaı jaýynger qolymenen Mamaı tamyzdyń orta sheninde Voronej ózeninen ótip, onyń teriskeı jaǵasyna qostaryn tikti. Birden Máskeýge attanýǵa asyqpady. Voronej jaǵasynda áskerlerin jónge keltirip, áldeneni kútip aıaldaı qaldy.

Osy kezde bulyqtarymen Lıbkeden Iagoılo da shyqty. Ol jedel júrip, rýstiń kúngeı sheti Oka ózenine bettedi.

Endi qalyń áskerimenen Máskeý knázi Dmıtrıı Mamaıǵa qarsy qozǵaldy.

Bular Kolomnaǵa jetip, Oka ózeninen arǵy betke ótti. Janynda tabıgı bógeti — ózeni men berik qorǵan-qamaly bar Kolomna orusýttarynyń buryn da Orda shapqynshylaryn qarsy alatyn jeri bolatyn. Osy aradan Altyn Orda áskeri talaı shegingen. Jaýdy beri qaraı júrgizbeýge bul ara orusýttarǵa eń qolaıly tús edi, biraq Máskeý knázi Kolomnaǵa toqtamady, ári qaraı júrdi. Kolomnadan bir kúndik jerde Rázan tur. Dmıtrıı áskeri myqty kezinde, Mamaı jaǵyna shyqpaq bop, ózine qosylmaı qalǵan rázandy byt-shyt etpek shyǵar? Joq, ol bulaı etpedi. Máskeý knázi áskerine Rázan jerinde eshkimge tımeńder dep buıryq berip, bul qalany ý-shýsyz oraǵyta ótip, Tanga3 qaraı oıysty...

Ol osyndaı Mamaıdyń odaqtasy Oleg tıisse op-ońaı jeńsin degendeı, áskeriniń sol jaq búıirin bos qaldyrdy.

Nege búıtti?

Knáz Oleg orystyń qalyń áskerin shabýǵa bata almaıdy dep sendi me? Álde Olegtiń bularǵa tıispeımin dep bergen ýádesi bar ma edi?

Tarıh bul arasyn sol ýaqytta da, sońynan da, qala berdi sodan beri alty júz jyl etken búgingi kúnge deıin de bilgen emes.

Anyǵy, Máskeý knázi sol jaq qanatyna ózine qas sanalǵan Rázan knázin tastap, alǵa, kúngeıine qaraı umtyldy.

Al bulardyń oń jaǵynda, orys áskerimenen alystan qatarlasa Rázan qolymenen kezdesýge Iagoılo knázdiń ózi basqarǵan Lıbke bulyqtary kele jatty.

Sondaı-aq, Máskeý jasaqtarymen qosyla qoıýǵa taqqa asyǵa qoımaı, Vladımır Serpýhovskıı men Brán qarýly bulyqtary da sarań qozǵalyp ilbı júrdi. Eger Iagoılo bulyqtary kenet júris betin ózgertip, qorǵansyz qalǵan Máskeýdi shappaq bola qalsa, bular olardyń aldarynan shyqpaq tárizdi. Sondyqtan Iagoılo áskeriniń izin ańdyp, aqyryn qımyldap, asyqpaı kele jatqandaı. Dál osylardaı Máskeý knázimen odaqtas Andreı Poloskıı men Dmıtrıı Trýbchevskıı knázder basqarǵan Iagoıloǵa qarsy Lıbkeniń basqa bulyqtary da sasatyn emes. Bulardyń baıaý júrgendikteri sonshalyq, máskeý knázine olar tek Donnyń jaǵasynda ǵana qosyldy.

Nege bári birdeı jaı qozǵalady? Mamaı qosyndary aldarynda emes pe? Álde Máskeý bulyqtary ózderi ǵana soǵyssyn deı me?

Joq, tipti olaı emes. Eger aýyr qarýly Máskeýdiń jaıaý bulyqtary Tan ózeninen ótkenshe, Iagoılonyń atty áskeri olardy shabatyn bolsa, orusýt bulyqtaryn kóp búlinshilikke ushyratatyny daýsyz... Sondyqtan Vladımır Serpýhovskım, Brán jáne Dmıtrıımen odaqtas Lıbke jasaqtary sonaý Tan ózenine jetkenshe Iagoılo áskerine qarsy turar qalqan bolyp, onyń áýenine qaraı, asyqpaı keledi.

Al Mamaıdyń odaqtasy Rázan knázi Olegtiń jigitteri qaıda?

Rasymen Máskeý bulyqtarynyń artynan tımek bop qozǵalmaı tur ma?

Eger Oleg búıter bolsa, Máskeý áskeri taǵy aýyr halge ushyraıtyny sózsiz. Óıtkeni Rázan knázi men Iagoılo bulyqtaryna qarsy turar, Tan ózeniniń bergi betinde shep qaldyrar Máskeý knázinde de múmkindik bolmady. Mamaıdyń qumyrsqadaı qaptaǵan qosyndaryna tótep berýge arǵy betke shyǵyp orys qarýly qolynyń ózi de jeter-jetpes edi.

Mine endi Máskeý knáziniń áskerleri Tannan aman-esen ótip, Tan men Nepráda ózeni eki jaǵynan kep qosylǵan úsh buryshty saǵaǵa kep toqtady. Aldary dala. Endi Voronej ózeni jaǵynan kórinetin Mamaı qosyndaryn kútip, shep qura bastady.

Bári de oılaǵandaı tárizdi. Tek arqasyn Tan ózenine berip, sońyna ásker qaldyrmaǵany ǵana qaýipti. Eger soǵys bolar jerden bir-aq ret at shaldyryp jetetin tusta turǵan Iagoılo bulyqtary Oleg jasaqtarymen tabysyp, Tannan ótip, Máskeý áskeriniń art jaǵynan tıer bolsa, bulardyń úlken apatqa ushyraıtyndary taǵy daýsyz.

Biraq Iagoılo men Rázan knáziniń qoldary áli qosylǵan joq. Iagoılo bulyqtary arǵy bette ózenge taıaý jerde tur. Oleg jasaqtary áli kelgen joq. Olar qaıda? Rázan jasaqtary qaıda? Qaıda? Qaıda? Mamaı da, orys knázderi de teriskeı jaqtaryna ólsin-ólsin qaraýda edi.

Tek birdemege sengendeı, Máskeý knázi Dmıtrıı ǵana syr bermedi. Ol Mamaıdy qarsy alýǵa, qurylǵan shepterin dúrkin-dúrkin tekserýden qoly bosamady.

Bul aıqasta kórsetken orys erligin aıtýǵa sóz jetpeıdi. Júz elý jyldan astam qorlyq kórsetip kelgen qıanatshyl Altyn Orda handarynyń ústemdiliginen qutylýlary kerek, ne biri qalmaı qyrylýǵa tıisti!.. Osyǵan olar bel býǵan... Sol sebepten de Qyrkúıektiń altysy kúni Tan ózenine jetip, kópir salyp, segizi kúni bergi betke ótisimenen, orys áskerleriniń basshylary bar kópirlerin buzdyryp tastaǵan. Ondaǵy oılary eger áskerleri jeńiler bolsa, keıin sheginer múmkindik qalmasyn degenderi. Orys qolbasshylary urysqa osylaı daıyndaldy. «Ne bostandyq, ne ólim!» dedi olar.

Endi Tanǵa Neprıada ózeni quıatyn saǵadaǵy Kýlıkov jaıylymy atalatyn keń dalaǵa orys áskerleri sap-sap bop shepke turýǵa kiristi. Ár qosynnyń aldarynda temir saýyt, dýlyǵa kıgen knáz qolbasshylary. Jaýar bulttaı túnergen qalyń qol. Ár knázdik áskeri jeke-jeke. Vladımır, Sýzdal, Rostoý, Iaroslavl, Belover, Mýrom, Brán, Pskov bulyqtary biri men biri qaz-qatar, ıin tirese sapqa turǵan. Munda tek Máskeý bulyqtary tegis emes. Vladımır Andreevıch Serpýhovskıı knázben osydan eki jyl buryn Lıbkeden Máskeý jerine qyzmetke kelgen Volyn voevodasy Dmıtrıı Bobrok basqarǵan tańdaýly on myńdaǵan jaýyngerleri Kýlıkov dalasynyń shyǵys jaǵyndaǵy syńsyǵan qalyń toǵaı arasyna tyǵylǵan. Sol ormannyń ber jaǵyndaǵy bitik qaıyń-taldy tóbeniń ústinde orystyń sol kezdegi áıgili batyrlary Iýrıı Sapojnık pen Bykovty qastaryna alǵan Serpýhovskıı men Bobroktyń ózderi tur. Olarǵa sonaý munarly jazyq dalada qumyrsqadaı qaptaǵan qalyń ásker shyǵys búıirinen ap-aıqyn kórinedi. Al Máskeýdiń ózge bulyqtary sheptiń eń aldynda. Osynshama qyrýar qoldy uly aıqasqa Máskeý knázi Dmıtrııdiń ózi bastap túspek. «Sen bizde jalǵyzsyń, al biz tárizdiler kóp. Urysqa óziń qatynaspaı-aq qoı, syrttan basqar» degen ózine jaqyn júrgen boıarlardyń sózine keshe Tannan ótip jatyp ol: «Jalǵyzdyń jany kóptiginen artyq pa? Jurt aralarynda meniń júrgenimdi kórse, maǵan elikteıdi, men janymdy aıamaǵan soń, olar da jandaryn aıamaıdy» dep, urysty syrttan basqarýǵa kónbeı qoıǵan. Sol sebepten, esik pen tórdeı kertóbel aıǵyr mingen, kók qurysh saýytty, ashań óńdi Dmıtrıı Ivanovıch qalyń áskerdiń aldynda ózi tur.

Kún búgin bulyńǵyr edi. Qalyń tuman jer betin jaýyp alǵan-dy. Biraq sáske bola, tuman taraı bastady. Túske sheıin aspan aınadaı bop ashyldy. Tek teriskeıden kúzdiń salqyn jeli tynbaı soǵady. Dál sol kezde kúngeıden, Voronej ózeni jaǵynan, buldyrlanyp Mamaı qosyndarynyń mańǵylasy4 kórinedi. Sóıtkenshe bolǵan joq saǵym-syndy tolqyǵan toptar qataıa tústi. Ári-beriden keıin ushy-qıyry joq qalyń áskerge aınaldy. Eńkildeı kele shapqan qalyń ásker qumyrsqadaı kóp, bet qaratpaıtyn aıbarly, susty, sýyq. Attarynyń dúbirinen jer solq-solq etedi. Keıbir noıandarynyń ómirleriniń ústine kıgen aqshyl saýyt, dýlyǵa jalańash qylyshtary kún sáýlesine shaǵylysyp kenet jarq-jarq ete qalady.

«Ne ister eken?» degendeı orusýt áskerleri olarǵa túksıe qarap, oryndarynan qozǵalmaı tur.

Jaǵaǵa qaptap kele jatqan teńiz tolqyndaryndaı arqyraǵan Mamaıdyń qalyn qosyndarynyń aldyńǵy shebi sadaq oǵy jeter-jetpesteı jerge kelip toqtady. Artyndaǵy jasaqtary da lyqsı túsip, birte-birte baryp, bir mezet saıabyrlady. Kúngeı tusty sonaý kókjıekke deıin alǵan qalyń áskeriniń aldynda torly saýytty, qurysh dýlyǵa, nardaı bıik, jaly jerge tógilgen, oshaq taban kók býryl tulpar mingen Mamaıdyń ózi. Kún shalǵan, jel qaqqan qarasur júzi kúreńdenip úlken, sýyq, shapyrash kózi qantalaı, al saý kózi kárlenip oınaqshı qalǵan.

Eki jaq endi birin-biri ábden kórip alaıyq degendeı, áli qozǵalmaı tynyp tur.

Sol shóp basy qımyldamaǵan, lypa jel joq tynyshtyqta Mamaı áskeriniń aldyńǵy shebinen qara kók arǵymaǵyn oınatyp, arystandaı aqyryp bireý shyǵa keldi.

Bul Keneges rýynyń ataqty Ken-Janbaı batyry edi.

— Áı, Qaltaly Imannyń5 balasy, kimiń bar jekpe-jekke shyǵaratyn! — dedi ol jaýyr kúndeı kúrkirep, eki áskerdiń ortasyndaǵy alańǵa atyn oınata sekirtip.

Ol zamanda urys bastalar aldynda, eki jaqtan jekpe-jekke batyrlar shyǵaryp, aıqastyryp alý — eshkim buzbaıtyn dástúr.

Sol sátte-aq toqpaq jaldy tor aıǵyr mingen, qolynda temir ushty yqsham naızasy bar, eńgezerdeı orys batyry alań ortasyna shapqylap shyǵa keldi. Bul áıgili batyr Dákonov Aleksandr edi. Mamaı jaǵynan da astynda súlikteı qap-qara bedeý, qolyna buzaý tis, shoıyn bas, shoqpar ustaǵan batyr jigit oǵan qarsy shapty. Bul búkil Altyn Ordadaǵy aty shyqqan Sherýbaı batyr edi.

Sonaý Shyńǵys han kezindegi monǵol áskerlerinen bastap, Altyn Ordanyń osy shaqtaǵy jaýyngerlerine deıin soǵysqanda saýyt kımegen. Sirá, júz myńdaǵan áskerge temirden saýyt, dýlyǵa daıyndaý ońaıǵa túspese kerek. Saýyt, dýlyǵa tek temir, noıan, el qadirlegen batyr, myrzalardyń ǵana úlesi bolǵan. Al musylman jaýyngerleriniń saýytsyz soǵysýyna dinı sebepter bar edi. Jaý qolynan qaza tapqan adamdy ujmaqqa baratyn sháıt sanaǵan islám sharıǵaty temir kıip maıdanda urysýdy, qudaıdyń jazǵanyna qarsy shyǵý, ajalyń bolsa altyn sandyqta jatsań da ólesiń, al ajalyń bolmasa túskeli turǵan almas qylyshtan da aman qalasyń, bári qudaıdyń qolynan dep túsindirgen.

Tipti saýyt kıgenderiniń ózi dál kindik tusynan sadaq oǵy, naıza ushy kire alatyndaı kishkentaı «taǵdyr» qaldyrtqan. Alla seniń tiri qalaryńdy tilese, jaý otynan saýytyn qorǵaıdy, al tilemese osy oımaqtaı tesikten ajaldyń ózi izdep tabady degen.

Sherýbaı ústindegi saýytta osyndaı ádeıi qaldyrǵan «taǵdyr» tesik bar. Sonaý alyp deneden, oımaqtaı tesikti taýyp kim sadaǵynyń oǵyn, ne naızasynyń ushyn dál qadaı alady. Osylaı oılaǵan Orda batyry, maıdanǵa shyqqannan-aq órkókirektik, tákapparlyq kórsetti.

Ekeýi soǵysqaly da ájepteýir mezgil ótti. Kenet Orda batyry túksıe qaldy, orys batyry da qaharlana tústi. Endi ekeýi aqyry bir-birine qarsy umtyldy. Baǵanadan bergi alysqandary ózderin de, ózgelerdi de jalyqtyrǵan tárizdi, al bul joly bireýi mert bolmaı tynbaıtyn sekildi. Attaryn qarama-qarsy qoıǵan eki batyr bir sát tym jaqyndap qaldy. Sherýbaı da aqyra shoqparyn siltedi. Aleksandr qushyrlana naızasyn qadady. Sol mezette-aq ekeýi de birdeı attarynan ushyp tústi. Jaǵynan tıgen shoqpar orys batyrynyń basyn múldem kúl-talqan etken. Al «taǵdyrǵa» dál kelip qadalǵan kók naıza, ekinshisiniń ishine kos qarystaı kirip úlgirgen-di. Kishkentaı ǵana tesik Mamaı batyrynyń shyn taǵdyry bolǵan.

Ieleri jerge qulaǵan qos tulpar, maıdan ortasyna oınaqtaı shyǵa kelgen.

Sol sátte-aq: budan ári shydamdary bitkendeı, eki jaqtyń áskeri de birdeı «ýralap» birine-biri lap qoıdy. Tek Mamaı ǵana Ken-Janbaı óziniń menshikti káshik-tánesiniń qorshaýynda, maıdan búıirindegi bıikteý qyrǵa sytylyp shyǵa berdi. Urys dál túste bastaldy. Eki jaqtan da qarýly bulyqtar leg-legimen maıdanǵa shyqty. Sadaq atýǵa jer tar bolyp betpe-bet kelgen jaýyngerler bir-birine tek qaıyń sapty aıbaltalaryn, shoıyn bas shoqparlaryn, bolat ushty naızalaryn almas júzdi qylyshtaryn jumsady. Ókirgen adam men kisinegen jylqy daýysynan qulaq tundy. Bir bıe saýymyna jetpeı-aq jazyq alań qan sasyp shyǵa keldi. Sol alǵashqy qarqynda-aq myńdaǵan qyrshyn jas, atan jilik, apaı tós batyrlar jer qushty. Iesinen aıyrylǵan júırik sáıgúlikter endi maıdan shetine oınaqtap júzdep shyqty. Birin-biri qýyp qylyshpen shapqan, qarsy kele qalsa aıbaltamen aıqara urǵan, jan túrshigerlik qyrǵyn ór saǵat saıyn qyza tústi. Aıqaı-shý, salǵan uran, qarý-jaraqtyń shaqyr-shuqyr úreıli únderi jer men kókti basty. Adam denesi at tuıaǵymenen saz balshyqtaı ılendi. Sońynan osy qyrǵyndy óz kózimenen kórgen shejireshi: «buryndy-sońdy mundaı urys bolǵan emes, on shaqyrymdaı jer jaýyngerlerden kórinbeı ketti. Qan ózen bop aqty» dep jazdy. Osyndaı eni segiz, uzyndyǵy on shaqyrymdaı maıdanda eki júz elý myńdaı ásker bir mezette soǵysty.

Mamaıdyń atty áskeri qandaı aıbar kórsete alsa, orystyń jaıaý jaýyngerleri sondaı tótep bere aldy. Orda qosyndary bir tusta jeńilse, orys bulyqtaryn ekinshi jerde oısyratty. Erlik ekiniń biriniń qolynan keldi. Ásirese orystyń ataqty batyr-balýandary Senka Bykov, Vasgok Sýhobores, Grıde, Hrýseles qorshaǵan Dmıtrıı Ivanovıchtiń ózi jan shydatpady. Olardan Orda batyrlary da qalysqan joq. Adam basy doptaı domalady.

Qyrqa ústinde ún-túnsiz urysqa qarap turǵan Mamaı, bir mezet oń jaǵyndaǵy Ken-Janbaıǵa:

— Káshiktánemdi ana tustan sal! — dep orys áskeriniń sál shegine bastaǵan jerin kórsetip shańq ete qaldy.

Typyrshyp bezek qaqqan Ken-Janbaı, qara kók atymenen eki qurshysyn shubyrta maıdanǵa quıyndata shaba jóneldi.

Bir top torǵaýyttary qorǵaǵan Mamaı, sol adyr basynda qozǵalmaǵan qalpynda taǵy qatty da qaldy. Jeńis aspanǵa laqtyrǵan baqyr aqshadaı, eki jaqqa alma-kezek tústi de turdy. Áıtkenmenen Ordanyń áıgili atty qosyndary óziniń soǵysker ekenin kórsetýge aınaldy, tús aýa orys bulyqtary shegine bastady.

Buny kórgen, ormandy tóbe ústindegi Vladımır Serpýhovskıı qylyshyn qynabynan sýyryp alyp, atoı salýǵa yńǵaılana berdi. Biraq tájirıbeli Dmıtrıı Bobrok, Volyn voevodasy, oǵan aqyra buıyrdy:

— Toqta! — dedi ol.— Sál shyda.

Tájirıbeli qolbasshy Dmıtrıı bosqa aqyrmaǵan eken, kóp keshikpeı, Orda áskeriniń tegeýrindi kúshine shydaı almaı orys jaýyngeri birte-birte keıin toptalyp shegindi.

Qandaı istiń bolsa da bastalýy qıyn. Orys shebiniń bir qanatynyń keıin oıysýy muń eken, endi oǵan ekinshi qanaty da qosyldy, tek Máskeý knázi ózi basqaryp turǵan maıdannyń orta sheni ǵana jaýyna tótep berip, taban tirep qarsy turyp aldy. Biraq eki qolynan áli ketken adam ne isteı alady, eki jaq qanaty birdeı oısyraı túsip bara jatqan orys bulyqtarynyń orta tusy da, amalsyz, birte-birte keıin qaraı syrǵydy.

Orta qosyndary, ári-beriden keıin, orys jaýyngerlerin jelkeleı shegindirip, Tan ózenine qaraı tyqsyra jóneldi.

Ordanyń eń aqyrǵy jasaǵy aldarynan ótken kezde ǵana, Dmıtrıı Volynskıı:

— Al, qapy qalma! — dep Serpýhovskııge buıyrdy.— Jaý áskeriniń artynan tı!

Baǵanadan beri alaqanyna túkirip ázer shydap turǵan Vladımır Serpýhovskıı knázdiń daýsy kenet sańq ete qaldy:

— Alǵa! — dedi ol qylyshyn qynabynan sýyryp alyp, sóıtti de, bir ornynda bılep, aýyzdyǵymen alysyp turǵan tarǵyl arǵymaǵyn tebinip qaldy. Sol-aq eken, tordan qutylǵan kók kepterdeı, tarǵyl júırik aǵa jóneldi. Dúnıe júzin «Ýra! Alǵa!» degen aıqaı-uran basyp ketti. Orystardyń tańdaýly on myń atty áskeri Tanǵa qaraı shegingen bulyqtardy óksheleı qýyp bara jatqan Mamaı qosyndarynyń art jaǵynan kep tıdi.

Jer astynan shyqqandaı, joq jerden paıda bolǵan, orystyń qalyń atty jaýyngerlerin kórgende, qyr basynda turǵan Mamaı sanyn salyp qalyp, aıqaılap jiberdi.

— Qaıda álgi soqyr Iman! — dedi.

Soqyr Iman, Máskeý knáziniń áskerindegi Mamaıdyń saqqulaq tyńshy kóregeni edi. Ol baǵana, soǵys bastalar aldynda, ózi baılanysyp júrgen ordanyń bir ámiri arqyly Mamaıǵa habar bergen. «Máskeý knáziniń bóten qoly joq, bári osy alańda»,— degen. Al Lıbke Iagoılo men Rázan knázi Olegtiń bulyqtarynyń soǵys bastalǵansha kórinbegeninen kúptengen Mamaı, bul habarǵa rıza bolyp qalǵan. «Bary osy bolsa, Iagoılo men Olegsiz jeńermiz bulardy!» degen. Árıne, izdetken soqyr Iman joq bolyp shyqty. Ony tapqanmen qazir ne paıda? Kóp bolsa soqyr Imannyń basyn alar. Bary sol ma? Endi Mamaı orystan tapqan tyńshysyna osy ýaqytqa deıin qalaı senip kelgenine ózi tań qaldy. Dúnıeniń bári birdeı satylmaıtynyn sonda bildi. Yzadan kúıingen Mamaı sanyn taǵy urdy.

Art jaqtarynan orystyń qyrýar atty áskeri kelip tıgende, Orda jaýyngerleri de jaman abyrjyp qalǵan. Al qashyp bara jatqan orys býlyqtary ózderine járdem jetkenin kórip kenet qaıta burylyp, ókshelep kele jatqan jaýlaryna tap bergen. Eki jaqtarynan qyshqashtaı qysa túsken orys áskeriniń ortasyna túsip, bosqa qyrylmaıyq degen Orda qosyndary kenet dúr etken. Endi amal joq, jan saýǵalap, bular keıin syrǵydy.

Maıdan baqytynyń kilt ózgergenin kórip, Orda qosyndarynyń jeńiletinin birden túsingen Mamaı, qasyna asyǵa jetken Ken-Janbaıǵa:

«Shamalaryń kelgenshe urysa sheginińder! — dep buıyrdy da, óz torǵaýyttarynyń basshysyna.— Tart atyńnyń basyn Ordaǵa! Bul joly jeńildik! Endigisin kelesi joly kórermiz! — dedi.

Mamaı bastaǵan top Voronej ózeniniń jaǵasynda qalǵan aquryǵyna qarap shaba jóneldi.

Ózderiniń san qoldanǵan tásilderinen Orda áskeri endi ózderi taıaq jedi. Endi olar, tap-tap bergen kókjaldarǵa, jelke júnin údireıtip, keıin burylyp ars-ars etip, aıbar shekken arlan,bórilerdeı, sońdaryna túsken orys jaýyngerlerimen júre urysyp keldi de, jazyq dalaǵa shyqqan kezde, astaryndaǵy sáıgúlik júırikterine senip, kenet tym-tyraqaı qasha jóneldi.

Máskeý knázin, Tan ózeniniń boıyndaǵy osy jeńisi úshin sońynan Donskoı dep ataǵan, Kıevtik Rýstiń negizin salǵan Monomahtyń urpaǵy Dmıtrıı Ivanovıch basqarǵan orys áskerinen Orda qosyndary osylaı jeńildi. Kýlıkov dalasynda eki jaqtan júz jıyrma myńdaı adam qyryldy. Orystardyń bul jeńisi júz elý jyldan beri Altyn Orda handary qanap kelgen zorlyqtan, daǵdarystan qutylýdyń basy boldy. Qylyshynan qan tamǵan qıanatshyl Ordany kúıretýge jarar kúsh bar ekenin álem kórdi.

Biraq bul jeńis Altyn Orda ústemdiginen bosanýdyń tek basy ǵana edi. Orys eli onyń qaramaǵynda taǵy da júz elý jyldaı qıanatta keldi.

Al Mamaı bolsa, qalǵan áskerimenen óziniń Ordasyna qaıtty. Jyǵylǵan kúreske toımaıdy degen, Voja men Kýlıkov dalasynda jeńilgenine qaramaı, ol qaıtadan orusýt eline attanýǵa daıyndala bastady. Biraq oılaǵanyna jete almady. Sol Mamaı jeńilgen 1379 jyly Aqsaq Temirdiń arqasynda Altyn Orda taǵyna otyrǵan Toqtamys, baıaǵyda 1223 jyly Súbeteı noıan orys pen qypshaqtyń áskerin jeńgen Kalka ózeniniń jaǵasynda kelesi jyly Mamaı qosyndarymen kezdesti. Eki ásker arasynda taǵy qyrǵyn urys boldy. Mamaı taǵy jeńildi. Taǵy Qyrymǵa qashty. Biraq bul joly qutyla almady. Toqtamys jaǵyna shyǵyp úlgirgen óziniń keshegi serikteri, ony Kaffa qalasynda óltirdi. On segiz jasynan bastap, altyn taq úshin qyryq jyldan astam kúresken asaý aqyrynda úsh qulash jerge kómilip tynyshtaldy. Onyń moınynda júz myńdaǵan jandardyń jazyqsyz tógilgen qany ketti. Artynda Mamaı degen úreıli atynyń belgisi bop alty júz jyldan beri joıylmaı kele jatqan Saryqumdaǵy «Mamaı qorǵany» atalǵan Orda bekinisi men qandaı qolbasshy bolmasyn qadiri tirisinde ekenin jurtqa eskertip, el aýzynda «óldiń, Mamaı — qor boldyń!» degen jalǵyz aýyz sóz qaldy.

Al Toqtamys qur ǵana Mamaıdy óltirip qoıǵan joq, Qyrymdy aldy. Mamaıdyń isteı almaǵanyn ol istedi. Qaıtadan Máskeýdi shapty. Qaıtadan Máskeý knázdigin jáne Rýstiń bóten knázderin Altyn Ordaǵa alym-salyq tóler baǵynyshty etti. Biraq bunyń bári ýaqytsha jeńis edi. Kýlıkov qyrǵynynan buryn Altyn Orda eki kózdi kóregen bolsa, endi bir kózinen aıyrylǵan soqyr, buryn eki qulaǵy birdeı estigish saqqulaq kelse, qazir bir qulaǵy estimeıtin sańyraý, buryn eki qoly, eki aıaǵy birdeı saý deneli jan edi desek, endi bir qolynan aıyrylǵan sholaq, bir aıaǵynan aıyrylǵan aqsaqqa uqsady. On eki múshesiniń jartysyna taıaýy joq alyp, qandaı alyp bolsa da, jarty alyp, Kýlıkov urysynan keıingi Altyn Orda osyndaı kúıge jetken.

Jaraıdy, óler Mamaı óldi. Sonda onyń odaqtastary Lıbke knázi Iagoılo men Rázan knázi Oleg qaıda qaldy? Orda ámirshisi men Máskeý knáziniń urysyna kelemiz dep turyp nege kelmeıdi?

Álde kelip pe edi?

Joq, kelgen joq. Aılaker, qorqaq, tek el tonaýǵa, qannen-qapersiz jatqan qalalardy ǵana shabýǵa sheber Iagoılo, Tan ózeniniń jaǵasyna at shaldyryp jetetin jerde toqtap, Rázan knázi Olegtiń kelmegenin syltaý etip, ári qaraı júrmegen. Erteńine Kýlıkov dalasynda Mamaıdyń Dmıtrıı Donskoıdan jeńilgenin estip, taıaqtan qoryqqan buralqy ıtteı, quıryǵyn qysyp alyp, artyna qaramaı keıin zytqan.

Opasyz janǵa daýa joq.

Al Rázan knázi Olegke ne boldy? Bu da sondaı ma edi?

Joq, Oleg ondaı emes. Mamaıǵa bolysýǵa Iagoılomen ýádelesken jerine kelmeı qaldy dep buǵan kiná taǵý jón be? Jón emes. Ol osy orys jeriniń basyn biriktirem degen Iaroslav Mýdryıdyń urpaǵy emes pe? Ortaq ógizden ońasha buzaýdy tańdady desek te, ol orys knázi ekenin umytty deýge bizdiń qandaı qaqymyz bar? Álde Altyn Ordadan kórgen qorlyǵy az ba edi? Sonaý Batýdan bastap Orda handary kúni keshegige deıin Rázan jerin únemi shaýyp, tonap kelgen joq pa edi? Sonyń bárin qalaı umytady?

Tákappar, namysqor Oleg qarsaq tymaqty, qulyn jarǵaqty kóshpendilerdiń jýan qonysh handarynyń aldynda tize búgip, basyn ıip turǵanyn qalaı umytady. Joq, Rázan knázi bunyń bárin umytpaǵan, keshirmegen. Sol sebepten de Mamaıǵa járdem berýge kelmeı qalǵan.

Jaraıdy, solaı delik.

Onda keshegi qandy urystan qaljyrap qaıtyp kele jatqan, Rázan arqyly ótpekshi bolǵan Máskeý jeriniń boıar-jaýyngerlerin ol nege tonady? «Soǵystan oralǵan Máskeý adamdarynyń ústindegi kıimderine deıin sypyryp alyp, tyrdaı jalańash etip jiberińder!» dep qaramaǵyndaǵy jasaqtaryna nege buıryq beredi? Tan ózeninen ótýge orys jeńimpazdary kúndiz salǵan kópirlerin Oleg adamdary túnde nege buzdy?..

Bul orys jeńisinen qýanǵan orys knáziniń qylyǵy ma?

Álde «Jylandy úsh kesse de kesirtkelik kúshi bar» dep oılap Mamaı Dmıtrıı Donskoıdan jeńilgenmen, onyń Ordasy kúırep, kúli kókke ushqan joq qoı, opasyz qylyǵy úshin áli de ol erteń Rázan jerin qaıta shabady dep qoryqty ma? Mamaı aldynda óziniń kinásin osylaı jumaq bolyp istep júr me? Saǵan járdemge kelýge úlgere almadym, biraq seni jeńgen jaýyndy men de shaptym demek pe?

Joq, joq, Oleg Mamaıdyń da, Donskoıdyń da kórkeıgenin tilemegen. Ekeýinen de qoryqqan, ekeýin de jek kórgen. Onyń bar kóksegeni Rázan knázdigin aman alyp qalý, sony qúsheıtý. Sol sebepten ol, yńǵaıy kelgen jerde ekeýiniń de aıaǵynan shalýǵa tyrysqan.

Iaroslav Mýdryıdyń urpaǵy bolsa da, ol ózindeı knázdermen baqtalastyrǵan feodal emes pe, Rázan knázi Oleg óziniń feodal ekenin esh ýaqytta da umytpasa kerek-ti.

Feodal degen sóz bárine túsinik beretin sekildi.

Jaraıdy Oleg súıtsin, al sonda búkil orys jerin biriktirem degen Dmıtrıı Donskoıdyń qylyǵyn qalaı túsinemiz?

Olegtiń «ózine qarsy shyqpaıtyn» ýádesin alyp, Mamaıǵa qarsy attanyp bara jatqanynda ol Rázanǵa tımeı-aq qoısyn. Al biraq soǵystan qaıtyp kele jatqan jaýyngerlerin Oleg tonap jatqanda Donskoı nege úndemeıdi? Jaraıdy, keshe Mamaıǵa qarsy attanǵanynda Olegtiń Máskeý áskeriniń sońynan tımegenine rıza bolsyn Donskoı. Sol úshin Olegtiń kúnásin keshsin delik. Nemese, Olegti jazalaýǵa soǵystan qaljyrap qaıtyp kele jatyp, Donskoıdyń múmkindigi bolmady delik.

Biraq oǵan qandaı múmkindik kerek edi? Rázan knázimenen soǵys ashýǵa batyly barmady ma? Qala berdi Olegti sońynan nege shappady, jazalamady?

Álde «birimizge birimiz tımeıik» dep Olegpen ýádelesip, sol sózinen shyǵa almady ma? Jerinen ótip bara jatqan Máskeý boıar, jaýyngerin tonaǵanyn, Tan ózenine salǵan kópirlerin Oleg adamdary buzǵanyn knázdiń ýaq qylyǵy sanady ma? Osy Olegti tarıh aldynda «opasyz» degen atqa qaldyrmaı, Rázan knáziniń ózderine bolysqanyn Dmıtrıı Donskoı el-jurtyna nege aıtpady? Nege halqyna jarıalamady? Dmıtrıı Donskoı Mamaıdan da, Tverden de, eshkimnen de qoryqqan joq edi ǵoı.

Olegke ol álde «opasyz» degen atty durys kórdi me? Demek, osy qarǵybaýdy, ózine laıyq sanaǵandaı Rázan knázi Kýlıkov qyrǵynynan keıin úsh jyl ótken soń da taǵy bir adam túsinbes qylyq kórsetti.

Al Mamaı, serikterimen Voronej ózeninen ótken boıy, arǵy betke sál aıaldaǵan. Araǵa kún salyp Kýlıkov qyrǵynynan qalǵan orys bulyqtary da ózennen ótip jaýlarymenen taǵy aıqasýǵa bata almady.

Dmıtrıı Donskoı jeńis bergen taǵdyrmen budan ári oınaǵysy kelmedi.

Jaraly jaýyngerlerin erleriniń arttaryna óńgergen, jas taldan saly istep, soǵan jatqyzǵan, ne at ústine jaraıtyndaryn eki jaǵynan súıemeldegen Mamaıdyń syńsyǵan qoly, endi, aýyldary turǵan Qyrym men Úzi ózenderiniń tómengi saǵasyna qaraı bettedi.

Jaýynan jeńilgen qalyń ásker qansha susty kóp bolǵanymen, jurtqa qarar beti joq qaraly edi.

Ásirese qandy kóz Mamaıdyń keıpi jan shoshynarlyq: qabaǵy jaýar bulttaı túksıip, basy tómen salbyrap ketken. Eki ıininen sý ketip, salbyraı túsken denesi esik pen tórdeı qara aıǵyrdyń ústine baılap qoıǵan, qymyzy taýsylýǵa aınalǵan orta sabadaı, atynyń ár qımylynan bosań selkildeıdi.

Mamaı basyn bir kótermeıdi.

Tek óz jerleriniń tusyna kelgende, «oı, baýyrymdatyp!» qalyń qoldan bólinip, aýyldaryna qaraı shaba jónelgen jigitterdiń daýsy shyqqanda ǵana, «bul qaı urýdyń jasaǵy eken?» degendeı, basyn bir kóteredi de, odan ári qaraýǵa beti shydaı almaı, taǵy kózin tómen túsirip jiberedi.

Birte-birte osylaı jol boıy áskerin taratqan Mamaı, ekinshi aptanyń basynda ǵana, qys qystaýǵa malǵa jaıly qalyń toǵaıly, biteý bitken qamysty Úzi ózeniniń tómengi shenindegi sońynan Mamaı qorǵany atalǵan óz ordasy turǵan jerge jetti.

Eńseli boz ordasynyń túndigin jaýyp alyp, as-sý tatpaı, qara jerdi baýyrlaı, basyn bir kótermeı ol uzaq jatty...

Ekinshi táýlikte ǵana Mamaı ornynan túregeldi.

Sol sátte-aq ol bolǵan oqıǵanyń mán-jaıyn, qansha shyǵyn bolǵanyn, qansha adam ólgenin aıtyp Eski Qyrymdaǵy bul kezde Abdollanyń ornynda otyrǵan Gıassıddın Muhamedhanǵa kisi jiberdi.

Bunysy onyń árıne Qyrym hanynan qoryqqandyǵynan, ne oǵan baǵynyshtylyǵynan emes edi, ǵuryp, burynǵy saltty saqtaǵan túri bolatyn.

Esep berýge hanǵa ózi barmaı, kisi jiberýiniń ózi Mamaıdyń han aldynda jaýapker emestigin kórsetetin.

Bul habardy estigennen keıin hannyń ózi Mamaı ordasyna keletinin biletin.

Sol kúni Mamaı búkil ámir, rý basshylaryn Ordasyna shaqyrýǵa buıyrdy.

Al ózi taǵy da oıǵa shomdy.

Taǵy da qara qarǵadaı, eki qolyn arqasyna qaıtara ustap, teńsele boz Ordasynyń ishin kezdi.

Jalǵanda qulap qalǵan dárejeniń bıigi jaman, janyndaı jaqsy kórgen áıeldiń kúıigi jaman. Altyn Ordanyń uly taǵynan dámesi mol Mamaıǵa, armanyna jetkeli turǵanda orystardan Kýlıkov dalasynda jeńilýi ý ishkendeı janyna qatty batty. Jáne bul jeńilýden qur ǵana el-jurt aldynda óziniń qadiriniń tómen túsip ketkeni ǵana emes, Altyn Ordanyń da abyroıyna óziniń zor nuqsan keltirgenin Mamaı jaqsy túsingen... Al Altyn Orda ma, Aq Orda ma, Mamaı Ordasy ma, bóten elderge, ásirese orys qaýymyna báribir ǵoı. Qandaı qasqyr otaryńdy shabady, arlany ma, bóltirigi me, kim ony saralap jatqan, bu da sondaı. Tek ańshyǵa osy qasqyrdy soǵyp alsa bolǵany. Mamaıdyń Kýlıkov dalasynda jeńilýi — ol orys eline Altyn Ordanyń jeńilýi. Qandaı qıyn istiń bolsa da bastalýy muń, Kýlıkov dalasyndaǵy jeńis, endi orys elin budan ári qanaǵattandyrary sózsiz. Osydan bul eldiń Altyn Orda ústemdigine endi múldem qarsy shyǵýy, baǵynbaýy yqtımal. Onda Altyn Orda qandaı kúıge ushyramaq? Qaramaǵyndaǵy elden taıaq jegen orda, árıne, álsiregen Orda, qulaýy da alys emes Orda.

Mamaı taǵy bir ornynda tura almady. Taǵy boz ordanyń ishinde teńsele adymdaı jóneldi.

Orys eline kúshiniń jeter-jetpesin ábden saralaı bilip almaı, búkil Altyn Orda abyroıyn búıtip aırandaı tókkeni Mamaıǵa júregine biz suqqandaı, janyn aýyrta batty.

Ol ókinish, ashýdan demi bitip, bir sát qozǵala almaı turyp qaldy.

Qaıtadan adymdaı bastady.

Bul joly óz qamyn oılady.

Uly Shyńǵys han úshinshi balasy Jaǵataıdyń «qandaı han abyroısyz han?» degen suraǵyna, taǵynan túsip qalǵan han abyroısyz han» dep jaýap bergen. Mamaı Donskoıdan jeńilip, el kózinde qadiri qansha tómen degenmen de, ol áli Orda ámirshisi ǵoı. Al bılik qolynda turǵan ámirshi jaýynan jeńilse de, bóten sátsizdikke ushyrasa da báribir qaramaǵyndaǵy jurttyń taǵdyryn sheshýshisi ǵoı... Mamaı da ózin osylaı sezingen. Sondyqtan Kýlıkov dalasynan qaıtqannan beri Orda qamyn oılaýmen bolǵan. Biraq bılik degen ne? Qolyńa ustaǵan qyran qusyń. Babyn taýyp, sala alsań, ol qandy kóz qasqyrdy da, bulańdaǵan qyzyl túlkini de alady. Al babyn taba almasań, tuǵyrynda jóndep ustaı almaısyń, qusyń qansha temir tyrnaqty bolsa da, eshteńe ile almaıdy, tipti ózińdi tastap aıdalaǵa ushyp ketýi de ǵajap emes. Bılik te osyndaı. Ony myqtap ustaı bilý kerek. Mamaı aqymaq ámirshi emes edi. Ol osy ýaqytqa deıin jurtty ózine baǵyndyryp ustap kelse, onysy jaýyn jeńe bilgendiginen. Al Kýlıkov dalasyndaǵy aıqas onyń osaldyǵyn, jurt sengendeı kúshti emes ekendigin kórsetti. Taǵy osyndaı aıqasta jeńiler bolsa, Mamaı Orda bıligi túgil, japanda jalǵyz qalatynyn túsindi... Sondyqtan da ol qolynan el bıligin qalaı joǵaltyp almaımyn dep jantalasty. Al sol bılikti joǵaltpaýdyń jalǵyz ǵana joly bar edi. Ol orys elimenen qaıtadan soǵysyp, ony jeńý. Sóıtip óz abyroıyn da burynǵy qalpyna keltirý.

Mamaı osy sheshimge toqtady. Orystarmen qaıtadan soǵyspaq boldy.

Sol úshin hanǵa habar berdi, qaramaǵyndaǵy ámirlerge, rý basshylaryna Ordama jınalsyn dep buıyrdy.

Ámirler, rý basshylary, bı, batyrlar der kezinde jınaldy.

Mamaı beker kisi jibermegen eken, Eski Qyrymnan Gıassıddın Muhamed hannyń ózi de keldi. Bul Joshynyń besinshi balasy Sybannan taraǵan Bas Temir Sultannyń kenjesi edi. Qapsaǵaı, uzyn boıly, Mamaıdyń aldynan shyǵar erligi joq, han degen atqa máz kisi.

Tirkestire tikken eńseli qos boz ordanyń ishinde ordanyń ıgi jaqsylary, el basqaratyn batyr, bı, ámirleri tegis jınalyp bolǵan kezde ýázir, nókerleri arttarynda shubyrǵan Mamaı men Gıassıddın han úıge kirdi.

Qarsaq tymaq, kúmis belbeý kóshpeli elderdiń bı, batyrlary men turǵyn jurttardyń, altyn, kúmis, zerli shapandy qundyz, túlki bórikti ámir, darýǵashylary han men ámirshige tik turyp ıilip sálem berdi.

Han men ámirshi tórdegi jibek kórpeniń ústine qatarlasa otyrdy.

Jurt jaıǵasyp bolǵannan keıin, Qyrymnyń ataqty mýftıi Sharafaddın ıshan, ótken aıqasta qurban bolǵan Orda jaýyngerlerine arnap, qońyrqaı ádemi daýsymenen quran oqyp shyqty.

Qurandy bitirip mýftı:

— Ámın! — dedi.

Úıdegiler de:

— Esil azamattarǵa tıe bersin!

— Topyraqtary torqa bolsyn!

— Ujmaqqa kirgizsin olardy alla taǵala! — desip, qoıdaı jamyrap betterin sıpasty.

Osy ýaqytta Ordaǵa Mamaıdyń bala jastan serigi, belinde qanjary bar, qara sur óńdi Qastúrik ámir kirdi.

— Aldıar Mamaı, alyp kelsin be? — dedi basyn ıip.

— Alyp kelsin! — dedi Mamaı ıegin sál kóterip.

Azdan soń tórt jigit qol-aıaǵy kisendelgen uzyn boıly, qara bujyr, bir kózin shel qaptap, appaq bop aqshıa qalǵan eńgezerdeı orysty ordaǵa kirgizdi. Bul Mamaıdyń orys jerindegi tyńshysy soqyr Ivan edi. Máskeý men Rázan jeriniń Altyn Orda men qatynas júrgizip kelgen belgili sáýdegeri bolatyn. Bir jaǵy Mamaıdyń arnaýly saqqulaǵy, Máskeý, Rázan jerinde ne bolyp jatyr bárin Ordaǵa jetkizetin, senimdi tyńshysy. Mamaı bunyń aıtyp kelgen habarlaryn, sońynan san ret tekserttiretin. Bári de únemi shyn bolyp shyǵatyn. Sondyqtan da «Máskeý knáziniń bar áskeri osy» degen sózine senip, Mamaı Serpýhovskıı men Boborýk Volynskııdiń ormanda tyǵýly turǵan on myń atty áskeriniń baryn bilmeı qalǵan. Mamaıdan kezinde soqyr Ivandy qansha izdetse de taba almaǵan. Sóıtse de, kekshil Mamaı, ózi sheginip bara jatyp, orys jerine jigitterin tastap ketken. Olarǵa: «Qaıtsenderde maǵan soqyr Ivannyń ózin ne basyn ákep berińder» degen. Epti ertóleler aılalaryn asyryp, úıinde tyǵylyp jatqan jerinen túnde kep bas salyp, sáýdegerdi shynjyrlap Ordaǵa alyp kelgen. Qazir tórt jendet qorshaǵan, kisendeýli qara bujyr kisi osy soqyr Ivan.

Mamaıdyń qyraǵy saý kózi, sýyq zár atyp tutqynǵa qadala qaldy. Al qantalap ketken ekinshi qylı kózi soqyr Ivandy alyp kelgen jendetterge túsip, olardyń ala bóten záresin aldy. Orda da ulys ıesi hannyń otyrǵanyna qaramaı, kisendeýli esireıdi Mamaı ózi tergeı bastady:

— Iá, soqyr Iman, Ordanyń quryǵynyń uzyn ekenin bilmeıtin be ediń, bizdi aldap, qaıda qutylyp ketemin dediń? — dedi. Mamaı tamaǵyna tyǵyla qalǵan ashýdy ázer basyp.— Káne sóıle!

Jendetterdiń urǵanyna kónekteı bop isip ketken erinderin tutqyn sál qybyrlatyp, daýsy shyǵar-shaqpas bop jaýap berdi.

— Ne jaıynda? — dedi ol Mamaıǵa tunjyraı kóz tastap.

— Ne jaıynda ekenin bilmeısiń be?! — Mamaı ashýdan demin ázer ala, tutyǵa sóıledi.— Bizge nege opasyzdyq istediń? Máskeý knáziniń atty áskerin jasyryp qoıǵanyn nege aıtpadyń?

— Aıtqym kelmedi!

— Solaı de! — Mamaı qasqyr kórgen arlandaı dúrdıe qaldy.— Múmkin Rázan knázi Oleg te sen tárizdi bizge qastyq oılap, urys bolar jerge kelmeı qalǵan shyǵar?

Oleg pen Mamaıdyń arasyndaǵy qupıa sózge soqyr Ivannyń da qatynasy bar edi. Sol sebepten de Orda ámirshisi bul suraqty tutqynǵa ádeıi berip otyr.

— Joq,— dedi soqyr Ivan,— knáz Oleg, senderge emes, óziniń týǵan eline opasyzdyq istedi. Ony da aldaǵan menmin! Máskeý knáziniń áskeriniń bir bólegi keıinde, qalaı jasaqtaryńmen Mamaıǵa qosylýǵa jol shekseń, solaı seniń mundaǵy jurtyńdy, qosyndaryńdy shappaq olar,— dedim... Soǵan senip, Oleg, saǵan qosylmaı, qalalaryn kúzetip qaldy... Óz úıin órt alǵaly turǵanda dosynyń janyp jatqan altyn saraıyn qaıtsin! Biraq ol týǵan el-jurtyna opasyzdyǵyn sońynan istedi. Máskeý knázi áskerlerin keıin shegindirý úshin Tan ózenine kópir saldyrsa, Oleg jasaqtary túnde olardy buzdyrdy.

— Nege?

Máskeý knáziniń arǵy bette jartylaı qalǵan áskerin sen qaıta oralyp kep shapsyn degen bolar... Al sen taıaq jegen ıtteı, quıryǵyńdy artyńa tyǵyp alyp...

— Tart tilińdi! — dedi tutqynnyń bas jaǵynda turǵan bas jendet, qolyndaǵy qamshysymen onyń basynan osyp jiberdi.

Kúp-kúreń bop ketken Mamaı oǵan eshteńe demedi. «Báse nege qaıta oralmadym? Artyma nege burylyp qaramadym. Basyna taıaq tıgen asaýdaı qasha jóneldim!.. Qap! Qap!»

Al basyna qamshy tıgen tutqyn tilin tartqan joq. Ol Mamaıǵa óshige qaraǵan qalpynda.

— Knáz Olegtiń oıyn túsinbegen óz topastyǵyńnan kór! — dedi,— knáz Oleg saǵan emes, sen oǵan opasyzdyq istediń! Ol Máskeý knázine qolynan keler qastyǵyn aıaǵan joq. Rázan jerimen maıdannan qaıtyp bara jatqan Máskeý jaýyngerlerin óz adamdaryna tonattyrdy, qolyna túsken knáz boıarlarynyń at-kóligi, oljalary túgil, ústerindegi kıimderin sheship alyp, ózderin jalańash jiberdi.

Mamaı tunjyraı tústi. Máskeý knázi jınaǵan jasaqtardyń tarap ketkeninen habardar Mamaı, osy májilis ashardyń aldynda, jeńil áskermen ózine opasyzdyq istegen Rázan knáziniń jerin dereý shappaq bolǵan. Endi Mamaı ol oıynan qaıtty. Biraq, jylan shaqqan adam, ala jipti attaýdan qorqady, soqyr Ivannyń aldaýynan ábden zapy bolǵan ámirshi, «Rázan jerin shappasyn dep osy meni taǵy aldap turǵan joq pa eken?» dep kúdiktene qaldy. Degenmen anyǵyna jetpeı taǵy Rázan jerine tıisýdi jón kórmedi. Eger tutqynnyń aıtyp turǵany ras bolsa, onda ózine dos knázdi qas etýdiń qandaı qajeti bar dep oılady Mamaı.

Al tutqyn sózin jalǵaı tústi.

— Biraq knáz Oleg bosqa jantalasty. Onyń kúni sanaýly. Ózine istegen qastyǵyn Máskeý knázi Dmıtrıı Ivanovıch umyta almas. Búgin bolmasa erteń knáz Olegtiń túbine jetedi...

Mamaı taǵy túsinbedi. «Rázan knázin qurtatyn oıy bolsa, Máskeý knázi nege áskerin taratyp jiberdi? Anaý-mynaý jeńil qolmenen Rázan knázin jeńe almaıdy... buny qalaı uǵýǵa bolady?».

— Jaraıdy? — dedi Mamaı.— Knázderimen ózim eseptese jatarmyn. Al sen nege opasyzdyq istediń? Álde tólegen altynym az boldy ma?

— Az tólegen joqsyń. Biraq sen eki nárseni bilmediń.

— Neni?

— Birinshisi — dúnıeni, altyn taqty, tipti baqyt-baqty da altynǵa satyp alýǵa bolady. Biraq adamnyń júregin, jaqynyna, ósip-óngen jerine mahabbatyn satyp alýǵa bolmaıdy.

— Sonda men saǵan ábden sendi dep oılaısyń ba?

— Joq, árıne. Men túgil ózińniń úzeńgiles serikteriń Begish, Qarabaqaýyl, Qastúrik, tipti óziń han kótertken mynaý qasynda otyrǵan Gıassıddın Muhamed hanǵa da senbeısiń... Altynǵa satyp aldym dep orystyń bir saýdagerine shyn senseń, sen Mamaı bolasyń ba?.. Ekinshi qateń, mine, osy senbestigińnen týdy. Esińde bar ma, osy bolatyn qyrǵynnan buryn maǵan Ordańnyń mańyna jınalyp jatqan áskerińniń qansha ekenin, soǵysqa qalaı daıyndalyp jatqandaryn, nege kórsettiń. Maǵan sengendigińnen be? Joq, kóńilinde aramdyǵy bolsa qoryqsyn, ózderin shapqaly turǵan qandaı keremet kúshtiń kele jatqanyn orys knázderine aıta barsyn dep ádeıi kórsetken joqsyń ba? Orystardyń kúni buryn záre-qutyn alǵyń kelgen joq pa ediń? Árıne, sóıttiń! Árıne, seniń qısyq qylyshty qumyrsqadaı qaptaǵan atty áskerińdi aldymnan ótkizgende meniń shoshynǵanym da, qoryqqanym da ras! Ásirese jaýdy qalaı shabý kerek ekenin elestetken áskerińniń oıynyn óz kózimmen kórgenimde orys bulyqtary mundaı qaharly kúshke shydaı almas dep kúmándandym da! Biraq Máskeý knázi Dmıtrıı Ivanovıch qoryqqan da, kúmándanǵan da joq. Men oǵan kórgenimniń bárin aıtyp bardym. Al sodan ol ózine kerekti qorytyndy istedi. Sen soǵysty júrgizýde burynǵy ádetińe qandaı ózgeris kirgizseń, o da óz áskeriniń soǵysý tártibin soǵan qaraı ózgertti. Ol az bolǵandaı, basqa da sharalar istedi.

— Qandaı?

— Men seniń eskerińniń sanyn mólsherlep aıtqam, knáz Dmıtrıı Ivanovıch soǵan qaraı bulyqtaryn kóbeıtýge tyrysty. Árıne, ol dál seniń qosyndaryńa bashna-bash keletin ásker jınaı alǵan joq, biraq bilteli myltyqtary bar jaýyngerleriniń birtalaı bolǵanyn esepke alsań, san jaǵynan áskerin para-par ete almaǵanmen, kúsh-qýat, qarý-jaraq jaǵynan saǵan tótep bere alatyn shep qura aldy.— Soqyr Ivan kenet toqtaı qaldy. Ol úı ishi tolǵan adamdardy bir sholyp ótti.— Osynyń bárin men saǵan nege aıtyp turmyn, Mamaı ámirshi! — dedi ol taǵy Mamaıǵa tesile qarap. Shynyn aıtyp janyn arashalap alǵysy kelip turǵan shyǵar dep oılarsyń... Joq, olaı oılama! Men seniń qandaı kekshil, qatygez ekenińdi bilemin. Sen báribir meni tiri qaldyrmaısyń. Ózińniń istegen qateńniń óshin báribir menen alasyń. Al men aıtsam...

— Iá, sen aıtsań? — Mamaı sál alǵa qaraı eńkeıe tústi.

— Meniń Máskeý knázimen baılanysty ekenimdi eki-aq adam biletin edi, ekeýi de keshegi qyrǵynda seniń buzyqtaryńnyń qolynan óldi.... Jaýyma aıtqan syrymdy, erteń dostarym da estıdi... Týǵan el-jurtym meni qarabet sanamasyn dep ádeıi aıtyp turmyn.

Mamaı soqyr Ivannyń sózine tań qaldy.

— Sonda seniń qandaı adam ekenińdi Qaltaly Imannyń balasy jurtqa aıtpaıdy dep oılaısyń ba? — dedi ol birdemeni ańǵarǵysy kelgendeı.

— Nege aıtady? Aıtpaýǵa tıisti.— Kenet soqyr Ivan túksıe qaldy.— Óziń bilesiń, menen artyq seniń qandaı senimdi adamyń bar edi? Eshkimiń de bolmaıtyn. Al sóıtken adamyń, ózińe qastyq oılap kelgenin bilseń, sen Orda mańaıyndaǵy orystardyń, tipti óz sharýasymen júrgen jaı saýdagerlerdiń bireýine de senýdi qoıasyń... Múmkin bárin de qyryp tastarsyń. Al onyń Donskoıge qandaı keregi bar? El basqaratyn adam árqashanda syr saqtaı bilýge tıis. Al knáz Dmıtrıı Ivanovıchtiń senen artyq bir qasıeti bar, ol árqashanda halyqtyń taǵdyryn sheshedi degen syryn saqtaı biledi... Tipti, keıde qasyndaǵy serikterine de aıtpaıdy. Ol sen istegen qateni istemeıdi.

— Qandaı qateni aıtasyń?

— Jańa aıttym ǵoı, sen maǵan maqtanaıyn dediń be, álde qorqytaıyn dediń be, ózińniń áskerińdi kórsettiń... Al knáz Dmıtrıı Ivanovıch seniń áskerińniń sońynan kelip tıisetin, sonaý ormanǵa tyǵyp qoıǵan on myń jaýyngerin eshkimge de, qasyndaǵy eń senimdi knáz-boıarlarǵa da aıtpapty. Tek sol áskerlerdi basqaratyn knáz Serpýhovskıı men voevoda Boborýk qana bilgen. Sol sebepten de orys jaýyngerleri arttarynda senetin kúshteri bolmaǵandyqtan sendermen jan aıamaı soǵysqan. Solaı soǵysýǵa jaýyngerlerin shaqyryp knáz Dmıtrıı Ivanovıch ózi de maıdan ortasynda boldy.

— Sonda toǵaı ishinde Máskeý knáziniń on myń áskeri tyǵýly turǵanyn sen de bilmediń?

— Bilgem joq. Knáz Dmıtrıı Ivanovıch aıtqan joq.

— Eger ol aıta qalsa she?

— Báribir men senderge ashpas edim ol syrdy. Biraq knáz Dmıtrıı Ivanovıch olaı oılaǵan joq. Meniń senderge qyzmet isteıtinimdi biledi. Sondyqtan aıtpady.

— Sonda Máskeý knázi saǵan senbegeni be?

— Senbedi. Jáne durys senbedi. Eger sen menen birdemeden kúmándanyp, taqymyma qyl buraý salyp qınar bolsań, aýzymnan shyǵyp keter dep oılaǵan bolar.

Mamaı burynǵysynan beter túnere qaldy. «Qanshama qate jibergeni, soqyr Imannan óziniń de sál kúdiktengeni ras edi ǵoı. Buny áskerimdi kórsetip qorqytqansha, kúmánim bar, nege taqymyna qyl buraý salyp, nege bar syryn aıtqyzbadym. Bunyń Máskeý knázderimen shyn baılanysty ekenin bilgenimde, kóp nárse dál búgingideı bolmaıtyn edi ǵoı! Átteń! Átteń». Mamaı endi óz barmaǵyn ózi shaınap, jaman qynjyldy. Kenet oǵan taǵy bir sumyraı oı keldi. «Dál osy soqyr Imandaı Rázan knázi Oleg te meni qur aldap júrmese netsin!.. Maıdanǵa kelmeı qalǵanyna qaraǵanda solaı tárizdi ǵoı... Ras, mynaý soqyr ıman ony opasyz sanap, urysqa nege shyqpaı qalǵanyn dáleldep tur... Biraq olaı bolǵan kúnde kúni búginge deıin Máskeý knázi ony nege shappaıdy? Álde Odaqtasy bolǵan soń tımeı júr me? Onda Oleg knázdi nege jurtqa opasyz qarabet etip qoıady? Qaıtken kúnde Oleg te uly knáz emes pe? Álde? Álde?..» Kenet Mamaıdyń esine jańa ǵana Dmıtrıı Ivanovıchtiń bunyń adal adam, óziniń tyńshysy ekenin jurtqa jarıa etpeıtin sebebi esine tústi. «Iá, ıá,— dedi taǵy Mamaı ishinen,— aıqas áli bitken joq, sondyqtan Olegtiń óz adamy ekenin jurtqa bildirgisi kelmeı me, álde? Altyn Orda sener Oleg sekildi knázdiń ózine áli kerek bolary sózsiz ǵoı. Iá, ıá, solaı tárizdi. Biraq knáz Olegti men de bilmeımin be?.. Ol Máskeý knáziniń baq kúndesi... Ózgege baǵynýdan góri, ózgelerdiń ózine baǵynǵanyn tileıtin mansapqor jan. Ondaı adamnyń Máskeý knázdiginiń ósýin tilep Altyn Ordany satýy múmkin be? Áı, bilmeımin. Altyn Orda buǵan da kerek tárizdi...»

Biraq Mamaıdyń oıyn soqyr Ivan bólip jiberdi.

— Kóp jyl syrlas boldyq qoı, Mamaı bıleýshi,— dedi ol,— saǵan shynym emes, tipti keıde ótirigimniń de járdemi tıgen kezderi bolǵan. Sol eski dostyǵymyz» úshin senen bir ótinishim bar.

— Aıt! — dedi, aýyr oıdan aryla almaı turǵan Mamaı.

— Meni qınamaı jendetterdiń bireýi júregime qanjaryn suǵyp birden óltirsin.

— Sóıtińder,— dedi Mamaı jendetterine jaı birdemeni aıtqandaı baıaý únmenen.

Osy keńeste qaıtadan orys elimen soǵysý máselesi sheshildi. Mamaı ár ámir, rý basshylary, bı, batyrlarǵa, turǵan qalalardyń dárýǵa-ámirlerine qaramaǵyndaǵy jurttan qanshama jaýynger, at, qarý-jaraq alynatynyn óz aýzymenen aıtyp berdi. Osy buıryǵyn oryndaýdy baqylaıtyn Ordanyń eń basty adamdary Begish, Qarabaqaýyl, Qastúrik tárizdi kisilerdi aıta kelip, kenet toqtap qaldy.

— Ken-Janbaı batyr qaıda? — dedi ol áldeneden seskengendeı qobaljı.

Qara bıtikshi6 Saqyp Tura ornynan túregeldi.

— Áldıar bıleýshi Mamaı bı,— dedi ol basyn ıip,— osy májiliske Ken-Janbaı men Arǵynnyń Qaraqoja batyryn shaqyrýǵa jiberilgen shabarman jańa ǵana keldi. Eki batyr qaramaǵyndaǵy elderin alyp, osydan bir apta buryn Toqtamys hannyń jerine ótip ketipti.

Mamaıdyń júregi dir ete qaldy. Biraq syr bermeýge tyrysty. Taǵy san túrli kúmándi oılar, abalaı jarmasqan qabaǵan ıtterdeı, oı, aqyl sezimderine jarmasa ketti. Eń aldymenen Mamaıdyń oıyna kelgeni, Ken-Janbaı, Altyn Qaraqoja sekildi qandy kóılek serikteriniń buny bastap, Altyn Orda hanynyń qaramaǵyna qaraı aýysýy. Munyń ózi Ordasynyń álsiregenin, jurttyń buǵan senimsizdene bastaǵanynyń belgisi ekenin ańǵardy. Sonymen birge óziniń taǵy da bir qıyn zatty ańǵarmaı qalǵanyn túsindi.

Rasynda da Mamaı Máskeý knázdigimen soǵysýǵa daıyndalýdyń qamynda júrip Altyn Ordaǵa jaqynda han bolǵan Toqtamysty tipti esinen shyǵaryp alǵan. Ken-Janbaı men Qaraqoja tárizdi áıgili batyrlary qaramaǵyndaǵy jurty men osy Toqtamys bılep turǵan Altyn Orda jerine qaraı kóshti degendi estigende, eń aldymenen óz arasyna shyǵys, teriskeı-shyǵys jaǵynan qandaı qaýiptiń týǵaly turǵanyn birden uqty. Óıtkeni Aq Ordamen birigip ketken Altyn Ordanyń, eger basqara biler, uıymdastyra alar bıleýshisi bolsa, orasan úlken kúshke aınalatynyn ol jaqsy biletin.

Sóıtse de, óz qaýpi jurtqa irtki salmasyn degen Mamaı boıyn dereý jınap aldy.

— Jaraıdy, Ken-Janbaı men Qaraqoja batyr opasyzdyq istedi dep qara jamylyp kúńirenbelik,— dedi ol.— Aldaspanymyzdy qamsyz qaırap, áneýgi ańǵaldyqtar Kúlik dalasyndaǵy biz ushyraǵan sátsizdikke máz bolyp eleýrep jatqan Máskeý knázdigin shabýǵa myqtap daıyndalalyq.

Árıne, dál osy sátte Mamaı, bul baryp Máskeý knázdigin emes, buny kelip Altyn Orda qosyndary shabatynyn bilgen joq.

Jalpy, Mamaıdyń batyrlyǵyna, aılakerligine qaramaı, aldyn qyraǵy boljaı almaıtyn úlken kemshiligi edi. Sol aldyn boljaı almaǵandyǵynan ózimen teńdesip qalǵan, tynysh jatqan orys eline baryp tıisti. Sol aldyn boljaı almaǵandyǵynan Toqtamys bıleı bastaǵan Altyn Ordanyń ózine qazirgi mezgilde eń úlken qaýip ekenin bilmeı qaldy.

EKİNSHİ TARAÝ

Han saraıynan Edige asyǵa shyǵyp ketti. Dál osy sátte Toqtamys óziniń úzeńgiles serigi tákappar Edigeniń ashýly ketkenin birden uqty. Shyǵyp bara jatqan batyrynyń betin kórmese de tip-tik ustaǵan basy men kúdireıe qalǵan jelkesinen onyń shamdanyp qalǵanyn túsindi. Onysyn sonaý ashý qysqan, renjigen kezinde káýserile túsetin jaýyryny, ádettegisinen sál sirese túsetin ıyqtary da ańǵartty. Jáne Edige saraı tártibi boıynsha hanǵa ádettegisindeı ıilip sálem berip turmady, basyn bolar-bolmas ıdi de, kilt burylyp shyǵa jóneldi.

Joq, Toqtamys buǵan qapalanǵan joq, búgingi isti istegende ózi de osylaı bolatynyn bilgen. Bul sheshimge de ádeıi barǵan. Barý kerek dep túsingen.

Toqtamys Aq Orda taǵyna otyrysymen-aq, Orys han tárizdi búkil Joshy ulysyn ózine baǵyndyrýdy arman etken. Sol úshin qalyń áskermen Edil — Jaıyqqa attanǵan. Altyn Orda tóńiregindegi talas-tartystan ábden sharshaǵan Orda ámirleri, rý basshylary — bı, batyrlary, áıgili Aqsaq Temirdiń ózi qoldaǵan, áskerin bergen Toqtamys jaǵyna shyǵyp ketken. Osylaı joly bolǵan Aq Orda hany Edil — Jaıyq boıyna kelip Saraı-Berkedegi Altyn Orda taǵyna otyrǵan. Árıne, búkil Joshy ulysyn bıleımin degen adam eń aldymenen Altyn Orda taǵyna otyrýy kerek. Toqtamys bul armanyna jetkendeı edi. Biraq Altyn Orda taǵyna jetý, ol áli búkil Joshy ulysyn bıleý emes eken. Altyn Ordanyń kóp jeri — Búkil Qyrym, teriskeı Kavkaz, Úzdi men Tan ózenderiniń Jaıyqqa deıin tómengi tusy Mamaıdyń qolynda... Jáne bul tusta búkil Joshy ulysynyń Edil — Jaıyqqa deıin jetip Qypshaq qaýymy jaılap, al batys jaǵy on san Ormanbet, Noǵaıly taıpasy atala bastaǵan. Hadjy-Tarhan, Azaq, Kaffa, Sýdak tárizdi qalalary bar bul ólke, teńiz arqyly syrtqy jurtpen saýda-sattyǵy mol bolǵandyqtan, Qypshaq dalasynyń ózge tusynan anaǵurlym baı bolatyn. Joshy ulysynyń bıligin bútindeı qolyna alý úshin, Toqtamysqa endi Mamaıdy qurtyp, onyń Ordasyn ózine tegis qaratý kerek edi.

Mamaı ońaı jaý emes, Toqtamys Saraı-Berkeni alysymenen, osy aıqasqa daıyndala bastaǵan.

Bolashaq kúresin oılaǵan Altyn Orda hanynyń, Qyrym men Saqystan bıleýshisinen saıasat isinde bir artyqshylyǵy boldy. Esil-derti orys knázderin ózine baǵyndyrýdy arman etip júrgen Mamaı Altyn Ordaǵa kóńil bólmese, al Toqtamys Qyrym Ordasynda ne bolyp jatyr, kúni-túni baqylap otyrǵan. Mamaı Ordasynan kózin almaǵan Qylı kóz, qandy aýyz Mamaıdyń Máskeý knázinen Kýlıkov dalasyndaǵy jeńilgeni alǵashqy kezde buny qýantpasa, renjitken joq. Áli ábden babyna jetpegen orys knázderi dál qazir Altyn Ordaǵa attana almaıtynyn biletin. Al Mamaı bolsa, eger orystardy jeńip, kúsheıip ala alsa, sóz joq, birden aýzyn Altyn Ordaǵa salady. Sol sebepten bir rette onyń Donskoıdan jeńilgenine qýanyp qalǵandaı edi, biraq bul qýanyshynan Toqtamys tez qaıtqan. Óıtkeni Mamaıdyń Máskeý knázinen jeńilýi, jalpy Joshy ulysynyń jeńilýi, jalpy Joshy ulysynyń jeńilýi ekenine ol shek keltirmegen. Toqtamys orys eliniń bul jeńisi bylaı kúsheıýi óz Ordasyna da qaýipti ekenin jaqsy túsingen. Sol sebepten ol tezirek Mamaıdy qurtyp, Joshy ulysyn Ózbek, Jánibek kezderindegideı, kúsheıtip alýǵa asyqty. Altyn Ordany osylaı, burynǵysyndaı kemeline jetkizgen kúnde ǵana orys elinen qorqý túgil ony bir kezdegideı qaıtadan baǵyndyryp alamyz dep oılady. Sol sebepten de ol Mamaı Ordasyna burynǵydan da tesile qaraı bastady... Mine osy kezde Toqtamys Ken-Janbaı men Qaraqoja batyrlar Mamaıdan bólinip, óz taıpalarymen Altyn Orda jerine kóship keltenin estidi.

Toqtamys qos batyrdy dereý óz saraıyna shaqyrtty.

Ken-Janbaı men Qaraqoja eki kún ótkennen keıin han saraıyna keldi. Munda Toqtamystyń ózge nóker ýázirlerinen bóten Edige de bar edi. Ken-Janbaı Keneges rýynan bolatyn. Bul rý bir kezde Qumkent tóńiregin mekendeıtin. Bertin kele Hazbın bıdiń tusynda Qyrymǵa aýysyp, on bes jyldaı Mamaı qaramaǵynda júrgen. Ken-Janbaıdyń balalyq shaǵy Qumkentte Edigemen birge ótken. Bunyń ákesi de el basqarǵan belgili kisi bolǵan.

Edige de qos batyrmen qushaqtasyp amandasty. Aǵaıyn-týys, el jaıyn ári-beri sóıleskennen keıin hannyń nóker-ýázirleri shyǵyp ketti. Saraıda endi tek tórteýi ǵana qaldy.

Sonda ǵana Toqtamys Kýlıkov oqıǵasyn surady. Maıdannyń qalaı bolǵanyn, nemen tynǵanyn Ken-Janbaı táptishtep aıtyp berdi. Sóziniń aıaǵynda ol:

— Mamaıdyń qatesi kóp boldy,— dedi.— Sosyn jeńildik.

— Qandaı qatelerdi aıtasyń? — dedi Toqtamys, sál qozǵalyp.

— Orys elimen soǵyspaý kerek edi,— dedi Ken-Janbaı.

Toqtamysqa bul sóz unamaǵan tárizdi.

— Here? — dedi ol qabaǵyn sál túıip.

— Olardyń kúkirtti, bilteli myltyqtary bar. Jáne kóbi temir saýytty, dýlyǵaly. Naızalary da bizdikinen uzyn...

Ken-Janbaı «orys eli qazir bizden kúshti» degen sózdi aıta almaı turǵandaı.

— Jaraıdy,— dedi Toqtamys,— orys eliniń myltyǵy bolsa, Mamaıdyń sol myltyqtyń oǵyndaı júırik, jan shydatpas atty áskeri bar emes pe edi?

— Eń úlken qate osy atty áskerden shyqty emes pe. Mamaı Qaltaly Imannyń balasynyń toǵaı arasynda tyǵyp qoıǵan on myń atty áskeri baryn bilmeı qaldy ǵoı.

— Mine bul Mamaıdyń eń úlken qatesi,— dedi baǵanadan beri úndemeı otyrǵan Edige,— jaý sany seniń áskerińnen kem bolsa da, árqashanda ony bir jarym ese kóp sanaýyń kerek. Jaýyngerlerine de solaı dep túsindirýi qajet edi. Sonda seniń sypaılaryń ózinen kóp jaýdy jeńý úshin erligine erlik qosady. Jany úshin kúresedi. Kóp jaýyna, ózi az bolsa da, erligin qarsy qoıady. Óıtpese ózinen bir jarym ese astam dushpanynan jeńiletinin biledi. Aqyldy qolbasshy árqashanda osylaı isteý kerek. Maıdanǵa ol qolynda bar áskeriniń eki bólegin salyp, bir bólegin keıin ustaýǵa mindetti. Mamaı osylaı etkende, soǵysqa sońynan kirgen on myń atty áskeri dym da isteı almaıtyn edi.

Toqtamys Edigege oılana qarady. «Durys aıtady. Áskerdi soǵysqa osylaı tárbıeleý bul da bir oılanatyn dúnıe eken. Degenmen osy Edigeni jaýyngerleri bosqa qadyrlemeıdi-aý... Oıy tym tereń... Mundaı adamnyń seniń sol qanatyńnyń qatardaǵy bir ámiri bolyp júre berýi neǵaıbyl. Al ásker basy — ámir ál mura isteý o da qaýipti.

Demek buny tezirek synaǵan jón bolar. Qashanǵy seziktene beremin?».

Ken-Janbaı Edigeniń sońǵy aıtqanyna kóngisi kelmegendeı synaı kórsetti.

— Al Mamaı basqasha oılady,— dedi ol Edigege qarap.— Aldynda turǵan orystyń bar áskeri degennen keıin ol Ordanyń bar kúshin birden tógip, jaý áskerin birjolata qurtyp jibermek boldy...

— Iá, orystyń bar áskeri aldynda tursa, óıtkeni de durys edi ǵoı,— dedi Toqtamys,— biraq olaı bolmaı shyqty emes pe?

— Jalǵyz bul emes, Mamaı shý degennen qatelesti,— dedi Ken-Janbaı.

— Taǵy qandaı qatesin aıtasyn? — Toqtamys «Kóne, aıt! Aıt! Bizden eshteńeńdi jasyrma» degendeı Ken-Janbaıǵa tesile qarady.

— Qate shý degennen boldy. Máskeý knázimen soǵysamyn dep Mamaı Lıbke knázi Jaǵaıla men Rázan knázi Úlpekpen odaqtasty. Ekeýi de urysqa kelmeı qaldy.

— Qarǵa qarǵanyń, kózin shuqıtyn ba edi? — dedi Edige.— Odan da, Ken-Janbaı, sen bizge Mamaı orys shebin qalaı shapty, sony aıtshy. Uzyn naızaly, temir kıgen, qaz-qatar siresip turǵan jaý shebin, tikeleı at qoıyp ala almaıtynyn Mamaı bilmedi me? Qandaı jańa tásilge sendi?

— Bar pále Mamaıdyń sol jańa tásilinen ǵoı. Joq, tipti jańa tásildiń ózinen emes, ony kúni buryn Soqyr Imanǵa kórsetýinen boldy.

Mamaıǵa soǵysqa kirmesten buryn kóktemnen bastap áskerin úıretken. Birneshe áskerı oıyn ótkizgen. Eki jaqtyń jekpe-jek aıqasy ótisimenen, daýylpazdar qaǵylyp, Mamaıdyń jalaýy kókke syryq boıy kóterilgen shaqta, bizdiń qosyndar ıin tiresip turǵan jaý shebiniń úsh jerinen — ortasynan, eki qanatynan tıýge tıisti edi. Tıgende burynǵydaı, lek-lek bop emes, ushyp bara jatqan qazdar tárizdi, úsh buryshtanyp jaý shebine kirýi kerek-ti. Osy úsh buryshtyń súıir ushynda, Kaffa ustalary istegen naıza ótpes kók saýytty, attarynyń keýdesine de temir qalqan jabylǵan, bes júz salt atty ásker bolatyn. Osy súıir ushty aldyńǵy jasaq sońyndaǵy eki qanatyna qaraı keńı berip, álgi úsh qoldyń eń artqysy qatarlasyp ketsin delingen. Jáne alǵashqy shapqan bes júz adamnan qurylǵan súıir ushqa aınalǵan jasaqtarmen, onyń keńite túsetin sońǵy qatarlardyń jaýyngerleri jaýǵa qaraı attaryn pármeninshe shaptyryp, temir ushty naızadaı jaý shebine tutasa kirgen qalyń ásker jaý bulyqtaryn attarymen taptap, qylyshtarymen shapqylap byt-shytyn shyǵarýy kerek bolatyn. Mundaǵy en úlken maqsat qaz-qatar ıin tiresken orys saptarynyń tártibin buzyp, opalań-topalań etý edi. Sosyn ár júzdik, myńdyq qatarlary bólshektengen, biri men biri saılanysyn buzyp alǵan orys bulyqtaryn qorshaı túsip, al ústinen shoqpardyń, qylyshtyń astyna alýlarymyz kerek edi.

— Al orystar óıtýlerine múmkindik bermedi me? — dedi Toqtamys.

— Joq, múmkindik berdi. Múmkindik bergende qandaı. Bizdiń naızanyń ushyndaı súp súıir bop shapqan saýytty jasaqtarymyz ústerine kelip qalǵan kezde, olar qarsylyq etpeı, bir sot úsh jerden qaq aıyryldy. Bar pármenderimen jaýdy attarynyń keýdelerimen uryp, aıaqtarynyń astynda taptap arna salamyz degen jigitter, sol shapqan qarqyndarymen orys jaýyngerleri tasalap turǵan, or, jyralarǵa kep, biriniń. ústine biri qulady... Al orys sypaılary bizdiń áskerlerimizdi sabyn buzbaı, qorshalana turyp qarsy aldy. Olardyń tártibi emes, bizdiń urys tártibimiz buzyldy. Sol, alǵashqy qarqynda-aq biz úlken apatqa ushyradyq. Amal joq, atty áskerimizdiń jaýdan sytylyp shyǵyp, qaıta túsetin ne qashqan bolyp, sońymyzdan shubyrta qýdyryp, keıin burylyp qaıta tıisetin aılalarymyzdy paıdalana almadyq. Orys áskerimen aralasyp ketken bizdiń jaýyngerlerimizge endi jaýymen qoıan-qoltyq alysýǵa týra keldi. Ordanyń kóp jaýyngerleri attarynan túsip, jaıaý alysty. Mundaı qoıan-qoltyq urysqa úırenbegen bizge bul qyrǵyn ońaıǵa túspedi, sonda da kóptiń aty kóp qoı, bahadúr, myń bastarynyń arqasynda, qaıtadan tártipke kelgen bizdiń sypaılar urystyń orta kezinde jeńe bastap edi, Máskeý knázi bizden qýlyǵyn asyrdy. Birinshiden, kúni buryn urysý tártibimizden habardar bolyp qalǵandyqtan, sonyń yńǵaıyna qaraı shepterin qaıta quryp alyp, bizge erkin soǵysýǵa múmkindik bermedi. Al ekinshiden, bizdiń bar áskerimizdi birden urysqa kirgizdirip, ózi soǵystyń der kezinde ormanǵa tyǵyp qoıǵan atty áskerin paıdalana aldy...

— Rasymen Mamaı orystardyń kómekshi kúshi joq dep oılady ma? — dedi Edige.

— Qalaı shatysqanyn ózi de bilmeı qalǵan tárizdi.

— Al sonda ataqty Ken-Janbaı batyr qaıda edi?

Ken-Janbaı kózsiz er, asqan mergen, osy tustaǵy Dáshti-Qypshaq batyrlarynyń eń dańqtysy edi.

— Biz Mamaıǵa sendik.

Toqtamys kenet tunjyraı qaldy.

— Sol senimińdi aqtamaǵany úshin ony tastap kettińder me? — dedi ol.

Baǵanadan beri úndemeı otyrǵan Qaraqoja batyr:

— Aldıar han, sońymyzǵa ergen taıpamyzben óz el-jurtymyzǵa kelip qosylǵandyǵymyzdy opasyzdyqqa sanaısyz ba? — dep sol qozǵalyp qoıdy.

— Iá, biz budan ári Noǵaıly qaýymynda qalýdy jón kórmedik,— dedi Ken-Janbaı.— Sońymyzdan ergen halyqtyń bolashaǵynan qoryqtyq. Búgin jeńilgen Mamaı, erteń taǵy jeńilmesine kim biledi. Al soǵyspa dep aıtýǵa bata almadyq. Óz degenine qarsy shyqsań Mamaıdyń kektene qalatyny áıgili jáıt.

— Sonda Mamaı oryspen qaıtadan soǵyspaq pa? — dedi Toqtamys.— Oǵan kúshti qaıdan almaq?

Toqtamys Ken-Janbaıǵa baǵanadan beri aıta almaı otyrǵan suraǵyn berdi. Oǵan Mamaıdyń ótken soǵysynyń tarıhynan góri, aldaǵy oıy, áskerı kúshi, qaramaǵyndaǵy jurttyń kúı-jaǵdaıy, Mamaıǵa degen kózqarastary qymbat edi. Óıtkeni Altyn Ordanyń qyrýar jerin ıemdenip, Qyrym men Saqystan turǵyn eliniń mol baılyǵyn paıdalanyp otyrǵan Mamaımen ózi soǵyspaq edi. Onyń qaramaǵyndaǵy Qyrym, Saqystandy qaıtadan Altyn Ordaǵa baǵyndyrýdy jaqyn ýaqyttaǵy maqsaty kórgen. Bu da túbi orys elimenen shaıqasatynyna shek keltirmegen. Biraq mádenıeti, ónerkásip múmkinshiligi ózinen joǵary turǵan orys elin Mamaı tárizdi, tek Qyrym men Saqystannyń qarý-jaraqty kúshimenen ǵana jeńip alam demeı, onymen búkil Joshy ulysynyń, Ózbek pen Jánibek kezindegideı, ábden biriktirip jáne kúsheıtip alǵan soń aıqaspaq edi. Sondyqtan Joshy ulysyn bútindeı basqarý — endi Toqtamystyń kókeıkesti armanyna aınalǵan. Eger osy armanyna jete alsa, oǵan burynǵysynan da sharyqtaı bastaǵan Aqsaq Temir de bálendeı qaýipti kórinbegen. Demek, keshegi ózin osy taqqa otyrǵyzdyrǵan Aqsaq Temirmen de bunyń bir aıqasýy kúmánsiz edi. Óıtkeni basqa ámirshige baǵynatyndaı Toqtamys qarapaıym jan emes, jáne Jaǵataı ulysynyń qoltyǵyna kirer Altyn Orda da ondaı usaq handyq emes. Bul áli de jan-jaǵynan ıt talaǵan kókjal arlan qasqyr. Eger jaralarynan jazyla alsa, óli talaı Maýarannahr, Aqsaq Temirlerdi qan-qaqsata alady. Al sol Altyn Ordany burynǵy aıbarly haline keltirý úshin búgingi tańda Toqtamysqa eń keregi Mamaı Ordasyn ózine baǵyndyrý edi. Bul tusta Ken-Janbaıdyń Mamaı Ordasy jaıynda búgingi aıtyp turǵany Toqtamysqa kóp nárseni ańǵartty. Altyn Orda hany Mamaıdyń myqty jaǵyn da, osal jerin de bilip aldy. Mamaı Ordasyndaǵy Ken-Janbaı men Qaraqoja batyrlar basqarǵan Arǵyndar men Keneges rýlarynyń eleýli bóleginiń Qyrym ámirshisin tastap Altyn Orda jerine kóship kelgeni Edigege tipti unaǵan joq. Joq, bul jaǵdaı Edigege óziniń Mamaımen bir rýǵa qazir Noǵaıly atalǵan Mańǵyt rýyna jatatyndyǵynan, nemese Mamaıǵa jany ashyǵandyǵynan unamaı qalǵan joq. Mamaıdy qurtý kerek ekenin Edige de maquldaǵan. Biraq jasynan bı atanǵan qyraǵy Edige bul keshýdiń Altyn Orda qaramaǵyndaǵy eki eldiń, ıaǵnı, Noǵaıly, Qypshaq degen eki taıpanyń irgesin bóle bastaǵany ekenin túsingen. Árıne, osy búgingi bóliný, budan júz elý jyl ótkennen keıin óziniń urpaǵynyń tórtinshi býyny — ataqty Musa, Jańbyrshy bılerden taraǵan nemere shóbereleri Sheıh-Mamaı, Alshaǵyr, Oraq, Telaǵys, Seıtekter Aq Ordanyń ornyn basyp qalǵan Qypshaq taıpasyna qarsy shyǵyp, osy handyqtyń Saraıshyqta áıgili hany Qasymdy óltirip, onyń balasy Tagır tusynda, Noǵaıly jurty Qypshaq elimen soǵysaryn bilgen joq. Joq,. Edige búgingi Altyn Ordanyń biri batys, ekinshisi shyǵys bosaǵasy. bolǵan aǵaıyndy, Noǵaıly, Qypshaq eki taıpanyń bólinip, Qypshaq qazaq atanyp óz aldyna handyq quryp, shańyraq kóterýine áli júz jyl tolmaı jatyp, álden báz-baıaǵy baqtalastyq, jer-sý talastyq sebepterimen bólshektene bastaǵanyn unatpaǵan. Ras, tarıh Edigeniń bul qarsylyǵyna qaramaǵan.

Joq, Edige zamana ózgerisin, bolashaqtyń tarıh joldaryn boljaı almaǵan. Al búgin Ken-Janbaı men Qaraqoja qaramaqtaryndaǵy elderin ertip Mamaı Ordasynan bólinip shyqqanyn, ol tek jaman yrymǵa sanaǵan. Mamaıdyń basyna aýyrtpalyq túsken shaqta bul ekeýi opasyzdyq istedi dep eseptegen. Kóńiline kúdik kirgen Edige ózin ustap tura almady.

— Al eger Toqtamys han qan maıdanda bir jaýynan jeńilse, sender qaıda qashasyńdar?

— Jurttyń bárin óziń deısiń be? — dedi Ken-Janbaı maldasyn shart júginip alyp.— Men kelsem, óz taıpammen óz elime, óz Ordama keldim.

Ken-Janbaıdyń bul sózi Edigeniń Altyn Ordadan bir kezde Aqsaq Temirge qashqanyn betine basý edi. Edige túnere tústi. Bul ekeýi bala jastan birge ósken. Edige Ámir balasy bolǵandyqtan, Qumkenttegi ózi tustas serikteriniń oıyn tóbelesterinde ishterindegi tóresi, basshysy sanalatyn. Jastaı Edigeniń ústemdigin kórip ósken Ken-Janbaı, onyń dosy da, qasy da edi. Al Qazir búkil Dáshti Qypshaqka esimi aıan, áıgili batyr, Edigeniń ámirligine de, tegeýrindi minezine de qaraǵysy kelmedi. Bala jastan ishte jatqan narazylyq birden syrtqa shyqty. Anaý janyna batar birdeme dese jaǵasynan ala túsýge bar.

Tapqyrlyǵy, aqyldylyǵy úshin bala jastan el arasynda Edigeni tekke bı demese kerek-ti, ol ózine shapqaly turǵan qabaǵan arlandy jýasytqysy kelgendeı:

— Ie, sender jalǵyz kelgen joqsyńdar ǵoı, qaramaqtaryńdaǵy elderińdi ala kelińder, bul kóp jaǵdaıdy ózgertedi,— deı saldy.

Edige kenet Ken-Janbaıǵa qarady. Buny kórmegeli jıyrma jyldaı bolyp qalǵan edi. Jas kezinde Ken-Janbaı jas bóltirik tárizdi bolatyn, demek túbi kókjal qasqyrǵa aınalatyny ór minezinen baıqalyp turatyn, biraq jastyǵynan ba, álde áli qanǵa qumarlanyp úırenbegendiginen be Edigege qarsy shappaıtyn, kóbine aıtqanyna kóne beretin... Al qazir? Edige oǵan taǵy oılana qarady. Qarsy aldynda áli shart júgingen, eki kózi qantalap ketken Ken-Janbaı otyr. Aınymaǵan, shabýǵa yńǵaılaǵan kókjal qasqyr...

Edige kenet jymıdy. Onyń esine bala jastaryndaǵy bir oqıǵa tústi.

Jigit bola bastaǵan kezderi edi. Kent syrtyna bir top jasóspirimder ańǵa shyqqan. Qarý-jaraqtaryn qostaryna tastap, taıaý ózenge at jaldatyp, sýǵa túsip kele jatqan. Keneges rýynyń eki mergen bala jigiti — Ken-Janbaı men Kókjaldy ózgelerden burynyraq ketken. Biri sadaqty, ekinshisi sadaqsyz. Kenet aldarynan bir qyzyl túlki zyp etip júgirip ótip, shoqsha tobylǵynyń arasyna kirip ketedi. Ken-Janbaı ony birinshi kóredi. Jaqyn qalǵan qostaryna júgirip baryp sadaǵyn ákelgenshe Kókjaldy túlkini atyp úlgiredi. Sadaǵyn alyp kelgen Ken-Janbaı «Eń aldymen men kórdim, túlki meniki» dep jabysa ketedi. Kókjaldy bermeıdi. Ekeýi tóbelesýge aınalady. Osy kezde bir jasóspirim balalarmen Edige keledi. Ekeýi ómir balasyna júginedi.

— Bylaı bolsyn,— deıdi Edige úkim aıtyp.— Bir bala túlkini Ken-Janbaı kórgen jerge ustap tursyn. Ken-Janbaı, sen atasyń, eger túlkige tıgizseń — túlki seniki, tıgize almasań — Kókjaldiki. Al ustap turǵan balaǵa tıgizseń, qunyn tóleısiń.

— Jaraıdy,— deıdi Ken-Janbaı.

Edige Ken-Janbaı men Kókjaldy kórsetken jerge, bir bıshara kedeıdiń balasyna túlkini basyna kóterte ustatyp qoıady. Bala qoryqsa da, ámir uly aıtqan soń amalsyz, túlkini ustaıdy...

— Eger balany jazym qylsań, deıdi Edige Ken-Janbaıǵa,— qunyna áke-sheshesi ne tileıdi, sony beresiń. Eger qanǵa qan dep ózińniń basyńdy tilese, basyndy beresiń!

— Bolsyn! — deıdi eki kózi shatynap ketken qaısar Ken-Janbaı. Sol Ken-Janbaı osy. Sondaǵydaı eki kózi ushqyn atyp shatynap tur. Ken-Janbaı bala ustap turǵan túlkiniń dál basynan tıgizip, oljaly bolǵan. Ózge jurt joq jerdeı qaterge ilikken balanyń aman qalǵanyna qýansa, bul túlkini Kókjaldyǵa jibermegenine, óziniń dál tıgizgenine shattanǵan.

Qazir Edigege qarap, dál sondaǵysyndaı eki kózi ottaı janyp, eshteńeden seskenbeıtinin kórsetip, sestene qalǵan. Edige Ken-Janbaıǵa tańdana «shirkinniń qaısarlyǵyn-aı!» dep kózin aýdaryp áketti.

Al Edigeniń minez-qulqyn jaqsy biletin Toqtamys ishteı qaýpi bar ámirin bir muqatatyn sáti keldi dep oılady. Buryn da Altyn Orda hany «qyzymdy bergen kúnde de ákesin óltirgenimdi umyta qoıar ma eken? Jáne Aqsaq Temir buny óz Ordasyna alyp qalmaı, nege maǵan qosty?» dep kúmándana beretin. Onyń ústine jas báıbishesi, áıgili sulý Sadat-begim: «Osy Edigeden qutyl, saǵan qaraǵan túri maǵan unamaıdy, qyzyńdy berseń, ony mise tutpaı, áli taǵyńnan dámetip júrmese netsin...» dep sońǵy kezde mazasyn ala bergen. Áıeliniń sózine Toqtamys rıza bolyp qalǵan. Buryn ol Edige jaıynda biren-saran ósek te estigen. Endi mine, sońyndaǵy jurtymen ózi kelip qosylyp otyrǵan qos batyrǵa, han aıtar bılikti, basa-kóktep Edigeniń aıtyp turǵany mynaý!

Toqtamys Ken-Janbaı men Qaraqoja batyrǵa jyly shyraı kórsete qarady.

— Edigeniń sózine renjimeńder,— dedi Toqtamys.— Qandaı oımenen bylaı sóılep turǵanyn sońynan túsinersińder. Al aq ıyq qyran qos batyr, sońdaryńdaǵy elderińdi ertip, óz uıalaryńa qaıtqandaryńa Altyn Orda hany biz rıza. Rızalyǵymyz sonshalyq, ergen jurttaryń bizdiń daladan qalaǵan jerlerinen qonys alsyn, kóship-qonǵan shyǵyndary bar, ózge jurttaı emes, ábden jaılasqandarynsha, eki jyl boıy Orda muqtajyna esh alym-salyq tólemesin. Sonymen birge altyn semser Ken-Janbaı, búginnen bastap myna turǵan atan jilik arys keýde Qaraqoja batyryńdy qosa, Altyn Ordanyń bas tireýleri bolyp sanalar ulysynyń sol qanatyna jatatyn Joshy, qos Dáýlet, Qudaıberdi, Qobylandy, Shýaq, Ýaq, Shora toǵyz batyrymnyń basshysy óziń bop Ordamda qal! — Toqtamys sózim qaısyńa qalaı tıdi degendeı sál toqtaı qaldy. Edige sup-sur bop ketti. Álgi aıtylǵan segiz batyr, óz taıpalarynyń qosyndaryn basqaryp Altyn Ordanyń sol qanatyna jatatyn. Jáne bul Dáshti Qypshaqtyń qosyndary sol qanattyń negizgi kúshi sanalatyn. Osy batyrlardyń bas batyry bolý degen sóz álgi qosyndar Ken-Janbaıdyń qaramaǵyna kiredi degen sóz edi. Eger Edige tárizdi jeke qol basqaryp júrgen úsh-tórt ómirlerdi sanamaǵanda, saıyp kelgende, Ken-Janbaıǵa «sen sol qanat áskeriniń basshysy bolasyń» degen maǵynada aıtylǵan edi bul sóz. Al sol qanattyń bas qolbasshylyǵy aqylyna, erligine Toqtamyspen maıdanǵa qatar júrip Altyn Ordaǵa kórsetken eńbegine qaraǵanda, Edigege berilýge tıisti edi.

Bala jastan ózinen tómen júrgen Ken-Janbaıǵa, Toqtamystyń bul dárejeni bergisi kelip turǵanyn, Edige hannyń aram oıyn birden uqty. Jaýar bulttaı túnere qalýy da osydan edi. Al Toqtamys siltegen taıaǵynyń Edigeniń aýyryp júrgen jerine dál tıgenin, sál ańǵaryp, onyń sol aýyrǵan jerin budan da aýyrta túseıin degendeı, sál kidirdi de, sózin qaıtadan jalǵaı tústi.— Edige ómir, meniń bul sheshimimdi siz durys deısiz be? — dedi han Edigege sál burylyp.

— Aldıar han maǵan bul suraqty aqyly jetpeı berip turǵan joq qoı deımin,— dedi ol basyn sál ıip.— Al meniń oıymdy bilgińiz kelse Ken-Janbaı batyr budan da úlken dárejege de laıyqty.

Sóıtti de basyn taǵy sál ıip, tizesin búkpeı saraıdan shyǵa jóneldi.

Edigeniń ashýlanyp ketkenin úıdegiler tegis uqty. Toqtamys «saǵan sol kerek» degendeı sál kúlimsireı, ún-túnsiz tyna qaldy.

Ken-Janbaı ne derin bilmeı, jerdi qur shuqylaı berdi. Tek eńgezerdeı Qaraqoja batyr ǵana «biriń ólip, biriń qal» degendeı sol mańǵazdana otyrǵan qalpynan búlk etpedi. Demek, úı ishi, kenet bireý ólgendeı titirkene qaldy. «Osy istegenim durys boldy ma?» degendeı áldeneden qobaljyp, Toqtamys sazara tústi.

Dúnıeniń kúndizgi áýre-sarsańyn umytyp, bar álem múlgip, uıqyǵa ketken. Tań qarańǵysy taraı bastaǵan kez. Aspanda aı sáýlesi de taýsylyp, jer jıhan bir sát tynyshtyqqa engen. Tek oqta-tekte áldeqaıdan qasqyrdyń serikterin shaqyryp ulyǵany, ne kenet túlkiniń tyrnaǵyna iligip qalǵan, úkiniń ne japalaqtyń shar etken daýsy estiledi...

Kez edi tańsárisi múlde jýyq,

Ketken-di túngi samal jel de sýyp,

Keledi sary belden tómen qulap

Top adam, júristeri jedel, sýyt.

Jal-quıryq jerge túsip kómip jatqan,

Ker tóbel jorǵa mingen kóbik atqan.

Aq sary top aldynda sulý jigit

Tulǵasy anadaıdan kózdi tartqan,

dep aqyn aıtqandaı, tań biline Jeıhýndarıanyń ashýly tolqyndy jaǵasyn jaǵalap, qalyń bitken jıde, qaraǵash, toǵaı-ormandaryn betke ustaı, bir top jigit ústirt júrip kele jatyr. Mingenderi kileń qara kók tekejaýmyt júırikter. Jalǵyz-aq top aldynda kele jatqan kisi aqsary sulý óńdi jasy otyzdardan asyp ketken, ótkir kózdi, qalyń qabaqty, qoshqar muryn, balýan deneli adam. Ózgelerden eńsesi bıik, atqa otyrysy da bólek. Astyndaǵy esik pen tórdeı teńbil qara kók jorǵasyn, baıaý ǵana sıpaı qamshylap, er ústinde bir qyryndaı otyryp qaıdaǵy joq tátti oıǵa ketkendeı. Tún qarańǵysyna da, úreımen tynǵan qalyń orman-toǵaılarǵa da, tolqyny doldana jaǵasyn urǵan qara kóleńkedegi susty Jeıhúndarıaǵa da esh kóńil aýdarmaı, anda-sanda kúlimdep qoıyp, óz oıymen kele jatyr. Bul sol kezde Aqsaq Temir Ordasynda qyzmette júrgen Edige edi. Osy túngi oqıǵa budan on jyl buryn bolǵan. Túngi saltattylardyń beti, Horezm handyǵyna jatatyn, Jeıhýndarıanyń sol jaq jaǵasynan úsh farsahtaı jerde turatyn Mańǵyt kenti edi. Noǵaıly eli bop ketken Mańǵyt rýy ol kezde Dáshti Qypshaq pen Maýarannahrdaǵy eń kóp jurt bolatyn. Bul el tek qana Dáshti Qypshaqtyń kúngeı-batys jaǵyn ǵana emes, Horezmniń batys tusyn da «on san úıli Noǵaıly» dep keletin jyrǵa qarasaq, bul qyrýar jer edi. Ár túmen on myń kisiden qyrylyp, on túmen bir sana sanalatynyn eske alsaq, sol tustyń ózinde Noǵaıly eli mıllıonnan asyp túsedi eken. Qanshama jurt! Al qazir...

Osy Noǵaıly eliniń Horezm jerindegi bas qalasy qazir Edigeler kele jatqan Mańǵyt kenti bolatyn. Edige osy Mańǵyt shaharynyń darýǵashysy Sıdaq bıdiń qyzy Sadat-begimmen osydan bes-aq aı buryn, bir ulan asyr úlken toıda kezdesken. Mahabbat degen bir sıqyrly kúsh qoı, birin-biri qatty unatyp, jolyǵar mezgilderin ýádelesip qalǵan. Qyzdyń sabaǵynan úzilgeli turǵan almadaı, ábden pisken kezi edi. Demek, ol qandaı baldaı tátti bolǵanymen Edige sóz bergen kúninde kele almaı qalǵan. Beldeýden aty, belden qarý-jaraǵy ketpegen joryqshylyq zaman, Aqsaq Temirdiń ámirimen ol Syǵanaq jaqqa joryqqa jol shekken. O jaqta jeti aıdaı júrip keıin oralǵanynda Edige qyzdyń ótinishi boıynsha ákesi, Mańǵyt darýǵashysy Sıdaq, Sadat-begimdi Toqtamysqa toqaldyqqa bermekshi bolǵanyn estigen. Ajaryna aqyly saı qyz Edigege óte unaǵan edi, endi ókinishten barmaǵyn shaınap qala bergen. Biraq, osydan bir jeti buryn qyz Jezaqqa, bir apasynyń úıine tórkindep kelgen kezinde, Edige onymen taǵy ushyrasqan. Búgin-erteń uzatylǵaly turǵan Sadat-begim, jat elde kósh jónekeı jolyǵýǵa, aıaǵyna tas batyrmaı ańdyp júrgen kúzetshilerinen qorqyp, Mańǵyt mańyndaǵy toıǵa kezdesýge osy búgingi kúndi ataǵan. Edigeniń top joldastaryn ertip, at sabyltyp kele jatqany, qyzdyń sol kúngi kútem degen sózi edi. Tań qylań bere jigitter Edige men Sadat-begim ýádelesken toǵaıdyń tusyna jetti. Edige jorǵasyn áýdem jerde qalǵan serikterine tastap, ári qaraı jalǵyz júrdi. Kútem degen jýan emenniń janynda qyz tur eken. Appaq júzi balbyrap úzilip ketýge taıaý qypsha beli burań qaǵyp Edigeni kórisimenen qyz qarsy júrdi. Sál sarǵaıyp ashyla bastaǵan qara kóleńke maqpal túnde Edigege qyz shyq monshaǵy jýǵan appaq gúl tárizdi kórindi... Osy bir tańnyń názik gúlin qattyraq ustasa úzilip keterdeı sezindi Edige... Sóıtse de erkeletkisi kelgendeı, aqyryn qushaqtap baýyryna qysty. Qyz da ábden qumartyp, saǵynyp qalǵan eken, «belimdi qatty qystyń» demedi...

Jas jastyń tilegi bir, jibektiń túıini bir, bıe saýymdaı ótken mezgil, bularǵa qas qaǵym sátteı bilinbedi. Tek tań ábden atyp, kúnniń shyǵýy jaqyn ekenine belgi berip, orman ishin boztorǵaı men bulbul tamyljyǵan únderge bólegende ǵana bular qushaqtaryn jazdy.

Synyq minezdi qyz burynǵysynan da synyp qalǵan edi.

Ór minezdi Edige áldenege renjigendeı.

— Menen buryn kimmen oınap ediń? — dedi.

Qyz kenet erke-shora minezine saldy.

— Unamaı qaldym ba?

— Joq, nege!..

— Unaǵan bolsam atyńnyń artyna mingestir de dál qazir alyp ket. Ózińe degen meniń kóńilimdi sodan bilersiń...

— Joq, sonda da...

Qyz kenet taǵy órshelene qaldy.

— Jaraıdy, aıtaıyn, Toqtamyspen!

Edige tunjyraı tústi.

— Qalaısha? Ol qashan kezdesip edi?

— Eki aıdan asyp barady.

Edige endi túksıe qaldy.

— Sonda men Toqtamystyń balasyn áldılemekpin be? Jurt kúler...

Qyz sasqan joq:

— Sultan Ýáıiz-Daǵ bekinisine baryp kele jatqan Toqtamys bizdiń úıde qonyp jatqan sol kúni keshke taman kórshimizdiń qula bıesine bizdiń úıdiń azban aıǵyry shapqan. Sony kórsetip, táńirim taǵatymdy buzdy... Túnde Toqtamysty qabyldadym. Tańerteń Toqtamys ákemnen meniń qolymdy surady. Al eger sol qula bıe býaz bolsa, men de ekiqabatpyn... Al qysyr qalsa mende de eshteńe joq...

Sol kúni tús kezinde, atyn taǵalatpaq bop qula bıesi bar ustanyń úıine Edige keldi.

Ustanyń áıeli bergen qymyzdy bir-eki ret urttap:

— Qymyzyńyz tátti eken biraq suıyqtaý ma qalaı? — degen.

— Sýsynǵa dep ustap otyrǵan jalǵyz bıemiz edi. Bıyl jazǵy turym aıǵyr qostyryp edik, sýalaıyn degen bolar, súti tym suıyqtalyp barady,— degen ustanyń áıeli.

Sol kún túnde Edige Sadat-begimmen taǵy kezdesken. Qula bıeniń ishinde qulyny bar ekenin aıtqan.

Sadat-begim býynsyz jerge pyshaq saldyrmaǵan, Edigeni jaqsy kóre turyp, amal joq, qushaqtasyp aıyrylǵan. Biraq osy qushaqtary shyn ystyq qushaqtar eken, sońynan Sadat-begim Toqtamystyń úıine kelin bolyp túskennen keıin de aýly aýlyna kórshiles qonatyn Edigeden baılanysyn aıyra almaǵan.

Urlap ishken as tátti me, álde Edigeniń qasıeti birte-birte artty ma, Sadat-begim kóńildesin uzaq ýaqyt kórmese, kádimgideı qusa bolyp, onyń kelýin ańsap kútetin kúıge jetti.

Onyń ár kelmegen kúnin jipke tizgen táspideı bir-birlep sanaıtyn boldy.

Jan júregi tek Edige úshin jaralǵandaı, ol kelmese tar keýdesin tartyl mysyq tyrnap jatqandaı, ózin qoıarǵa jer tappady. Onyń ústine Toqtamys únemi joryqta bolyp, jas denesi órtteı janyp, jan azabyn jeńe almaıtyn kúıge tústi. Bóten erkekterge qaraǵysy da kelmedi. Kúndiz-túni oılaıtyny tek Edige boldy. Al Edige kelmedi. Alaburtqan asaý kóńil burynǵysynan da kúıine tústi.

Sóıtip, júrgeninde Toqtamystyń úlken báıbishesi dúnıe salyp, endi Orda báıbishesi Sadat-begim boldy.

Sadat-begim bul dárejesin endi aıaǵyna basqysy kelmedi.

Edigeni qansha jaqsy kórgenmen, Altyn Orda hanynyń súıgen áıeli jas báıbishesi ekenin umytpady.

Sóıtip júrgeninde qaıtys bolǵan báıbishesinen týǵan Toqtamystyń qos sulýy — Haneke, Jánekeniń kishisi Jáneke Edigemen qupıa kezdesip júredi eken degendi estidi.

Sadat-begim Edigeni burynǵysynan da ańsaı kútetin bolǵan.

Al Edige búkil Maýarannahr, Dáshti Qypshaqqa áıgili sulý erkeshora jas Jánekenin lázzat oty jeńdi me, álde ógeı bolsa da Sadat-begim Janekeniń sheshesi ǵoı dep oılady ma, áıteýir Toqtamystyń jas báıbishesimen baılanysyn múldem toqtatty.

Alǵashqy kezde Edigeniń kelmegenin Toqtamystyń qaharynan seskenip júr me dep oılaǵan.

Óıtkeni Toqtamys pen Edigeniń arasynda tereń or jatqanyn ol shý degennen sezgen. Bundaı jaǵdaıda Edigeniń bir esepte abaıly bolýyn da durys kórgen.

Sóıtse...

Sadat-begim Toqtamysqa «qyzyń bólen» deýge bata almaǵan. Eger jurt aıtyp júrgen sóz ósek bop shyqsa...

Sadat-begim ne bolsa da Edigemen ózi sóılespek bolǵan.

Eki aýyl jaılaýǵa qatar qonǵan jazdyń ortasynda retin taýyp Edigemen kezdesken.

Jas báıbishe júregi ottaı janyp, oǵan qushaǵyn jaıa janyna kelgende, Edige qaramaı ketken.

Qur ǵana qaramaı ketken joq, qoınyna jylan salyp jibergendeı sýyq sóz aıtqan.

— Oınadyq, kúldik, endi jeter,— degen ol.— Baıaǵydaı bulańdaǵan jas emessiń, kóńilińniń jelin basar keziń keldi.

Sadat-begim kenet tamyry sýalyp ketkendeı, sup-sur bolyp qalǵan.

— Odan da meni ana jas Jánekege aıyrbastadym deseıshi?

— Aıyrbastasa nesi bar? Bulańdaǵan jas Jáneke kimnen kem?

Edige Sadat-begimniń ózinen birjolata kóńili qalsyn dedi me, oǵan budan da qatty sóz aıtqan.

— Senen ábden jerip boldym! — degen.

— Á, solaı deısiń be? — dedi Sadat-begim kenet tunshyǵa sóılep.

Edige jaýap bermegen qalpy kete barǵan. Sadat-begim ornynda turyp qalǵan.

Joq, ol Edigeniń artynan júgirgen de joq, ókinip jylaǵan da joq. Otyzǵa jetpegen, búkil Altyn Orda hanynyń jas báıbishesin Edigeniń «bulańdaǵan jas emessiń... senen jeridim» degen sózderinen jan azaby, ar azaby naızadaı qadalyp, bir ornynda turyp qalǵan.

Jalǵanda shyn jaqsy kórgen namysqor áıeldiń súıgenin jek kórýinen qıyn eshteńe joq. Ondaı jek kóre qalǵan áıel, keshegi súıgenine degen qandaı jaýyzdyq sheshimge bolsa da barady.

Ondaı áıel, jáne ózimshil kekshil bolsa, óz terisinen jeringen jylan tárizdi, keshegi mahabbatynan tez qutylýǵa tyrysady.

Al Toqtamystyń jas báıbishesi burynǵy synyq minezdi Sadat-begim qyz emes edi. Edigeniń keshe ǵana túkti keýdesiniń astynda, boıy balqyp, kóńili shalqyp aýzyna kelgen eń tátti sózimen aımalap, kúıip-janyp jatatyn Sadattan, kenet ol búkil Dáshti Qypshaqtyń ámirshisi Altyn Orda hanynyń óziniń ar namysyn qorǵaı alatyn, betinen yzǵary shyqqan, yzǵar báıbishesine aınaldy.

Bir sát aq júziniń qany qashyp, ketip bara jatqan Edigeniń artynan tesile qarap, ol sur jylandaı ysqyryna:

— Tura tur, Edige myrza,— dedi.— Dál búgingi sóziń úshin áli zárimdi ishtirermin!

Toqtamystyń Edigege degen qastyǵynyń kúsheıýine osy súıgen báıbishesi Sadattyń Edigege qarsy áreketteri dem bergen.

Jalǵanda jaqsy kórgen áıelińniń jaýyńa aınalǵany, tynysh jatqan ózenniń tasyǵan darıaǵa aınalǵanymen teń.

Ol qaýipten qalaı ótesiń, qaı jerine kópir salasyń — aıyrý qıyn.

Tunaı darıasyndaı mol sýy emes, shatyn ózen Kalka ekinshi mártebe uly qyrǵynnyń kýási boldy. Birinshi ret osy ózenniń boıynda Jylqy, ıaǵnı 1223 jyly maýsym aıynyń on biri kúni monǵoldyń Jebe men Súbetáı bahadýrlary basqarǵan qosyndary orys pen qypshaqtyń birlesken qalyń qolyn jeńgen. Jaz boıy jazyq dala qan sasyǵan.

Mine, osy ózenniń jaǵasynda taǵy ekinshi ret uly qyrǵyn bolmaq. Toqtamys Altyn Orda qısyq qylyshty, súıir ushty naızaly, qypshaqtyń toqpaq jal, tapal ker torylaryn mingen jer qaıysqan qosyndarymen, Qyrym men Saqystan bıleýshisi Mamaıdyń syńsyǵan qalyń áskeri qan maıdanda kezdespek.

Demek, ótken jyly ǵana Kýlıkov dalasynda orystardan jeńilgen Mamaı qoldarynda san jaǵynan da, sapa jaǵynan da olqylyq bar tárizdi. Álde bul Mamaıdyń óziniń olqylyǵy ma, áıteýir jaýyngerleriniń júzderinde sol jasqantandyq baıqalady.

Rasynda da, Mamaıdy burynǵydaı ózin ór kókirek tákappar ustar kúıi joq edi. Jylan shaqqan adam ala jipti attaýǵa qorqady. Qansha er júrek bolsa da jaýynan bir mártebe qatty jeńilgen batyr urysqa qaıta shyǵarynda árqashanda kúpti keledi.

Osylaı áskerine kóńili tolmaǵandyqtan ba, álde dúnıe shirkinnen sýı bastaǵannan ba Mamaı naǵyz bir ólim izdep júrgen adamdaı, áskeri Kalka ózeniniń jaǵasyna jetisimenen Toqtamysqa elshi jibergen. «Ekeýmizdiń de júz myńdaǵan jaýyngerlerimiz bar, erteń soǵysqanymyzda birazy qyrylatyny málim, osynshama jurttyń obalyna qalmaıyq, báleniń basy sen ekeýimizde ǵoı, eger qoryqpasań, Toqtamys han, jekpe-jekke shyq. Jazmysh sheshsin, qaısymyz ólsek, tiri qalǵanymyz sol jeńgen bolsyn, áskerimizdi bosqa qyrmaı, solaı keliselik. Qaısymyz ólsek te, tiri qalǵanymyzǵa Altyn Ordanyń áskeri bóten jaýlarymyzben, ásirese orys knázderimen soǵysýǵa kerek» degen.

Baqqumar áskerı qolbasshysynyń bul aýzynan shyqpaıtyn sóz edi.

Ásirese Mamaı tárizdi ózgelerge ústemdigin júrgizý úshin júz myńdaǵan adamnyń taǵdyryna qaramaıtyn kisiden bul kútpegen sheshim edi.

Ne desek te Mamaı osylaı dep elshi jibergen. Nege búıtti? Jalǵyz ǵana oıǵa qonar sebep, Mamaı jeńemin dep sirá áskerine senbegen bolýy kerek.

Aılaly, saıasatshyl, qankóı Mamaı sondyqtan óz basyn báıgige tikken tárizdi.

Abyroısyz jeńilýden abyroıly ólimdi tańdaǵany haq onyń.

Bul oqıǵa kókek aıynyń aıaq sheninde bolǵan.

Úzi, Tan ózenderiniń sýy bıyl tez qaıtyp, jer erte kepken. Altyn Ordanyń áskerleri de keshe osy araǵa jetip, shatyrlaryn tikken.

Mamaı elshileri kelgende Edige, Ken-Janbaı, Orys qoja tárizdi serik ámir, batyrlary qorshaǵan Toqtamys, jańa ǵana qosyndarynyń qarý-jaraqtaryn, erteń bolatyn urysqa daıyndyqtaryn tekserip, shatyrynyń aldynda atynan túsip jatqan.

Toqtamys shatyryna kirip, Mamaı elshilerimen ońasha sóılesýge shydamaı, olardyń kelgen sebepterin jurt kózinshe surady.

Kesip alsa qan shyqpas Qastúrik Qyrym bıleýshisiniń joldamasynyń bir sózin ózgertpeı aıtyp berdi.

Toqtamysty qorshaǵan top tyna qaldy.

«Ne aıtar ekensiń? degendeı Edige Toqtamysqa mysqyldaı qarady.

Edigeniń kózine kózi túsip ketken Toqtamysty kenet ashý basyp ketti. «Janyń tátti, jekpe-jekke shyǵýǵa qorqasyń,— dep tursyń ǵoı, Edige myrza,— dedi ol ishinen — ondaı sý júregiń men be edim».

Ol bir sát Mamaıdyń tilegin qabyldamaq boldy. Biraq bul oıynan tez qaıtty.

— Qaradan shyqqan Mamaı meniń uly Shyńǵys tuqymy han ekenimdi bilmeıtin be edi? Qarany teń sanap, han jekpe-jekke shyqpas bolar,— dedi sazara qalyp.— Qardyń basyn qar alar, hannyń basyn han alar, eger meniń sadaqty qalaı tartyp, qylyshty qalaı sermeıtinimdi kórgisi kelse, shapyrash kóz Mamaıǵa aıt, shyǵarsyn jekpe-jekke Shyńǵys urpaǵy ana Gıassıddın Muhamed handy!

Edige sál ezý tartty. «Báse, ózim de oılap edim, qandy kóz Mamaıǵa jekpe-jekke shyǵa qoımasa kerek edi dep... Jolyn taýyp ketti». Qorqaq Toqtamys qarsy shyǵa almaıtynyn Edige biletin.

Toqtamys Edigeniń ezý tartqanyn kózi shalyp qaldy. Ol sózin jalǵaı tústi.

— Al shapyrash kóz Mamaı erligi shydatpaı bara jatsa, shyqsyn onda jekpe-jekke myna Edige ámirge! Teń-teńimen tezek qabymen degen!

Bunysy bir jaǵynan «sen de qaradan shyqqansyń» dep Edigeni muqatý edi.

Ol endi «Qalaı, unady ma meniń sózim?» degendeı pishin kórsetip sál basyn ıdi, sóıtti de qylyshyn qynabynan kótere túse berdi de, qaıta salyp, tars etkizdi.

Tizerlep otyrǵan elshiler ornynan túregeldi.

— Qysqasy,— dedi Toqtamys olarǵa,— shapyrash kóz Mamaıǵa aıta bar, shebin erteń kún shyǵa shabamyn! Daıyndala bersin!

Qara sur Qastúrik jaýap bermedi. «Uqtym!» degendeı taǵy tizesin bir búkti de, atyna qaraı aıańdady.

Qasyndaǵy eki joldasy da, hanǵa basyn ıip, attaryna qaraı sheginshektep baryp, kilt burylyp basshylarynyń sońynan ere jóneldi.

Toqtamystyń Qastúrikke burynnan da óshi bar bolatyn. Onyń serikteri tárizdi, handy qurmettep keıin sheginip baryp burylmaǵanyn syltaý etip, art jaǵynda turǵan nókerlerine:

— Ana Qastúrikti ustap alyp, basyn alyńdar,— dedi. «Naǵyz bir qonaqtarǵa qoı soıyńdar» degendeı jaıbaraqat, nemquraıly sóılep.— Bizdiń sálemimizdi Mamaıǵa ana eki sumyraıy da jetkizedi.

Biraq Qastúrik Toqtamystyń osylaı buıyraryn bildi me, kenet «Erke-Qoıan» dep aıqaılap jiberdi. Shatyr syrtynda shylbyryn eriniń basyna jaı ile salǵan, búkil Qyrym men Saqystanǵa áıgili júırigi — Erke-Qoıany jaıylyp júrgen jerinen ıesiniń daýsyn estisimen, ádettegisindeı, oqyrana janyna jetip keldi. Tizelerin syrtyldata urǵan qynaptarynan qylyshtaryn sýyryp alyp, Toqtamystyń nókerleri Qastúrikke jetkeninshe, Noǵaılynyń batyry atynyń ústine yrǵyp minip te úlgirdi, qas qaǵym mezgil ótpeı quıyndata, jóneldi.

— At jiberme! — dedi Toqtamys on jaǵynda turǵan Ken-Janbaıǵa.

Ken-Janbaı yqsham qımyldap, sadaǵyn tartyp qaldy. Týǵaly bir jebesi kózdegen nysanasyn almaı túspeıtin, búkil Dáshti Qypshaqqa aty shyqqan asqan mergen Ken-Janbaı, Mamaıdy jamandyqqa qısa da, keshegi ózimenen bir sapta bolǵan batyrdy ólimge qımady, sadaǵyn sál joǵary kótere meńzep, Qastúriktiń ózin emes, basyndaǵy bórkin ushyryp túsirdi. Noǵaıly batyrynyn qutylyp ketkenin kórgen Toqtamys yzadan kúlip jiberdi.

— Ken-Janbaı da múlt ketedi eken-aý! — dedi ol áıgili mergendi dál kózdemeı atty ma dep kúdiktenip.

Biraq bir jamandyqtyń bir jaqsylyǵy bar, osy búgin aırylyp qalǵan Qastúrik batyrdyń kúni erteń óziniń baqkúndesi Mamaıdyń ajalyna sebepker bolaryn Toqtamys ta, onyń janyndaǵy serikteri de bilgen joq.

Aldaǵy bolar qyrǵynnan, sýdaı tógiler adam qanynan kúni buryn habar bergisi kelgendeı, kúnniń kózi búgin qyp-qyzyl bop qantalap, adamnyń záresin ala shyqty.

Tań sárisinen jer-kókti aımalaı baıaý soǵyp turǵan kóktemniń salqyn saý mal jeli de tyna qalǵan.

Jer kebe dý ete túsetin kógal shóptiń bastary da qımyldamaıdy. Ár jerde shoq-shoq bop ósip qaýyzdaryn jaryp úlgirgen qyzǵaldaqtar urysqa kirgeli turǵan jaýyngerlerge, jaıshylyqtaǵydaı kózdiń jaýyn alǵan sándi-saltanatty jer shoǵyndaı emes, jasyl dalaǵa teńbil-teńbil bop tógilgen adam qany tárizdi kórinedi...

Kerbez álem búgin erekshe kerenaý tartqan.

Urysta kim óledi, kim tiri qalady — bári belgisiz jáıt. Sol belgisizdik búgin de adamnyń kóńilin qobaljytyp, júregin oınatyp, mazasyn alyp barady.

Al, sońyra, urys bastalyp ketkennen keıin, jaýyngerler bul seziminen múldem qutylady. Onyń bar oıy ózi tiri qalyp, basqanyń ólýi bolady. Sondyqtan ol qylyshyn aıanbaı silteıdi. Naızasyn aıanbaı qadaıdy. Bireý buny óz janyn saqtaý úshin qoryqqanynan isteıdi, al basqa bireýi ózgeni óltirý úshin erligim dep sanaıdy. Biraq kisi óltirý—erlik emes. Adamnyń jany shoshynar jamandyq! Átteń, ne kerek, eshqaısysy da osy qan tógýdiń nege kerek ekenin, qap tókpeı de ómir súrýge bolatynyn oılamaıdy!

Bar armandary tek óltirý! Óltirý!

Han aıtty, ámirshi aıtty, «anaý ásker seniń qasyń, sen tek ony qyra bil, óltire bil!»

Al ol áskerge de handary buıyrady, ámirshileri buıyrady. Olar senderdi óltirýleri kerek.

Nege? Nege óltirýleri kerek? Kim úshin?

Al Mamaı men Toqtamystyń qaramaǵyndaǵy elder—burynnan bir el bop kelgen, tili de bir, dini de bir, tek Mamaı Ordasynyń Noǵaılysy kóp, Toqtamys Ordasynyń Qypshaǵy basym.

Nege bul taıpalar birin-biri qyrýy kerek? Álde bularǵa Altyn Ordanyń alyp dalasy, sansyz ózen kólderi jetpeı me? Joq, bári de jetedi. Bári de bar.

On da nege soǵysady? Nege birin-biri qyrady?

Nege? Nege?

Joq bularǵa bári de jetedi. Tek Mamaı men Toqtamysqa Altyn Ordanyń taǵy jetpeıdi.

Onda sol ekeýi soǵyssyn! Bular nege soǵysady?

Aldanǵan, arbalǵan sorly halyq!

Kúshtilerdiń degenine baǵynǵan surqıa zaman!

Iá, sondyqtan da sol kúshtilerdiń ekeýi, Mamaı men Toqtamys, ózgelerge degenimizdi istetkizemiz dep jer men kókti alyp jatqan sansyz qosyndardyń aldarynda turǵan joq pa?

Iá, ıá, bári solaı! Solaı!

Eki adamnyń tilegi, eki taıpa eldiń maqsatyna arnalǵan zaman!

Naızaǵaıdyń otymen órtep jiberetin tilekter!

Kún sál kóterilgen kezde lek-lek bop shep ustaǵan qosyndarynyń aldymda turǵan, jal-quıryǵy jerge tógilip jatqan kúlsary tulpar mingen, kók temir saýytty, dýlyǵaly Toqtamys oń qolyn kóterdi. Sol sátte Aqsaq Temir áskeriniń ádetinshe ondaǵan zurna, kerneı, daýylpazdar qosylyp, áskerlerdi, soǵysqa shaqyrǵan úreıli áýenderin yshqyndyra, tarsyldata adamnyń záresin aldy. Sóıtkenshe, Toqtamystyń qurshysy syrǵaýylǵa baılaǵan aq týdy aspanǵa kóterdi. Sol-aq, eken, ár myń basy, júz basy ózderiniń jaýyngerleriniń aldyndaǵy ustaıtyn jigitterine «kóterińder!» dep buıryq berdi. Endi ushy qıyry joq sheksiz dalany san túrli tý, jalaýlar basyp ketti. Dál osy kezde ókpek jer turyp, aǵashqa baılanǵan qulash-qulash shúberekter týlaı tolqyp teńiz tárizdi oınaı jóneldi.

Buqa basynyń beınesi salynǵan aq tý Aq Ordanyń bas jalaýy bolatyn. Toqtamys Altyn Ordanyń qyzyl shashaqty sary altyndaı sarǵylt týyna aýystyryp úlgermegen-di. Al ol tý Mamaı qosyndarynyń ústinde jelbiredi. Kalka ózeniniń sol jaq jalpaq jazyq ólkesi, bir mezet endi bir jaǵy deni aq, ekinshi jaǵy deni sarǵylt tústi, jelmen oınaǵan, jelbiregen jalaýlarǵa kómildi.

Kenet dabyl áýenderi tyna qaldy, tek attardyń jer tarpyp, pysqyrynǵandary, jaýyngerlerdiń áldeqandaı oqys qımyldaǵandaı, tosyn shyqqan jaraqtarynyń temir dybystary ǵana estiledi.

Qazir kóshpeli elderdiń áıgili atty áskerleri birine-biri qarsy shappaq. Bulardyń soǵysý tásilderi de, qurylystary da, tipti urysqa jumsar qarý-jaraqtary da birdeı. Ár sypaıda qısyq qylysh, ótkir ushty naıza, eki jaqtarynda da jebege tolǵan eki qoramsaq, arqalarynda sadaq, er basyna ilgen aı balta, sol jaq qarlaryna ilip alǵan ógiz, túıe terisimen qaptaǵan qaıyń shybyǵynan órgen qalqan, keıbireýlerinde taqymyna qystyryp alǵan buzaý bas shoqpar kórinedi: Bar qarýlary osy. Sońyra urys kezinde jaýyngerler osylardyń ózderine yńǵaıly, ábden jattyǵyp alǵandaryn ǵana paıdalanady. Bireý aıbaltany durys kórse, al basqa bireýine shoqpar yńǵaıly tárizdi. Demek, kóbi atam zamannan kóshpeli eldiń negizgi qarýlary bolǵan shoqparmen naızaǵa úıir.

Shabýyl áýeni bitisimen Toqtamys qolyn kókke jaıyp:

— Jolymyzdy oń et alla taǵala! — dedi. Sosyn qosyndaryna qarady. Al, jigitter, attanystaryń oń bolsyn! Sóıdedi de kenet kúre tamyry bileýdeı bop isine, bar daýsymenen aıqaılap jiberdi.— Alǵa!— dedi ol. Sol sátte tý ustaǵan jigit astyndaǵy atyn tebinip qaldy.

Qosyndar shý degende jele-shoqytyp, sosyn birte-birte attaryn qyzdyra, kenet sonaý alystan qarasy kórinip turǵan jaýlaryna qaraı shaba jóneldi. Núkil dalany qosyn-qosyn bop alyp ketken, biriniń sońynan biri alǵa qaraı lap qoıǵan áskerler, jar qabaqty urýǵa kele jatqan daýyldy kúngi teńizdeı, doldana tolqyp, órshı túsip bara jatyr.

Toqtamys qoldarynyń qozǵalǵanyn kórip alysta qaraýytyp turǵan Mamaı áskeri de alǵa qaraı umtylady. Joq, Mamaı qosyndary baıaý júrip keledi. Óıtkeni bulardyń qatarynda genýıalyqtardyń jaldama bulyqtary da bar edi. Olar asyqpaı júrip kele jatqan. Kóshpelilerdiń áıgili atty áskerleri solardyń qarqynyna qaraı, ozbaı, qatarlasa jyljıdy. Tek quıyndatqan Toqtamys áskeri taıap qalǵan kezde ǵana Mamaıdyń atty qosyndary da shepti buzyp olarǵa qarsy shapty. Eki jaqtan birdeı shyqqan urandardan jer jarylǵandaı.

— Arýaq! Arýaq!

— Iá, alla!

— Qaraqoja!

— Ken-Janbaı!

— Mamaı!

— Mamaı!

— Boz ingen!

— Mamaı!

— Toqtamys!

Uran salmasa qylyshtary ótpeıtindeı, naızalary qadalmaıtyndaı. Kenet daýyl turǵandaı jer men kókti jan basyp ketti. Bir mezet eki ásker betpe-bet kelip te qaldy. Kúngeı men Teriskeıden kóterilgen daýyl endi bir tusqa kelip qabysty. Urys bolyp jatqan jerdiń ústindegi shań, tozań jan osy araǵa bir tutasqan, bult ornaǵan.

Tek azdan keıin ǵana baryp, at shabystary toqtalyp, eki ásker qoıan qoltyq aıqasqa kirgende ǵana urys barysy birte-birte aıqyndala bastady.

Toqtamys áskeri kóp edi. Jáne Mamaı bulyqtarynan góri, tegeýrindi bolatyn. Ol sol aryndatyp shapqan qalpy, alǵashqy qarqynda-aq, Mamaı qosyndarynyń qataryn birden jasqandyryp tastaǵan. Mamaı sypaılary da, maıdanǵa ádettegi soǵys kıimderimen kirgen. Temir dýlyǵaly, shynjyr saýyttylary myń basy, ámirleri ǵana. Al jaýyngerlerdiń ishinde saýyt kıgenderi neken-saıaq. Tek genýıalyq bulyqtardyń áskerleri ǵana kók temirge oranǵan. Attarynyń saýyry, keýde, bastarynda da jeńil temir qalqandary bar. Sondyqtan da olardyń qımyldary ózge jaýyngerlerdikindeı emes, baıaý, sarań. Denelerin qursaǵan temir saýyt, aýyr qarýlar shapshań urysýǵa múmkindik berer emes. Bulardyń, artyqtyǵy, qatar turyp urysqanda, temir shepterin buzý óte qıyn. Biraq genýıalyq jaýynger uzyn naızalaryn túıregenshe, astyndaǵy qulakerin sekirtip kep dál tóbesinen qos qoldap shoqparymen urǵan Qypshaq jigit ony jerge birden omaqata qulatady.

Saýytsyz denege kirsh-kirsh kirgen kók naızalar. Kenet qylysh oryp jerge domalap túsken dýlyǵasyz bastar. Qos qoldap urǵan aıbaltadan qaq bólingen alyp deneler. Kisinegen jylqy, ókirgen adam.

Osynyń bári ne úshin?

Toqtamys shý degennen-aq Mamaı bulyqtaryn oısyrata jeńe bastady. Al Mamaı bul joly soǵys júrgizýde taǵy bir qate jiberdi.

Aýzy kúıgen úrip ishedi, sońyna ásker tastamaı Kýlıkov dalasyndaǵy urysta qapy qalǵan Qyrym bıleýshisi bul joly eń táýir degen úsh qosynyn urysqa túsirmegen.

Qalqa boıynda bular tyǵylatyn qalyń orman, ne jynysty jyra, saı bolmaǵandyqtan, bul qosyndardyń jazyq daladaǵy alystaǵy shebinde qaldyrǵan.

— Sender urys bolyp jatqan jerge eki bıe saýymdaı mezgil ótken shaqta kelinder,— degen Mamaı,— Oǵan deıin biz jeńile qoımaspyz, Toqtamys qosyndaryn biraz myjǵylap tastarmyz. Al sender sol mezgilde kelseńder, qudaı buıyrtsa sharshaǵan jaýdyń túbine jetersińder-aq...

Biraq Mamaı bul joly da qatelesken edi.

Mundaı aılany urysta qoldanatyn jer bar da, qoldanbaıtyn jer bar. Ol Toqtamystyń soǵys júrgizý tásilin bilmegen. Al Altyn Orda hany Aqsaq Temir tárizdi jaý kúshin eń alǵashqy shabýylynda-aq oısyratyp tastaýdy myqty ustaǵan. Sondyqtan ol Mamaı ordasynyń áskerine bar kúshimenen tıgen. Mamaıdyń qylshyldaǵan jıyrma qosyny jeńilip, keıin sheginip bara jatqanda, urysqa jańadan kirgen úsh qosyn ne isteı alady? Qyrym men Saqystan jaýyngerleri orys áskerindeı, óz jeri, óz sýy úshin taban tirep, ólýge ne jeńýge bel býǵan jurt emes, betteri bir qaıtyp qalǵannan keıin, jańadan kúsh qosyldy dep qarsylasyp tura almady, jan saýǵalap qashýǵa aınaldy. Al Mamaıdyń jaldama bulyqtary Toqtamystyń byqyǵan áskerlerin jeńip, oljaǵa batpaıtynyn bilgen soń, endi ózderi jaý qolyna olja bolyp qalmaýlaryn oılap, ústerindegi aýyr saýyt-saıman, qarý-jaraqtaryn tastap, birinshi bop keıin qaraı bosa jóneldi. Bulardan ózge sypaılary da qalǵysy kelmeıdi. '

Osylaı Mamaı bulyqtary Toqtamys áskerinen de ońbaı jeńildi.

Jeńgen jaǵy jeńilgen jaǵyn tipti aıamady, endi keıbir áli de qarsylasqan toptary, jan-jaǵynan qorshap alyp, qoıdaı qyrdy.

Osynaý jan shoshyrlyq adam balasynyń buzyq qylyǵynan uıalǵandaı kún de tańerteńgi atqanyndaı, taǵy da qyzara alaburta baryp batty.

Múmkin Mamaı áskerinen tiri jan qalmas pa edi, qaıter edi, áıteýir qaıǵydan qara jamylǵandaı bop tún keldi...

Qyrym men Saqystan qosyndarynyń toz-toz bolǵan qaldyqtary, ólikterin kómýge de álderi jetpeı, tún qarańǵysyn paıdalanyp keıin shubyrdy...

— Bul joly da jeńildik,— dedi Mamaı yzadan jylardaı bop serikterine,— qalǵanyn kelesi jylǵy aıqasta kórermiz!

Biraq qasynda turǵan Qarabaqaýyl da, Qastúrik te, Begish myrza da úndegen joq.

Eń jaqyn degen serikteriniń bunyń «kelesi jylǵy aıqasta kórermiz» degen sózin maquldap, esh qaısysy eshteńe demegeninen Mamaı eń senimdi ómirleriniń de budan ári sońynan ermeıtinin uqqandaı boldy.

Ol ún-túnsiz atynyń basyn buryp keıin qaraı aıańdaı berdi.

Osy kezde aı týdy. Jer beti aqseleýlenip sál aǵara tústi.

Ólip jatqan jaýyngerleriniń ólikterin kórgisi kelmeı, Mamaı basyn jerden kótermedi.

Tek álden ýaqytta, «sońymnan eshkim erdi me eken?» degendeı artyna urlana qarady.

Óziniń kúzetshi — nókerlerinen bóten eshkim kórinbedi. Qarabaqaýyl da, Qastúrik te, Begish myrza da bóten jolmen burylyp ketken tárizdi...

Mamaı kóp keshikpeı óziniń tipti jalǵyz qalatynyn sezdi.

Kenet ol basyn kóterip aldy.

— Tiri bolsam, áli de alysarmyn! — dedi ol tynysh túndi úrkite bar daýysymenen aıqaılap.

Sóıtti de shaba jóneldi.

Mamaıdyń jigerli qımyly jan bergendeı nóker kúzetshileri de attaryna qamshylaryn basty.

Ashýdan, yzadan kózinen jasy sorǵalaǵan Mamaı at jalyn qushyp uzaq shapty. Shapqan saıyn kóńili dúrlige túsip, ózin-ózi basa almady. Tek astyndaǵy aty zoryǵyp qulaǵanda ǵana óziniń jurttan bólinip ketkenin bildi. Qarańǵy túnde jalǵyz qalǵan Mamaı birinshi ret qorqaıyn dedi.

Toqtamys jeńis toıyn toılap, áskerin Qyrym men Saqystan óńirine kirgize bastaǵanda, Mamaı sonda ǵana shyn jeńilgenin bildi.

Sońǵy kúıreýinen keıin jurt aldynda abyroıy da, qadiri de joǵalǵan, keshegi Qyrym men Saqystan bıleýshisiniń, jerine kirip kele jatqan jaýyna qarsy shyǵar esh kúshi joq edi. Soǵystan qalǵan áskeri ámirshisiniń buıryǵyn kútpeı-aq úıdi-úıine tarap ketken.

Bunyń janynda Mamaımen qýanyshy da, qaıǵysy da, qylmysy da birge bolǵan bir-eki ámirleri, týys-týǵandary, júzge tarta nóker kúzetshileri ǵana qaldy.

Jáne ózine ǵana baǵynatyn káshiktáne — jeke jasaǵy tarap ketpegen-di.

Al keshegi úzeńgiles, túmen basy serikterinen, bala jasynan birge ósken tek Qastúrik qana sońynan qaıtyp kelgen.

Jaqsylyqqa ma, jamandyqqa ma bunyń kelgeni!

Demek, ishteı úreıli Mamaı Qastúriktiń qaıta oralǵanyna qýanaryn da, qýanbasyn da bilmegen.

Tek sońynan baryp bildi, júregi qurǵyr bosqa seskenbegen eken. Al Qarabaqaýyl, Begish myrza bastaǵan el-jurtqa yqpaly bar ózge ámirler: «Osynshama jurtty qyrǵyzdyryp, el-jurttyń qarǵysyna qalǵan bul Mamaıdyń bizge endi qandaı paıdasy bar? Osyǵan eremiz dep qaramaǵymyzdaǵy elderge ábden jeksuryn atandyq. Odan da esiń barda elińdi tap degen, Toqtamys jaǵyna shyǵaıyq» dedi. Al bireýleri «Toqtamysqa ustap bereıik» dep aqyl saldy. «Óltirip, basyn aparyp bereıik, sonda Altyn Orda hany bizdiń de kúnámizdi keshedi» degender de tabyldy. Qysqasy, keshegi serikteri búgin Mamaıdy ózderine qurban etkileri keldi. Mamaıǵa qudaıdaı tabynǵan ámirleri endi onyń óz basyna qaýip týdyrdy.

Toqtamystan jeńilgennen góri, keshegi serikteriniń opasyzdyǵyna jaman qapa bolǵan Mamaı, endi óz basyn aman alyp qalýdyń jolyn izdedi.

«Qulan qudyqqa qulasa, qurbaqa qulaǵynda oınaıdynyń» kebi endi keldi.

Tek óziń kúshti bolsań ǵana jurt seni qoryqqanynan syılaıdy.

Al qolynan kúshi ketken Mamaı bir sát shulǵaýdaı jumsaryp, sasaıyn dedi.

Áıtkenmen, jan saqtaýǵa onyń áli de seneri bar edi.

Onysy bólen jyldan beri ámir bolyp, jurtty qan qaqsatyp jınaǵan dorba-dorba altyn kúmisi men injý, marjan, asyl tas, gaýharlary — dúnıe-qazynasy edi. Sol altyn qazynasyna sengen Mamaı, baspana surap Kaffa qalasynyń bıleýshi kýpesterine Qastúrikti jiberdi.

Qala basshylary aqyldasyp, keńesip Mamaıǵa Kaffa qalasyna turýǵa ruqsat etti.

Biraq shaǵyn jasaǵy qorǵaǵan, uzyn kósheniń boıyn alǵan kerýenderimen kóship kelgen Mamaıdyń, ondaǵan adamdar ázer kótergen sandyqtar tolǵan altyn, kúmis, asyl tastaryn, janat ishik, torqa shapan, dúnıe-múlikterin kórgen Kaffadaǵy kýpester men qala bıleýshileri, kenet basqa oıǵa kóshti.

«Bul baılyq nege bizdiki emes, qańǵyp júrgen qylı Mamaıdiki? Bulardy ózimiz ıemdeneıik» dedi.

Mine, sonda baryp Mamaıdyń bala jastan bergi dosy, úzeńgiles serigi Qastúrik óziniń kim ekenin kórsetti. Árıne, Qastúrik Mamaıdyń alyny emes, basyna qyzyqty. Onyń basy óziniń basyn ajaldan qutqarady dep oılady. Biraq qatelesetinin bilmedi.

Mamaı Kaffa qalasynyń teńizge taıaý jerinen baǵasyn eki ese artyq tólep genýıalyq bir baı saýdagerdiń keń saraıy — úlken tas úıin satyp aldy. Saýdagerdiń taspen qorshalǵan dalıǵan qorasynyń ishinde qyzmetshilerine degen jeke shaǵyn jaılar, alystan kelgen kerýenshiler jatatyn rabat, múlikterin qoıatyn úlken-úlken qoımalary da bar edi. Osynyń bárin bir aıdyń ishinde Mamaı jaqsy jaılarǵa aınaldyrdy. Baılyq ne istetpeıdi, burynǵy tas qorshaýyn taǵy bıiktetip, qaqpalarynyń aldyna kúzetshiler qoıyp, búkil saraı aýmaǵyn kishigirim qala bekiniske aınaldyrdy. Keshegi Qyrym ámirshisi osy bekinis-qalashyǵynyń ishine óziniń alty qatynyn, bes balasyn, aǵaıyn týysyn ǵana emes, ózimen birge erip kelgen ámir, nóker-jasaqtaryn da, olardyń úı ishterin de ornalastyrdy. Jáne eshkim bul bekinis saraılarǵa Mamaıdyń óz ulyqsatynsyz kirip-shyǵa almaıtyn etti. Tek qalamen, syrtpen suraýsyz qatynasýǵa Qastúrik pen kári serigi jáne uzaq jylǵy bıtikshisi Tibit pandıty Suraıǵa ǵana ruqsat berdi. Suraı qur ǵana bıtikshisi emes edi, uzaq jyldan beri Mamaıdyń qazynasyn basqaratyn. Orda mańyndaǵy jurttyń oı-pikirin bilip júretin ámirshiniń eń senimdi kóz-qulaǵy bolatyn. Bıtikshi óte bilgir, kóregen adam edi. Jáne Mamaı oǵan senetin. Qyrym bıleýshisin bul da aldap kórgen emes.

Mamaı cap dalaǵa boz ordasyn tastap, tas úıge kirgen kúninen bastap kilt ózgergen. Kók aspandy erkin kezgen aq ıyq qyran, tar temir torǵa qamalǵandaı, buny surqaı dalanyń ushy-qıyry joq uzaq jolyndaı bir máńgi bitpes qaıǵy basqan. Onyń ústine sońǵy kezde keshegi óziniń qaramaǵyndaǵy ámirlerdiń buny óltirip ne tirideı Toqtamysqa ustap bermekshi bolǵandaryn estip, kóleńkesinen de qorqatyn keselge ushyraǵan.

Sol sebepten osy tas qorǵannyń ishindegi jaqyn týys-týǵandary da, taǵdyryn ózimen birge bir arqanǵa baılaǵan ámir, jaýynger serikteri de yńǵaıy kelgen shaqta buny Toqtamysqa ustap bergeli júrgen qastary tárizdi kóringen. Osylaı qoryqqan Mamaı Kaffaǵa alǵashqy kelgen kezde ishi pysyp jigitterimen qala syrtyna ańǵa shyǵyp júrse, endi ony da qoıǵan. Tipti Saraı úıiniń tas dýaldy qorǵanynan ári aıaǵyn basýdy da doǵarǵan. Buryn ózge áıelderinen ana-ǵurlym senimdi sanap, kóbine jastaıynan qosylǵan úlken báıbishesi Hanym-begimniń úıine jıi qonyp kelse, sońǵy kezde tipti osy kári áıeliniń ózinen kóńili sekem alyp, esik terezesi temir torly, saraıdyń eń túkpirindegi jeke bólmesine jalǵyz qonýdy shyǵarǵan. Jáne jurttan qorqatyny sonshalyq, tipti saraıynyń túkpirindegi ózi jatqan ońasha bólmeniń terezesi men esigin syrtyna túni boıy uıqy kórmeıtin kúzetshiler de qoıdyrdy.

Jalǵyz ǵana kári pandıt bıtikshisi Suraıǵa ǵana sendi.

Onyń búıtýiniń sebebi de bar edi. Kózge kórinip turmaǵan qaýipti adam júregimenen sezedi.

Bir kúni kári bıtikshi Suraı oǵan:

— Qastúrik qalaǵa tym kóp shyǵatyn boldy,— dedi.

— Nege?

— Bir sumdyqqa bastaǵaly júrmese jarar edi.

— Qandaı sumdyqty aıtasyń?

— Bul zamanda opasyzdyq degen az emes qoı, ony keıbir genýıalyq baı kýpestermen kórgender bar...

Mamaıǵa ergen jurt Kaffaǵa úı ishterimen tegis kóship kelgen. Tek kishi toqalymen ǵana kelgen Qastúrik edi. Alǵashqy kezde Mamaı nege búıtti? Úı ishimen tegis nege kóship kelmedi? dep oılaǵan. Biraq Qastúriktiń ózge qatyndary men aǵa inileri úlken eki aýyl bolǵandyqtan, «qaramaǵyndaǵy búkil aýyl-aımaǵyn shubyrtyp júrýdi durys kórmegen shyǵar» degen de qoıǵan. Jáne bala jastan birge ósken, eń senimdi dosynyń bul qylyǵyn jamandyqqa joryǵysy kelmegen. Áıtse de, kári bıtikshiniń sózi, sondaǵy umytylyp ketken kúdigin qaıta oıatty. Biraq, eski dosyn jamandyqqa qımady.

— Jaqsy,— dedi ol bıtikshige.— Degenmen ábden anyǵyna jetińiz. Áli ýaqyt bar ǵoı.

Mamaıdyń bul kezde minez-qulqy taǵy ózgere bastaǵan. Ómir boıy qan keship, jaýlarmen aıqasyp, el bılep, alys-julysqa úırengen Mamaıdyń jany, ózin qorshaǵan mundaı dármensiz tynyshtyqtan úrkip, tipti «osy men nege tiri júrmin?» degen suraqty da ózine ózi san bergen. Osydan baryp, qolynan eshteńe kelmeıtinine kózi jetken saıyn, búıtip tiri ólik bolyp júrgenimshe ólgenim jaqsy degen oıǵa da toqtalǵandaı edi. Kóńilin álsin-álsin alań etken osy úreıli sezimniń arqasynda Mamaı jan-jaǵyndaǵy jurtqa da, dúnıege de, tipti, qastary men dostaryna da «nemquraıdy» qaraı bastaǵan. Onyń sap-saý ótkir oń kózinde burynǵydaı ot emes, kimge bolsa da «ne istegiń kelse, sony iste» degendeı bir tumandy muń paıda bolǵan. Qorlanǵan ábden namys jeńgen Mamaı biraq ózin-ózi óltirýden alys edi. Óıtkeni, ol ómirdi áli de jaqsy kóretin, áli de jer basyp júrgisi keletin... Árıne, kári bıtikshi Qastúrik jaıynda bilgenin kúnde Mamaıǵa jetkizip turǵan. Aqyry onyń kózi qandy kóılek seriginiń genýıalyq kýpestermen birigip, ózin óltirgeli júrgenine ábden jetken.

Sońynan ergen jalǵyz joldasynyń bul opasyzdyǵy Mamaıdy tań qaldyrdy. Biraq ol Qastúrikti óltirýge buıryq bermedi. Onyń ózin qalaı óltiretinin kórgisi kelgendeı, esh shara qoldanbady.

Nege qoldanbady?

Ol endi Qastúriktiń ózin óltiretinin anyq bildi, biraq qaı kúni óltiretinin bilmedi.

Sol kúndi bilgisi kelgendeı Qastúrikke tımedi.

Osyndaı kezde Mamaıǵa kele jatyp kenet Suraı bıtikshi júregi qabynyp ketip dúnıe saldy.

«Oqasy joq, bárimiz de ólemiz» degendeı Mamaı oǵan bólendeı qaıǵyrǵan joq. Endi Mamaıdyń Saraı-Bekinisiniń bıligi Qastúrikke kóshti. Eń aqyrǵy ret otpen oınaǵysy kelgen Mamaı, «sen meni qalaı óltiredi ekensiń, kóreıin» degendeı, oǵan burynǵysyndaı senimin kórsete berdi.

Al Mamaıdy óltirý ońaı emes edi. Esik bitkenniń bárinde kúzetshi, qorǵan ishinde attary ertteýli, syrttan jaý kelse Mamaıdy qasyq qandary tógilgenshe qorǵaıtyn jasaq bar...

Biraq Qastúrik aılasyn asyrdy. Jasaq jigitteri tań ata tátti uıqyǵa ketken kezde, esik aldynda turǵan kúzetshilerge: «bara berińder, senderdiń oryndaryńa bóten kisiler turady» dep bárin úılerine jiberdi, syrtqy qaqpany ashty.

Qoraǵa urlanyp kirgen genýıalyq kýpesterdi, ózi basqaryp Mamaı jatqan bólmege alyp keldi. Bólmeniń esigin tartyp qalyp, qatty ashyp, úıge eń aldymen ózi kirdi. Uıqyly-oıaý jatqan Mamaı basyn kóterip aldy.

— Qastúrik, senbisiń? — dedi ol shıraq sóılep.

— Iá, menmin,— dedi Qastúrik,— seni óltirýge genýıalyqtar keldi.

Mamaı shoshynǵan joq.

— Iá, bilemin,— dedi ol,— sál keshirek keldińder ǵoı, tań atyp qalǵan joq pa...

Qastúrik Mamaıdyń óte baqqumar ekenin biletin. Myna sózinen qolynan bılik ketkennen keıin, ómirdiń oǵan esh mańyzy qalmaǵanyn túsindi. Qastúrik dańq, ataq, baq úshin Mamaıdyń ólimmen oınaǵanyn san kórgen, biraq ony dál mundaı, dárejesiz ómirdi tipti eshteńege sanamaıtyn adam dep oılamaıtyn.

Mine osy tusta úıge genýıalyqtar da kirdi. Tóseginiń ústinde kóıleksheń otyrǵan Mamaıdyń eti aryǵan taramys denesine jan-jaǵynan genýıalyqtardyq qanjarlary qadaldy.

Bular qanjarlaryn sýyryp alǵanda Mamaıdyń ár jerinen qany burqyrap atqan óli denesi tósek ústinde jantaıa sylq etti.

Qastúrik belindegi uzyn qanjaryn sýyryp, Mamaıdyń sırek saqalynan ustap, shyqshytty basyn kesip aldy da, belindegi áshekeıli qorjynyna salyp, úıden shyǵyp ketti.

Bólme-bólmelerdi jaılap úlgergen genýıalyqtar Mamaıdyń qatyn balasyn shýlata sandyqtary tolǵan asyl qazyna, altyn, kúmisterin tonaýǵa kiristi.

Genýıalyqtardyń Saraı ishin alyp qoıǵanyn bilgen Mamaıdyń shaǵyn jasaǵy, attaryna mine sala jan saýǵalap qaladan qasha jóneldi.

Ashý qysqanda qylı sol kózi shapyrashtana, al saý oń kózi ot shashyp tutana qalatyn, Altyn Ordadan Qyrymdy bólip alyp eń alǵashqy bılegen qankóı Mamaı dúnıeden osylaı ótti.

Onyń qandy esimin, qandy isin sodan beri ótken júzdegen jyldar da tarıh betinen joıa almady.

Al Qastúrik Mamaıdyń qylı kózdi basy salynǵan dorbany qanjyǵasyna baılap, osy kúnderi Eski Qyrymda jatqan Toqtamysqa alyp keldi. Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy, Toqtamys Qyrymnan Mamaıdy qýǵanmen, Shyńǵys urpaǵy Gıasıddın Muhamedti qýǵan joq. Handyǵynan túsirgenmen osy araǵa aımaq begi etip qaldyrǵan.

Al Mamaıdyń áskerin óz áskerine qosyp, ámir bitkenderdi Altyn Orda ámirleri etken.

Qastúrik aýyl syrtynda atynan túsip, qorjynyn arqalap, Toqtamys otyrǵan boz ordaǵa kirip keldi.

Bir tizerlep sálem berdi de, han aldyna eńbekteı baryp arqasyndaǵy dorbany aldyna qoıdy.

— Aldıar, taqsyr, uly mártebeli Altyn Orda hany Taıqoja uǵly Toqtamys,— dedi tizerlep otyra qalyp.— Sen jeńdiń, biz jeńildik, ıilgen basty qylysh kespes, óz qolymmen baýyzdaǵan qas jaýyń Mamaıdyń basyn ákep turmyn, bilmestikpen saǵan istegen kúnámdi keshirersiń dep basymdy ıip, aıaǵyńa jyǵyldym.

Toqtamys moıyn jaǵy qan-qan bop kúreńdenip qatyp qalǵan Mamaıdyń basyn qorjynnan alyp, saqalynan ustaı joǵary kóterip jurtqa kórsetti de, ózi oǵan qadala qarady.

— Shirkinniń eń bolmasa kózin jappaǵan ekensiń,— dedi, sóıtti de Qastúrikke buryldy.— Mamaı meniń óz basymnyń qasy emes, Altyn Ordanyń qasy edi. Buny durys óltirgensiń. Al sen meniń óz basymnyń qasy ediń, Mamaıdy óltirgeniń úshin sol qastyǵymdy keshtim. Biraq, Mamaı ekeýiń bir kúni týǵan qurdas ekensińder. Qyryq jyl boıy úzeńgilerińdi jazbaı jaýlaryńmen qatar turyp soǵystyńdar. Altyn Ordaǵa zıandaryńdy da birdeı tıgizipsińder. Dúnıege birdeı kelgen ekensińder sol fánı jalǵannan da birdeı ótkenderiń ádiletti tárizdi. Serigińdi óltirip, óziń tiri qalǵanda kimge mura bolasyń? — Sóıdedi de Toqtamys ádettegisindeı, jaıbaraqat sóılep otyrǵan kisideı, esik jaqtaǵy nókerlerine qarady. Daýsyn ózgertken de, kótergen de joq.— Mynany da baýyzdap, Mamaı ekeýiniń basyn birge kómińder,— dedi. Qudaı qospaǵan bastaryn biz qosalyq.

Qastúrik túregeldi. Janymdy saqtaı gór dep Toqtamysqa jalynǵan da joq, kishireıgen de joq. Qandaı opasyzdyq istegenin ózi de túsindi.

— Mamaıdaı bozdaǵymdy beker óltirgen ekenmin! — dedi kenet ol ókinip.

— Iá, sóıttiń,— dedi Toqtamys.— Adasqannyń aldy jón, arty soqpaq...

Toqtamys Mamaıdy jeńip, Qyrym men Saqystandy ózine qaratyp alǵannan keıin Altyn Ordanyń jańa hanyna qahar kórsetip, shyn beldesip qarsy turarlyqtaı eshkim qalmady. Endi osy kúngi Altyn Ordaǵa da Hadjy-Tarhannan bastap burynǵy Bulǵar Shahary turǵan jerge deıin búkil Edil boıy, teriskeı Kavkaz, Qyrym, Saqystan, Shyǵysyndaǵy Aq Ordanyń jeri, bári-bári kirdi. Tek osydan bir jyl buryn Aqsaq Temir jaýlap alǵan Horezm ǵana kirmedi. Endi Altyn Ordanyń osy jurtqa salǵan alym-salyǵyna, óziniń jeńgen áskerinen túsken qarý-jaraq, taǵy basqa dúnıe-múlik oljasyn qosqanda, taǵy eki júz myńdaı kisini sapqa turǵyzýǵa múmkinshiligi jetti. Joq, ol dúnıe-múlik, qazyna tek jańa qosyndaryn ǵana qarýlandyrýǵa jaraǵan joq, artyǵyn ózimen birge buryn maıdanǵa qatysqan serikterine bólip berdi. Kópten beri ózgeni tonaýdyń ornyna, ózi tonalýǵa aınalǵan Altyn Orda jaýyngerleri eńsesin kótereıin dedi. Bulardyń aldynda Toqtamystyń abyroıy asa tústi.

Jánibek ólgennen beri ár hannyń soıylyǵynyń astynda kete bastaǵan el-jurt. Altyn Ordaǵa baıaǵy Ózbek, áz Jánibektiń Ordasynyń shańyraǵyn qulatpaıtyn, qaıtadan kóterip burynǵysyndaı myǵymdaıtyn jańa han keldi dedi.

Toqtamys ózi de osylaı oılady.

Endi ol ózin uly qolbasshy retinde sezindi.

Ózgeler de osylaı oılaı bastady.

Abyroıy, dárejesi kóterilgen Toqtamys, budan ári Berdibek hanǵa deıingi orys eliniń Altyn Ordaǵa baǵynyshty bolǵan kezin kóksedi. Bul halyqty degenine kóndirip Altyn Ordanyń shalqyp turǵan kezindegideı qaıtadan ózine alym-salyq berip turatyn etpekshi boldy. Rýstiń Kýlıkov dalasyndaǵy urystan keıingi birligi kúsheıip, Altyn Orda quryǵynan shyǵa bastaǵan jaǵdaıyna kóngisi kelmedi. Eń aldymenen Máskeýge, uly knáz Dmıtrıı Ivanovıchke jáne orystyń basqa da knázderine báriniń qasy Mamaıdy jeńip, óziniń Altyn Orda taǵyna otyrǵanyn habarlap jaýshylar jiberdi. Jáne kóp keshikpeı Tóle Buǵy men Mókshe bıdi elshi etip attandyryp orys knázderiniń buǵan burynǵydaı alym-salyq tólep turýǵa tıisti ekenin eskertti. Biraq bunysynan eshteńe shyqpaıtynyn túsingen Toqtamys sol kúnnen bastap orys knázderin aıtqanyna kúshpen kóndirý úshin soǵysqa jasyryn daıyndala bastady. Bul tusta saýdagerlerdiń Altyn Ordamen saýda-sattyǵy qarym-qatynasy ábden kúsheıgen bolatyn. Ózgesin qoıǵanda orys saýdagerleri Altyn Orda astanasy Saraı-Berkeniń ózine aparyp zattaryn satatyn kúıge jetken. Al, osy saýdager, kýpesterdiń ishinde óz eliniń Altyn Orda ústemdiginen zábir kórip kele jatqanyna jany ashıtyn, tezirek bul Ordanyń qıanatynan qutylýdy tileıtinderi de az emes-ti. Olar Altyn Ordanyń ishki jaǵdaıyn, qandaı kúshi baryn, aldaǵy ýaqytta qandaı joryqtarǵa daıyndalyp jatqanyn, bárin bilip, ózderiniń knázderine aıtyp keletin. Toqtamys orys saýdagerleriniń bul qylyqtarymen tanys bolatyn jáne soqyr Imanǵa sengen Mamaıdyń qandaı kúıge ushyraǵanyn Ken-Janbaıdan estigen-di. Sondyqtan ol soǵysqa daıyndala bastaǵan kúnnen-aq elderine eshqaısysy habar jetkizbesin dep Altyn Orda jerinde júrgen orys saýdagerlerin tegis qyryp tastaýǵa buıryq berdi. Mundaı qanisher qatygezdikti saýda adamdaryna budan buryn esh Altyn Orda hany tipti qylyshynan qan tamǵan Batý da istep kórmegen. Buny endi Altyn Ordany kóterem degen Toqtamys istedi. Onyń jendetteri Dáshti Qypshaq pen Qyrym, Teriskeı Kavkazdaǵy búkil orys kýpesterin bir túnde qyryp tastady. Olardyń qazynasyn, dúnıe-múlkin ekige bólip, bir bólegin Orda qoryna túsirdi de, al ekinshi bólegin sol kýpesterdi óltirgen jendetterine, olardyń tyǵylyp jatqan jerlerin kórsetkenderge úlestirip berdi. Ońaı oljaǵa kenelip dándegen qanisherler erteńine, tipti kýpesterdi ǵana emes, keıbir at aıyrbastaý, kólik satyp alý tárizdi óz jumystarymen Altyn Orda jerine qalaı jaı sharýalardy da zaty orys bolsa óltirip, dúnıe aqshalarynyń az-kóptigine qaraı, buryn talap aldy. Mundaı jaǵdaıdy, Altyn Orda hanynyń áskerin jınap, joryqqa daıyndalyp jatqanyn Máskeý knázi Dmıtrıı Ivanovıch alǵashqy aılarda bilmedi. Toqtamys bunymen qoımady, ol Bolǵarǵa óziniń jasaqtaryn attandyrdy. Edil boıynda saýda-sattyq júrgizip júrgen búkil orys kemelerin qıratyp, dúnıe-múlikterin Orda qazynasyna ákep tapsyrýdy buıyrdy. Biraq bul isinen Toqtamys pálendeı kenele qoıǵan joq. Óıtkeni, búkil Edil boıyndaǵy saýda júrgizetin keme joldary orys kýpesteriniń qolynda bolatyn, olar bul sumdyqty sezip qalyp, kemelerin Bolǵar jerinen joǵary áketip, birazyn qutqara alǵan.

Toqtamys óziniń Altyn Orda hany bolǵanyn tek orys knázderine ǵana habarlap qoıǵan joq, burynnan Altyn Ordamen tilektes, Mamaı kezinde tipti orystarǵa qarsy odaqtas bolǵan Lıbke knázi Iagoıloǵa arnaýly jarlyq jibergen. Bul jarlyq boıynsha Lıbke knázdigi burynǵysyndaı Altyn Orda qol astynda ekenin umytpaýy kórsetilgen. Toqtamys búgingi tańda Mamaı syndy orys jerin shabýǵa Lıbke knáziniń áskeri kerek dep sanamaǵan. Biraq ózi joryqqa shyqqan kezde, Iagoılonyń orys knázderimen qosylyp ketpeýin kózdegen.

Toqtamys árıne Qyrym men Saqystandy shapqanyn mise tutpaǵan. Orys qalalaryn tonap, odan da kóp oljaǵa belshesinen batpaq bolǵan. Ásirese onyń kózdegeni eń aldymenen Ivan Kalıtanyń kezinen bastap ájeptáýir kóterilip jáne baıyp qalǵan Máskeý knázdigi edi. Onda da Toqtamys tek orys qalalaryn tonap oljaǵa batýdy ǵana maqsat etpegen. Onyń oıy tym alysta jatyr edi.

Al orys halqynyń ejelden eńbek súıgishtigi, memleket baılyǵy bóten elderdi shabýdan, tonaýdan emes, eliniń jer jyrtyp, egin egip, balyq aýlap, adal eńbek etýden tabatyny onyń kúshti jurtqa aınalýyna kóne zamannan sebep bolyp kelgen.

Orys halqy beıbitshilik ómir úshin týǵan halyq edi. Ol shý degennen keremet baı, orman-toǵaıly, mol sýly, egin egýge qolaıly jerge ıe boldy. Orys eli jaılaǵan ólke jeri silkinip, jarylyp ot shashatyn apatqa ushyraǵan emes. Ózderi sheninen shyǵyp, keremet bop tasyp, jaǵalarynda otyrǵan elderdi qyrsyqqa uryndyryp kórmegen. Aýa raıy, qysy qatty sýyq, borandy-shashyndy bolǵanymenen, kóktemi, jazy, kúzi birkelki tynysh, sharýashylyqqa qolaıly keletin. Árıne, Máskeý, Kama, Oka ózenderiniń boılary Nil, Jolbarys, Efrat ózenderiniń jaǵalaryndaı qunarly emes-ti. Munda maqta, ne bolmasa júzim, alma, almurt tárizdi san túrli jemister óspeıtin. Orys jerinde ne shyqsa da bári eńbekpen, mıhnatpen shyǵatyn. Sondyqtan bar kún kóreri osy eńbegi bolǵandyqtan bul jurt bótenderdi shabýdan, tonaýdan góri bar yntasyn, kúshin eńbegine, eńbegi arqyly turmysyn jóndeýge jumsaıtyn. Ol qolyna myltyq alýdan góri, balta, kúrek ustaýdy jaqsy kóretin. Biraq orys eli, osyndaı mańdaı terin sorǵalatyp beınettenip, bar keregin alyp otyrǵan jer sýyn eshkimge bergisi kelmeıtin. Ózi baryp bóten elderdiń jerin tartyp almaǵanymen, óz jerin shabýǵa kelgendermen kúresýge erligi de, tabandylyǵy da jetetin.

Bul jurttyń taǵy bir aıyrmashylyǵy bar edi. Ol — orys eli qaýlap ósip kele jatqan el edi. Jáne kún kórsetpeı otyrǵan kóshpeli el memleketi Altyn Ordanyń qıanatyna qaramaı, onyń mádenıeti de, sharýashylyǵy da, shyǵys kórshilerinen joǵary bolatyn.

Toqtamys orys eliniń búgingisinen góri kelesheginen qoryqty. Sondyqtan ol Rýsti qur ǵana alym-salyq tólep turatyn memleket etip qaldyrmaı, birjolata Altyn Ordanyń bir ulysyna aınaldyrmaq boldy. Sol sebepten de Toqtamys Mamaıdy jeńgennen keıin, áskerin orys jerine joryqqa shyǵýǵa jyldan artyq daıyndady... Kýlıkov dalasyndaǵy urystan jeńilgen Mamaıdaı qapy qalmaıyn dedi. Jáne áskeriniń sanyn, soǵysý tásilin eshkim bilmesin dep, joryqqa shyqqan kúnine deıin bárin qupıa ustaýǵa tyrysty. Biraq sybyrlaǵandy qudaı estimeı me, júz myńdaǵan áskerdiń attanysqa daıyndalyp jatqanyn jasyrý qıyn edi. Tek bul qalyń qoldar qaı jaqqa attanady. Aqsaq Temir alyp qoıǵan Horezmge me, álde Aqsaq Temir shabýǵa daıyndalyp jatqan Iranǵa ma? Ne bolmasa altyn Ordadan qutylǵysy kelgen Rýske me? — Eshkim anyǵyn bilmedi. Toqtamys ta ázirge óz oıyn ashyq aıta qoımady. Sóıtse de, Altyn Ordanyń qalyń qosyndarynyń orys jerine attanatynyn eń aldymen Dáshti Qypshaqpen irgeles otyrǵan Rázan knázi Oleg túsindi. Shynynda Toqtamystyń kýpes bitkenderdi qyryp, Edil boıyndaǵy orys kemelerin joq etýge tyrysqanyna qaraǵanda Altyn Orda hanynyń qaı jaqqa at basyn buraryn bilý qıyn da emes edi.

Mine Toqtamys sý qaıtysymenen orys kemelerin joıýǵa Bolǵarǵa jibergen qosyndaryn óksheleı, It, ıaǵnı 1388 jyly jazdyń bas sheninde, syńsyǵan qalyń áskerimen ózi de Edildiń arǵy betine ótti.

Shekaradaǵy toǵaı-ormandardyń, qamys, shilderdiń arasyna tyǵyp qoıǵan saqshy-sakmagondary7 arqyly Toqtamys qosyndary orys jerine kele jatqanyn Oleg endi anyq kórdi. Buny dereý Máskeý knázi Dmıtrıı Ivanovıch habarlady.

Biraq Kýlıkov qyrǵynynan keıin oısyrap qalǵan orys áskeriniń Toqtamystyń byqyǵan qosyndaryna qarsy shyǵatyn kúshi joq edi. Sóıtse de Dmıtrıı Donskoı Máskeýdi ońaı jaýǵa berýden tipti aýlaq bolatyn. Amal joq, Toqtamystan qorǵanar dál qazir qol astyndaǵy bulyqtary jetkiliksiz bolǵandyqtan, boıarlarǵa «shamalaryń kelgenshe qalany bermender» dep ózi Nıjnıı Novgorod, Sýzdal, Belozer jerlerinen ásker jınaýǵa shuǵyl júrip ketti.

Ol rasynda da Máskeýdi jaýǵa beremiz dep oılamady. Dárimen atatyn zeńbirekteri bar qala bul kelgenshe ózin qorǵaı alady dep sendi.

Jurt ta osylaı oılasyn dep qatyn-balasyn tegis Máskeýge tastap ketti.

Al Rázan knázi Oleg bes-alty boıarymenen Toqtamystyń aldynan shyqty.

Óziniń Mamaımen odaqtas bolǵanyn aıtyp, qysqa jolmenen Altyn Orda áskerin Máskeýdiń dál irgesine alyp barmaqshy boldy.

Toqtamys Olegke nandy. Rázan knáziniń jolbasshysy etti. Toqtamys endi birge qarý-jaraǵyńmen qosyl dep Tver knázi Dmıtrıı Konstantınovıchke de jaýshy jiberdi. Al Olegtiń qylyǵyn keıbir orystyń zertteýshileri «Oleg buny Orda áskeri Rázan jerin shappasyn dep jáne Dmıtrıı bulyqtar jınap jatqan knázdikterden Toqtamystyń betin burǵaly, buny ádeıi istedi» dep jazdy.

Láıim, solaı bolǵaı da...

Biraq Máskeý knázdiginiń baılyǵyna qyzyqqan jáne Máskeýdiń orys eliniń bas qorǵany ekenin biletin Toqtamys nege bóten jaqqa — Sýzdal, Nıjnıı Novgorod, Belozerge burylýy kerek edi?

Álde orys elin baǵyndyram degen adam qazir qorǵanar kúshi joq, bul eldiń bas qamaly Máskeýdi alýdy bilmeıtin aqymaq pa edi?

Álde Rázan, Nıjnıı Novgorod, Sýzdal, Belozer qalalaryna tıgizbeı Oleg Altyn Orda áskerin Máskeý irgesine alyp barǵanynda bul qalany jaý ala almaıdy dep sendi me?

Ondaı kúmán bolsa knáz Dmıtrıı Donskoı qalasyn tastap bóten knázdikterden ásker jınaımyn dep Máskeýden nege ketti?

Orda áskerinen qorǵanýǵa knázi senbegen qalaǵa, álde qorǵana alady dep Oleg sendi me?

Al Máskeý qorǵana almasa, Orda áskerleri ony aıamaı shabatynyn, tonaıtynyn, adamdaryn qoıdaı qyratynyn bilmedi me?

Sonda qalaı bolǵany, Máskeý jurty ne bolsa o bolsyn, tek Rázan halqy ǵana aman qalsyn degeni me Olegtiń bul qylyǵy?

Bári túsiniksiz. Túsiniksiz.

Al Altyn Orda áskeri Oka ózeninen ótip jatqan kezde bularǵa qosylýǵa Nıjnıı Novgorod — Sýzdal knázi Dmıtrııdiń balalary Vasılıı men Semen inisi Borıs keldi. Knáz Dmıtrıı Konstantınovıchtiń ózi syrqattyǵyn syltaý etip Toqtamysqa qosylmaı qaldy.

Qysqasy, Oleg pen Nıjnıı Novgorod — Sýzdal knáziniń balalary qosylǵan Toqtamystyń jer qaıysqan qalyń áskeri jazdyń ortasynda Máskeýdiń irgesine kep toqtady.

Orys zeńbirekteri-týfáktary Máskeýdi, ásirese Kremldi qorǵaýǵa jarady. Qalany bermeýge búkil Máskeý turǵyndary kóterildi. Balta, aıyr, shalǵy ustaǵan buqara, óziniń az jaýynger áskerimen qosylyp, kók temirge bólengen qalyptasqan Altyn Orda qosyndaryna qarsy turdy. Toqtamys áskeri qalaǵa kire almady, yzalanǵandarynan Máskeýdiń shetin órteı bastady.

Amal joq, Toqtamys qýlyqqa barmaq boldy.

Ol Kreml boıarlaryna elshi etip knáz Vasılıı men Semendi jiberdi.

Olar Máskeý boıarlaryna «Bosqa qyrylmańdar. Eger óz erikterińmen shaharlaryńnyń qaqpasyn ashsańdar, Toqtamys senderge tımeıdi, kelisim sózge kelip shamalaryna qaraı soǵys qunyn alyp keıin qaıtady» dedi.

Syrttan kómek kele qoımaǵan jáne azyq-túlik qorynyń qalany uzaq ustap turýǵa jetpeıtinin biletin boıarlar Vasılıı men Semen knázderiniń sózine sengen. Óz erikterimen qalanyń qaqpasyn ashqan. Tek Lıbke knázi Olgerdtiń osy Máskeýdegi nemeresi Osteı ǵana bul jalǵan ýádege kónbegen. Qasyndaǵy birneshe jigitterimen shapqynshylarǵa qarsy shyǵyp, urys ústinde ólgen.

Degenmen osylaı aldaýmen Toqtamys áskeri Máskeýge kirgen.

Eń aldymen Kremldi alǵan.

Biraq Toqtamys ýádesinde turmaǵan. Sol Máskeýge kirgen kúni tań atqansha Altyn Ordanyń qandy qylysh jasaqtary ózderiniń handarynyń buıryǵy boıynsha jıyrma bes myńǵa jýyq Kremldiń ishindegi ásker, boıarlardy óltirgen.

Altyn Orda jaýyngerleri Kremldi alyp, orys áskeri men boıarlaryn qan-josa etip qyryp jatqandaryn qala turǵyndary bilip qalyp, endi Kremldiń ózin qorshap, ishindegi Toqtamys jaýyngerlerin qurtýdy oılady.

Al Máskeýge qaýip shyn týa bastaǵannan-aq, Máskeý boıarlary knáz Donskoıdyń aıtqanyna qaramaı onyń úı ishin Kostromaǵa júrgizip jibergen.

Al bul kezde knáz Vladımır Serpýhovskıı de, Dmıtrıı Donskoı da biraz ásker jınap qalǵan edi. Máskeýge járdemge kelýge olarǵa kóp degende bir jetideı ýaqyt kerek bolatyn. Biraq olardyń kelýine Vasılıı men Semen knázder shydamady. Donskoıǵa opasyzdyq istegileri keldi me, álde Máskeý qalasyn maıdan ornyna aınaldyryp, kóshelerin taǵy da qan sasytýdan qashty ma, Máskeý boıarlaryn Toqtamysqa tize búktirip, onymen kelisim sóz júrgizýge kóndirdi.

Máskeý boıarlarynyń kónbeske de amaldary joq edi.

Altyn Orda jaýyngerlerimen kúresýge kúshteri jetpegen. Al syrttan eshbir kómek kelmegen. Qur erlikpen ne isteı alady? Kúshiń jetpegen jaǵdaıda erlik tek ólimge aparady. Al Máskeý boıarlary ólgileri kelmedi. Amal joq, olar Toqtamystyń degenine kóndi.

Endi Toqtamysqa Ózbek pen Jánibek hannyń kezindegideı orys eli orasan kóp salyq pen syı-syıapat tólep turatyn boldy. Osylaı Máskeýden kóp oljaǵa batyp, jolyndaǵy birneshe qalalardy tonap, ýaqytsha bolsa da, orys elin ózine tize búktirip, Altyn Orda hany qalyń áskerimen Saraı-Berkege qaıtty.

Ol joly Tver qalasyna da burylmaqshy edi, biraq kele jatqan Vladımır Serpýhovskııdiń bulyqtarynan seskenip kidirýdi qaýipti kórdi.

Al Altyn Ordanyń áskerine mol sýly Oka ózeninen ótkel taýyp berip, Máskeýge tikeleı alyp barǵan Oleg qandaı paıda tapty? Toqtamysqa Máskeýdi tonatty. Ol az bolǵandaı Altyn Orda áskeri keıin sheginip bara jatyp Rázan jerin de aıaǵan joq, tonap, órtep ótti.

Sonda Oleg neni qutqardy?

Eshteńeni de kutqarǵan joq.

Sasqan úırek artymenen súńgıdi degendeı bul aıyby az bolǵandaı, ol sońynan Máskeý knázdiginen óziniń tonalǵan qalalarynyń, shabylǵan jeriniń qunyn surady.

Tipti óz áskerin alyp Altyn Ordanyń qosyndarymen kúızelgen Máskeý jerine attandy.

Osyndaı adamdy, orystyń joǵyn joqtar ulany, jaýǵa shabar qyrany deýge bola ma? Odan da Olegti opasyz degen durys tárizdi. Jaraıdy, opasyz-aq bolsyn Oleg. Al qalasy kúıregen, eli kúızelgen, yza men qaıǵyǵa batqan Máskeý knázi Dmıtrıı Donskoı ondaı opasyz adamnan óshin nege almady? Altyn Ordaǵa kúshi jetpegenmen, Rázan knázine jetetin edi ǵoı.

Neden qoryqty? Rázan knázi birjolata Altyn Ordamen birigip ketip, odan ásker alyp ózine taǵy qarsy shyǵady dedi me?

Sodan ba? Álde orys knázdiginiń basyn qosýdy tilek etken Donskoı, oılaǵany aqtalmaı, ne isterin bilmeı alas urǵan Olegtiń onsyz da órtengen janyn odan ári órtegisi kelmeı, sabyrlyq istedi me? Soǵyspen jeńgenshe aqylmen jeńeıin dep sońynan onyń balasy Fedorǵa óziniń qyzy Sofıany berdi me? Ult tilegin kekten artyq sanady ma? Olegti qurtqanda kimdi muqatady? Tek orys knázderiniń arasyn asha túsip, kúshimizdi azaıta túsemiz dedi me?

Solaı tárizdi...

Degenmen Oleg qylyǵyn Donskoı da, osy kúnge deıingi tarıh ta ashqan joq.

Al syry ashylmaǵan tarıh — ol ishinde altyny bar qobdısha tárizdi. Árkim-aq óz kiltimenen aýzyn ashyp, altynyna kenelmekshi bolady. Meıilderi.

Al ýaqytsha bolsa da Máskeýdi baǵyndyryp qaıtqan Toqtamys, tóbesi kókke jetkendeı qýanyshty edi. Ol budan ári zorlyǵymen, qandy qylyshymen Altyn Ordany burynǵy aıbarly shaǵyna jetkizemin dep sene bastady. Ózin shyn Altyn Orda hany sanady. Sol sebepten de, Aq Orda taǵyna buny Aqsaq Temir otyrǵyzyp, buryn Toqtamys ózin onyń qaramaǵynda sanap kelse, endi ár jeńisinen keıin ol Jaǵataı ulysynyń ámirine boı usynbaıtyn ózin jeke hanmyn dep bildi. Jáne han bolǵanda qandaı, áli de Maýarannahrdy úsh orap alatyn Altyn Orda hany emes pe bul! Ózin ózi osylaı mártebeli sezingen Toqtamys Máskeý joryǵynan qaıtqannan keıin Horezmde óz atynan altyn aqshalar quıdyrdy. Bul qylyǵy Toqtamystyń saıası betin ashty. Osynyń aldynda Altyn Ordadan Horezm jeke memleket bolyp bólingen. Al ony Aqsaq Temirdiń Maýarannahrǵa qosyp almaq bolyp júrgenin Toqtamys biletin. Jáne osy tusta Horezmdi basqaryp otyrǵan ámirshi Súleımen Sofyny Ámir-Temir ózine baǵynyshty, usaq ámiri sanaı bastaǵany da buǵan málim edi. Sóıtken Horezmde bul óz atynan aqsha shyǵardy. Bunysy keshegi óziniń ámirshisi Aqsaq Temirge «Horezmnen qolyńdy tart, bul meniń jerim» degeni edi. Árıne, Aqsaq Temir buny birden túsindi, biraq alystaǵy Iranda joryqta júrip, bul máselemen belsene shuǵyldanýǵa murshasy jetpedi.

Al Altyn Ordany burynǵy qalpyna jetkizemin degen Toqtamysqa tek Horezm ǵana emes, áli kóp nárse jetpeıtin edi. Ásirese Teriskeı Iran, Ázirbaıjan da onyń esinde bolatyn. Bul jerlerdi Altyn Orda handary ejelden — sonaý Batý zamanynan óziniki sanap kelgen. Ázirbaıjan men Teriskeı Kavkazdy sońǵy jaýlap qaıtqan Altyn Ordanyń eń bir aıbyndy hany Jánibek edi. Biraq olardy ıemdený Jánibek han dúnıe salǵan 1357 jylmen bitken. Sodan beri bul jerler óz betinshe júrip jatqan. Endi olardy Aqsaq Temir almaq. Mine Aqsaq Temir men Toqtamystyń oılarynyń birine-biri taǵy qarsy túser tusy. Túbi Ámir-Temirmen shaıqasatynyn Toqtamys kópten beri túsingen. Biraq ony jeńe ala ma? Maýarannahr bıleýshisiniń qandaı qolbasshy ekenin jáne onyń qansha kúshi baryn bilmeıdi me, árıne biledi. Sóıte turyp... Joq, Toqtamys ta ózin aqsaq Temirden kem sanaýdan aýlaq edi. Mamaıdy jeńip, Máskeýdi ózine tize búktirgennen beri jurt ta Toqtamysty uly áskerı qolbasshylardyń qataryna qosqan. Toqtamys buny da biledi. Sóıtse de, ózin qansha jıhanger kórgenmen Toqtamystyń Ámir-Temirden qaýpi az emes-ti. Sondyqtan ol kóterilip kele jatqan Aqsaq Temirge tize qosyp qarsy shyǵaıyq dep Egıpet sultanyna da elshi jibermek boldy.

Ras, bunyń bári aldaǵy ister edi. Al búgin ol, Máskeý joryǵynan oljaly qaıtqanyna arnalǵan ulan-asyr toı istemek boldy. Oǵan búkil Altyn Ordanyń júz bastarynan bastap, eń joǵarǵy túmen basshylaryn ámir, batyr, bılerin tegis shaqyrdy... Osy toıda Toqtamys ishteı ózine qas sanap júrgen adamdarynyń biri Edige batyrdy qorlamaq boldy. Al Edige Toqtamystyń abyroıy, dárejesi kóterilgen saıyn, oǵan shynynda da, qastasa túsken. Óıtkeni azý tisteri shyǵyp qalǵan eki arlan yryldaspaı bir astaýdan et jep, sý ishpese kerek-ti...

Biraq Toqtamys bir nárseni bilmedi. Bireýdi urǵyń kelse, ony tura almaıtyndaı etip ur. Qur alaqanyńmen betinen tartyp qalǵanyńnan eshteńe shyqpaıdy. Ol da atyp turyp ózińdi urady.

Toqtamystyń Edigeni qorlaǵany sońynan osylaı bop shyqty. Altyn Orda hany, jatqan jylannyń quıryǵyn basyp, basyn qaıyryltyp keltirtip túbi ózin shaqtyrdy.

Altyn Orda jeńisine arnalǵan toı, qyrkúıektiń aıaǵynda han Ordasy kúzgi jaılaýynan astanasy Saraı-Berkege qaıtar aldynda boldy.

Edil ózeniniń oń jaq saǵasyndaǵy jasyl shalǵyny kúz taıap surqaı tartyp ketken jazyq dalaǵa byjynaı aq shatyr, boz ordalar tigildi. Bul han aýyldaryna keler qonaqtarǵa arnalǵan jańa jaılar edi.

San qıly tulpar, jorǵa mingen ámir, bekzada, bı, batyrlar, han aýylyna degen tartý-taralǵylarmen top-top bop attarynan túsip jatyr. Ár Ordanyń aldynda tórt bes qazan kóterilgen. Soıylǵan tý bıe, jas qulyn, qozylardyń etteri burq-burq qaınaýda. Ár aqboz úıdiń bosaǵasynda bes bıeniń terisinen jasalǵan sabadaǵy qymyzdy kúmp-kúmp pisip turǵan basyna oramal baılap alǵan jas jigitter... Ár shaǵyn aýyldyń syrtynda qaz-qatar tartylǵan jeliler. Jeli boıy áli er toqymy alynbaǵan qonaqtardyń qaz moıyn arǵymaqtary men toqpaq jaldy júırikteri...

Aýyl ústi yń-jyń daýys, abalap úrgen ıt, aıqaılap sóılegen kisiler.

Dúnıe shirkin bir qyzyq bazar tárizdi. Jurttyń bári máz-máıram.

Tek han Ordasynyń esiginen mezgil-mezgil kirip-shyǵyp júrgen Toqtamystyń kishi báıbishesi Sadat-begimniń ǵana kóńili toı bolyp jatyr-aý dep selt eter emes...

Aqshyl júzi bozara qalǵan, qaraqat kózine qaıǵy shókken.

Jáne bir qylmys isteıtin adamdaı retsiz qobaljýly... Keshe qasynda qaryndasy Baqyt-Jamal men Temirbek hannan týǵan jıeni Temir-Qutlyq oǵlan jáne Toqaı-Temirdiń taǵy bir urpaǵy Qunjaq oǵlan bar, bir top serikterimen han Ordasyna Edige de kelgen. Toǵyz narǵa tartqan tartý-taralǵylary bar...

Al han saraıyna kúni búginge deıin bas suqpaǵan. .

Attan túsisimen ol serikterin ertip Toqtamystyń sheshesi, Horezm bıleýshisi Qońyrat Sofylardyń áýletinen shyqqan toqsanǵa taıap qalǵan Shotan-Qunjaq báıbisheniń boz ordasyna sálem bergeli kirip ketken.

Sadat-begim óz ordasynyń aldynda turyp muny kórgen.

Sol sátten bastap budan maza ketken. Degenmen, syrtynan ańdyp júrip jas báıbishe, ymyrt jabyla bergen kezde eki úıdiń arasynda Edigemen kezdesip qalǵan.

Bóten sóz aıtýǵa mezgil tar bolyp:

— Osylaı at quıryǵyn máńgi keskenimiz be? — deýge ǵana shamasy kelgen jas báıbisheniń.

— Iá, degen Edige,— sol aıtqanym aıtqan!

Jas báıbishe kilt burylyp júre bergen.

Sol kúni túnde Edigeniń taǵdyry sheshilgen. Aqsaq Temir ordasynda júrgen kezderinen-aq Toqtamys pen Edigeniń arasynda baqkúndestikten týǵan tereń or bar ekenin uqqan sulý Sadat-begim Edigemen arasy alshaqtaǵan kúnnen bastap, sol ordy tereńdete túsýge tyrysqan. Bul tek Edige ǵana emes, ózinen kórki artyp, súıgenin tartyp áketken Jánekege degen de óshtigi edi. Jáne bul ordy ol bildirmeı tereńdete tústi.

Edigemen aıyrylysqan kúnniń erteńine jas báıbishe han kúıeýine:

— Siz osy Edigeden qatty qorqasyz ǵoı deımin,— dedi.

— Ony neden aıttyń? — Jaqtyrmaǵan Toqtamystyń qabaǵy túıilip ketti.

— Jalǵyz men emes jurttyń bári de súıdeıdi — dedi jas báıbishe.— Qoryqpasańyz... Úıge kirip kelgende, mysy jeńe me han basyńyzǵa qaramaı selk etip, ornyńyzdan kóterilip kete jazdaısyz.

— Qaıdaǵy joqty aıtady ekensiń! — dedi Toqtamys shamdana.

— Beker deseńiz... Ózińiz bir baıqańyzshy.

— Qalaı? — dedi Toqtamys.

— Edige kele jatyr degende ana qymyz iship otyrǵan altyn keseńizdi shapanyńyzdyń etegine qoıyńyz... Eger ol kirip kelgende etegińiz kóterilip ketip qymyzyńyz tógilip ketpese meni ótirikshi deńiz...

Hanymnyń aıtqany durys bop shyqty. Bir kúni Toqtamys qymyz iship otyrǵanynda boz ordaǵa Edige kirip keldi. Edigeniń túsi jalpy sýyq bolatyn. Aq sur betiniń qanyn ishine tartyp, bop-boz bop, túkti qabaqtaryn túksıte, úlken ótkir qaraker kózderimen tesile qarap, úıge kenet kirip kelgeninde kim bolsa da bir seskenip qalatyn. Bul joly da solaı boldy. Tyǵyz ispen, ruqsatsyz, tas qabaǵy túıilip qanyn ishine tartyp bop-boz bop Ordaǵa kenet kirgen Edigeden Toqtamys selk etip, qolyndaǵy kesesin túsirip ala jazdady. Áneý kúngi áıeliniń «ornynan ushyp turǵyń kelgendeı qozǵalyp qalasyń» degen sózi mıyna kilt túsip, Toqtamys óziniń turǵysy kelgendeı ornynan qozǵalyp qalǵanyn da ańǵardy.

«Shirkinniń túri qandaı sýyq edi, ońashada kezdesseń...»

Edigeni burynnan jek kóretin Toqtamys endi odan retin taýyp qutylýdyń jolyn oılaıdy.

Al jas báıbishesi onyń bul oıyn ushyqtyra tústi. Keıde tús kórgen bolady. «Túsinde Edige Toqtamystyń altyn tájisin kıip júredi. Haneke men Janekeni at artyna mingizdirip tartyp áketkendeı bolady...»

Bunyń bári Toqtamystyń Edigege senimsizdigin, narazylyǵyn oıatady. Ony óziniń bolashaq shyn dushpany sanaı bastaıdy. Baqtalastyqtan týǵan bir-birine degen ishtegi salqyndyq birte-birte endi naǵyz aıazǵa aınala tústi.

Al Sadat-begim Edigege degen óshpendiligin umytpady.

Mine, búginde, Edigeniń aqyrǵy sózin estigennen keıin, han kóńilin taba bilgen jas báıbishesi, uıqyǵa ketip bara jatqan kúıeýine:

— Osy Edige tym basynyp barady. Úlken ájeme sálem berýge barǵanyn syltaý etip, kórdińiz be, kesheden beri Ordaǵa kirip, hanǵa tájim etpeı jatqanyn? Altyn Orda hany siz emes, dál ózi tárizdi alshań-alshań basady. Bunysy da eshteńe emes qoı, sirá osy shirkin ózińe qastyq oılap júrmese netsin... Ymyrt úıirile bastaǵan kezde áldeneni kúńkildesip bes-alty batyrdyń aýyl syrtynda ońasha sóılesip otyrǵanyn kórgender bar.

Toqtamystyń uıqysy shaıdaı ashylǵan.

Edigeden qutylatyn kez boldy ǵoı dep oılady. Tańerteń Ken-Janbaıdy shaqyryp alyp:

— Búgin Ordaǵa Edige keldi. Seni toǵyz batyrdyń basshysy etkenimdi kóre almaı júr... Túbi bizge dos bolmaıdy. Óshir únin! — dep buıyrǵan.

Ken-Janbaı shoshyp ketken.

— Alar kegim, óshtesken jerim joq, qalaı óltirem? — degen ol.— Edige anaý-mynaý kisi emes, sońynda qyrýar eli bar, jazyqsyz batyryn óltirtip jurt meni tiri qoıa ma?

— Jazyǵy bolady,— degen Toqtamys,— Altyn Ordany balaǵattasa odan artyq qandaı jazyq kerek?!

Ken-Janbaı úndeı almaǵan.

— Jáne oǵan han Ordasynda otyrǵanda tımeısińder,— degen Toqtamys.— Toı ústinde, ordada kisi óltirý — qaýipti. Atyna minip júrip ketkennen keıin, aıdalada óltiresińder...

Toqtamystyń aıtqanyn istemegende qandaı shara qoldanarynan habardar Ken-Janbaı shyn abyrjyǵan. Jáne Altyn Orda hany Ken-Janbaıdyń oryndamasyn bilse, buǵan mundaı úlken syryn bosqa ashpasa kerekti. Áıgili batyr bul arada aılaly hannyń Edige men ekeýiniń basyn birdeı ólimge tartyp turǵanyn túsindi. Ken-Janbaıǵa ne Edigeni óltirý kerek, ne ózi Toqtamys jendetterinen ólýge tıisti. «Bir amalyn tabarmyn» dep ol Toqtamysqa:

— Jaqsy! — dedi.— Tek qasyma ózim tilegen batyrlarymdy alaıyn!

— Bolsyn!

Biraq Ken-Janbaı bala jasta birge ósken joldasyn ólimge qımady. Bir senimdi jigit arqyly Edigege habar berdi. Búgingi kún oǵan qaýip. Óziniń tulparymen birge jelide baılaýly turǵan attardyń kúni buryn báriniń oń jaq úzeńgisin aldyryp tastasyn dedi Edigege.

Jáne sol kúni, tańerteńgisin taǵam aldynda qolyna sý quıyp turǵan bir mosqal qul:

— Er júrekti Edige,— dedi sybyrlaı,— Men Mańǵytpyn, kimnen qaıdan bildiń dep suramańyz. Búgin sizge hanym eki altyn sharanyń oń jaǵyndaǵysynan qymyz quısa ishpeńiz...

— Nege? — dedi Edige basyn kóterip,— ý sala ma?

— Joq, ýdan da jaman... Sizdi qorlaý úshin ol sharadaǵy qymyzǵa hanym... qosady,— kúl tym aqyryn sóıledi. Edige quldyń «qosady» degen sózinen neni qosatynyn estı almaı qalsa da, birden túsindi.

Bozǵylt túri burynǵysynan da bozara qaldy. Ashý qatty qysqanda Edigeniń osylaı qanyn ishine tartyp túsi tym qýqyldanyp ketetin ádeti edi.

Al mosqal qul hanymnyń shyn berilgen quly edi. Óziniń istegeli turǵanyn Sadat-begim Edigege aıtyp bar dep ádeıi jumsaǵan. Sadat-begimge, dáreti qosylǵan qymyzdy Edigeniń bilmeı ishkeninen, bile turyp ishkeni kerek edi. Onda óshiniń qaıtatynyn oılaǵan. Al namysqor Edige eger ishpese, úndemeı kete almaıtynyn taǵy biledi. Onda Orda ishinde janjal shyǵady. Toqtamystyń budan tilegeniniń ózi de osy edi.

Edige bolǵaly turǵan isti Temir-Qutlyq pen Qunjaq oǵlan úsheýi aqyldasty da, birer senimdi jigitterin shaqyryp alyp, áldeneni tapsyrdy. Kún sáskeden kóterile úsheýi sálem berýge han Ordasyna bettedi.

Bular eńsesi bıik boz úıge kirgende, orda ishi tolǵan ıgi jaqsylar eken. Toqtamys ózi tórde otyr. Oń jaǵynda áıgili eki úsh Shyńǵys urpaǵy ámirler, sol jaǵynda júzge jetken Sypyra jyraý. Onymen tizerlese Noǵaıly, Qypshaqtyń bı batyrlary...

Edige sálem berip úıge kirip kelgende, jalǵyz Toqtamys emes, qatarlasa otyrǵan bekzada, ámir, batyrlardyń birazy-aq selk etkendeı boldy. Rasynda da, ishteı ashýǵa tunshyqqan Edigeniń onsyz da sýyq túri burynǵysynan da beter aıazdana qalǵan edi. Toqtamys sálem alyp bolǵannan keıin, ıegin kóterip qana Edigege otyrar jerin kórsetti.

Bul Ken-Janbaıdan sál tómendeý, bosaǵa jaqqa taıaý oryn edi. Han bulardy qorlaǵaly jaı batyrlardan ádeıi tómen otyrǵyzbaq ekenin úıge kirgen han urpaqtary Temir-Qutlyq pen Qunjaq oǵlan da, Edige de jaqsy túsindi. Sóıtse de syr bildirmeı, úsheýi de, Toqtamys kórsetken jerge qatarlasa ornalasty.

Han qylyǵy jaı emes ekenin sezgen jurt, birden tyna qaldy. Al qart Sypyra jyraý áldenege kóńili tolmaǵandaı tómen qarap aqyryn basyn shaıqady.

Toqtamys úıge kirgen Noǵaılynyń áıgili batyry Edige men onyń qasyndaǵy ataqty orys hannyń urpaqtary eki jas jigitke mán bermegendeı sus kórsetti. Bular kelmesten buryn aıtyp otyrǵan áńgimesin soza tústi.

— Sóıtip,— dedi Toqtamys,— Aqsaq Temir Horezmdi kelip alypty. Edige de han sózine qulaq qoımaǵandaı ses kórsetip eki kózin birdeı sulý bolsa da yzbarly, yzbarly bolsa da sulý, qymyz quıyp otyrǵan hanymnan alar emes. Al hanym árkimniń ordadaǵy dárejesine qaraı, aldyndaǵy altyn sharadan birese altyn, birese kúmis kesege ýyzdaı sary qymyzdy, quıyp ádemi, kelgen, kúmis belbeýli dáıekshi jigitke berip otyr. Endi ol sol jaǵynda oqshaýlaý turǵan kúmis sharadan Edigege arnap qymyz quıdy. Oıy birdemege bólinip ketti me, altyn ojaýmen quıǵan qymyzy kese erneýinen asyp jerge tógilip ketti.

— Edige qaınym shóldep otyr eken,— dedi ol bir túrli kekete kúlgendeı bop.— Myna keseni sol kisige ádeıilep berińizshi, sýsyny qana ishsin...

Edige burynǵydan da bozara tústi.

Ol ún-túnsiz sál otyrdy da, kúmis belbeýindegi qynabynan altyn kezdigin sýyryp aldy. Kesedegi qymyzdy aıqysh-uıqysh kesti de, kezdigimenen bylǵap-bylǵap jiberip jutyp saldy. Sóıtti de, ornynan túregelip, hanǵa burylmastan, Sypyra jyraýǵa bir qarap bas ıip, tájim etti de esikke qaraı júre berdi. Temir-Qutlyq pen Qunjaq oǵlandar da oryndarynan atyp turyp Edigege erdi. Úsheýi birdeı úıden shyǵyp ketti.

Eshkim olarǵa toqta degen joq. Toqtamys ún-túnsiz sazara qaldy.

Azdan keıin Orda bosaǵasyn solqyldata shapqan attardyń dúbiri estildi. Osy ýaqytta ǵana úıden Ken-Janbaımen birneshe batyrlar sytylyp syrtqa shyǵyp ketti. Azdan keıin olar úıge qaıta kirdi.

— Han taqsyr,— dedi Ken-Janbaı áli ún-túnsiz sup-sur bop otyrǵan Toqtamysqa.— Tentek Edigeni ustap ákep, Sizdiń aldyńyzda keshirim surattyrsaq dep edik, ustaı almaı qaldyq. Bireý attarymyzdyń oń jaq úzengisin tegis alyp tastapty. Biz atymyzǵa mingenshe ol uzap ketti. Al Edigeniń ataqty Teńbilkógine mal jetpeıdi.

Toqtamysqa endi ǵana til bitkendeı.

— Qýyńdar! — dedi kenet.— Alyńdar meniń Qynyq-óklenimdi. Aldyma ne ózin, ne basyn ákep salyńdar!

— Toqtańdar! — dedi kenet Sypyra jyraý daýystap.— Altyn Orda hany, Sen Edigeniń kim ekenin bilmeıtin be ediń? On besine jetpeı bı atalǵan ol Baba Túkti Shashty Ázız áýlıeniń urpaǵy emes pe? Aıyp ózińde bola turyp, qalaı onyń basyn ákel deısiń?

— Qaıdaǵy aıyp? — Toqtamys ta bezerlene qaldy.

— Asyl tuqymdy jylqy laı sýdy ishpeıdi. Eger meniń aıtqanyma senbeseń, ish ana oqshaý sharanyń qymyzyn óziń! İshpeıdi ekensiń, aqyldy sózge aqymaq toqtamas bolar, aıtaryma qulaq sal. Kesendegi qymyzyńdy kezdigimenen keskilep, qaldyǵyn esigine shashyp ketse Edige, kúnim týǵanda shańyraǵyńdy qulatyp, Ordańnyń kúl talqanyn osylaı shyǵaramyn degeni! Edige syndy er uldyń óıtý qolynan kelmegen kúnde de, úzengiles serigińniń qastasqanynyń ózi qan maıdan! Al ol quba ul keter-aq, Aq Edilden óter-aq, Ámir-Temirge jeter-aq! Ózine osh aǵaıyn qolyna shoqpar eter-aq! Odan saǵan ne paıda?

Sypyra jyraý sál toqtap, qaıta sóıledi.

Eki túıe súıkense, ortasynda shybyn óledi. Toqtamys pen Edige tárizdi eki kókjal shaıqassa ortasynda taǵy sol sorly halyq kúıreıdi. Al, han, ol halyq seniń kúıreýge aınalǵan Ordandy jańadan jóndeýińe kerek. Joq, Toqtamys han, Edigeni Aqsaq Temirge jiberme, ózińe pále tileme. Sońynan qýsyn myna batyrlaryń, jalynyp jalbarynyp Edigeni alyp kelsin! At-ton aıybyńdy tartyp, jibite kór er júregin!

— Bolsyn! — dedi Toqtamys, sóıdedi de, kenet tolqyp ketip Ken-Janbaıǵa qarady.— Ýa, kenegesten shyqqan Ken-Janbaı dúldilim, Altyn Taqqa erke ediń, Altyn Orda basyna kerek bórki ediń, Shap Edigeniń sońynan, tilin óziń tap! Aıtqanyńdy eki etpese, jurt aldynda berdim ýádemdi!

Qypshaq pen Noǵaılynyń áıgili toǵyz batyry Esentaı uly Qudaıberdini, Montaı rýynan shyqqan Qos dáýlet erlerdi, Arǵynnyń aq ıyǵy Qaraqojany qara Qypshaqtyń ardageri Qobylandyny, Aqbaltyr uly Ýaqty, Monbur uly Shýaqty ertip, qara halyqtyń ózi tárizdi dańqty uldarynyń sózin jerge tastamas dep, Ken-Janbaı batyr Edigeniń sońynan qýyp berdi.

Bular Edil ózeniniń jaǵasyna jetken kezde Edige qasyndaǵy Temir-Qutlyq pen Qunjaq oǵlan úsheýi arǵy betke shyǵyp úlgirgen eken. Sonda, ári qaraı ketkeli turǵan Edigege Ken-Janbaı óziniń ataqty shaqyrý-tolǵaýyn aıtqan.

Aı Edige, qaıt sana,

Qaıtyp Edil ót sana,

Eńsesi bıik boz Orda

Eńkeıip sálem ber sana

Erni juqa sary aıaq

Er sarqytyn ish sana.

Al qara kis ústinde

Ton beredi kı sana

Kók ala jorǵa at minip,

Kók dabylpaz baılanyp.

Tutam baýy sary altyn

Aq suńqar qus beredi,

Kól aınala shúı sana!

Sonda Toqtamysqa qany qaraıa óshikken Edige «Men ketermin, ketermin. Sa-Temirge jetermin» dep bastalatyn ataqty tolǵaýyn aıtyp Altyn Ordaǵa oralmaı, Jaǵataı ulysynyń jerine kete bardy.

Artynan Toqtamys han, tek bul úsheýiniń ǵana ketpegenin, sońynan qoshtasqaly barǵan Jáneke qyzyn Edigeniń ózimen birge ala ketkenin estidi. Altyn Orda hany Edigege burynǵysynan da jaman óshige tústi.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

Aqsaq Temir birdemege renjise, ashýlansa, ózgelerdeı bulqan-talqan bolmaı, kenet sabyrlana qalatyn. Ondaıda Jaǵataı ulysynyń ámirshisi «bolǵanda ashý — pyshaq aqyl — taıaq, sol taıaq kemı berer janǵan saıyn» deıtin qaǵıdany esh ýaqytta esinen shyǵarmaıtyn. Mundaıda ol aıtar úkimine de, berer keńesine de saq keletin. «Aýyzdan shyqqan sóz, atylǵan jebe — qaıtaryp ala almaısyń». Bul onyń bas ıgen sheshimi bolatyn.

Neǵurlym Aqsaq Temir úndemeı tunjyraı qalsa, so ǵurlym Orda mańy onyń ashýly ekenin biletin.

Búgin de Ámir-Temir qabaǵynan qar jaýyp túnere qalǵan.

Búgin de Maýarannahr bıleýshisi orasan ashýly edi. Jaqynda ol Iranǵa baryp qaıtqan. Teriskeı Irandy, Ázirbaıjan jerin shaýyp kóp oljamen oralǵan.

Biraq ózi birden Samarqantqa qaraı júrmeı, kishi báıbishesi Moǵol Qajybektiń qyzy Sholpan-Málik-aká arý ordasy turǵan bir búıirdegi Iassyǵa burylǵan.

Iranǵa attanarda Ámir keńesi bolǵan. Qusaıyn, Abbas sekildi saq ámirler «Siz Iranǵa attanǵan kezińizde, Maýarannahrdy myna Aq Ordanyń kóshpeli elderi shaýyp júrmese netsin, bularǵa sený qıyn ǵoı» dep qaýipterin aıtqan. Aqsaq Temir kúlgen.

— Onda men sol kóshpeli aǵaıyndaryń tımeıtin jaǵdaı isteıin. Áskeriń qorǵaı almaıtyn shekarańdy dinimmen qorǵaıyn. Áýlıe sanaǵan Qoja Ahmet Iassaýıdiń molasynyń ornynan keremet úlken meshit saldyraıyn. Atyn da sol áýlıege arnaıyn. Qoja Ahmet Iassaýı meshiti deıin. Áýlıeniń qur molasyna tabynatyn jurt, onyń meshiti turǵan jerdi shabýǵa qudaıdan qorqar,— degen.— Jáne bul meshit bizdiń Qypshaq dalasyna degen dinı attanysymyzdyń oshaǵy bolsyn.

Ataqty Saıt-ata áýlıeniń urpaǵy Qoja Ahmet Shahydıýana áýlıe Aqsaq Temir týmaı turyp, osy Seıhúndarıaǵa quıatyn Iassy ózeniniń boıynda ómir súrgen. Ańyz boıynsha, paıǵambar jasyna jetkende «men Muhammed áýlıeden artyq emespin» dep jer astynan úıshik qazyp alyp, soǵan kirip ketken-mys.

Halyq sol Qoja Ahmet turǵan jerdi kıeli sanap tabynyp, basyna túneıtin bolǵan. Osy aradan syrtqa atyp jatqan bulaq sýyn shıpaly dep zám-zám sýy: nan kem kórmegen.

Iranǵa joryqqa júrer aldynda bir kezde osy Qoja Ahmet Iassaýıdyń zıraty turǵan jerge Aqsaq Temir meshit ornatýǵa buıyrǵan. Buny salatyn Baǵdattan kelgen jas sheber de tabylǵan.

Mundaı úlken ǵıbrathana ne han saraıy qurylysy bastalarda, sol jaıdyń qojasy ózi birinshi qyshyn salyp, al bitkende eń sońǵy qyshyn óz qolymen qalaýy — ejelgi dástúr bolatyn.

Aqsaq Temir bolashaq Qoja Ahmet Iassaýı meshitiniń eń alǵashqy qyshyn óz qolymenen qoıdy. Al bul meshitti bitirýdi, osy tustaǵy eń jaqsy kóretin kishi báıbishesi Sholpan-Málik akáǵa tapsyrdy. «Men qaıtyp oralyp úlgire almasam, sońǵy qyshyn da óziń qala» dedi.

Sholpan-Málik Aqsaq Temirdiń osydan bir jyl buryn alǵan áıeli edi. Jas kelinshek ataǵy jańa jaıyla bastaǵan erimen birge osy Iran joryǵyna barǵysy kelgen. Biraq Aqsaq Temir ony osy Qoja Ahmet Iassaýı meshitin bitirýge qaldyrdy.

Ózge ýaqytta qandaı joryqqa shyqsa da alty áıeliniń bireýin, ne tolyp jatqan hanzada-qumalarynyń eń kórikti, eń jasyn alyp júretin Ámir-Temir bul joly ondaı ádetinen bas tartqan.

Aqsaq Temirdiń búıtýine sebebi de bar edi. Ol áıel zatyna ózgelerdeı emes erekshe kózben qaraǵan. Dúnıede erkekke arman bolar úsh túrli áıel bar: sulý, aqyldy, opaly degen Ámir-Temir, al sulý áıel ómirińniń kórki, aqyldy áıel — úıińniń kórki, opaly áıel — tósegińniń kórki.

Solaı degen Aqsaq Temir ózi qyryqtan asyp bara jatqanda óte unatyp alǵan qatyny osy Sholpan-Málik aká edi. Ol sulý jáne opaly áıel edi. Tek Sholpan-Málik akániń qanshalyq aqyldy ekenine Aqsaq Temirdiń kózi jete qoımaǵan.

Maýarannahr ámirshisiniń ózge áıelderinen tájirıbesi kem, byltyr ǵana alǵan jas qatynyna Qoja Ahmet Iassaýı meshiti eki handyqtyń shektesken jerine salynatyn úlken ǵıbadathananyń qurylysyn tapsyrǵandaǵy bir oıy — bir jaǵynan osy áıeli Sholpan-Málik akány synaý da edi. «Qalaı saldyrar eken, men oılaǵandaı turǵyzýǵa aqyly jeter me eken?» degen.

Mine, sol meshit salynyp bitken. Sonaý Iranda júrip Aqsaq Temir Iassy shaharynda turǵyzylyp jatqan meshitke Sholpan-Málik akániń qyshty Iassydan tórt farsaq turatyn Qorǵan Tóbeden tasytqanyn estigen. «Qorǵan tóbe topyraǵynan quıylǵan qysh ózge jerdikinen kóp asyl bolǵan soń ádeıi aldyrtty. Jáne ol arbamen, túıemen tasytqan joq, sol mańaıdaǵy jurtty tegis jınatyp alyp, qatar turǵyzyp, biriniń qolynan birine bergizdirip, qyshty Iassyǵa jetkizdirdi» degen Aqsaq Temirge bul habardy ákelgen nókeri. «Otyz shaqyrymdaı jerden qyshty bulaı tasytýǵa qanshama jurt, qanshama kúsh kerek» dep oılana qalǵan-dy Ámir-Temir. Jáne bul habarshy: «Meshit ornyn ózińiz kórsetip, eń alǵashqy qyshyn da ózińiz qalap ketken soń sizdiń buıryǵyńyzdy buzdyrmaý úshin, meshit salynatyn jerden tym taıaý ótetin Iassy ózenin sonaý orta tusynan buryp bóten arnamen aqtyratyn etti. Óıtpese, jaqyn ózennen jer dymqyldanyp, túbi meshitti qulatatyn, ne shóktiretin kórinedi» degen. Bul jumystyń ońaıǵa túspegenin Aqsaq Temirdiń áıeliniń qur kórikti jáne opaly ǵana emes, ózine laıyq aqyldy ekenine kózi jete bastaǵan. Sol sebepten de Iassyǵa jetkennen keıin, onyń kúngeı jaǵynda óz Ordasynda sary maıdaı sarǵaıyp tórt jyldan beri kútip otyrǵan Sholpan-Málik akáǵa burylmaı tikeleı meshitti kórýge tartqan.

Joryqtan qaıtqan kezde aldynan qatyndarynyń shyǵýyn Ámir-Temir jaman yrym sanaıtyn. Osyny biletin Sholpan-Málik Ordasynan tys jerde ámirdi qarsy alýǵa bata almaǵan.

Jas báıbishesin kórýge ózi de asyǵyp kele jatsa da, sonaý bir kósh jerden ústindegi kógildir kúmbezderi kók aspanmen ushtasyp, kózdi tartyp turǵan ǵajaıyp ǵıbadathana Aqsaq Temirdi eriksiz ózine súırep alyp keldi.

Ámir-Temir záýlim meshittiń kórkine, syrttaǵy, órnek, ishtegi syrlaryna rıza bolyp qaldy. Bir tábitindegi qazylǵan qudyqtyń shelekpen alynǵan shıpa sýynan ózi de ishti.

Endi ol serikterimen, meshit ımamy Sáıt Qojaǵa erip ishki baspaldaqtarmen joǵary shyqty. Salalap turǵyzylǵan eki kishirek, bir úlken aspan tústes kók nál qosqandaı kógildir boıaýmen syrlanǵan kúmbezderdiń janyna baryp kórdi.

Eń úlkeniniń qasynda turdy. Aı músini qadalǵan tóbesine qarady. Kenet qabaǵy jabylyp ketti. Kúmbezdiń dál kúnbatys jaq ushynda eki qysh sıatyndaı bos turǵan jerdi kórdi. Aqsaq Temir ózi bolsa ózi, ózi bolmaǵan kúnde osy meshitti saldyrýǵa tastap ketken áıeli — Sholpan-Málik qalaıtyn eń aqyrǵy shyqtardyń ornyna qoıylmaǵanyn bildi. Osyndaı úlken meshitti saldyrýǵa úlgirgende, eń sońǵy eki qyshty nege qalamaǵandaryna tań qaldy.

— Sońǵy qyshtary nege qoıylmaǵan? — dedi Aqsaq Temir Sáıt-Qojaǵa qarap.— Álde meshit bitken kezde Sholpan-Málik bıkeni shaqyrmap pa edińder? Men joqta aqyrǵy qyshty meniń jubaıym qoıýǵa tıisti edi ǵoı.

— Mártebeli Ámir-Temir, sizdiń jubaıyńyz Sholpan-Málik bıke shaqyrylǵan. O kisi kelgen...— Imam ar jaǵyn aıtýǵa bata almaı toqtap qaldy.

— Aıt! — dedi Aqsaq Temir.— Ol nege qoımady?

— Qysh bolmaı qaldy.

— Qalaı bolmaı qaldy? Osyndaı záýlim ǵıbadathanany turǵyzýǵa qysh jetkende, eń aqyrǵy jerge tabylmaýlary qalaı?

— Mártebeli Ámir-Temir,— dedi ımam — Sizdiń ǵıbratli, ǵızatli jubaıyńyz shaqyrylǵan. Ol bir top qyz-qyrqyn serikterimen osy biz turǵan joǵarǵy alańǵa da shyqqan. Biraq osy meshitti salǵan Baǵdat sheberi jas Múlıddın buryn sizdiń jubaıyńyzdy kórmegen eken. Aıdaı sulý aıaýly Sholpan-Málik bıkeni kórgende tań qalyp, esi ketip, kúmbez ústine sizdiń jubaıyńyz shyǵyp qalaıdy dep qolyna ustap turǵan qyshtaryn túsirip aldy. Osy aradan domalaǵan qyshtar birden jerge baryp jetti. Olardy qaıtadan alyp kelgenshe, sizdiń jubaıyńyz kútken joq, jigittiń ózine sonshalyq ǵashyq bop esi ketkenine ashýlandy ma, sóz aıtpaı ketip qaldy.

Aqsaq Temir ezý tartty. Biraq kózi kúlgen joq.

— Meshit salatyn sheberler-aq meniń qatyndaryma ǵashyq bola beredi eken — dedi ol, dóreki sóılep,— Sholpan-Málik bıke ekinshi ret kelýine bolmady ma?

— Bolmady,— dedi ımam basyn ıe túsip.— Úsh kúnnen keıin Sholpan-Málik esinen adasýǵa jaqyn júrgen Múlıddın sheberdi Ordasyna ózi shaqyrdy. Uzaq sóılesti. Ymyrt jabylmaı Ordadan shyqqan Múlıddın sodan keıin meshitke oralǵan joq. Ushty-kúıli joq boldy da ketti. Sirá júrip jatqan kerýenderdiń bireýine ilesip Baǵdatyna birjolata ketip qalǵan tárizdi. Al Sholpan-Málik bıke, umytyp ketti me, qyshty qalaımyn dep bizge eshteńe aıtqan joq.

Aqsaq Temir budan artyq eshteńe suramady, aıaǵyn syltı basyp, tómenge túsiretin baspaldaqqa qaraı bettedi.

Al ol eshteńe aıtpaǵanmen Ámir-Temirdiń óte ashýlanyp qalǵanyn qorshaǵan jurt birden túsindi.

Shynynda da Maýarannahr bıleýshisi ashýly edi. Joq, ol eń súıikti áıeliniń, jas báıbishesiniń adaldyǵyna esh ýaqytta shek keltirmegen. Sholpan-Málik opasyzdyq isteıdi-aý dep seziktenip ashýlanǵan joq. Kim biledi, bu da bar shyǵar, adam ishi syr sandyq qoı, kim onyń bar pernesin dop basa alǵan. Demek, bu joly ol shyn ashýly edi. Osy joryǵynan sonaý Irannyń teriskeı jaǵyn tegis ózine baǵyndyryp kelse de, kóńili bir túrli kóterilmeı, renjı túsken. Onyń ústine meshit kúmbezine qalanbaı qalǵan eki qysh oqıǵasy qosyldy...

Aqsaq Temirdiń bul jolǵy ashýy tereńde jatqan jáne ol jaqsy kórer Toqtamysynyń opasyzdyǵynan týǵan.

Jaǵataı ulysynyń ámirshisi Jetisý men Shyǵys Túrkistan moǵoldaryn jeńip, Maýarannahrdy biriktirip alǵannan keıin endi qandy kózin bóten elderge tikken. Ásirese, Aq Ordaǵa Toqtamysty otyrǵyzǵan jylynan bastap, Qypshaq dalasynyń kóshpendilerinen qaýip kelmeıdi dep oılap, ol endi Maýarannahrǵa Horezm men Irandy qosyp alýdy arman etken. Bul eki baı memleketti jaýlap alsa Maýarannahrdyń uly Ordaǵa aınalatynyn jaqsy bilgen jáne sony kóksegen.

Syǵanaqtan Samarqantqa qaıtysymen Aqsaq Temir Horezm joryǵyna daıyndala bastaǵan. Buryn ol Maýarannahrdy biriktirip búkil Jaǵataı ulysyn bir memleket etemiz dep kúresse, endi onyń bul jolǵy attanysy Jaǵataı ulysynyń ústemdigin bóten elderge júrgizemiz degen eń alǵashqy jıhangerlik tileginen týǵan.

Kelesi Jylqy, ıaǵnı, 1379 jyly Aqsaq Temir qalyń qolmen kep Horezmdi shapty. Barys, ıaǵnı 1362 jyldan Horezmdi bılep kelgen Qońyrat rýynan shyqqan Sofy áýleti Aqsaq Temirdiń tegeýirindi qosyndaryna qarsy tura almady. Súleımen Sofy Horezmshah, Aqsaq Temirdiń ózin taǵynda qaldyrǵanyna rıza bolyp, soǵysýdyń qajet emes ekenin ańǵaryp, dereý Ámir-Temirge baǵynyp, qol kóterip shyǵa keldi. Horezmdi Jaǵataı ulysyna qosyp alǵan Aqsaq Temir endi Iranǵa attanbaq bop daıyndyqqa kiristi.

Jaǵataı ulysy Ámiriniń taǵy bir kóregendigi bar bolatyn. Bir memleketke aınala bastaǵan Maýarannahrdy bılegen osy on bes jyldaı ómiriniń ishinde Aqsaq Temir bóten elderge attanysqa shyǵa júrip, esh ýaqytta da óziniń ornyna ýaqytsha bolsa da, eshkimdi atyn atap tastap ketpeıtin. Ámirlik sheshim árqashan da óziniń qolynda qalatyn. Alys joryqtarda júrgeninde de, ár apta saıyn Ordasynan shabarman kelip, ulysyna bolyp jatqan isti habarlap turatyn. Ár shahardy ózderiniń darýǵalary basqaratyn. Kútpegen jerden tyǵyz shara qoldanatyn jaǵdaı týa qalsa astanadaǵy orda ámirleri tegis jınalyp ámir keńesin shaqyryp, ondaı isti bári birigip sheshetin. Osy ámirlerdiń ishinde keıde úlken balalarynyń bireýi bolmasa bireýi qalatyn. Keıde tipti qalmaıtyn da. Kóbine, astanadaǵy jaǵdaılarǵa bas-kóz bolyp syrttan baıqap júrsin dep balalarynyń bir-ekeýin óz bılikterindegi shaharlaryna tastap ketetin.

Osyndaı bir joryqqa attanarda, ózine jaqyn júrgen ámirleriniń biri Abbas áldeqalaı:

— Ýa, ardaqty Ámir-Temir,— degen — Barar jolyńyz alys jáne qansha júrerińiz belgisiz. Al qalyp bara jatqan Maýarannahryńyz qazir balshyqtan, qumnan, , sýdan quıylǵan qysh tárizdi. Jaý qylyshy ótpeıtindeı óli tas bop qatqan joq. Sondyqtan ýaqytsha bolsa da, orynyńyzǵa bireýdi qaldyrmaısyz ba? — degen.

— Sonda kimdi aıtar ediń? — dep suraǵan ámirshi.

— Adamnyń eń jaqyny balasy ǵoı, Mıranshah pen Omar sheıhtiń bireýin aıtar edim.

— Jón aıtpadyń,— degen Ámir-Temir,— Ákege bala jaqyn bolsa da, balaǵa bılik jaqyn. Ýaqytsha bolsa da ámir taǵyna otyryp bılikke baýyr basyp qalǵan bala sońynan da sol bıligin kókseıdi. Taq jónindegi áke men balanyń arasyndaǵy arazdyq osydan týady.

— Onda kóregen Ámir-Temir, serikteriniń bireýine tapsyryńyz.

— Qan maıdanda óziń jaıaý qalyp, atyńdy berip tapqan dosyńdy óz ornyńa úıretip qas etýiń ońaı,— degen Aqsaq Temir. Biraq taǵyń men qatynyńa úırengen adamnan serik izdeme, baq kúndes, jat izde.

Osy ádetine saı Aqsaq Temir Jaǵataı ulysynyń bıligin tikeleı eshkimge qaldyrmaı Temir-Málik han jeńilgennen keıin Maýrannahrǵa qarap ketken Saýran, Syǵanaq, Otyrar shaharlary turǵan tusta Temir-Hoja, Aq Buqaǵa, Andýǵan8 ólkesin Samarqantty Abbas ámirge, Horezmdi Súleımen shahtyń ózine tastap, sondaı-aq ózge aımaqtardyń bılikterin ár ámirdiń ózderin qaldyryp, Aqsaq Temir 1385 jyldyń basynda qalyń áskerimen Iranǵa attandy.

Al Aqsaq Temir Shyńǵysqan tárizdi shabar eliniń ishki jaǵdaıyn, ál-qýatyn, áskerı kúshin, kúni buryn tyńshy, saqshylary arqyly ábden bilip almaı joryqqa shyqpaǵan.

Bul joly da ol Irannyń ishki jaǵdaıymen ábden tanysyp úlgergen.

Meshin, ıaǵnı 1356 jyly Teriskeı Irandy jaýlap alǵan Jánibek Teriskeı jáne Ońtústik Ázirbaıjanǵa han etip balasy Berdibekpen birge elý myń Altyn Orda áskerin tastap ketken. Berdibek ákesi Jánibektiń syrqat ekenin estip, ózi Saraı-Berkege sapar shekkeninde álgi qyrýar áskeri Ázirbaıjan jerinde qalǵan. Hansyz qalǵan jaýyngerler shaýyp alǵan elderine kóp qıanat kórsetken. Tal túste bireýdiń qyzyn, áıelin tartyp alý, ne dúnıe-múlkin tonap ketý, bularǵa ádetke aınalǵan. Mundaı qorlyqqa shydaı almaǵan Tabrız shaharlarynyń turǵyndary Altyn Orda sypaılaryna qarsy qoldaryna qarý alyp Ázirbaıjanǵa Jalaıyr rýynan shyqqan Iran jerindegi kóshpeli elderdiń áýleti Ýaısty han kótergen. Osylaı Iran jerinde Jalaıyr rýynan shyqqan handar basqaratyn kóshpendi eldiń memleketi paıda bolǵan. Bul handyq — memleketke Kúngeı Ázirbaıjan men Teriskeı Ázirbaıjannyń (osy kúngi Sovettik Ázirbaıjannyń) jerleri, batys Irannyń biraz tusy jáne Baǵdat shaharynan bastap arab Iragi kirgen. Biraq bul túrki — monǵol rýlarynyń ústemdigin júrgizetin handyq, taqa berik handyq emes edi. Jalaıyr handary qaramaǵyndaǵy turǵyn jurtqa ǵana emes, ózderi tárizdi kóshpeli elderdiń, mal sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn jurttaryna da qatal tıdi. Qaramaǵyndaǵy eldiń qaqqanda qanyn, soqqanda sólin aldy. Ásirese, osy tusta Ázirbaıjandy basqaryp otyrǵan Ahmet Sultan halyqqa óte beımaza boldy.

Mine sondyqtan Ázirbaıjan taıpalary mundaı bıleýshiden Aqsaq Temirdiń ózi durys bolar ma dep, Maýarannahr ámirshisin dámelene kútti.

Bul qatygezdikterine qaramaı ózara qyrylysyp jatqan Jalaıyr sultandarynyń handyǵynyń uzaq ómir súre almaıtynyn jáne jergilikti eldiń aldynda óziniń baǵasynyń ósip turǵanyn biletin Aqsaq Temir alǵashqy joryqtarynda-aq Irannyń Teriskeı Kúnshyǵys jaǵyn aldy. Sodan keıin Kavkazdyń arǵy betine, baı ólkelerine tikeleı jol ashatyn Ázirbaıjannyń kúngeı jaǵyn jaýlaý saıasatyna kirisken Ahmet Sultannyń qıanatyna ábden mezi bolǵan Tabrız turǵyndarynyń arasynda Aqsaq Temirdiń qupıa jibergen adamdarynyń sózderine qulaq qoıatyn qadiri bar kisiler tabylǵan. Osyndaı jaǵdaıda Maýarannahr men Jalaıyr handyǵy Sultanıasymen áskerı maıdanda kezdesken. Aqsaq Temir jaǵy jeńgen. Biraq Ámir-Temir ári qaraı jeńisin ulǵaıtyp, Sultanıanyń ortalyǵy Tabrızdy alýǵa barmaǵan. Horezmdegi Súleımen Sofynyń Altyn Orda jaǵyna shyqpaqshy bolyp jatqanyn estip, múmkin keıin sheginý kerek bola ma dep toqtap qalǵan. Al bul kezde Irannan kózin almaı, ańdyp otyrǵan Toqtamys, endi óziniń keshegi qojasyna azý tisin kórsetetin ýaqyt jetti dep túsingen.

Ahmet Sultannyń Shırvandaǵy súreǵaly Ibragımmen qupıa kelisip, sol Tyshqan, ıaǵnı 1385 jyly qystyń orta sheninde muzy qatqan Derbent ózeniniń boıymen «Temir qaqpadan» shyǵyp, Shırvannan ótip, Toqtamys toǵyz túmen qolymenen Tabrızdyń túbinen biraq kóringen. Al bul tusta darýǵasyz qalǵan Tabrız turǵyndary táýekel dep kelip qalǵan jaýyna qarsy turmaq boldy. Shahardyń tar kósheleriniń boıyna qamal-kedergiler jasap, úlken-kishisi qalmaı qoldaryna qarý-jaraq aldy. Segiz kún boıy Toqtamys áskeri qalaǵa bas suǵa almady. Qystyń sýyǵynda joryqqa shyqqan jeńil atty áskerdiń qolynan eshteńe kelmedi. Sonda baryp Toqtamys Máskeýge istegen zulymdyq qýlyǵyn Tabrız turǵyndaryna da qoldandy. Eger eki júz elý myń tuman altyn jınap berseńder, qalalaryńa tımeımin, tek at shaldyryp, as iship qaıtamyn! — dedi. Toqtamystyń bul sózine sengen qala saýdagerleri Altyn Orda hanynyń suraǵan kóp altynyn ázer-ázer degende taýyp berdi, qalanyń qaqpasyn ashty. Osylaı shaharǵa kirgen Toqtamys ádetinshe dereý ýádesin umytty. Óz sózin ózi buzdy. Tabrızdy tas-talqan etip shapty. Jazyqsyz jurtty qyrdy. Óziniń shyn qanisher jaýyz ekenin kórsetti. Sońynan Iran tarıhshylary «Toqtamys istegendeı jan shoshytarlyq jaýyzdyqty, Tabrız shahary Shyńǵysqan shabýylynan keıin buryndy-sońdy kórmegen edi» dep jazdy.

Kóp jurty, ásirese jastary qylyshtan óldi. Kóbin Toqtamys óz Ordasyna quldyqqa alyp ketti.

Kúngeı Ázirbaıjandy osylaı tonap, Toqtamys kelesi, Sıyr jyly keıin qaıtty. Altyn Orda ketisimen, búkil Teriskeı Irandy ózine qaratpaq bolǵan Aqsaq Temir qalyń áskerimen Tabrızge kirdi. Bir qoıǵa eki kókjal qasqyr talasqandaı. Aqsaq Temir men Toqtamys baı Ázirbaıjandy bir-birine qımaıtyny endi anyq boldy.

Ulý, ıaǵnı, 1377 jyldyń qysyn Aqsaq Temir atty áskeriniń tebinine qolaıly Qarabaqta ótkizdi. Al jaz shyǵa Toqtamystyń qosyndary Derbentten ótip Daǵystandaǵy Samýr ózeniniń jaǵasyna keldi. Osy ózenniń boıynda Aqsaq Temirdiń balasy Mıranshah pen Hoja-Seıfýddın ámir basqarǵan Maýarannahrdyń qalyń qolymen Toqtamystyń áskeriniń negizgi bulyqtary kezdesti. Toqtamys áskeri jeńilip, Derbent arqyly keıin qaıtty.

Sonda baryp Altyn Orda taǵyna keshe ózi otyrǵyzǵan Toqtamystyń qylyǵy Aqsaq Temirdi shyn ashýlandyrdy. Toqtamystyń bul jolǵysy, árıne, Aqsaq Temir ıelenip júrgen Horezmde óz atynan aqsha shyǵarýy emes-ti. Bul tikeleı jaýlasý edi. Sondyqtan Aqsaq Temir Toqtamysqa kenet ólerdeı óshige qaldy. Biraq bir isti bastap ony aıaqtamaı bóten iske kirispeıtin Maýarannahr ámirshisi, joryqqa alǵan betin ózgertip, Altyn Orda áskeriniń sońyna túspedi, sol boıy Irannyń ishine qaraı kire berdi. Al Toqtamys bolsa, keshegi dosy, búgingi jaýyna aınalǵan Ámir-Temirdiń Maýarannahrda qalǵan áskeriniń shamaly ekenin bilip, Iran men Kavkazdy bylaı tastap, kelesi, ıaǵnı 1388 jyldyń jazynda qalyń qosyndarymen Jaǵataı ulysyna attandy.

Mine sonda Aqsaq Temirdiń aıtqany shyndyqqa aınaldy. Ózderi áýlıe sanaǵan, ata-anasy izdep baryp ádeıi túneıtin Qoja Ahmet Iassaýıdyń zıratynyń ornyna salynyp bitýge aınalǵan záýlim meshitti kórip, Toqtamystyń bul jaqqa attandyrǵan Aq Orda batyrlary Qaraqoja, Qos Dáýlet, Ýaq, Shýaq qosyndary Iassy shaharyn ıaǵnı Túrkistandy shapqylary kelmedi. Toqtamys endi, Iassyǵa tımeı, ony oraǵyta júrip Shyǵysyndaǵy Syǵanaqtan ótip Jaǵataı ulysynyń Dáshti Qypshaqpen shektesip jatqan eń birinshi bekinisi sanalatyn Saýranǵa taıady.

Toqtamystyń ámirleri Bek-Jaryq oǵlan, Isabek, Satqyn batyrlarmen Qypshaq rýlarynyń qolbasshylary Ken-Janbaı, qos Dáýlet, Ýaq Shýaq, Qobylandy basqarǵan qalyń ásker Saýran ámiri Temir-Qojabektiń áskerlerimen aıqasty. Osy kezde Ándıjannyń Aqsaq Temirdiń balasy Omarsheıh pen Samarqanttan Súleımenshah, Abbas Ámir basqarǵan qoldary da kelip jetti.

Endi eki ásker Otyrardan bes farsahtaı turǵan Shuqylyqsaı degen jerde kezdesti. Taǵy úlken qyrǵyn boldy. Taǵy jazyqsyz jandar ajal tapty. Taǵy sur topyraq qyzyl qanǵa boıaldy.

Bul joly Aqsaq Temir áskeri jeńildi. Omarsheıh qolynyń qaldyǵymen Andýǵanǵa shegindi. Súleımenshah, Abbas ámirler ulys Ordasy Samarqantqa kelip, uly qalany qorǵaýǵa daıyndaldy.

Al myqty bekinisi bar, mol jurtty Samarqantty alý ońaıǵa túspeıtinin túsingen Toqtamys, endi Otyrar túbinen kilt burylyp, Horezm arqyly Buharǵa bettedi. Toqtamys áskeri kóp kún soǵysty, biraq bekinisi myqty Buhardy ala almady. Olar Maýarannahrdyń bóten Qarshy, Horezm sekildi qalalaryn tonap, ataqty Zandıjar-Saraıdy órtep, Jeıhýndarıany jaǵalaı Dáshti-Qypshaqqa qaıtty.

Toqtamystyń bul shabýylyn shabarman jetkizgende Aqsaq Temir Irannyń kúnbatys jaǵynyń biraz jerin tonap bolyp, Irannyń ataqty aqyny Hafız týatyn Shıraz shaharynda edi.

Bunyń aldynda, Temir Toqtamysqa ekinshi ret qatty ashýlanǵan.

Toqtamys Maýarannahrǵa attanarynan úsh aı buryn Horezmge óziniń qupıa elshilerin jibergen. Osy tustaǵy Horezmniń bıleýshisi Qońyrat rýynan shyqqan Súleımenshahpen til tabysyp, Horezmde Aqsaq Temirge qarsy kóterilis uıymdastyrylǵan. Aqsaq Temirge qarsy jurt, bul ólkedegi Jaǵataı ulysy ámiriniń jaǵyndaǵy bekzadalardy, ámirlerdi, óltirgenin óltirip, óltirmegenin qaladan qýyp, Horezmdi Altyn Orda quramynda dep jarıalaǵan.

Osy habardy estigende Ámir-Temir kógere qalshyldap bir ashýlanǵan.

Endi mine eki jyldyń ishinde Aqsaq Temirge Toqtamystyń istegen qastandyqtarynyń úshinshi habary jetip otyr.

Ámir-Temir bul qastandyqtardyń zardaby tek Maýarannahrǵa ǵana emes Iran men Irakty jaýlap alyp jatqan jeńisterine de qyrsyǵyn tıgizetinin túsindi. Toqtamysty úıretetin kez týdy dep oılady ol.

Aqsaq Temir dereý Shırazdan Osmanı Abbas ámir basqarǵan tańdaýly atty áskerin Izem arqyly Samarqantqa attandyrdy. Sál keshige, Qoıan, ıaǵnı 1388 jyldyń Muharam9 aıynyń aıaq kezinde bir qosyn áskerimen ózi de Samarqantqa bettedi.

Kenet Jeıhundarıaǵa quıatyn Baǵdaden arnasynan ótip, Órgenishke qaraı júrdi. Aqsaq Temirdiń beri qaraı burylǵanyn estip Súleımenshah Sýfı Órgenishten Altyn Ordaǵa qashty. Al Horezm jurtyna ashýlanǵan Ámir-Temir Horezmdi tonap, Órgenishtiń bar turǵyndaryn tegis Samarqantqa kóshirýge buıyrdy. Qala birjolata qıratylyp ornyna arpa egilsin dedi.

Árıne, Aqsaq Temirdiń qanisher jendetteri ǵasyrdan ǵasyrǵa ulǵaıyp, kórkeıip kele jatqan, Horezmshahtardyń sán-saltanatty saraılardy turǵan uly shahardy jermen-jeksen etpek boldy. Biraq óıtip birjolata qurtyp jibere almady.

Degenmen uly Órgenishten osy kúngi Kóne Órgenish dep atalatyn qańsyraǵan, qulazyǵan qur qaldyqtary qaldy. Uly Órgenish birjolata bitpegenmen, bitýdiń az-aq aldynda edi.

Al Aqsaq Temir endi Iassyǵa bettedi.

Mine, ol Qoja Ahmet Iassaýı, qazaqtar kúni búginge deıin Ǵaziret sultan dep ataıtyn ǵıbadathananyń ústinen túskennen keıin, sonaý kókpen tildesken meshittiń eteginen Aqsaq Temir kógildir kúmbezderine qarap uzaq turdy.

Jaqsy kórgen áıeliniń opasyzdyq jolǵa túsýiniń sebebi osy sensiń ǵoı degendeı ol bir sát kúmbezderge ashýlana kóz tastady.

Aqsaq Temir jas báıbishesi Sholpan-Málik akániń de, bunyń uzaq ýaqyt kelmegenine shydaı almaı opasyzdyq istegenine sendi. Jáne sol kúnásinen qorqyp meshitti turǵyzǵan sheberdi qashyrtyp jiberdi dep oılady.

Átteń qolyna túser me edi ol sheber. Ózi shapqan Ázirbaıjannyń uly aqyny islám dinine qarsy shyqqan Násimıdeı onyń tirideı terisin sypyryp alar edi-aý! Árıne, Aqsaq Temirdiń kózine shóp salý — bul qylmys, sharıǵatty buzý. Ondaı adamdar, kim bolsa o bolsyn, islám dininiń eń qatty jazasyn tartýlary kerek!

Iá, solaı. Al shyn jaqsy kórgen qatynynyń opasyzdyq istegeni ol tipti keshirilmeıtin kúná.

Eki ese keshirilmeıtin kúná.

Aqsaq Temir kenet aqsańdaı basyp, meshittiń kúnbatys jaǵynda kórinip turǵan jas báıbishesiniń ordasyna qaraı asyǵa júrdi.

Sońynan ere túsken serikterine:

— Sender, rabatqa baryp tynyǵyńdar, tań ata Samarqantqa júremiz,— dedi ol óziniń nókerlerimen ǵana bólek ketti.

Boz Ordasynyń bosaǵasynda qolyn qýsyryp, basyn ıip, eki beti dýyldaı janyp, úsh jyldan beri kórmegen erin ańsap turǵan jubaıy, ámirdiń qan-sóli qashyp surlana ketken túrin kórgende shoshyna qaldy.

Ámir bireýge renjise, ne ókpelese ony adam dep mensinip betine qaramaıtyn.

Sol ádetine sap, esik aldynda mólıip turǵan jas qatynyna kóziniń qyryn bir aýdardy da, nókerlerin syrtqa tastap, Ordaǵa jalǵyz kirdi.

Jańaǵy kóz qyryn salǵanda «shirkinniń sulýy-aı! degendeı raqymsyz surǵylt sonaý qoı kózinde bir bolmashy sáýle jarq ete qalaǵandaı edi, ókpe-ashý taǵy bıleı jóneldi me, qaıtadan sustana tústi.

Aqsaq Temir áıeline budan ári tipti qaraǵan joq.

Sholpan-Málik endi shyn sabyrsyzdana bastady.

Jańa ǵana erin kútip gúl-gúl janyp qyzara balbyrap turǵan eki beti, kenet qany qashyp bop-boz bop ketti.

Aqsaq Temir kóbisin bosaǵaǵa tastady da, másisimen tórge shyqty. Basyndaǵy kógildir sáldesin jaılap qana alyp, taqıasyn qaıta kıdi.

Sosyn ǵana til qatty, biraq áıeline qaramady.

— Myna meshitti salǵan usta qaıda? — dedi ol.

— Bilmeımin.

— Qalaı bilmeısiń?

— Ordaǵa qonaqqa shaqyrǵanymnan keıin ony kórgem joq.

— Ordaǵa qonaqqa shaqyrǵannan keıin deısiń be? — Aqsaq Temir odan bóten eshteńe suraǵan joq. «Endigisin bárin óziń aıt» degendeı kenet áıeline tesile qarady.— Iá?

Sholpan-Málik kenet kúlip jiberdi. Ol bárin túsindi. «Dúnıe júzin jaýlap alam degen, qylyshynan qan tamǵan jıhanger de Jaı adamdaı qyzǵanshaq, tar keledi eken-aý» dedi ol ishinen.

— Oqıǵa bylaı boldy,— dedi Sholpan-Málik qatyn jaırańdaı Ámirdiń qarsy aldyna tize búgip,— Meshit bitkennen keıin aqyry qyshyn qoıýǵa usta meni shaqyrdy. Men nóker qyzdarymmen bardym. Kúmbez ústinde turǵan jigit, joǵarǵy alańǵa kóterilgen kezimizde meni kórip,— Sholpan-Málik erkeleı kúldi — kórkime tań qalǵanynan qolyna ustap turǵan qyshtaryn túsirip aldy. Qyshtar domalaǵan qalpynda jerge baryp jetti. Men bárin de túsindim. Jigitti aıap kettim, qyshtardyń ornyna ózi qulap ketpegenine qýandym. Ol beısharany budan ári kúıdirmeıin dep ketip qaldym. Jerdegi qyshtardy quldardyń joǵaryǵa kótergenin kútpedim. Bóten joly kelermin dedim. Meshit sondaı kórikti salynǵan eken, maǵan óte unady. Al sol meshitti turǵyzǵan daryn ıesi jigitti aıap kettim: ony júreginde kenet paıda bolǵan keselden aryltqym keldi. Erteńine ózin qonaqqa shaqyrdym. Jigitti nóker qyzdarymmen birge tik turyp kúttik, qurmetine sharap ishtik, bı bıledik, án saldyq. Jigit te ishti, o da bı bıledi, daýsy ádemi eken, o da óleń aıtty!..

— Iá, sosyn!

— Nóker-qyzdarym ketken soń, jigitke taǵy taǵam berdim, aldyna bir qyzyl bir kók jumyrtqa qoıdym, «Mynany jeńiz» dedim. Asqa toıyp otyrsa da, men ótingennen keıin jedi. Maǵan ǵashyq bolǵany sonshalyq, eger men oǵan «ý ish» desem ý da isher edi. Jumyrtqany jep bolǵannan keıin men odan: «Qaı jumyrtqanyń dámi artyq eken?» dep suradym. «Ekeýi de birdeı, dámderiniń esh aıyrmashylyǵyn kóre almadym» dedi jigit. Sonda men oǵan: «Áıel zaty da osy jumyrtqalardaı, tek syrttarynyń jyltyrlyǵy ǵana ózgeshe keledi. Al báriniń tabıǵaty, boılaryndaǵy qasıeti bir. Sen meniń qur syrtymdy kórip ǵashyq boldyń, al men de ózge áıelderdeı ǵana janmyn... Ózińdi óziń bosqa otqa salma, Ámir áıeliniń sen teńi emessiń, ózińe ylaıyq kisińdi izde...» dedim.

Jigit meniń sózimdi uqty. Úıden bop-boz bop shyǵyp ketti. Sodan keıin ony kórgem joq. Al sizdiń kele jatqanyńyzdy estigennen beri qýanǵanymnan jigitti de, qyshtardy ornyna qoıýdy da umytyp ketippin. Jańa esime túsip otyr...

Aqsaq Temirdiń raqymsyz kózderi endi birte-birte jylı bastady. «Sulý áıel — ómirdiń kórki, aqyldy áıel — úıdiń kórki, opaly áıel — tósektiń kórki» dep bosqa aıtpaǵan ekem dedi ol ishinen, al osyndaı úsh qasıeti birdeı kelgen myna Sholpan-Málik ámiretimniń kórki bolýǵa ylaıyqty eken. Joq, buny bar joryǵyma ózimmen birge alyp júrem».

Ol endi áıeline kúlimsireı qarady.

— Aldymen maǵan ana sharabyńnan bir kese quıyp ber,— dedi ol belbeýin sheshe bastap — sosyn, ana kúzetshilerge aıt, árirek baryp tursyn jáne eshkimdi kirgizbesin...

Azdan keıin áıgili Aqsaq Temir dúnıeniń bárin esinen shyǵardy. Meshitti de, sol meshitti salǵan jigitti de, sol meshitke jetpeı qalǵan qyshty da umytqan. Umytqany sonshalyq, Ámir-Temir saldyrǵan Qoja-Ahmet Iassaýıdyń sondaǵy eń joǵarǵy kúmbezine qalanbaǵan eki qyshtyń orny osy kúnge deıin bos tur.

Sirá, Aqsaq Temir óz qolymen isteıtin isti aıaqtaýǵa bótender bata almaǵan sıaqty.

Al Toqtamys Altyn Ordany burynǵy qalpyna keltirý úshin eki saıasatty myqty ustaý kerek ekenin jaqsy túsinetin. Biri — kúsheıip kele jatqan Máskeý knázdigine ózge knázdikterdi qarsy qoıyp, qaıtken kúnde de orys eliniń basyn biriktirmeý. Ekinshisi — qazir búkil Maýarannahr, Jetisý, Qorasan, Horezmdi ózine qaratyp alǵan jáne Irannyń kóp jerin shaýyp úlgergen Aqsaq Temirdi budan ári ulǵaıta bermeý bolatyn. Bul tus, Aqsaq Temirdiń áli Kavkazdyń arǵy betin, kishi Azıany, Úndistan men Qytaıdy shabatyn áıgili joryqtary bastalmaǵan tus edi. Tipti Iran men Irakty da tegis ózine baǵynyshty etip te úlgirmegen. Al Aqsaq Temirdiń dál búgingi qarqynyn báseńdetip qaryshtaı adymdaǵan aıaǵyna tusaý salmasa, túbi Altyn Orda ajaly osy Kúnshyǵystaǵy týys-kórshisinen keletinine Toqtamys shák keltirmegen. Sol sebepten de ol eki jaǵyna birdeı, Batysy men Shyǵysyna alaqtaı qaraı bergen. Olardy ózinen asyrmaý saıasatyn kóp oılanǵan.

Orys eliniń basyn biriktirtpeı, knázderin birine-birin qarsy qoıyp ustaý, bul Altyn Ordanyń talaı synnan ótken, eski ádeti. Toqtamys ta osy joldy myqty ustady. Máskeý knázdigi orys eliniń basyn biriktire almaýy úshin oǵan Nıjegorod pen Tver knázdigin qarsy ustady. Ol úshin Máskeý knázdiginiń eski jaýy Borıs Konstantınovıchti Nıjnıı Novgorod knázi etti. Al Tver knázi Mıhaıldy Máskeý knázi Donskoımen qatar qoıýǵa tyrysty. Tipti Vladımırdiń uly knázdigin osy eki knázǵa bólip bermekshi de boldy. Demek, Tver knázi Mıhaıldy ózine jaqyn sanaıtynnyń belgisi etip onyń balasy Aleksandrdy Ordada ustady. Aqyrynda úsh jyl ótkennen keıin ony aldymen Sargradqa jiberip alyp, sosyn qasyna elshi qosyp, qoshametpen Tverge qaıtardy. Ordada bolý bir úlken baqyttaı, orys shejiresi ony sońynan Ordalyq Aleksandr dep atady. Al Máskeý knázdigi taǵy kúsheıip ketpesin dep, shabýyldan keıingi bitim boıynsha bul knázdikten tóleıtin boryshynyń ústine shamadan tys bir mezettik salyq saldy. Qysqasy, Máskeý knázdigine orys elin biriktirýge múmkindik bermedi.

Al Aqsaq Temir bılegen jaǵataı ulysyna kelsek, oǵan salyq salmaq túgil, odan salyq almaı ózi aman tursa soǵan da qanaǵattanatyndaı jaǵdaıda edi. Biraq Toqtamys buǵan qanaǵattanǵysy kelmedi. Qaıtkenmen Aqsaq Temirden joǵary turýdy oılady. Al ondaı tilek soǵyssyz oryndalmaıtyn edi. Sol sebepten Toqtamys sársenbiniń sátti kúni, Qoıan, ıaǵnı 1388 jyldyń shaýal10 aıynyń otyzy kúni, orusýttardan, cherkesterden, burtastardan, bolǵarlardan, qypshaqtardan, noǵaılardan, alandardan, Qyrym Kaffa, Azaq-Tana turǵyndarynan jáne bashqurt jigitterinen qurylǵan, «Zafar-náme» kitabynda jazylǵandaı, «aǵashtyń japyraǵy men jańbyrdyń tamshysynan da «kóp» qalyń áskermen kúnshyǵysqa attandy.

Dáshti Qypshaqtyń qarly dalasynan aqpannyń qalyń borany bastalmaı turyp, bul ásker Túrkistan jeriniń shetine jetti. Osy arada Altyn Orda hany qosyndarynyń birazyn, Saýrandy alýǵa Qaldaýyt, Eljıǵysh oǵlan bastaǵan tobyn Seıhúndarıadan ótip Maýarannahrǵa búıirden tıetin etip Urjyq-Zernuq jerine jiberdi.

Aqsaq Temir bul kezde óziniń astanasy Samarqantta edi. Toqtamystyń qosyndarynyń kelip qalǵanyn estip (Toqtamys ádeıi joryqqa shyǵatynyn eshkim bilmesin dep qystyń ortasynda attanǵan) Samarqantpen ózi týǵan ólkesi Keshtiń qosyndaryn alyp, manǵyla retinde Eljıǵysh oǵlannyń qoly tusqa betteıdi-aý degen jerge — Seıhúndarıanyń bergi betine Ordasyn tikti. Jáne osy araǵa qosyndaryńmen tezirek kelińder dep Ándijandaǵy balasy Omar-sheıh pen Gerattaǵy ortanshy uly Mıranshahqa at shaptyrdy. Bular jarlyqty alysymenen Seıhúndarıanyń jaǵasyna jetýge asyqty. Al Aqsaq Temir Urjyq-Zernuqtaǵy Toqtamystyń áskeri keıin sheginip, qutylyp ketpesin dep Eljıǵysh qosyndarynyń ar jaǵynan shyǵýǵa osynyń aldynda ǵana Samarqantqa Altyn Ordadan qashyp kelgen Qunjaq pen Temir-Qutlyq oǵlandardy jóne Sheıh-Áli batyrdy jiberdi. Edigeni janynda qaldyrdy. Endi ózi dereý Eljıǵysh qosyndaryn shappaq boldy. Ózge ámirleriniń «Ándijan men Gerattan shyqqan qoldar kelsin» degenderine «Búgin isteletin sharýany, erteńge qaldyrmaý kerek, erteń ne bolaryn qaıdan bilesińder» dep kónbedi. Erteńine Seıhundarıanyń bergi dalasynda eki ásker kezdesti. Taǵy qan sýdaı aqqan urys bastaldy. Toqtamys taǵy jeńildi. Maıdanda ólgeni maıdanda óldi. Birazy sýǵa ketti. Aman qalǵandary Seıhundarıanyń ar jaǵynda kútip turǵan Qunjaq-Oǵlan, Temir-Qutlyq oǵlan, Sheıh-Álim batyrdyń jasaqtarynyń qolynan qaza tapty.

Qys bıyl óte sýyq boldy. Túkirgen túkirik jerge túskenshe muz bop qatyp qalatyn aıaz bastaldy. Buryn mundaı qatty qysty kórmegen Aqsaq Temirdiń áskerleri Eljıǵyshtyń qosyndarynyń qaldyǵyn qýyp Saýranǵa barýdan bas tartty. Aıaz osy qalpynda tursa Dáshti Qypshaq jerinen kelgen Toqtamys jaýyngerlerindeı qysqa laıyq jyly kıinbegen jigitterin qol-aıaqtary úsip qınalar dep Aqsaq Temir bar áskerine Samarqantqa qaıtýǵa buıyrdy.

Al Ámir-Temir Samarqantqa jetkeninde astana shaharynyń túbindegi qyshlaqtarda Balhy, Baqlan, Qundyz, Badahshan, Jezaq, Gerat, Hýtlán, Hısardan kelgen qaptaǵan áskerler tur eken.

Aqsaq Temir olardy qaıtarmady. Naýryzdyń alǵashqy kúnderinen bastap, ol osy byqyǵan qoldarǵa áskerı oıyn oınap, soǵysqa daıyndalýǵa buıyrdy.

Aqsaq Temirdiń áskeri jalpy osy kezdegi kóshpendilerdiń áskerleri Shyńǵysqan kezindegideı ondyqtan, júzdikten, myńdyqtan, túmennen qurylatyn. Ár jaýynger óziniń qaı on basyna, myń basyna, túmen basyna jatatynyn jaqsy biletin. Sondaı-aq: ár ondyq, júzdik, myńdyq, urys kezindegi shabýyl, sheginýlerin qalaı ótkizetinderin jáne qaı qosynnyń qaı jerinde, qaı tusynda turýlary kerek ekenin kúni buryn ábden jattap alatyn.

Aqsaq Temir áskeri de, Shyńǵysqan sypaılaryndaı, tek attanys, joryq kezinde ǵana halyqtan jınalatyn. Ózge ýaqytta olar jaıshylyqtaǵy sharýalarymen, mal baqqany malyn baǵyp, egin ekkeni eginin egip júre beretin.

Ári Ámir-Temir áskeriniń Uly álem bıleýshisi Shyńǵysqan bulyqtarynan birtalaı aıyrmasy da bolatyn. Eń úlken aıyrmasy — Shyńǵysqan qosyndary tek atty jaýyngerlerden tursa, Aqsaq Temir qoldary, tek atty áskerler ǵana emes, jaıaý bulyqtardan qurylatyn. Bul jaıaý ásker sypaılary kóshpendi elderdiń jigitterinen emes, tek qala turǵyndarynan, dıhan, usta-zergerlerden ǵana alynatyn. Jáne Shyńǵysqan kezindegideı, soǵysqa jaraıdy degenniń bárinen birdeı emes, tek qala turǵyndarynyń soǵysqa jaraıdy degen belgili bólikterinen ǵana jınalatyn. Joryqtyń úlken-kishiligine qaraı, áskerge jalpy qala turǵyndarynyń ekiden, úshten tipti keıde tórtten bir bóligi shaqyrylatyn.

Aqsaq Temir joryqqa attanar aldynda ár ulysqa, ár qalalarǵa ásker jınaıtyn ádeıilep ýákilder — tabashylar jiberetin. Olar áskerge shaqyrylǵan jigitterdiń qarý-saımandary, minip kelgen attary, joryqqa jaraı ma, jaramaı ma bárin tekseretin. Aqsaq Temir de, Shyńǵysqandaı, soǵysqa, joryqqa kerek zattaryn, qarý-saımandaryn, at-kóligin, tipti ıne-jibine deıin ásker qataryna shaqyrylǵan jaýyngerlerdiń ózderine mindettegen. Aqsaq Temirdiń buıryǵy boıynsha ár jaýynger otyz jebesi men sadaǵyn, qalqanyn, qylyshyn, naızasyn ózi ala kelýi kerek. Jáne eki salt atty jaýyngerde ertteýli jetekte bir bos at, ár on kiside bir shatyr, bir shot, bir oraq, bir ara, bir balta, bir arqan, bir ógiz ne jylqy terisi, bir qazan, bir biz, júz ıne bolýǵa tıisti.

Ár tabashy bálen ulystan, ne aımaqtan bálendeı jaýynger ákelem dep Ámir Ordasymen shartqa otyrǵan. Aqsaq Temir bul tabashylardy rıza ete bilgen. Al olardyń ákelgen adamdary, ne qarý-jaraqtary, mingen attary unamasa, ondaı tabashylardy myqtap jazalaǵan. Ámir-Temirdiń osyndaı minezinen qoryqqan tabashylar shamalary kelgenshe Aqsaq Temirge ótkizetin jaýyngerleriniń oıdaǵydaı bolýyna qatty tyrysqan. Sondyqtan da Aqsaq Temir sypaılary óz zamanynyń eń qarý-jaraqty, eń durys kıingen, eń densaýshylyǵy kúshti áskeri sanalǵan...

Joryqqa attanǵan qoldarynyń aldynda mańǵylasy, onyń aldynda kúzetshileri. Bul shaǵyn jasaqty Aqsaq Temir kezinde «Qaraýyl» dep ataǵan. Qaraýyl aldarynan ne kórdi, ne bolyp jatyr bárin artyndaǵy mańǵyla basshylaryna jetkizip otyrǵan. Bul qaraýyldardan bóten, ár qosynynyń, ár túmeniniń óziniń ertóleleri bolǵan. Bulardy habarshy degen.

Aqsaq Temir ásirese jol kórsetetin kisige — qylaýyzǵa óte kóńil bólgen. Bul ótirik aıtpaıtyn, aldamaıtyn jáne ásker júrip bara jatqan joldy, taý, sýdy óte jaqsy biletin kisi bolýy kerek. Mysaly Aq Ordaǵa attanǵanda aqsaq Temirdiń qylaýyzy Toqtamystyń ózi bolǵan. Ol Seıhundarıanyń orta shenin jaqsy bilgeni sonshalyq aısyz tastaı qarańǵy túnderde de, Maýarannahr áskerin bir ret te adastyrmaı, baratyn jerlerine dál jetkizip otyrǵan.

Eger Aqsaq Temir áskeri jolaı toqtap, ne túneıtin bolsa, jaý keledi-aý degen jaqtyń aldyńǵy tusynan or qazyp shapartury qoıǵan.

Sondaı-aq, soǵysqa kirer aldyndaǵy áskerdi qurý tártibin de Aqsaq Temir Shyńǵys kezindegiden kóp ózgertken.

Alǵashqy kezde Aqsaq Temir áskeri bylaı qurylǵan, Ortada da eń negizgi qol, al eki jaǵynda — eki qanaty: oń qanaty, sol qanaty. Ár qanattyń búıirinen jaý tıse, qarsy turar qanbala — jasaǵy sondaı-aq qaraýyly bolǵan. Aqsaq Temir osylaı áskerin jeti bólimnen — jeti qoldan qurǵan. Ortalyq qol eki jaǵyndaǵy eki qanaty, olarǵa berilgen eki qanbala, eki qaraýyl. Áskerdi bylaı qurýdyń ózine tán kemshiligi bolǵan. Ol kemshilik ortalyq — negizgi qoldyń óz qanbalasynyń, óz qaraýylynyń joqtyǵy edi. Ortalyq qoldyń kóp qımyly, óz betimenen jeke kete almaǵan, eki jaǵyndaǵy qanatynyń jaǵdaıymen baılanysty.

Mysaly, Aqsaq Temir men Qusaıyn ámir Chınas pen Tashkent Ordasyndaǵy soǵysta, moǵol İlıas-Qojadan jeńilýin alaıyq. Qusaıyn ámir oń qanattyń basynda turǵan. Bul qanattyń qanbalasyn arat Tilenshi Uljaıtý ámirler basqarǵan. Sol qanattyń qolbasshysy Aqsaq Temir ózi bolǵan. Bul qanattyń qanbala bastyǵy Sary Buǵy, qaraýylyn Temir-Qoja oǵlan bılegen.

Negizgi áskerı qolbasshylardyń bári eki qanattyń tóńireginde turǵan. Al İlıas-Qoja, eki qanatqa kóńil bólmeı, kádimgi ashýlanǵan súzegen buqadaı, bar kúshimenen negizgi ortalyq qoldy urǵan.

Kútpegen jerden mańdaıǵa kep tıgen taqtaı, dúleı moǵoldar tikeleı kep ózderine tars qoıǵanda, tótep bere almaı ortalyq qol, tym-tyraqaı qasha jónelgen. Negizgi áskeri shegingennen keıin, eki qanattaǵy Aqsaq Temir men Qusaıyn ámir de eshteńe isteı almaǵan. Sóıtip moǵoldardan jeńilip qalǵan.

Osy Jylan, ıaǵnı 1365 jyly bolǵan urystan jıyrma alty jyl ótkennen keıin, kóp tájirıbe alǵan Aqsaq Temir, bıylǵy, jylqy, ıaǵnı 1390 jyldyń qysyndaǵy áskerı oıynda urysqa túser ásker tártibin basqasha qurdy.

Endi ol bar kúshin, árqaısysynyń qanbalasy, qaraýyly bar jeti qolǵa bóldi. Buryn negizgi kóńil qanattarǵa ǵana bólinse, endi qanattardyń mańyzyn tómendetpeı, ortadaǵy qol kúsheıtildi. Oǵan da qanbala, qaraýyl jáne saýyt kıingen mańǵyla berildi.

Áskerdiń dál ortasyna urys kezinde tikeleı Súleımen-shah myrza basqarǵan Sultan-Muhamed qoly qoıyldy. Sultan-Muhamed bas qosynymen osy óziniń qolynyń sońynda turdy. Odan keıin urysqa eń sońynan kiretin Aqsaq Temirdiń tikeleı óziniń qaramaǵyndaǵy áskeriniń sońǵy negizgi kúshi — jıyrma qosyny ornalasty. Oń jaqta qanbalasyn Hoja-Seıfýddın basqarǵan Mıranshah qoly, sol qanatynda qanbalasyn Berdibek basqarǵan Sary-Buǵynyń buıryǵyndaǵy, Omar-SHeıh Myrzanyń qoly shep qurdy.

Urysqa eń aldymenen Súleımenshah, Mıranshah, Omarsheıh myrzalardyń qoldary kirýge tıisti boldy. Qaısysy buryn kiredi, urys bolatyn jerdiń jazyq, taýly jaǵrafıalyq ereksheligine baılanysty. Osy úsheýinen keıin soǵysqa bas qosynymen Sultan Muhamed qoly túsedi (bunyń urysqa ana úsheýimen birdeı kirýi de múmkin). Sodan keıin baryp, urystyń aıaq kezinde Aqsaq Temir ózi basqarǵan kileń batyr, jas jigitterden qurylǵan eń aqyrǵy jıyrma qosyn kiredi. Jaý áskerin qashyratyn, jeńetin eń aqyrǵy kúsh mine osy qosyndar bolýlary kerek.

Al osy qalyń áskerdi Dáshti Qypshaq jerine jol kórsetip, alyp baratyn qylaýyzdar, jeńil jasaqtary bar, Toqtamystan qashyp kelgen Edige, Temir-Qutlyq, Qunjaq oǵlandar edi.

Aqsaq Temir úsheýin ámir saraıyna shaqyryp alyp, osy sheshimin aıtqanynda Edigeniń oıyna, «Jaý áskerin óz jerimizge basqaryp barýymyz durys bolar ma eken?» degen oıyna alǵashqy kúmán kirdi.

Qosyndaryn osyndaı tártippen qurǵan Aqsaq Temir Jylan, ıaǵnı 1390 jyldyń kúziniń aqyrǵy aıy — Jeltoqsannyń aıaǵynda Seıhýndarıadan ótip qalyń áskerimen Tashkent janyna ordasyn tikti. Qoldary qys boıy Parsın men Shınal arasyndaǵy jazyq dala áskerı oıynda boldy. Ózi Hodjelidegi Maslıhat meshitine baryp, quran oqyp, tilek tilep qaıtty. Meshit murıti, ıshan, karılerine pitir, sadaqa retinde on myń kepek dınarlaryn úlestirip, qaıtadan Tashkentke oraldy.

Aqsaq Temirdiń kópten beri ustamaly aýrýy bolatyn. Kenet denesi qurysyp, aýzynan kóbigi aǵyp jatyp qalatyn. Osy jyldyń ortasynan beri sol aýrýy ustamaı, Ámir-Temir ishteı qýanyshta júretin. Maslıhat meshitine baryp pitir, sadaqa úlestirýiniń de bir sebebi osy aýrýdan qutyldym ba degen úmiti edi. Endi mine sol syrqaty jıi-jıi kelip qyryq kúndeı jatyp qaldy.

Aqpan aıynyń bas kezinde Aqsaq Temir at ústinde júrýge jarady. Osy kúnderi Qorasannan Mıranshah keldi. Pır-Muhammed-Janger myrza men Úlyqbektiń ákesi, úlken ulyn Shahrýqty memleketin basqarýǵa tastap, búkil Ordasyn Sholpan-Málik akáden ózge barlyq qatyndaryn Samarqantqa qaıtaryp, ózi qalyń áskerimen Altyn Ordany shabýǵa, Dáshti Qypshaq jerine júrmek boldy.

Mine osy kúnderi Aqsaq Temir Tashkenttegi Ámir saraıyna Edigemen Qutlyq Temir, Qunjaq oǵlandardy shaqyrdy. Maýarannahr bıleýshisi ózine kerek adamdarǵa óte jomart bolǵan. Altyn, kúmisin, torqa, jibegin aıamaǵan. Bul úsheýine de Toqtamystan qashyp kelgennen keıin, qoıyndaryna qumaı salyp, ústerine jeke-jeke boz orda tigip bergen. Úıirlep jylqy aıdatyp, esiginiń aldyna qyzmet eter quldary men kúńderin qoıǵan.

— Myrzalar eshteńeden taryqpasyn, ózderin munda da, óz elderindegideı sezinsin,— degen.

Ámir saraıyna Temir-Qutlyq pen Qunjaq oǵlan erterek kelgen. Bular bóten jerde ań aýlap júrgenderinde «Ámir-Temir shaqyryp jatyr» degen habar alǵan. Ásker aralap ketken Edigeni kútpeı, taza qundyz torqa ishikterin kıe salyp Ámir saraıyna asyǵa jetken.

Ózin Shyńǵys urpaǵyna kúıeý sanaıtyn Aqsaq Temir eki jigittiń jasyna qaramaı qoshametpen qarsy aldy. Myrzalardy jasaýly dastarqanǵa ózinen joǵary otyrǵyzdy. Astaryna sháıi kórpe saldyryp, shyntaqtaryna aqqýdyń mamyǵynan jasalǵan, appaq jastyqtar tastatty.

— Ámir saraıy demeńder, kósile-sozyla otyryńdar,— dedi ol kúlimsireı,— ózgelerge Ámir bolǵanmen senderge jezdemin ǵoı.

Qatygez Aqsaq Temir kerek kezinde aq jarqyn, bıazy bola biletin.

Bular Qytaı farforynan jasalǵan áshekeıli keselerin qoldaryna alyp Aqsaq Temir ózi quıyp otyrǵan kók shaıdy ishe bastaǵan kezderinde, úıge «assalaýmaǵaleıkúm» dep Edige endi.

Myrzalarmen júrgizetin qupıa sózderdi eshkim estimesin dep Aqsaq Temir shaıdy ózi quıyp otyrǵan.

Ámir-Temir árqashanda óte saq kisi edi. Bul saqtyǵynan ol eshýaqytta opyq jemegen.

Bop-boz bop, qalyń qabaǵy túksıip, alaqandaı kózderi tunjyraı qarap Ordaǵa sálem berip Edige kirip kelgende, esikke sál burylǵan Aqsaq Temirdiń boıy shymyrlap ketti. «Shirkinniń túri qandaı sýyq edi» dedi ishinen. Maýarannahr bıleýshisi Altyn Ordadan kelgen osy bir jigitke qansha qurmet kórsetip, ózine jaqyndatqysy kelse de, júreginiń túbinde jatqan bir kúpti sezim ony ustaı beretin.

Al túbi kimniń qas, kimniń dos bolatynyn Aqsaq Temir aıyra da biletin. Ras, Toqtamysty tanymaǵanyn ol ózi de moıyndaǵan. Biraq Toqtamys emes altyn taq aıypty degen buǵan. Altyn Orda hanynyń ózine istegen opasyzdyǵyn ol zańdy dep túsingendeı edi. Ózi de sondaı jan bolǵan soń, solaı oılaǵan. Jaqsylyq istegen, Ámir dárejesine jetkizgen Qusaıyndy ózi aıady ma? Dańq, ataq, dáreje degender adamgershilik qasıetterden Aqsaq Temir tárizdilerge árqashanda joǵary turǵan. Sol sebepten de ol Toqtamysty túsingen. Toqtamysqa opasyzsyń dep aıyp taqqysy kelmegen. Bar sheshkeni ózimen baq talastyrýǵa aınalǵan Toqtamysty qurtý ǵana bolǵan. Joq, Altyn Orda taǵyna Toqtamys pa, álde basqa bireý me, kim otyrsa, sol otyrsyn, Aqsaq Temirge báribir edi. Tek Altyn Orda, Seıhúndarıanyń Orta shenine sonaý Edil ózenine deıin jaılap jatqan Altyn Orda, jańa ǵana aıbyndy el atanyp kele jatqan Maýarannahryna qaýip týǵyzatyn Ordaǵa aınalmasa jetedi. Al Altyn Ordanyń ondaı múmkinshiligin paıdalanbas úshin, Maýarannahr ámirshisiniń aıtqanynan shyqpaıdy dep Toqtamysty han kótertken edi ǵoı. Biraq odan ne shyqty? Sóıtken Toqtamys endi Altyn Ordanyń bar kúshin paıdalanyp Maýarannahrǵa qaýip týdyrmaq! Ondaı hannyń tipti Aqsaq Temirge keregi joq. Odan da, Toqtamys qurysyn da, onyń ornyna Aqsaq Temirdiń aıtqanynan shyqpaıtyn basqa adam otyrsyn. Ondaı adam kim? Temir-Qutlyq pa? Álde Qunjaq oǵlan bolar? Joq, bul ekeýiniń de el aldynda qadirleri joq. Qol bastap, jaý qyrǵan emes. Ne kósem bolyp jurt aldyna túsip alǵan abyroılary joq. Mundaılardan qansha qoltyqtasań da, úlken han shyqpaıdy. Álde Edige me?.. Joq, bul da bolmaıdy. Bul bir qamys arasynda júrgen jolbarys tárizdi, júrisi de epti, túri de sýyq. Edige óziniń shyǵar kúnin kútken adam. Eger mundaı kisiniń qolyna Altyn Orda tárizdi alyptyń tizgini tıer bolsa, ózińe baǵynady dep úmittenbe! Mundaılar ózińdi baǵyndyrýǵa tyrysady.

Toqtamystan aýzy kúıip qalǵan Aqsaq Temir, qazir Altyn Ordaǵa kimdi han qoıýdy emes, sol Altyn Ordany ózine tize búktirýdi ǵana oılady. Altyn Orda shyn tize búkse, oǵan otyrǵyzar han tabý qıyn emes.

Edige de Aqsaq Temirdiń oıyn ańǵaryp qalǵan. Toqtamysqa bergen járdemin ózine bermesin birden uqty. Áıtkenmen bas jaýy Toqtamys qoı, qasyńnyń qasy seniń de dosyń, al Aqsaq Temir Toqtamystyń qasy. Sol sebepten, Edige Maýarannahr Ordasynda bolýǵa shydap baqqan jáne Toqtamyspen tezirek maıdanda kezdesýin kútken.

— Joǵary shyq,— dedi Aqsaq Temir dál qazir Irandy, Qorasandy shaýyp ataǵy jer jara bastaǵan Maýarannahrdyń bıleýshisi emes, ásheıin bir qonaqjaı adamdaı.— Ózge áńgimeni shaı ishe otyryp sóıleselik...

Maýarannahr jurtynyń basyń qosyp memleket etken qatygez Aqsaq Temir esh ýaqytta da óziniń kim ekenin umytpaıtyn. Orda ıesine qarama-qarsy jaıǵasyp, shaı iship otyrǵan Edigege kenet bularmen sóılesip otyrǵan mynaý qastaryndaǵy Aqsaq Temir bireý emes, ekeý tárizdi bop kórinip ketti. Bir Ámir shaı berip otyrǵan qarapaıym, meımandos, mynaý jaı adam, ekinshisi — raqymsyz qara sur, qanisher ózi biletin Aqsaq Temir. Árıne, shyn Aqsaq Temir ekinshisi.

Maýarannahr bıleýshisi shaı arasynda bul úsheýin, jeńil jasaq berip Dáshti Qypshaq jerine áskerlerine jol kórsetýshi — qylaýyz etpekshi bolǵanyn aıtty.

— Jol alys. Toqtamysty jónge keltirý úshin, múmkin Edilge deıin barýǵa týra keler,— dedi ol. Sosyn sóziniń aıaǵynda,— al mundaı úlken attanysqa shyqqanda qasyńnyń jer, sýyn bilý — onyń áskeriniń jaıyn bilýden kem qasıet emes,— dedi.— Árıne bilmegen jerdiń oı, qyry tanys emes soqpaǵy kóp. Buǵan senderden yńǵaıly eshkim joq.

Aqsaq Temir «Eger Toqtamysty jeńsek, senderdiń bireýińdi han qoıamyn» degen joq. Shynyn aıtqanda Temir Qutlyq ta, Qunjaq oǵlan da osyndaı bir jyly sózden dámelengen edi.

Ámirdiń ondaı oıdan aýlaq ekenin burynnan da ańǵaryp júrgen Edige sózdi bóten jaǵynan bastady.

— Aldıar, Ámir-Temir, kóregen padıshah,— dedi ol sál basyn ıip,— Sizdiń bizge kórsetip júrgen qurmetińizge, aldaǵy joryqtaǵy bizge júktemek mindetińizge, kóp rahmet. Ádiletti Ámir-Temir kóringenge mundaı senim bildirmese kerek-ti. Sizdiń bul senimińizdi aqtaý bizge borysh. Ony adal aqtaıdy dep senińiz. Áıtse de, meniń óz basymda bir tilek bar...

Aqsaq Temir kesesin jerge qoıdy. Maldasyn quryp otyrǵanda keseldi aıaǵy uıyńqyrap qalǵan eken, sál sozdy da:

— Aıt tilegińdi,— dedi.

— Dáshti Qypshaq jerin, myna otyrǵan qos arlan Temir Qutlyq pen Qunjaq oǵlandardan artyq eshkim bilmeıdi. Qylaýyzdyqqa osy ekeýi de jetedi ǵoı deımin. Al Toqtamysta meniń ala almaı júrgen ákemniń kegi bar. Jalǵyz ákemniń emes, onda óz basymnyń da óshpeıtin óshim, bitpeıtin daýymnyń kóp ekeni sizge de málim shyǵar. Aıtar sózim: silter semserimdi onyń qanyna batyrmaı kóńilim kónshir emes. Meniń ornym aldyńǵy aıqasar shepte tárizdi. Eger qısańyz jeke túmen berińiz, qas jaýymmen qan maıdanda betpe-bet kezdeseıin. Senimińizdi aqtaıtynyma mine nan!

Edige aldynda jatqan tandyr nandy alyp joǵary kóterdi.

Kenet Aqsaq Temir oılana qaldy. «Bir sátke sóıtken de durys bolar ma, qalaı? — dedi ol ishinen,— Edigeniń Toqtamyspen aıanbaı kúreseri sózsiz. Súıretip salǵan tazy qasqyr ala almaıdy, buıryqqa kónip soǵysqa barǵaly turǵan ámirlerdiń kóbi Edigeden kem túseri haq. Joq, degenmen, buǵan birden senýge áli erte. Bir túmen de on myń ásker bar. Meniń túmenderim odan kem, kóp degende toǵyz myńnan aspaıdy. Biraq toǵyz myń da qyrýar kúsh qoı. Edige tárizdi, ári sheshen, ári batyr, aılaker túmen basynyń qolyna tússe qandaı aıbynǵa aınalatyny belgili. Edige Toqtamysty óltirýge barǵanmenen, Altyn Ordany múldem kúıretýge bara ala ma? Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn demeı me? Basyna túsken bir syn saǵatta ol qanyna tartyp ketip júrmesine kim kepil?.. Joq, joq, asyqpaǵan jón...»

Aqsaq Temir baıaý sóıledi.

— Qasqa salar baltańdy tasqa salma, tasyńdy alǵanmen, sońynan qasyndy ala almas. Sen tárizdi asyl berendi qynapqa ustaýdyń qajeti joq, ózim de sol óziń aıtqandaı túmen basy, tipti qol basy etpek bolyp edim,— dedi ol azdan keıin.— Biraq bul jolǵy qylaýyzdardyń mańyzy erekshe. Eki oǵlan eki-aq qolǵa jaraıdy. Al Sultan-Muhamedtiń qolyn jasaǵyńmen óziń alyp júresiń. Bul ortalyq qol. Onyń adaspaýy, tanys emes jerde qatelespeýi — jeńisimizdiń bir sharty.— Aqsaq Temir taǵy sál úndemeı qalyp, qaıta sóıledi,— Sosyn... Toqtamysta meniń de keshpes kegim bar. Basy qaısymyzdiki bolady — ony jazmysh kórseter, er jigitterge ne ortaq — maıdan ortaq emes pe... Túbi túmen basqarýdy kerek dep tapsaq Dáshti Qypshaq jerine barǵan soń kórelik. Al ázirge, Edige myrza, bizdiń ótinishimizdi qabyl aldy ǵoı dep senemiz.

Edige ózine Aqsaq Temirdiń senbeı otyrǵanyn túsindi. Ol ishin órtep alaı-túleı áketip bara jatqan ashýyn ázer basyp:

— Qup, aldıar taqsyr,— dedi.— Aıtqanyńyzdy qýanyshpen qarsy aldym!

Demek, Edigeniń «qarsy aldym» degen sózdi tym erkin aıtqanynan onyń bunyń ámirine kóngisi kelmegenin Aqsaq Temir de túsindi.

Ol ishteı kúldi.

— Taǵy qandaı ótinishińiz bar, Edige myrza? — dedi, Aqsaq Temir.

Edige birden jaýap berdi.

— Sizdiń jendetterińiz men joqta jasaǵymnyń bir jigitin ustap áketipti. Eger múmkinshiligi bolsa bosatyp berýińizdi suraımyn.

— Ol qandaı jigit? Qylmysy nede?

— Esh qylmysy joq,— dedi Edige. Meniń jasaǵymda Jezaq Qypshaǵynan Jantaı, Kentaı, Nurtaı degen úsh aǵaıyndy jigit bar edi. Sonyń kishisi Nurtaı ótken sársenbide menimen birge túlki aýlaýǵa shyqqan. Al keshe: «ótken sársenbi kúni sen kúni boıy jasaǵyńnan ketip, Tashkent bazarynan qaıtyp kele jatqan sharýalardy tonapsyń» dep jendetterińiz alyp ketipti. Eki aǵasy birdeı «ah» uryp qaıǵyryp otyr...

Aqsaq Temir tiktene qaldy.

— Kisi tonaýdyń úlken aıyp ekenin, ondaı qylmys úshin ólim jazasy beriletinin olar bilmeıdi me eken?

— Biledi. Biraq másele basqada ǵoı. Ol jigit eshkimdi tonaǵan joq. Sársenbi kúni tańerteńnen keshke deıin menimen birge bolǵan. Eger ony kisi tonady deseńiz, uly mártebeli Ámir, onda men de sol qaraqshylardyń biri bolýǵa tıistimin ǵoı.

— Eger ol jigit senimenen birge bolsa, onda maǵan buryn nege aıtpadyń?

— Ol jigitti Sizdiń jendetterińizdiń alyp ketkenin búgin ǵana estidim. Keshe Súleımenshah Ordasynda bolyp, tym kesh oraldym.

— Endi ol jigit joq...

— Túsinbedim, mártebeli ámir...

— Sońǵy kezde jol tonaıtyn qaraqshylar kóbeıip ketti. Tyıym salý úshin, qylmys ústinde qolǵa túsken bes-altysyn jurt kózinshe bastaryn alyńdar dep jarlyq bergem... Al keshe sondaı adamdardyń beseýin ólim jazasyna buıyrǵan. Jurtqa úlgi bolsyn dep. Jańa esime túsip otyr, solardyń ishinde seniń jigitiń de bar bolatyn. Qoldaryna jazyqty adamdar túspegennen keıin, meniń jendetterim, jazyqsyz adamdardy alyp kelgen ǵoı.

— Óıtýge bola ma, aldıar taqsyr!

— Bolady! — dedi Aqsaq Temir shimirikpesten.— Eger júzdegen, myńdaǵan adamdardy el tonaý tárizdi qylmystan tyıamyz desek, bes kisiniń ómirinde turǵan eshteńe joq. Búkil deneńdi alyp bara jatqan keselden bir saýsaǵyńdy qurban etip qutyla alsań, kim seni aıyptaıdy? Bul da sondaı!

Ózi de kisi ólimine oıynshyq tárizdi qaraıtyn Edige, áıtse de shydaı almady.

— Kináli adamdar úshin kinásizder jaýap berse, onda ádilettik degen qaıda qalady?

— Ol bóten másele. Árıne kináli adamdar úshin kinásizderdi óltirý — ol qylmys. Men tek seniń suraǵyńa ǵana jaýap berdim. Oılaǵan maqsatyńa jetý úshin, eshteńeniń de kedergi bolmaý kerek ekenin uǵyndyrdym.

— Sonda ana eki jigitke inisi jaıynda men ne aıtýym kerek?

— Qateden óltirildi eken de.

— Bar aıtarym osy ǵana bolýǵa tıisti me, aldıar ámirshi?

— Nege? Senderdiń jazyqsyz inilerińdi óltirtken jendetterdiń de Ámir-Temir bastaryn alýǵa úkim berdi de!

Endi sózge Temir-Qutlyq kiristi.

— Iapyrmaı, bostan-bos birneshe adamnyń basy ketetin boldy ǵoı,— dedi ol.

— Nege «bostan-bos» deısiń? — dedi Aqsaq Temir,— Men ózimniń degenime jettim. Qarańdar da turyńdar, kisi tonaǵan qaraqshylardyń bastarynyń alynǵandaryn kórgen adamdar erteńnen bastap ondaı qylmysqa barmaıdy. Árıne, ana ólgen bes jigittiń ústine taǵy bes-alty kisiniń ómiri bostan-bos shyǵyn bolatyn bolsa, bul jaqsylyq emes. Ásirese ár sypaıdyń ózi sanaýly soǵys aldynda. Biraq olardy óltirmeske bolmaıdy. Ádiletsiz Ámirdiń halyq aldynda esh qadiri bolmaıdy.

Edige Aqsaq Temirdiń qandaı adam ekenin jańa túsingendeı boldy. «Iá,— dedi ol ishinen, — seniń bar oı-armanyńdy túsinip otyrǵan Aqsaq Temirden ózimen túbi teńbe-teń túser adamdy han etýdi kútý qıyn bolar». Ol osy sátte, yńǵaıly kelgen kúni Aqsaq Temir Ordasynan ketýge bel býdy.

Al Maýarannahr bıleýshisi bul kezde jazyqsyz óltirilgen jalǵyz jigiti úshin, jalǵan jala japqan bes jendetiniń basyn alýǵa óziniń dıvan basshysyna buıryq berip jatqan.

Ol osyndaı isterimenen, ańqaý elge ádiletti sanalǵan.

Jylan, ıaǵnı 1389 jyly qańtar aıynyń jıyrma ekisi kúni, Aqsaq Temir Tashkentti tastap qalyń qolmen Dáshti-Qypshaqqa qaraı bettedi. Seıhúndarıadan, bir kezde Joshy áskeri ótkendeı, kórikpen ógiz terilerine aýa toltyryp, ústine taqtaı salyp, kópir istetip áskerin arǵy betke shyǵardy. Qoldarynyń aldyndaǵy mańǵylaryna qylaýyz etip Temir-Qutlyq oǵlandy, Súnjek jáne Osman batyrlardy belgilep, tikeleı Otyrarǵa qaraı júrdi. Osy tusta, túnde qannen-qapersiz uıyqtap jatqan Toqtamystyń qaraýyl jasaǵynyń ústinen Osman batyrdyń mańǵylasy dál túsip, Altyn Orda jigitterin oryndarynan turǵyzbaı birazyn shaýyp óltirdi. Jaý qolynan aman qutylǵan qaldyǵy Aqsaq Temirdiń san jetpes samsaǵan áskeriniń Otyrarǵa taıap qalǵanyn Toqtamysqa jetkizdi. Bul kezde Toqtamys áskeri Shyńǵyrshyny, Qushty qorshap, jan-jaǵynan tonap, biraq bekinis-qalalardy ala almaı úlken urys ústinde edi.

Aqsaq Temirdiń úlken kúshpen ózine qarsy shyqqanyn estigen Toqtamys bir sát qatty abyrjydy. Negizgi qory, tynysy Edil — Jaıyqta qalǵan Altyn Orda hany alys jerden kep, Maýarannahrdyń eki júz myńnan astam, qylyshtyń júzindeı qylshyldaǵan áskerine tótep bere almaıtynyn birden uqty. Jeńse de jeńilse de, Aqsaq Temirdiń qalyń áskerin óz jerinde, sonaý Edil — Jaıyq boıynda qarsy almaq boldy. Qosyndaryna endi Dáshti-Qypshaqqa qaıtatyndaryn jarıalady. Sóıtse de, báz-baıaǵy eki júzdiligine salyp, Aqsaq Temirge «jazdym, jańyldym» dep elshiler jiberýdi uıǵardy.

Kúnnen-kúnge ulǵaıyp bara jatqan Joshy men Jaǵataı ulystarynyń arasyndaǵy arazdyq Aqsaq Temirmen betpe-bet kelip beldesip kúrespeı sheshilmeıtinin biletin Toqtamys kenet sondaı jaǵdaı týǵanynda, birden taısalyp shyǵa keldi.

Óıtpesine bolmaıtyn edi, Aqsaq Temirde qazir eki júz myń jaýynger bolsa, munda bar bolǵany júz myńǵa jetpeıtin ǵana ásker bar edi. Jáne bul qosyndar da jaz boıy soǵysyp, sharshap, ájeptáýir kemip qalǵan.

Al Qypshaq Sultanbek bı basqarǵan Toqtamystyń elshileri kelgende Aqsaq Temir Ordasy Otyrarǵa jaqyn Qara-Saman degen jerde turǵan. Altyn Orda hanynyń elshilerin ordasyna shaqyrtty. Jeke aqboz úı tikkizdirip, jylqy soıdyryp, elshilerdi mundaıda qadirli qonaqtarǵa isteletin ǵuryp-ádet dástúrlerimen orda adamdaryna tik turǵyzyp kúttirtti.

Tek óz shatyryna qonaqtar kirgende ǵana, dos jurttyń elshilerine isteıtin qurmetin kórsetpedi. Qonaqtardyń sálemin otyrǵan ornynan turmaı qarsy aldy. Iegin kóterip:

— Joǵary shyǵyńdar — dep tórdi meńzedi de qoıdy.

Qyzyl jibek farsy kileminiń ústine jaıǵasqan úsh elshiniń basy Sultanbek bı, maldasyn quryp otyryp alǵannan keıin, Aqsaq Temirge qarady. Sosyn túlkige túskeli turǵan qyran búrkitteı shúıile sóıleı jóneldi.

— Babama babań ergen, urys, soǵystyń qyzyǵyn da, qaıǵysyn birdeı kórgen, atam qyzyńdy alǵan, ákem qyzyn bergen, týys-qudandal eki jurt edik,— dedi ol bir sát qabaǵyn túıe,— Egindi jerge el qonbas, egese berse er ońbas, eńsesi bıik bolsa da, áıgili Altyn Ordamnan eńkeıip kelip otyrmyn. Hanymnyń oryndap buıryǵyn, qoryqqanym emes, syılyǵym, beldeýińe baılandy jelden júırik toǵyz tulparym, ózińe arnap ákelgen, baldaǵy altyn mynaý suńqarym...

Aqsaq Temir esik aldynda turǵan nókerleriniń bireýine ıek qaqty. Uzyn boıly, uzyn murtty nóker, eńkeıe júrip, sándi qımyldap, Sultanbek bıdiń janynda otyrǵan qaba saqal elshiniń qolyndaǵy baldaǵy saýsaqtaı Som altyn tuǵyrynan aq suńqar qusty alyp, Aqsaq Temirdiń ıyǵyna otyrǵyzdy. Maýarannahr bıleýshisi ejelgi dástúrdi saqtap, qusty «almaımyn, áket» degen joq, biraq berilgen syılyqqa mán bermegenin bildirgisi kelgendeı, ıyǵyndaǵy qusqa burylyp ta qaramady.

Al Sultanbek bı, sózin jalǵaı tústi.

— Túsi sary bitkenmen, birdeı emes altyn, mys. Qatelesti ánekeı, han basymen Toqtamys. Sol qatesin túsinip, istep otyr kishilik... Oń jaǵynda otyryp sarqytyn ishken uly edim, sol kisiniń qamymen taqqa jettim, túledim. Keshsin deıdi sol balań, Ámir-Temir táńirim, budan bylaı buzbaımyn bergen esh bir ámirin... Óle-ólgenshe qastyq etpeımin, aıtqanynan ketpeımin, qatemdi tek keshsin dep, jiberdi bizdeı elshisin...

— Joq, keshpeımin! — dedi kenet taý búrkitindeı sańq ete qap Aqsaq Temir.— Qan maıdanda betpe-bet kep alyssa kesher edim, óıtkeni altyn taq, dáreje, baq degen adamnyń ómirinen de joǵary uly armandar. Ol adamnyń ózinen de kúshti. Sol armany úshin menimen ashyq alyssa, aıybyn bir jolǵa kesher edim. Al Toqtamys meniń san istegen jaqsylyǵymdy umytyp, ózim Iran men Irakty baǵyndyram dep soǵysta júrgenimde, arqama pyshaq salǵandaı, tynysh jatqan elimdi shapty. Ózgesin keshsem de bul opasyzdyǵyn keshe almaımyn! Adamnyń qatesin, bilmestigin keshýge bolady. Al opasyzdyǵyn keshýge bolmaıdy!

Aqsaq Temir bul sátte óz basynyń ózgelerge istegen opasyzdyǵyn múldem umytty. Bir mezet ol Toqtamysqa qandaı jaqsylyqtar etkenin, soǵan qaramaı, onyń buǵan istegen qastyqtaryn saýsaǵymenen sanap, qyza sóılep ketti. Sóılegen saıyn ózin-ózi ustaı almaı, eki ezýinen kóbigi shashyrap, raqymsyz kózderi kenet ot shashyp, qantalap doldana tústi.

Ustamaly qoıanshyq aýrýy taǵy bastalǵaly tur eken dep úı ishindegilerdiń záre-quty qalmady. Aqsaq Temir mundaı aqylynan adasa qyzynýy sırek bolatyn. Al bolǵan sátterinde, ol eshteńege qaramaıtyn, keıde tipti ne istep, ne qoıǵanyn da bilmeı qalatyn. Osyndaı jyny ustaǵan bir tusta kópten beri ózine unamaı júrgen Horezmniń bir myrzasyn, belindegi qanjaryn sýyryp alyp, júregine suǵyp óltirgen.

Taǵy da bir sumdyqqa ushyrap qalarmyz dep qoryqqan ýázir, nókerleri Aqsaq Temirdiń qasynan aýlaǵyraq syrǵı tústi. Biraq Maýarannahr ámirshisi osylaı qyzyna sóılep keldi de, kenet sý sepkendeı birden basyldy. Iyǵynda otyrǵan altyn baýly aq suńqardy «bul qaıdan keldi?» dep tańyrqaǵandaı qarady da qolymen jerge ıtere saldy.

— Osylaı! — dedi Aqsaq Temir.— Toqtamysqa esh keshirim joq. Ekeýmizdiń talasymyzdy endi qan maıdan sheshsin!

— Qup aldıar, Ámir-Temir! — dedi Sultanbek bı sál basyn ıip,— Altyn Orda hany Toqtamysqa biz Sizdiń sózińizdi ózińiz aıtqandaı etip jetkizermiz!

— Sizder meniń sózimdi endi Toqtamysqa jetkize almaısyzdar,— dedi Aqsaq Temir daýsyn kótermeı.

Elshiler úreılene qaldy. Sup-sur bop ketken Sultanbek bı.

— O ne degenińiz? — dedi.— Qastasqan jurtty dostastyrýǵa júrgen elshilerge buryndy-sońdy esh han ámir qıanat istep kórgen joq.

— Ózgeler istemese, men isteýge májbúrmin,— dedi Aqsaq Temir.— Kesheden beri sender meniń bar áskerimdi, qarý-jaraqtarymdy tegis kórip boldyńdar emes pe? Mamaı istegen qateni men isteı almaımyn. Senderdi de óz ordama qaldyramyn. Jol kórsetetin qylaýyz etemin.

Óltiredi eken dep záre-quttary qashyp ketken elshiler ázer degende esterin jınady.

— Sonda Sizdiń jaýabyńyzdy Toqtamysqa kim aıttap barady? — dedi álden ýaqytta Sultanbek bı, óziniń elshi ekeni esine túsip.

— Eshkim de aıtyp barmaıdy,— dedi Aqsaq Temir.— Erteń tańerteń biz shabýylǵa shyǵamyz. Meniń qandaı jaýap qaıtarǵanymdy Toqtamys ózi sonda biledi.

Biraq Toqtamys Aqsaq Temirdiń jaýabyn kútip áýre bolmady, osynshama ásker jınap, qys boıy bosqa daıyndalmaǵanyn Maýarannahr ámiriniń soǵyspaı toqtamaıtynyn túsinip, sońdaryna shamaly qalqan qaldyryp, sol túni Saýrandy tastap Qypshaq dalasyna qaraı bet aldy. Bul joly Qoja Ahmet shaıhy áýlıeniń meshiti turǵanyna qaramady, Iassyny ondyrmaı tonap, qalyń áskerimen ústirt júrip, tikeleı Altyn Orda astanasy Saraı-Berkege tartty.

Aqsaq Temir qoldarynan da kóp ásker jınap, Toqtamys jaýyn endi Edil — Jaıyq dalasynda qarsy almaq boldy.

Biraq sonaý Seıhúndarıanyń jaǵasynan Edil boıyna deıin sozylǵan alyp Dáshti Qypshaqty, Batý-hannan buryn da, keıin de, birde-bir ásker bir saparynda ótip kórmegenin esine alyp Toqtamys Aqsaq Temir qoldary Edilge dál bıyl kele qoıady degen oıdan alys edi.

Al shyndyq Toqtamystyń qateleskenin kórsetti.

Aqsaq Temir, Toqtamys áskeriniń shegingenin erteńinde bildi. «Til» ustap ákelýge Qaraqan batyr men Dáýletshah mergen basqarǵan qos atty qyryq tańdaýly jigitterin Toqtamystyń sońynan shaptyrtty. Qajy-Seıfýddın ámirdi bas etip alys jolǵa jaramaıtyn aýrý-syrqaýy bar aquryǵyn mal-múlikterimen Samarqantqa qaıtardy. Ózi qalyń áskerimen Dáshti Qypshaqqa qaraı qozǵaldy.

Qos attaryn kezek-kezek aýystyryp mingen Qaraman batyr men Dáýletshah mergen basqarǵan qyryq jigit, Sarysý boıynda Toqtamystyń tastap ketken qalqanynyń bir bólegine kezdesti.

Namazdyger men namazsham arasynda eki jasaq arasynda qysqa urys boldy. Toqtamys jigitteri jeńilip, osy arada teń jartysynan aıyrylyp, aman qalǵandary atynyń shabysyna sıynyp, keıin qashty.

Qolǵa túsken eki-úsh jigitti ustap Qaraqan men Dáýletshah Aqsaq Temirge alyp keldi.

Úsh kúnnen keıin Sarysýǵa Maýarannahr qoldary da jetti. Qolǵa túsken jigitterden, Toqtamys qosyndarynyń óziniń arbaly, jaıaý, attyly aýyr áskerimen jete almaıtyn jerge ketip úlgirgenin Aqsaq Temir de bildi. Endi ol áskerin joryq tártibine keltirip, shóleıt daladan ábden júdep kelgen at kólikterin toıyndyryp, sýaryp osy Sarysýdyń boıynda taǵy úni aptadaı aıaldady. Sosyn bıyl qatty tasyǵan Sarysý basylǵan kezde, kópir taýyp batys jaǵasyna ótip, bir qalyń el kóshkendeı, jeti qolyn birinen soń birin shubyrtyp, Qaraqumdy jaǵalap, Qyzyljyńǵyldyń ústimenen baıalyshty, kókpekti sur dalany kókteı kezip, Ulytaýǵa qaraı bettedi. Jaıshylyqta salt atty kisi eki túnep jetetin Shiderlige esek, qashyryna azyq-túligin tıegen, ógiz, túıesine shapar, turylaryn júktegen quma, qatyndaryn dońǵalaqtary daǵaradaı eki aıaqty arbaǵa otyrǵyzyp, jaıaýly, atty dúnıeni alyp ketken qalyń ásker on kún degende ázer jetti. Kúnshyǵysy men Teriskeı jartasty Shiderliniń tunyq, tereń kólimen, oǵan kelip quıatyn shaǵyn ózeniniń ón boıyna shatyrlaryn tigip kókek aıynyń shenine deıin Aqsaq Temir qoldary taǵy aıaldady. Osy arada Altyn Shoqy degen kishigirim taýdyń etegindegi bir túıetasqa Ámir-Temir ózin uly Turan sultany atap kókek aıynyń jıyrma segizi kúni, arab pen kóne jaǵataı tilinde, uıǵyr árpimenen segiz jol etip, eki júz myń áskermen Toqtamysqa qarsy attanyp bara jatqanyn jazdyrdy. Sodan keıin osy aradan teriskeı kúnbatysynda on bes farsahtaı jerde jatqan Ulytaýǵa qaraı bettedi. Jolaı mol sýly Syrly Keńgir, Qara Keńgirdi jaǵalaı, bir kezde Joshy Ordasyn tikken Jańǵabyl ózeniniń boıyna on kún degende jetip, Aqsaq Temir taǵy shatyryn tikti. Osy aradan at shaptyrym jerdegi Qara Keńgir ózeniniń jaǵasyndaǵy Joshynyń zıratyna Maýarannahr ámirshisi quran oqyp, tize búgip, tájim etip qaıtty. Erteńine Aıyrtaýdy bókterleı ótip, úsh kúnnen keıin Ulytaýǵa jetti. Dáshti Qypshaqtyń dál ortasynda turǵan áıgili osy taýdyń basyna shyqty. Taýdyń bıiktigine tań qaldy. Ulytaýdyń teriskeıinde, sál kishileý Kishitaý tur. Ar jaǵynda birtindeı tómendep ketken, tizbektelgen taýly, dóńesti Arǵynaty qyrqalary jatyr... Kúngeıinde oıly-qyrly bop sonaý Betpaqdala, Qara qumdarǵa deıin barǵan jalpaq alqap. Shyǵysynda, Kókshe teńizge deıin sozylǵan beles-beles jotaly únsiz atyrap. Aqsaq Temirdiń kóńilin tek Batys jaq jeri ǵana bóldi. Bul kóktemniń kenje qyzy— qulpyrǵan Kókek aıy ǵoı. Kók jıekke deıin kósilgen kógildir tartqan jasyl dala... Shetine tipti kóz jeter emes. Sál teriskeıleý óńirinde adamnyń eki kózi tárizdi jarqyrap Aq kól men Shoıyndy kól kórinedi. Al sol kólder jatqan kerbez dala naǵyz bir dúnıe júzine jaıylǵan san órnekti ásem kilem tárizdi. Tek ushy-qıyry joq. Aqsaq Temirdiń kenet júregi qobaljyp ketkendeı boldy. Qashan bul dalanyń shetine shyǵady? Qashan bul ushy-qıyry joq atyraptyń ar jaǵyndaǵy Altyn Orda kindigi Saraı-Berkege jetedi? Jalpy jete ala ma? Toqtamys ta, bunyń jete almaıtynyna senip, soǵyspaı keıin shegindi me? Ol Dáshti Qypshaqtyń osy alyptyǵyn ózine ádeıi ańǵartyp turǵan kúzetshisi tárizdi basyn bult súıgen Ulytaýǵa óshige qaldy. Qasyndaǵy Edigege:

— Eger meniń eki júz myń jaýyngerim bir-bir tasynan alsa, osy taý qansha kishirer edi? — dedi.

Irak, Iran, Horezmdi shapqan kezderinen sol elderdiń saltanatty saraılaryn, kúmbezdi ǵıbrathanalaryn kúıretýge qumar bop ádettengen Aqsaq Temirdiń minezine qanyq Edige, Dáshti Qypshaqtyń mynaý jazyq ólkesinde osy Ulytaýdan ózge kúıreter eshteńe taba almaı, Maýarannahr bıleýshisiniń tabıǵattyń ózi jaratqan osy keremet taýdy qurtqaly turǵanyn túsindi. Sar dalanyń alyp kúzetshisindeı, Kishitaý men qushaqtasa súıir basy, kók aspanǵa naıza ushyndaı qadala bitken, kórkem taýdy kúırettirýge Edige qımady.

— Tek súıir basy ǵana muqalar edi,— dedi ol, sol tunjyraǵan qalpynda. Sóıtti de kenet bir oqys oı túskendeı serpile qaldy.— Al qumyrsqadaı qaptaǵan jaýyngerlerińiz eger osy araǵa bir-bir tastan úıse, sizdiń atyńyzdy máńgi-baqı dúnıege qaldyrar Ulytaýdaı záýlim bıik, bir taý paıda bolar edi,— dedi ol.

Ataq, dańq kimniń kóńilin tolqytpaǵan. Aqsaq Temirge Edigeniń sózi unap ketti. Mysyr patshalary Hýopse, Gıze tárizdi pıramıdalar turǵyzdyrsa, bul solardan bıiktigi kem emes qoldan taý jasatady. Sol kúni ol, árbir jaýyngerin bir-bir tastan ákep osy araǵa taý ornatsyn dep buıryq berdi. Eki júz myń jaýynger eki kúnde Aqsaq Temirdiń tilegin oryndady.

Sol qoldan jasalǵan bıik Ulytaýdyń kúnshyǵys jaq qoınaýynda áli tur. Biraq Ulytaýdaı zańǵar bıik emes. Eger Ulytaýdy qart ata sanasaq, bul taý, sol qart atanyń bir ógeı nemeresi tárizdi, qoınaýynda qaraqatty baýy, qoınyn jaryp shyqqan tas bulaǵy joq. Tek eki júz myń jaýyngerdiń qolymen jasalǵan osy taýdy buzyp, tasyn sanasań, Aqsaq Temirdiń Altyn Shoqy túıetasyna jazǵan sóziniń ras ekenin bildirer eki júz myń degen sandy kezdestirer ediń...

Ataqqumar bir ámirdiń buıryǵyna bola bosqa ketken qanshama eńbek!

Eger sol eki júz myń ásker eshkimge kerek joq taý turǵyzǵansha, eki myń farsah egin ekse qandaı paıdaly bolar edi!

Amal qansha, bir tentektiń buıryǵynan eki júz myń adam shyǵa almaǵan sum zaman!

Erteńińe Aqsaq Temir áskeri batysqa qaraı qozǵaldy. Bir jeti ótkennen keıin qalyń áskeri Ulytaý men Torǵaı ózeniniń arasyndaǵy dalanyń dál ortasynda jatqan Úlken Jylanshyq ózenine jetti. Onyń ar jaǵynda taǵy segiz kúndeı júrip, Aqsaq Temir qosyndary Torǵaı men Yrǵyz ózenderiniń ortasyndaǵy, Kúngeıi Manqanaımen, Teriskeıi Aqtastymen shektesken dalaǵa kep toqtady. Aqsaq Temir Anaqarkúıýnge Ordasyn tikti. Jeti qolynyń mańǵylasy Batystaǵy Yrǵyz ózeniniń jaǵasyna shatyrlaryn tikkende, aquryǵy Shyǵystaǵy Torǵaı ózeniniń jaǵasynda qaldy.

Mine osy arada Aqsaq Temir bir sheshimge keldi. Jaıshylyqta, sonaý Joshy zamanynan, Qarakeńgir, Sarykeńgir, Ulytaý, Kishitaý, Arǵynaty, Aqkól, Shoıyndykól, Úlken Jylanshyq, Torǵaı, Yrǵyz ózenderiniń boıynda jaz boıy syńsyp otyratyn Dáshti Qypshaq aýyldary, Aqsaq Temir áskeri Sarysýdan shyqqanynan-aq jutýǵa kele jatqan aıdahardan qashqandaı bul aradan úshti-kúıli joǵalǵan. Búkil Ulytaý mańyndaǵy jurt, Teriskeıindegi Esil, Nuraǵa qaraı oıysqan. Al, Yrǵyz Torǵaı alqabyndaǵy elder Ulyqum, Balaqumnan bastap, Aral teńizimen jalǵasyp jatqan qumdy dalaǵa qaraı kóshken. Sóıtip Aqsaq Temir áskeri kele jatqan tusta Dáshti Qypshaqtyń birde-bir aýly qalmaǵan.

Al Samarqanttan Qańtar aıynyń basynan qozǵalǵan qalyń qol, tórt aıǵa taıaý mezgilde ózimen birge alyp shyqqan azyq túligin taýysýǵa aınalǵan.

Talap alatyn, satyp alatyn jolynda el joq, al Aqsaq Temir qoldary joryqqa attanǵanynda sońynan erip júretin, kishigirim kóshpeli qala tárizdi Maýarannahr saýdagerleriniń kóshi, azyqtyń baǵasyn on ese, keıde jıyrma ese qymbattatqan. Buryn bes kepek dınar turatyn qoıdyń baǵasy endi júz kepek dınarǵa kóterilgen. Onyń ózi de tabylmady. Aqsaq Temir búkil áskerine nan jeýdi toqtatyp, arpa kójesimenen qorektenýdi buıyrdy. Bul da bálendeı járdem bermedi, qalyń ásker kóp keshikpeı ashyǵýǵa aınaldy. Al ashyqqan qarýly ásker ol shynjyrynan bosaǵan qabaǵan arlandar tárizdi, yzalansa, ıesin qabýdan da taıynbaıdy. Áskerdiń arasynda ashýly kúńkil de shyǵa bastady. Budan ári jaýyngerler ashyqsa, qandaı qaýip týǵaly turǵanyn túsingen Aqsaq Temir, endi Yrǵyz ben Torǵaı ózeniniń ortasyndaǵy kúngeıinde Mańqanaımen, teriskeıinde Aqtaspen shektesip jatqan, uzyndyǵy jıyrma, kóldeneńi qyryq farsahtaı jazyq dalany qorshap, ańǵa shyǵýǵa búkil áskerine buıryq berdi.

Bul oqıǵa mamyr aıynyń on altysy kúni boldy.

Bel syzyǵy júz jıyrma shaqyrymdaı alańdy dóńgelene qorshaı, eki júz myń jaýynger turdy. Aqsaq Temir ań aýlaýdy jaýǵa shyǵýmen teń kóretin. Kóptegen soǵys júrgizý tásilderin ańdy aýlaý ádisterimen teksergen. Ótken jylǵy kúzde osy bıylǵy áskerdi qurǵan tártibimen Ándıjan ólkesine ańǵa shyqqan. Bir jaǵynda jaý shebi — doly surǵylt tolqynyn kókke atqan asaý Jeıhúndarıa, ekinshi jaǵynda — qylaýyzy, qaraýyly, mańǵylasy bar oń qol, sol qol, ortalyq shaǵyn jasaqtary. Ortalyq jasaqtyń artynda bas qosyndarymen jaqsy kóretin úlken uly Shahrýhtyń toby. Sońynda ózi basqarǵan jıyrma bulyq bekzada ámirleri...

Jeıhúndarıaǵa qaraı jıyrma shaqyrymdaı jerden zurna, kerneılerin baryldata, barabandaryn gúrsildete, daryldata alǵa qaraı júrgen.

Bir jaǵynda doly darıa, ekinshi jaǵynda qaýiptiligi odan da asqan ózi basqarǵan ańshylar. Aqsaq Temir óziniń jańa áskerı tásiliniń artyqtyǵyn sonda kórgen. Bulardan bir de bir ań qashyp qutyla almaǵan. Birinshi jasaqtan arqyraı shaýyp qutylǵan jolbarys, ekinshi topqa — Shahrýh tobyna kep naızaǵa ilikken. Al odan qutylǵandary Aqsaq Temir hanzadalarynyń shebine kep, sadaq jebelerinen ajal tapqan.

Bul joly da Aqsaq Temir áskerleri naǵyz urysqa shyǵardaı sap qurdy. Tek jeti qoly bólek-bólek emes, bir qoldaı tutasa jaz basyndaǵy jasyl shóbi belýarǵa jetip qalǵan, qyzǵaldaq, sarǵaldaqty búkil dúnıeni alyp ketken, jupar ańqyǵan hosh ıisti jalpaq dalany qorshaı dóńgelene turdy.

Ábden ashyqqan ásker qolyna ne tússe de aıar emes. Tań sarǵaıyp ata bastaǵan shaq. Maýjyraǵan dala. Kenet İrǵyz, Torǵaı ózenderine sý ishýge kele jatqan bóken, maral toptary kórindi. Sol sátte-aq barabandar urylyp, zurnalar baryldap, tynysh aýany shoshyta oınaı jóneldi. Eki júz myń qalyń ásker shebin jazbaı, alǵashqy kezde aıańdaı, sosyn jeliske sala alǵa umtyldy.

«Bul ne pále?» degendeı sýǵa taıap qalǵan kıik, buǵy, bóken, maraldar, qulaqtaryn edireıtip, sál turdy da, bulardy qurtqaly kele jatqandar kóbiniń buryn kórmegen turpaıy, jan shoshyrlyq qos aıaqty haıýandar ekenin baıqap, keıin qaraı ata jónelgen.

Bul tusta Dáshti Qypshaqta jylqy kóp pe, álde qulan men bulan kóp pe, álde qoıan men bóken kóp pe, aıyrý qıyn edi. Dúnıeni alyp ketken úıir-úıir buǵy, maral, jaıran, qulan... Qasqyr, túlki, qarsaq, qundyzǵa da san jetpese kerek-ti, Aýlap jatqan, atyp jatqan adam joq, olardyń birin-biri qyrýdan qoldary bosamaǵan.

Sáske kóterile qorshalǵan alań taryla tústi.

Jıyrma-otyz shaqyrymǵa qashyp kelgen ańdar, záre-quttaryn alǵan, zurna, kerneı baryldaryn, baraban, daýylpaz dúńkilderi taǵy estildi. Endi olar janymyz qalar ma eken degendeı, ári qaraı, alań ortalyǵyna qashty.

Al alań aýmaǵy taǵy taryla tústi. Andardy, alandy dóńgelete qorshaǵan temir sheńber, qursaýyn jazbaı qysyp keledi.

Ańdar endi taǵy ári qashty, biraq, kóp keshikpeı batystan shapqan bókender ózderine qarsy kele jatqan shyǵystan qashqan basqa bókenderge jolyqty.

Kúngeıden qashqan kıik, teriskeıden shapqan kıikterge ushyrasty. Endi olar qaıda bararlaryn bilmeı, biriniń sońynan biri úıir bolyp shubyryp, taryla túsken alańnyń ishine aınala júgirdi.

Al jan alǵysh úreıli únder taıaı tústi.

Shaba-shaba sharshaǵan quralaı kóz jas bókender, sharshaǵandarynan ókpeleri óship, kózderi badyraıa jasaýrap, jer baýyrlap jata-jata qaldy.

Eń aldymen tutasa qaraıa, sosyn anyqtala, qoldaryna jalańash qylysh, kók naıza, shoıyn bas shoqparlaryn ustaǵan sol záre-quttaryn ushyrǵan dúleılerdiń ózderi de jaqyndaı berdi.

Sheńber endi tipti taryla tústi. Ańdar budan da ári soǵylysa tústi. Al jylan inine kirdi. Qoıan qasqyrdyń baýyryna tyǵyldy. Bóken, kıik laqtaryn qal-qalap úıirlendi. Ómirinde estimegen aıqaı-shý, dabyrdan záre-quttary qashyp qoryqqan bıyl ǵana órgen jas laq, quralaılardyń júrekteri jarylyp óldi. Aqsaq Temir keshe ańǵa shyǵamyz degen buıryǵynda «birde-bir sadaq tartylmasyn, jebe erteńgi soǵysqa kerek, qulan, kıik, buǵy, maraldar tek qylyshpen shabylyp shoqparmen soǵylyp, naızamen shanshylyp óltirilsin» degen.

Osylaı belsyzyǵy at shaptyrym jerge jýyq alańǵa búkil ańdardy qýsyryp tyqqan Aqsaq Temir qanisherleri tús aýa, sońynan uzaq jylǵa jyr bolǵan, ań qyrǵynyn bastady.

Úsh qatar bop shep qurǵan eki júz myń áskerdiń endi alań ishine eki qatary kirdi. Syrtqa birde-bir maral, buǵy ótpesin dep, kúzete qalǵan sońǵy qatar, attarynyń basyn ońǵa buryp, biriniń sońynan biri tizilip baıaý aıańdap, alań sheńberin tarylta berdi. Ajaldan qutylam dep syrtqa qaraı qashqan qulan, buǵy, kıik bolsa, qylyshtarymen basyn alyp tústi, ne qaıyn soıylymen uryp óltirdi. Al alań ishine kirgen júz myńnan astam atty ásker, qarsy kelgen bákeńdi qaq mańdaıynan buzaý bas shoqparymen soqty, janaı qashqan maralǵa kók naızasyn ókpesine deıin qadady, júırik atqa jetkizbeı orǵyǵan qulandy qaq tirseginen soıylmen uryp qulatty, ne isterin bilmeı sasyp turyp qalǵan kıiktiń qaltyldaǵan basyn qylyshymen oryp túsirdi.Al jaıaý jaýyngerler de bos turmady, belderinen uzyn qanjarlaryn, qonyshtaǵy jalpaq pyshaqtaryn sýyryp alyp, shóp ústinde typyrlap jatqan qulan, kıikterdi baýyzdady, keıbireýleri bóken, maraldardy terilerinen aıyryp borshalap soıa bastady. Tek bul soıqannan barys, qasqyr, túlki, qarsaqtar ǵana qutyldy. Etteri jeýge kelmegendikten olarǵa eshkim tımedi. Biren-saran dúnıe qońyz sypaılar ǵana terisine qyzyǵyp, dalanyń qyzyl túlkisi men, qara qundyzyn soǵyp aldy. Jazyqsyz janýarlardy osylaı qyrý túske tamannan bastalǵannan besinge deıin sozyldy.

Bul soıqanǵa Aqsaq Temir men birge onyń súıikti jubaıy Sholpan-Málik áká da qatysqan. Ol erimen úzeńgilese qatar júrip, talaı kıikti, jas maraldy qulatty. Aqsaq Temir onyń qylyǵyna, naıza silteý sheberligine súısine qarady. Osylaı bóken, kıikke qatar qımyldap kele jatqan Aqsaq Temirdiń, soıqan aıaqtalar kezde bir sát oń jaǵyndaǵy áıeline kózi túsip ketti. Áp-sátte surlana qaldy. Qalyń tobylǵysynyń arasynda ókpesi ushyp, tyǵylyp jatqan jas bóken, ústine kelip qalǵan attyly jaýyngerlerden shoshyp, ushyp turyp úp-úlken quralaı kózi jaýdyrap, sen de men tárizdi názik jansyń ǵoı degendeı, Sholpan-Málik ákániń úzengisiniń astyna tyǵyla bergen. Qarshyǵadan qorqyp, adamǵa tyǵylǵan kógershin tárizdi. «Jubaıym, ne ister eken?» degendeı Aqsaq Temir atynyń basyn tejep tura qaldy. Áıeline jalyna qaraǵan bókenniń jaýdyr kózin bu da kórdi. Oǵan nege ekeni belgisiz, bókenniń qoryqqan, aıanyshty úlken kózderi óziniń osy bir sulý jubaıynyń, bul ashýlanǵan kezde ne isterin bilmeı, abyrjyp jaýdyraı qaraıtyn pák sezimdi kózderine uqsap ketti. Ómirinde ań túgil adamdy aıap kórmegen Aqsaq Temir kenet ózine tyǵylǵan aq bókendi, sol bókendeı sulý jandy jubaıynyń ajaldan arashalap alyp qalǵanyn tiledi. Nege keldi oǵan mundaı sezim, ózi de bilmedi. Biraq jubaıy jylardaı bop qaraǵan aq bókenge, sulý qaraqat. kózderin bir qadady da úzeńgisinen sál kóterile túsip, qolyndaǵy almas qylyshymen moıyn tusynan shirene kep tartyp qaldy. Bókenniń basy anandaı jerge ushyp tústi.

Jańa ǵana jaýdyrap turǵan móldir kóz, «meni óltirýge qalaı qıdyń?» degendeı, Sholpan-Málik ákáǵa jasy móltildep, az ýaqyt qarap jatty da, birte-birte nury joǵalyp, sónip ketti.

«Ne bolar eken?» dep qozǵalmaı turǵan Aqsaq Temir muny da kórdi. Kenet onyń oıyn janyndaı jaqsy kórgen áıeline degen jıirkenish bılep ketkendeı boldy. Sol sátte ol áıelge tek tur, aqyl, opalylyq qana kerek emes eken, olarǵa eń aldymen jibekteı jumsaq jan sezimi, aıaýshylyq atty uly qasıet kerek eken dedi. Eger áıelderde bizdeı qatygez, jan aıamaıtyn qatal bolsa, dúnıeni tek jaýyzdyq qana bıleýi múmkin dedi. Ol bul kezde óziniń istep júrgenderi, keshe Maýarannahrǵa baǵynǵysy kelmeı, táýelsizdikterin qorǵaǵan Iran, Irak, Horezm, Qorasan, Jetisýdiń jazyqsyz jurtyn qyrǵandaryn, al búgin osynshama ańdardy jýsatyp salǵanyn, qanisherlik dep oılamady. Bunyń bárin bar álemdi Maýarannahrǵa baǵyndyrý isi dep bildi. Al áıeliniń qylyǵyn jaýyzdyq dep sanady. Túsinip kór budan keıin Aqsaq Temirdi?!

Aq bókenniń basyn qylyshynyń bir siltegeninen alyp túskenine máz Sholpan-Málik áká endi jan-jaǵyna masaıraı qarady. Kúıeýiniń ózi týraly ne oılap qalǵanyn bilmedi. Tek men óltirer taǵy qandaı ań bar dep almas qylyshyn jalańdatyp alǵa qaraı umtyla tústi.

Al, dál osy «erligimenen» aıdaı sulý Sholpan-Málik áká ózin Aqsaq Temirdi ózine jaqyndata túsýdiń ornyna alystata bastady.

Besin aýa ań aýlaý da bitti. Baǵana ǵana jasyl shalǵyny belýardan asyp, jupar ańqyp jatqan dala, endi topyraǵy qara kúreń qanǵa boıalǵan qasap dalasyna aınaldy, ár tusta tóbe-tóbe bolyp úıilip jatqan qulan, maral, bóken, buǵy, jaıran, kıik etteri... Pyshaqtaryn, qanjarlaryn jalańdatqan jaýyngerler. Bireýler olardy borshalap soıyp jatyr. Al basqa bireýleri sol etterdi osy aradaǵy ashshy kóldiń tuzdy sýyna malyp, kúnge keptirip, jelge soqtyrýda. Tobylǵy jaǵyp kıik maraldardy bútindeı úıitip, ne naızaǵa shanshyp ystap jatqandar da az emes.

Búkil dala janǵan ot, kóterilgen qazanǵa aınalǵandaı.

Qan men ettiń jylymshy ıisine jınalǵan qaraqus, quzǵyn, qonýǵa jaýyngerlerden qorqyp, aspan betin alyp ketken.

Taǵy da qandy tóge túsińder degendeı qarq-qarq etip qarǵalar qarqyldaıdy.

Dúnıeniń ólimtik qumar bar jaman qusy osy araǵa jınalǵandaı.

Qarǵa, quzǵyn, qara qusqa tolǵan aspan ala teńbil.

Dál osy kezde, qan-josa bolǵan dalaǵa rahattana qarap turǵan Aqsaq Temirdiń qasyna Edige keldi.

Aqsaq Temir oıyn bólmegen qalpynda:

— Dál osylaı Altyn Ordany qan-josa etip qaıtsam jolym boldy dep sanar edim,— dedi oǵan.

— Árıne ǵoı,— dedi Edige, biraq ishinen «erkińe jibere berse sen budan da soıqanyn istersiń» dedi. Edige osydan bir bıe saýym buryn, barlyq ásker ań qyryp jatqanda, shetki kúzetshi qatarynda qalǵan. Aqsaq Temir, jalamen óltirtken Jánekeniń týǵan eki aǵasy Qaneke men Tinikeıdiń Altyn Orda jaǵyna qashyp ketkenin bilgen. Sońynan qýǵynshylar jibergen. Aqsaq Temirge osyny habarlaýǵa kelip edi, endi eshteńe de aıtqysy kelmeı qaldy. Ózi de nege ekenin bilmedi, endi sol qashqyn jigittiń qolǵa túspeı ketkenin tiledi.

— Altyn Ordany budan da jaman qan-josa etetinińizge sóz joq,— dedi Aqsaq Temirge.

Aqsaq Temir úndemedi. Azdan keıin ǵana:

— Láıim aıtqanyń kelsin,— dedi.

Osy kezde Yrǵyzdyń arǵy betine jiberilgen mańǵyladan da habar jetti. Temir-Qutlyq «Or ózenine deıin esh jaý joq. Biz osy araǵa bekindik» depti.

Jas etke toıynǵan jaýyngerler, kún bata qyrǵan andarymen artynyp-tartynyp, batysqa qaraı qozǵaldy.

Qumyrsqadaı qaptaǵan qalyń ásker ketip edi, sol sátte-aq ań qyrylǵan alańda qarǵa, quzǵyn, qara qus qaptady.

Kóp keshikpeı baǵanaǵy qashyp ketken qasqyr, túlki, borsyqtar da qaıta oraldy.

Qarańǵy túse qorqaý qasqyrlar da keldi.

Endi biriniń etin biri jegen adamdardaı, andar toıy bastaldy.

Jer kebe elý myń áskerimen Iassyny tonap, Saýrannan shyqqan Toqtamys, esh jerge toqtamaı jedel júrip Kókek aıynyń aıaǵynda Saraı-Berkege jetken. Maýarannahrdy shabamyn dep attanyp, endi ózin shappaqshy Aqsaq Temirdi erte kelgendiginen, ol Maýarannahrǵa jer betimenen baryp, odan jer astymenen qaıtqandaı bolǵan. Biraq násili jigerli, ór kókirek Toqtamys, uıatynan kúırep qalmaǵan. Betiniń aryn belge býyp, dereý eki júz myń áskermen kele jatqan Ámir-Temirmen soǵysýǵa kúrt daıyndalǵan. Iassydan beri qaraı ótisimenen-aq, ol Maýarannahr áskeri júredi-aý degen tustarda otyrǵan elderge: «Kileń temir kıingen byqyǵan áskermen Aqsaq Temir kele jatyr. Qolyna túskenderiniń bireýin tiri qaldyrmaıdy. Malyńdy, qatyn-balańdy tartyp alady, ózińdi óltiredi, qyzyńdy kúń, ulyńdy qul qylady. Biz Altyn Ordaǵa baryp, oǵan qarsy tura alar ásker jınap kelgenshe Aqsaq Temirdiń júrer jolynan ketip, ne teriskeıine, ne kúngeıin panalaı tursyn. Al at jalyn tartyp minýge jaraǵan jigitterin júırik atqa mingizip, qarý-jaraǵyn berip, rý basshylarynyń aıtqan jerine jibersin» dep jan-jaǵyna jaýshylar shaptyrǵan. Osyndaı habar Aq Orda ámirlerine, Altyn Ordaǵa jatatyn rý basshylaryna tegis joldanǵan. Olarǵa qaramaǵyndaǵy jurttyń tezirek ásker jınap, Saraı-Berkege jetý buıyrylǵan.

Qysqasy soǵys dabyly Dáshti Qypshaq jerine sol kókek aıynyń ózinde-aq urylǵan.

Aqsaq Temir kele jatqan jerlerdiń jylan jalaǵandaı, aýylsyz, elsiz bolýlary da osydan edi.

Toqtamys buıryǵy Edil, Jaıyq boıyndaǵy, bulǵarlar, bashqurttarǵa da, Dáshti Qypshaqtyń osy tustaǵy baǵynyshty jurtyna tegis habarlandyrylǵan.

Sondaı buıryq Qyrym, Saqystan, aımaqtaryna da jetken.

Soıyly bosaǵada súıeýli, aty beldeýde baılaýly únemi daıyn turatyn Altyn Orda qaramaǵyndaǵy elderdiń áskeri de tez jınalǵan.

Mamyr aıynyń basy kezinde-aq jan-jaqtan kelgen jaýyngerler Saraı-Berkeniń mańynda shoǵyrlanyp qalǵan.

Sondaı-aq baıaǵy Mamaıdyń kezindegideı jaldama bulyqtar Kaffadan da, Kavkaz burtastarynan da kelgen.

Búgin-erteń bulǵar bulyqtary da jetýleri tıisti edi.

Toqtamys endi orystardan da jaldama bulyqtar alýdy oılaǵan.

Aqsaq Temirdiń aıtqanynan qaıtpaıtyn minezi Toqtamysqa belgili. Jalpy, Shyǵysynan qalyń qolymenen Ámir-Temir kele jatqanda batysyndaǵy, keshe ǵana ózi shapqan orys knázderiniń buǵan osyndaı qıyn kezde, ózderin qalaı ustaıtyny Toqtamysqa málimsiz edi. Shyǵysynan kele jatqan jaýyna bul qarsy shyqqan shaqta, artynan orys knázderi joq, bári emes, tipti bireý-ekeýi bolsa da, búlik kóterip júrse Toqtamysqa qıyn túseri daýsyz. Kúngeıindegi Irannan qaýip joq, keshe ǵana Aqsaq Temir shaýyp ketken. Sodan áli esin jınaı almaı jatyr. Al orys eli... bul bir sadaqtyń pernesi tárizdi el, qansha tartsań da, úzilip ketpeıdi, tez-aq qalpyna keledi, Bul eldi de keshe ǵana ózi shaýyp, biraz kúızeltkenmen, al onyń búgin qaıtadan bas kótermesine senbedi. Toqtamys tezirek orys eli máselesin retke keltirmek boldy. Retke keltirý úshin onyń bar oılaıtyny báz-baıaǵy eski saıasat. Taǵy sol orys knázderin birine-birin qarsy qoıyp, ózine kóteriltpeý. Onda da belgili, bir pále shyqsa, taǵy da sol qansha shapsań da áli de kúshti Máskeý knázdiginen shyǵady. Sondyqtan da oǵan Nıjnıı Novgorod, Tver, Rázan knázderin qarsy qoıýdy oılady.

Nıjnıı Novgorod — Sýzdal knázi Dmıtrıı Konstantınovıch ólgennen keıin, onyń ornyna ózine, Máskeýdi alýǵa járdem bergen balalary Vasılıı men Semennyń birin qoımaı, Dmıtrııdiń inisi Borıs Konstantınovıchti qoıǵan. Vasılııdi sol Máskeýden qaıtqan joryǵynan úıine jibermeı Ordada ustap kelgen. Tek osydan úsh jyl buryn, ótken Qoıan, ıaǵnı 1388 jyly eline qaıtaryp, Gorodes qalasyna knáz etken. Sol jyly qysta Vasılıı men Semen knázder, Máskeý jasaqtarynyń kúshimenen Borıs Konstantınovıchti zorlyqpen osy Gorodeske jiberip, Vasılıı onyń ornyna Nıjegorodqa ózi knáz bolǵan.

Buǵan kóngisi kelmegen Borıs Konstantınovıch óz ornyma jiber dep járdem suraýǵa Altyn Ordaǵa sapar shekken. Biraq bul kezde Toqtamys Maýarannahr joryǵyna attanyp ketken edi. Knáz Borıs onyń sońynan qýyp jetip, otyz kúndeı janynda bolǵan. «Meniń oralýymdy kút» dep Toqtamys ony Uruqtana degen jerde keıin qaıtarǵan. Knáz Borıs Konstantınovıch Máskeý knáziniń shyn qasy edi. Toqtamys endi Aqqozy oǵlan basqarǵan jasaq qosyp berip, dereý Borıs Konstantınovıchı Nıjnıı Novgorodqa júrgizip, óz ornyna otyrǵyzdy. Endi bul knázdiń ózine emes Máskeý knázine qarsy turatynyna shek keltirmedi. Tver knázi Mıhaıl Aleksandrovıchı da balasy Aleksandrmen óz ordasyna shaqyryp aldy. Osy urystan qaıtyp kelgennen keıin knázdiktiń jerine jer qosyp beremin dedi. Sondaı ýádeni Rázan knázi Olegke de berdi. Aqyry osy knázderdiń jerine kisilerin jiberip áskerine jaldama jaýyngerler alatyn boldy.

Batysyn jóndep alǵan Toqtamys, endi óziniń ásker quramyna kiristi. Orda mańyna úsh júz myńnan astam atty ásker jınaldy. Deni Dáshti Qypshaqtyń Aq Orda rýlarynan, Qyrymdaǵy noǵaıly, Edil — Jaıyq boıyndaǵy jurtpen, bulǵar, mókshe elderinen edi. Óz jasaqtarynyń basshylary sol kezdegi Dáshti Qypshaqtyń áıgili batyrlary Ken-Janbaı, Qaraqoja, Ýaq, Shýaq, Edigeniń týǵan aǵasy Isabek, Mańǵyt batyry Hasanbek-Saraı, Úlken Dáýlet, Kishi Dáýlet dep atalatyn qos batyrlar, on segiz jasar Shora, Naýryz, Áli, Horezmniń keshegi bıleýshisi qońyrat Súleımen Sofy, Aq Buǵy, Kók Buǵy, Qyrymdyq Aqyl bı, Kúńgir bı batyrlardan bóten, Toqtamys qolbasshylary etip Joshy urpaǵynan shyqqan Tas-Temir, Bekbolat, Eljıǵysh, Shynte oǵlandardy belgiledi. Ár qol óz sabynda turyp áskerı jattyǵýǵa kiristi.

Kaffa, Kavkaz burtastarynan qurylǵan on shaqty jaıaý bulyqtary bolmasa, Toqtamys áskeri tegis atty jaýyngerlerden edi.

Sol sebepten Altyn Orda hany jaıaý áskeri kóp Aqsaq Temirmen, Dáshti Qypshaqtyń atty áskeriniń ózine tán artyqshylyǵyn paıdalanbaq boldy. Ol Aqsaq Temirmen birden soǵyspaı, qasha júrip betpe-bet kezdese qoımaı, birese áskeriniń ana jerinen, birese myna jerinen tıip, mazasyn ketire uryspaq boldy. Sóıtip, alystan júdep kelgen Maýarannahr bulyqtaryn ábden mazalap, azyq-túlik tıegen kóshterinen qoldaryn úzdirtip, tıtyqtaryna tıip, sharshatýdy oılady. Osyndaı tujyrymǵa kelgen Toqtamys, atty áskeriniń jyldamdyǵyn paıdalanyp, bir sát Aqsaq Temir áskeriniń búıirinen kep tıip, Maýarannahr áskeri bularǵa bar kúshimen burylǵanda, zamatta keıin sheginip, azdan soń jaý qoldarynyń artynan kep shappaq boldy. Qysqasy, búkil áskerleri betpe-bet kelgen úlken soǵysqa barmaı, tıip-qashty uryspen, Maýarannahr áskeriniń qýatyn azaıtyp, mazasyn da, ýaqytyn da ala berem dedi. Bundaı urys eli de alys jáne Altyn Orda qoldaryndaı kúnde qosylyp jatqan jańa kúshteri jasaqtary joq Aqsaq Temirge óte qolaısyz edi. Endi Aqsaq Temir qosyndarynyń eki júz jaýyngerden turatyn jalpy sanyna habardar Toqtamys, eki júz elý myń atty áskerimen, tamyzdyń basynda Edildiń bergi betine ótti. Óziniń jaýynger balalary Jálelıddın, Qunjaq, Japparberdi sultandardy bas etip, on jaıaý bulyqtarymen elý myń jaýyngerin, zaman qandaı, zań qandaı bolady dep Saraı-Berkede qaldyrdy. Jáne balalaryna taǵy da Edildiń arǵy betindegi jurttan elý myń ásker jınap, Ordadaǵy qosyndardyń sanyn júz myńǵa jetkizip, urysqa daıyn turýlaryn buıyrdy.

Altyn Orda áskeri bergi betke shyqqan kúni, Toqtamysqa Aqsaq Temirden qashqan Edigeniń jigitteri Qaneke men Tineke de jetti. Olar Maýarannahr áskerleriniń qansha ekenin qaı jerden qashan shyqqandaryn, azyqtary taýsylýǵa aınalyp, jolaı ań aýlap jep, qıyndyqpen kele jatqandaryn aıtty. Toqtamys óziniń soǵysý ádisiniń durys ekenin túsindi. Shamasy kelgenshe bos aıqasty soza bermek boldy. Jáne álgi eki jigit Ámir-Temir áskeriniń jalpy jaǵdaıyn ǵana habarlap qoımady, qosyndarynyń jańa qurylys tártibin, soǵysqa jeti qol bop kirmekshi ekenin de aıtty. Mine osy arada Toqtamys bir úlken qate istedi. Aqsaq Temirdiń ol áskerı darynyn qatty baǵalaıtyn. Sondyqtan bu da Ámir-Temirge eliktep, áskerin jeti qol etip qurmaq boldy. Munda Toqtamys úsh nársege kóńil bólmedi. Birinshiden, Aqsaq Temir bul jańa qurylysymen áskeriniń jaýǵa shyǵý tásilderin bir jyl boıy áskerı oıyny arqyly teksergen, jaýyngerlerin ábden shynyqtyrǵan. Ekinshiden, bul jańa qurylysta atty qosyndardyń, jaıaý turatyn bulyqtardyń qarý-jaraqtary da ózgeshe, qoldanatyndary qur naıza, sadaq emes, bularda shapar, tura, tipti bilteli myltyqtar da bar. Jáne bular shabýyldan ózge ýaqytta qazylǵan orlardyń ar jaǵynda turady. Aqsaq Temirdiń oıy boıynsha bunyń jaıaý áskerin eń aldymen jaýdyń ózi shabýǵa tıisti. Eger jaý bulyqtary qozǵalmasa, Maýarannahrdyń atty áskeri urysqa shyǵady. Olar urys kezinde kenet keıin burylyp, qashqan bolyp, jaý qosyndaryn óziniń jaıaý bulyqtaryna betpe-bet kezdestiredi. Al mundaı ádiske úırenbegen, shynyqpaǵan Toqtamystyń Saraı-Berkeden aldyrmaq on bulyq jaıaý áskeri ne isteıdi? Úshinshi qatesi, bas qatesi, Aqsaq Temir óz áskerin jeti qol etip, ásirese mańǵylasy, qanbalasy, qaraýyly bar ortalyq qoldyń artyna taǵy basqol qoıyp, odan keıin ózi jıyrma qosynmen turǵanda, al soǵys bastalǵannan keıin, tek alǵa qaraı júrýge jáne jaý áskerin maıdan ortasyna kirgizýge arnap qurǵan. Mundaı tártip, eger áskeri jeńilip, keıin sheginetin bolsa, tipti yńǵaısyz edi. Onda aldaǵy jeńilgen ortalyq qol, sońyndaǵy bas qolǵa kelip tireledi, al bas qol, artyndaǵy Aqsaq Temir ózi basqaryp turǵan jıyrma qosynǵa kep urylady. Al bul qosyndar shegingenshe, aldaǵy qoldar kóp shyǵynǵa ushyraıdy. Bulaı qurylǵan ásker sheginer bolsa, artynda Edil, Seıhúndarıa tárizdi; qarýly kisi óte almas, ótse de ázer óter jalpaq, tereń, doly tolqyndy ózender tursa, ne isteıdi? Tegis qyrylady. Qyrylmaǵan kúnde de orasan kóp shyǵynǵa ushyraıdy. Aqsaq Temir áskerin osylaı etip qurǵanda, esh ýaqytta artynda bóget bolar jerge baryp soǵyspaq emes-ti. Tek alǵa, alǵa ǵana júrý úshin qurǵan. Al Toqtamys artynda joıqyn Edil ózeni baryn eskermedi. Ejelgi kóne qypshaqı ádispen qurylǵan ásker, eger jeńilip bara jatsa, keıin sheginip, tipti Edildi jaǵalaı qashýyna múmkindigi bolatyn, al mynandaı ortalyq qoly jıyrma myń jaýynger, odan keıingi bas qoly on myń, odan keıingi urys alma-kezek túsip qyzǵan jerde soǵysqa kiretin, kem degende jıyrma myń jaýynger bar, bas qolbasshynyń qaramaǵyndaǵy taǵy jıyrma qosyn turǵan, úsh qatar etip qurylǵan aýyr ásker, burynǵy shaǵyn jeke qoldardaı, qalaı bolsa solaı tez buryla alady ma? Joq jáne búıirine qaraı lyp etip qasha almaıdy. Jeńilip bara jatsa qoldarynan bar keleri keıin sheginý. Al keıin sheginse artynda sur tolqyny aıdaharlardaı ıirilip jatqan Edil darıasy bar...

Toqtamys bul jaǵdaılardy eskermedi. Qolǵa qol tótep bere alady dep, bul da eń bas urysqa áskerin Aqsaq Temirshe quryp túspek boldy.

Degenimen ol óziniń negizgi tásili — qasha soǵysyp, Ámir-Temirdiń áskeriniń bul ábden tıtyǵyna jetip, soǵysty uzarta túsý oıynan bas tartpady.

Osyndaı sheshimge kelgen Toqtamys, eń aldymenen Edilden sal arqyly on bulyq jaıaý áskerin etkizip, sodan keıin atty qosyndarymen ózi ótip, jaıaý bulyqtaryn alǵa qoıyp, shyǵysqa qaraı qozǵaldy.

Toqtamys urysty qaıtken kúnde de Saraı-Berkeden, tipti Edilden qashyq jerde ótkizbek bolǵan. Jáne atty áskerine qolaıly jalpaq jazyq dalany izdegen.

Al Aqsaq Temir áskeriniń Muhamed-Sultan basqarǵan mańǵylasy tań ata Tobyl ózeninen ótkennen keıin, arǵy bettegi kóp áskerdiń jurtyn kórdi. Ózderi joq, biraq túnde jaqqan ottarynyń oryndary jatyr. Kóshe almaı qalǵan bir shaǵyn aýyldyń malyna bara jatqan jylqyshysyn ustap alyp, qorqytyp, sodan aǵash arasynda túnde kelip tyǵylyp jatqan qarý-jaraqty, saýytty on adamnyń baryn estidi. Qumarı-jasaýyl basqarǵan jasaq; jylqyshynyń kórsetken jerinen, túnimenen qaraýyl qarap, tań ata uıyqtap ketken on jigittiń ústinen shyqty. Jaý kelip qalǵanyn sezip, analar atyp-atyp turdy. Átteń, tusaýly júrgen attaryna jetip úlgirmedi. Endi olar qylyshtaryna jabysty. Biraq attyly jasaqqa ne isteı alady jeteýi ólip, tiri qalǵan úsheýi qolǵa tústi. Osy kezde Tobyldyń ber jaǵyna shyqqan Aqsaq Temirge tutqyndardy alyp keldi. Aqsaq Temir endi Toqtamystyń qosyndarynyń qaıda jáne qansha ekenin bildi. Jáne Toqtamys ta bunyń áskeriniń mán-jaıynan habardar ekenin estidi. Tutqyndar Edigeniń eki jigitiniń qashyp barǵanyn aıtty. Toqtamystyń áskerin qaı tustan izdeýi kerek ekenin túsingen Aqsaq Temir, áskerine Jaıyq ózenine qaraı júrýge buıryq berdi. Alty kúnnen keıin Samýr ózenine jetti. Mamyr aıynyń jıyrma toǵyzy kúni qalyń ásker Jaıyq jaǵasyna kelip toqtady.

Temir-Qutlyq bul ózenniń Aıǵyrjal, Búrkitshi, Kishi Salma degen úsh ótkeli baryn aıtty. Yńǵaılysy Kishi Salma dedi. Biraq ózenniń ar jaǵy qaıyń, taldy eken, ańdyp turǵan jaý bolar dep seziktengen Aqsaq Temir, joǵary kóterilip Toqtamys oılamaǵan basqa jerden kópir salýdy buıyrdy.

Eki jaǵaǵa qyl arqan tartylyp, taǵy ústine qamys, tal, syrǵaýyldar salynǵan úrlegen ógiz terilerinen jasalǵan kópirden Maýarannahr áskeri Maýsym aıynyń tórti kúni tegis ótip arǵy betke bekindi. Barlaýshylar Toqtamys qoldarynyń alys jerde ekenin aıtty. Aqsaq Temir áskerine taǵy jolǵa shyǵýǵa buıryq berdi. Aýyr jeti qol, Toqtamys áskeri tur degen jerge taıaǵanda, Altyn Orda qosyndarynyń taǵy ári qaraı ketkenin bildi. Aqsaq Temir bulyqtary taǵy qozǵaldy. Mańǵyla, qanbala, qaraýyl, habarshylar, birinen soń biri Toqtamys áskeriniń qaı jerde kóringenin, qaı jaqqa qaraı bet alǵanyn, tipti keıde búkil attyly qosyndar ekige-úshke bólinip, jan-jaqqa tarap qetip, qaıtadan qosylatyndaryn, bárin-bárin jetkizip turdy. Osylaı Tamyzdyń taǵy onshaqty kúni ótti. Aqsaq Temir, Altyn Orda hanynyń, buny sońynan ertip, ábden qaljyratyp baryp soǵyspaqshy ekenin túsindi. Oǵan alys jerden kelgen, kúnnen kúnge taǵy azyq-túlikteri taýsyla bastaǵan áskeriniń shydaı almaıtynyn bildi. Ámir-Temirge jalǵyz ǵana jol qaldy. Ol: áskeri ábden álsiremeı turǵanda, qaıtkenmen de Toqtamysty toqtatyp, soǵysýǵa májbúr etý edi. Osyǵan toqtaǵan Aqsaq Temir ortanshy uly Omar-SHeıhke, tańdaýly jıyrma myń atty ásker alyp, Toqtamystyn áskerin qýyp jetip, onyń mańǵylasymen aıqasýǵa buıyrdy. Omar-SHeıh ákesiniń aıtqanyn istedi. Toqtamys amal joq, soǵysýǵa májbúr boldy. Dál osy arada Altyn Orda hany taǵy bir qate jiberdi. Namys, ar degenderdi bylaı qoıa turyp, Omar-SHeıh áskerimen júre soǵysyp, áli de bolsa, Aqsaq Temir qosyndaryn sońynan erte, úlken aıqas kúnin soza túsýi kerek edi.

Bul kezde Aqsaq Temir Ordasy Shurymshaǵa quıatyn Qundyrsha ózeniniń arǵy jaǵynda turǵan. Bul bulǵar dalasynyń sheti edi. Toqtamys áskeriniń mańǵylasy Omar-SHeıh atty qosyndarymenen urysqa túskenin estigende, Aqsaq Temir qýanyp qaldy. Bul habar keshke taman jetken. Ámir-Temir áskerine erteń tań ata urysqa túsetinderin jarıalady. Al búgin ásker bitken shatyrlaryn tigip, ár qos bireýden-ekeýden qazan kóterip, mańǵylalar or qazyp, shep quryp, shapar-turylaryn qoısyn dep buıyrdy.

Bunysy bir jaǵynan soǵys aldynda áskerin tynyqtyryp alý bolsa, ekinshi jaǵynan Toqtamys jaýyngerleriniń kúni buryn záre-qutyn alý edi.

Rasynda da, sol bir aısyz, bult basqan qara túnde shatyrlaryn quryp, qazan kóterip, jer-kókti alyp ketken Aqsaq Temirdiń ushy-qıyry joq áskerleriniń qannen-qapersiz dem alyp jatqanyn kórgende tek áskeri ǵana emes, Toqtamystyń ózi de shoshıyn dedi.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

Kýlıkov dalasyndaǵy urystan da zor, Toqtamys pen Aqsaq Temir áskerleriniń aıqasy, Tamyz aıynyń on segizi, dúısenbi kúni boldy.

Osynyń aldynda bir apta boıy kún taǵy bulyńǵyr tartyp, jaýyndy-shashyndy kelgen. Tek keshe ǵana tús aýa aspan aınadaı ashylyp, kenet jarqyrap kún shyqqan.

Eki jaqtyń áskeri de kúnniń bylaı ózgerýin ózderine jaqsy yrym sanaǵan. Al Aqsaq Temir óz qoldarynyń ondyqtarynan bastap, qosyn, túmen áskerı qol basshylaryna deıin, ejelgi ádeti boıynsha, úlke dep atalatyn syılyǵyn — jibek shapan, káris belbeý, barqyt taqıa men temir torly saýyt úlestirgen.

Al Toqtamys, erteńgi bolatyn urystyń eskertkishine jaýyngerlerine kúmis júzik, múıiz shaqsha, odan joǵarylaryna qundyz bórik, kúmis belbeý, al bárine tegis Saraı-Berke sheberleri Sham bolatynan jasaǵan kúmis sapty asyl beren tartqan.

Osylaı úlke — tartý alyp kóńilderi kóterilgen jaýyngerler, qalǵan oljalaryna jaý jaǵyn jeńip kenelmek bop uıqyǵa ketken.

Eki jaǵy da tań sáriden turmaq edi, biraq tabıǵattyń ózi atar tańdarynyń qorqynyshty ekenin kúni buryn habarlaǵysy kelgendeı, tań qarańǵysy taramaı jatyp aspandy qap-qara bult jaýyp, kenet kún kúrkirep, naızaǵaı oınady.

Kúnniń kúrkiregeni sonshalyq qatty boldy, er-toqymdaryn jastanyp uıyqtap jatqan sypaılar, úreılene oryndarynan atyp-atyp turdy. Keı jylqylar tusaýlaryn úzip, shurqyraı kisinep dalaǵa qashty. Sol mezette, qara aspandy naızaǵaılar aıqysh-uıqysh tilgilep, shelektep jaýyn quıa jóneldi. Biraq bul surapyl uzaqqa sozylmady, jańaǵy bastalǵanyndaı qas qaǵym sátte sap toqtady.

Jaýyngerlerden uıqy múldem qashty, endi eshkim qaıtadan jata almady.

Aqsaq Temir qarańǵy túse búkil qos, shatyrlar aldaryna ot jaǵylyp qazan kóterilsin deýmen qatar, tún ortasy bolmaı, birde-bir jaryq, ne ot kórinbesin dep buıyrǵan. Jáne qatty sóılep, daýys shyǵarýǵa da ruqsat etpegen. Mundaǵy oıy jańa ǵana ot jaǵyp, qazan asyp samsap otyrǵan qoldardy, jaý jaǵy, kenet urysqa kóterilgen eken dep oılasyn degeni edi. Kózge túrtse kórinbeıtin túnde mundaı oı jaý áskerin qatty qobaljytatynyn ol jaqsy biletin.

Osyndaı jarlyq alǵan ásker, tań qarańǵysy taramaı-aq, eshbir shaqpaq jaǵyp, ot tutatpaı, únsiz qımyldap kıine bastady.

Áıtkenmen, bir shamada qulanıektenip sarǵaıa túsip tań bilindi. Ásker bitken endi tez qımyldap, túnde daıyndap qoıǵan astaryn sýyqtaı iship-jep, attaryn ertteı bastady.

Osy ýaqytta baraban, daýylpazdar urylyp, taǵy zurna shıqyldap, kerneı baryldap, jaýyngerlerdi sapqa turýǵa shaqyrdy. Qasynda qolbasshy balalary, eń jaqyn ámirleri bar Aqsaq Temir Kúlsary tulparyna qyryndaı otyryp, búgingi urys aldyndaǵy áskeriniń túrin, qarý-jaraqtaryn, soǵysqa kiretin qoldardyń qalaı qurylǵanyn óz kózimenen taǵy bir kórip, tekserip ótpek bop, qaz-qatar tizilgen qosyndardy aralap kele jatqan.

Aqsaq Temirdiń búgin qabaǵy qatyńqy, túri júdeýleý kóringen. Joq, jalpy sońǵy kezde Aqsaq Temir burynǵysynan kóp ózgergen-di. Eki beti surlanyp, raqymsyz kózderi burynǵysynan da raqymsyzdana túsken. Ámirdiń bulaı qubyla qalǵanyn baıqaǵan jaqyn serikteri sebebin ózara qansha joramaldasa da taba almaı qoıǵan. Bireýleri: aldaǵy bolar urystan seskenip, kóńiline bir kúdik kirip júr me dep te oılaǵan.

Joq, Aqsaq Temir bolar urystan seskengen joq jáne jeńilem dep kúdiktenbegen de. Qandaı soǵys bolmasyn jaýyn jeńýi, onyń ádetine aınalǵan.

Ámir-Temirdiń bulaı kenet qatýlana qalýyna eń alǵashqy sebep bolǵan Jaıyqtan ótkennen keıin, ózi óltirilsin dep buıryq bergen áneýgi qolǵa túsken úsh jigittiń eń kishisiniń sózi edi. Joq, sózi emes, ózine taqqan aıyby bolatyn. Bul jigittiń ana eki kárileý joldasy birden «biz Toqtamystyń kisilerimiz, hanymyzǵa bergen antymyz bar, basymyzdy alsań da eshteńe aıtpaımyz» den qasarysyp turyp alǵan. Ashýlanǵan Aqsaq Temir dál osy arada ekeýiniń basyn aldyrǵan. Sosyn jastaý kelgen úshinshisine:

— Toqtamystyń áskeri qansha, áıgili batyrlardan, ámirlerden kimi bar, qarý-jaraqtary qandaı, biletinińniń bárin aıt,— degen.— Eger aıtpasań kórdiń ǵoı, ana eki joldasyndaı osy arada seniń basyń alynady.

Jigit Toqtamys áskeriniń Aqsaq Temir qoldarynan sany kóp ekenin, jaıaý on bulyǵy baryn, ózgesiniń bári atty áskerden turatynyn, qarýdy orys elinen, Irannan, qalǵanyn Saraı-Berke sheberleriniń kúni-túni soqqanyn, biletin syrynyń bárin tegis aıtyp bergen.

Qorqytyp jigitti sóıletkeninde Aqsaq Temir ishteı máz bolǵan. Sosyn ol:

— Myna jerdegi ot oryndaryna qaraǵanda,— dedi,— jaqynda ǵana osy arada Toqtamys qoldary bolǵany kórinip tur. Olar nege shegindi? Bizden qoryqqandarynan ba?

— Joq,— dedi jigit,— Ámir basyńyzben sony da uqpaısyz ba? Toqtamys alys joldan senderdiń áskerlerińniń sharshap kelgenin jáne azyq-túlikterińniń taýsylýǵa aınalǵanyn jaqsy biledi. Jigitterińdi ábden sharshatyp, ashtyqtan múldem álsiretip, sosyn baryp soǵyspaq. Sol sebepten sendermen betpe-bet kezdespeı, sońdarynan erte, qasha júrip keledi.

Aqsaq Temirge «Ámir basyńyzben, sony da uqpaısyz ba?» degen jigit sózi batyp ketken. Ol osy arada turǵan Edigege qaraǵan. Osy jolǵy Aqsaq Temir joryǵynyń bir demeýshisi Edige bolatyn. Ol Toqtamystan qashyp kelgennen keıin, «Altyn Ordany ońaı jeńesiń jáne ol jaqtan óte oljaly qaıtasyń. Olja óz aıaqtarymen keledi» dep Dáshti Qypshaqqa tezirek attanýǵa úgittegen. Al Edige aıtqan sol Altyn Orda áskeri áli soǵyspaı jatyp, Aqsaq Temirdiń jaýyngerleriniń tıtyǵyna jetýge aınalǵan. Endi onyń ústinde Toqtamys soǵyspaı osylaı qasha berse, oǵan ne isteı alady? Aqymaq bolyp, áskerin azdyryp-tozdyryp, kúızeliske ushyratady. Bul jaǵdaıdy rasynda qalaı oılamaǵan? Al endi bunyń ondaı isti kúni buryn boljaı almaǵanyn betine salyq etip, búkil Orda ámirleriniń kózinshe, «Ámir basyńmen osyny da bilmediń be?» dep myna qarapaıym jigittiń ózi mazaq etip turǵany mynaý. Joq, Aqsaq Temir sóıtse de jigit sózine senbegen. «Sen meni aldap tursyń» dep basyn aldyrǵan. Tek artynan, taǵy bir on shaqty kún ótkennen keıin, ózi óltirtken tutqynnyń shyn aıtqanyn bilgen. Múmkin Aqsaq Temir qazir «sol jigitti bosqa óltirttim-aý» dep ishteı ókinip, qabaǵynan qar jaýyp turǵan bolar? Joq, joq ondaı ókinishti bul bilmese kerek-ti. Ondaı osal adam búkil álemdi jaýlap alam dep atqa qonbas-ty. Joq, Maýarannahr bıleýshisin jigittiń basqa sózi, ony ólim jazasyna buıyrǵannan keıingi aıtqany ashýlandyrǵan. Aqsaq Temir nókerine:

— Mynanyń da basyn al! — degende.

— Meılińiz,— dep jigit sál ezý tartqan.

Jigittiń ólimnen qoryqpaǵanyna Ámir-Temir tań qalǵan. Ólimnen qoryqpaıdy eken, onda óz eli áskeriniń bar syryn nege aıtyp berdi?

Ámirshi túsinbegen.

Óz eline opasyzdyq istegen adam, bóten elge de opasyzdyq isteıdi. Ondaı adamdy Ámir-Temir ár qashanda ólim jazasyna buıyrǵan. Sony bile turyp, sen maǵan nege óz áskerlerińniń bar qupıa syryn aıtyp berdiń? — degen.

— Qupıa syry emes — shyndyǵyn aıttym. Nege aıttym? Ámir basyńmen sony da túsinbediń be? — degen jigit taǵy da kekete.— Túsinbeseń esti... Toqtamystyń oıyn ádeıi aıttym. Saǵan erip sorlaǵan myna eki júz myń beıshara jurtty bostan-bosqa qyryp almasyn dep... Shyndyqty estise, múmkin keıin qaıtar, qandy bosqa tókpes, jurttyń kóz jasyn aıar dep oılap edim. Al siz ondaı adam emes ekensiz...

— Qandaı adam ekem?

— Adam deýge de qıyn.

Kenet Aqsaq Temir esine osydan eki jyl buryn bolǵan bir oqıǵa túsip ketken.

Aqsaq Temir Tabrızdy alyp, ózine qarsy shyqqan qala turǵyndaryn qanjosa etip qyryp: «kimde-kim maǵan qarsy shyqsa, osylaı etemin» dep ózge jurttardy da qorqytpaq bop, óltirgen adamdarynyń bastaryn Sultan alańyna taý ǵyp úıdirgen.

Keıin, Samarqantqa qaıtqaly turǵanynda buǵan aqsaqaldy, osy qalaǵa belgili qart Seıt-SHeıh kelgen.

— Saǵan qarsy turam dep bes balam qaza tapty. Bastary áne ana alańda! — degen Sheıh terezeden kórinip turǵan bas súıekterden jasalǵan taýdy ıegimen meńzep.

— Solaryńnyń qunyn suramaqsyń ba? — degen Aqsaq Temir.

— Joq, men olardyń qunyn suraǵaly turǵan joqpyn,— degen Sheıh.— Seniń qandaı adam ekenińdi bilgeli keldim.

— Qandaı adam ekenmin?

— Ony óziń aıt.

— Sura.

— Onda maǵan myna suraǵyma jaýap ber. Sen ne úshin soǵysyp júrsiń?

— Maýarannahr jurtynyń basyn qasyp, sony uly memleket etý úshin.

— Sol úshin Irandy shaptyń ba?

— Iá, eger men Irandy shappasam, ol erteń meni shabady. Maýarannahr kúshti el bola almaı qalady.

— Maýarannahrdyń kúshti el bolý úshin úıilgen bastyń qandaı qatysy bar?

— Kimde-kim Maýarannahrdyń degenine kónbese, aıdaýyna júrmese, osylaı bastary alynady dep istedim. Maýarannahrǵa bul úıilgen bastyń qandaı qatysy bar ekenin túsindiń be?

— Túsindim. Biraq adamdy aıaý kerek bolmaıtyn ba edi?

— Joq, bolmaıdy. Adam — adamǵa qasqyr. Sol qasqyrdyń men de birimin.

— Onda sen de haıýan boldyń ǵoı.

— Iá, men de haıýanmyn! Qasqyrmyn! — Kenet Aqsaq Temirdiń qoıanshyǵy ustap ketken. Aýzynan kóbigi atyp, eki beti búlkildep, raqymsyz kózderi qantalap, dir-dir etip,— naǵyz qasqyrmyn,— degen aıqaılap. Sóıtip qorqytyp jurtty Maýarannahrǵa, ózime baǵyndyrmaqpyn! Men óz jurtym, óz balalarym, óz jaqyndarymnan bóten eshkimge eshteńe bergim kelmeıdi! Jurtty qyrýmen, álemdi qanǵa boıaýmen búkil adamzatqa Aqsaq Temir degen atymdy qaldyratyn naǵyz qos aıaqty qanisher ámirshimin! — Ol osylaı kógerip-qalshyldap keldi de, ádettegisindeı basyla qalǵan.— Túsindiń be? — degen ol eki ıininen demin alyp, ezýinen aqqan kóbikti súrtip, kenet álsirep.

— Túsindim,— degen Sheıh,— jáne qudaıdyń da ádiletsiz ekenin de túsindim.

Aqsaq Temir qaıtadan óziniń burynǵy salmaqty qalpyna kelip:

— Senderdi álsiz, meni áldi etkeninen qudaıdy ádiletsiz dep sanaısyń ba? — dep suraǵan qarıadan.

Joq, odan emes,— degen Sheıh,— Qudaı ádiletti bolsa bizdi, adamzatty nege aqymaq etip jaratty?

— Adamzattyń aqymaq ekenin neden bildiń?

— Aqyldy adam jamandyqty tez umytady. Al aqymaq adam ondaıdy esinen shyǵarmaıdy.— Sheıh Aqsaq Temirge tesile qaraǵan.— Jańa óziń aıttyń ǵoı: «Jurtty qyrýmen, álemdi qanǵa boıaýmen adamzatqa Aqsaq Temir degen atymdy qaldyramyn!» dep. Adamzat aqymaq bolmasa, ózin qyrǵan álemdi qanǵa boıaǵan qanisherlerdiń atyn nege saqtaıdy? Onyń ózine istegen jamandyǵyn umytyp ketip, Maýarannahrdyń basyn qosqan, el etken dep, sendeı qanisherlerdi, nege urpaqtan urpaqqa dáripteıdi? Al sendeıler az emes. Jaraıdy, tegeýrindi minezderińmen bir eldiń basyn qosyp úlken memleket etińder -aq, biraq jalpy adamzatqa istegen qıanattaryńa qaraǵanda, bir jurtqa jumsaǵan jaqsylyqtaryń ne turady? Dym da turmaıdy! Anandaı adam basynan taý jasap turyp, Buhar, Samarqanttarǵa, Regıston, Ishrat-hana, Shahızında saldyrǵandaryń kimge kerek? Joq, aqyldy adamdar, dúnıede sendeıler az bolý úshin, úrim-butaqqa ataǵym qalsyn dep qan tógip, álemniń tas-talqanyn shyǵarttyrmas úshin, sendeılerdiń attaryn birden umytýlary kerek! Sendeıler dúnıede ataýsyz qalýlaryń kerek! Sonda ǵana ataq, dańq úshin adam bastarynan mynandaı taý úımeısińder! Ózge qanisherlerge úlgi bolmaısyńdar!

Aqsaq Temirdiń qazir kóz aldynda sondaǵy kúıine, yzalana sóılegen qart Sheıhtyń ashýly beınesimen onyń «Onda sen de haıýan boldyń ǵoı» degen sózi qulaǵynda áli tur.

Al myna jigit te buny «Adam deýge de qıyn» deıdi. Al Aqsaq Temir bolsa, osy qyrǵyndardy, urystardy óz basyn dáripteıtin Maýarannahr eli úshin jaqsylyq istep júrmin dep túsinip kelgen. Irandy qyrsa, Irakty shapsa, Órgenishti kúıretse, osynyń bárin tek Maýarannahrdy úlken memleket etý úshin jáne máńgi-baqı urpaqtan-urpaqqa óziniń uly ataǵyn qaldyrý úshin istep júrgen. Al qart Sheıh pen myna jas jigittiń sózderine qaraǵanda, bunyń bári tek qanisherlik! Buhara jurttyń qanyn bosqa tógý!

Aqsaq Temirdiń qalyń qabaǵynyń túksıip, kirpiginiń kirtıe túsýine sebep bolǵan osy sózder edi. Joq, bul sózder oǵan aqyl salmaǵan, kerisinshe, órshelendire túsken. Ol qart Sheıh pen jas tutqynnyń sózderinen budan áli de qoryqpaıtyn adamdar bar ekenin bilgen. Bundaı adamdardyń bolýyna sebep, bul áli qandy az tókken eken! Tipti az tókken! Mine sodan jurt budan áli tegis qoryqpaıdy! Qorqytýy kerek. Ol úshin búkil jer sharyn qanǵa boıaý kerek bolsa. Aqsaq Temir qanǵa boıaıdy! Ultaraqtaı saý jerin qaldyrmaı boıaıdy.

Osyndaı ashýdan, yzadan júdegen Aqsaq Temir Toqtamys áskeri jetkizbegen saıyn, qolyna túspegen saıyn, qatýlana, kektene qalǵan.

Endi ol Toqtamystyń osy qorlyǵyna qarap, búkil Dáshti Qypshaqty qanǵa boıamaq bolǵan. Sardalany sary qaıǵyǵa bólemek bolǵan.

Biraq Toqtamys oǵan bulaı etkizdirmedi. Ustatpady. Al tezirek qan tóge almaǵan, jaýyn qolyna túsire almaǵan Aqsaq Temir, qaıǵydan qan qusyp, burynǵysynan da júdeı túsken.

Ol áskerin aralap shyqty.

Endi Aqsaq Temir qosyndarynyń syrt beınesine, jalpy aıbarly túrine rıza bolyp qaldy.

Ol ún-túnsiz atynyń basyn buryp shatyrynyń aldyna kelip, atynan tústi. Sońǵy on jyldyń ishindegi Aqsaq Temir ordasynyń bas ıshany, Maýarannahr ámirshisiniń dinı qoldaýshysy Sáıt-Berkemen qatar qubylaǵa qarap tańǵy namazdaryna turdy.

Osy kezde búkil kókjıekti alaýlata kúnde shyǵa bastady. Aqsaq Temir namazyn bitirip, batys jaǵyna qarady, jaýar bulttaı tutasyp turǵan Toqtamys áskerin kórdi.

— Al, Sáıt-Berke Sheıh, batańyzdy berińiz,— dedi. Uzyn boıly, aq saqaly belýaryna túsken Sáıt-Berke kókke qolyn kóterdi. Aqsaq Temirdiń ózinen bastap, qasyndaǵy ómir qolbasshysy, bekzadalary tegis qubylaǵa qarap, bir dizerleı otyryp, kókke qoldaryn jaıdy.

— Ýa, musylmandar! Aspanda qudaı, jerde Ámir-Temir bar. Senderge qol kótergen adamdardy alla taǵala qarǵysymen atsa, Ámir-Temir qylyshymenen joıady. Áı, alla taǵala, adal uldaryńnyń aq tilekterin ber! Bul saparynda da, uly Ámir-Temir jaýyn jeńdirip, mártebesin kótere gór, ámın! — dedi de Sheıh betin sıpap, ornynań túregeldi. Sóıtti de bir ýys topyraqty Toqtamys áskerine qaraı shashty.— Al, uly Ámir-Temir tilegen jaǵyńa attan, jaýyńdy álgi topyraqtaı shashyp, jeńip qaıtasyń!— dedi.

— Ámın! — dedi taǵy da Aqsaq Temir jáne ony qorshap turǵan ámir, ıgi jaqsylary,— aıtqanyńyz kelsin, uly Sheıh! — dep shýlady.

Árıne, osyndaı qudaıǵa jalbaryný, elin shabýǵa kelgen Aqsaq Temir qosyndaryna qarǵys aıtqan musylmandyq áreketter Altyn Orda áskerlerinde de bolyp jatty.

Ózderin shabýǵa kelgen Maýarannahr áskerin bular musylman elderi Irandy, Maýarannahrdy shabýǵa barǵandaryn umytyp ketti.

Bastaryna qıyndyq túsip edi, musylmandyqtaryn esine aldy.

Qazanshynyń erki bar qaıdan qulaq shyǵarsa degen.

Aqsaq Temir atyna mindi.

Ol qolyn sál kóterdi.

Sol sátte zurna, kerneı, daýylpaz, baraban bári kenet taǵy jer men kókti úrkite, shoshyta, azan-qazan bop joryq dabylyn oınaı jóneldi. Endi bir top nóker, Joshy -jalaýshalarymen qoldarynyń aldyna Aqsaq Temirdiń ózi shyqty.

Ol kúlsary sáıgúligin tebinip qaldy. Kenet aq shashaqty jasyl týy kókke kóterildi. Sol sátte jańa ǵana búkil álemdi shoshytqan jeksuryn únder kenet tyndy. Aqsaq Temir janyndaǵy serikterimen eki júz qadamdaı jer júrdi de atyn keıin buryp tura qaldy.

Qabaqtary túksıgen qalyń ásker, sýsyldaı eki jaǵynan ótip jatty.

Ortalyq qol men Mahmut-Sultannyń bas qoly ótip bolǵan kezde, Aqsaq Temir kók temirge bólengen óziniń jıyrma qosynynyń aldyna kep turdy.

Bular da qozǵaldy.

Mine jer dúnıeni alyp ketken Altyn Orda men Maýarannahr qosyndary bir-birine taıap keledi. Jarty mıllıonǵa jýyq adam. Aldarynda jaıaý áskerleri, olar kimdi bolsa da shanshyp jiberýge daıyn kók naızalaryn kezene ustaǵan. Ushtarynda ólim oınaǵan kók naızalar men salt atty jaýyngerlerdiń bastarynan asyra kótergen almas qylysh shyǵyp kele jatqan kún sáýlesimenen shaǵylysyp, jarq-jurq etedi. Túrlerinen yzǵar jaýǵan jaýyngerlerde ún joq, tek attarynyń pysqyrǵany, qarý-jaraqtarynyń sýyq dybystary ǵana estiledi.

Jer qaıysqan eki ásker bir-birine jaqyn qaldy. Áli ún-túnsiz júrip keledi.

Degenmen bul únsiz tunshyqqan tynyshtyqqa Altyn Orda áskeri shydaı almady. Kenet Ortalyq qoldyń mańǵylasynyń basynda kele jatqan Eljıǵysh oǵlan men Ken-Janbaı bastaǵan top «Alǵa!» dep qatty daýystap shaba jóneldi.

Aqsaq Temirdiń jaıaý qosyn áskerleri naızalarynyń sabyn burynǵylarynan da qysa túsip, kilt toqtady. Olar shaýyp kele jatqan qalyń atty áskerdi naızalarynyń ushymenen qarsy alýǵa yńǵaılana berdi.

Dál osy sátte Toqtamys qoly tapqyrlyq jasady. Ózderine kók naızalaryn tosqan Aqsaq Temirdiń jaıaý áskeriniń shebine kelip urynbady, onyń dál qarsy tusyna taıap kelip, kilt burylyp, Aqsaq Temirdiń oń qanatymen sol qanatyna qaraı umtyldy. Osy sátte Toqtamystyń óz áskeriniń oń qanaty men sol qanaty da birden Aqsaq Temir qosyndarynyń shetki qoldaryna lap qoıdy. Osylaı shý degennen-aq Maýarannahr bıleýshisiniń áıgili jaıaý áskeriniń aldyndaǵy shebi eki alyp áskerdiń ortasynda qaldy...

Azdan keıin arqar men arqar, buǵy men buǵy, qoshqar men qoshqar múıiz tirestirip soǵysqandaryndaı, Súleımen shah basqarǵan ortalyq qolǵa Tastemir-oǵlan qaramaǵyndaǵy Toqtamystyń ortalyq qoly, sondaı-aq, Muhammed-Omar-sheıh myrzasynyń sol qanatynda, Bekbolat oǵlan men Qaraqoja batyrdyń sol qanaty, Hajy Sáıfýddınnyń oń qanatynda Ýaq pen Shýaqtyń oń qanaty, Aqsaq Temirdiń jaıaý áskerine, az da bolsa Toqtamystyń myqty qarýlanǵan on bulyqy qarsy keldi.

Kýlıkov dalasyndaǵy urysta úsh júz myńǵa jýyq ásker birden uzyndyǵy on, kóldeneńi segiz shaqyrymdaı alańda kezdesse, munda jarty mıllıonǵa jýyq jaýyngerler Qundyrshy ózeniniń Kýlıkov dalasynan eki ese keń atyrabynda betpe-bet urysty. Kýlıkov óńirindeı emes, munda attyly qoldardyń birese keıin sheginip, birese alǵa umtylyp, urys tásilderin kósildire paıdalanýǵa múmkinshilikteri boldy. Tek ár qol óz qataryn, óz jaýyngerlerin temir qorshaýdaǵydaı jınaqy ustaǵan, Aqsaq Temirdiń bir jyldan beri shynyqtyryp, ábden oınatyp salǵan, qalyptasqan jeti qolyndaı emes, az kúnniń ishinde birimen-biri ábden shyǵysyp ala almaǵan Toqtamystyń jeti qoly, tutasqan jaý áskeriniń tegeýirine shydaı almaı, birazdan keıin bólektenip, óziniń burynǵy qosyn-qosyn bop jaýymen alysatyn ádisterine kóshti. Endi Toqtamys áskeri temir tártipten góri, óziniń erlikterine, attarynyń júıriktigine, shapshań qımyldaryna sendi.

Al Aqsaq Temir áskeri juptaryn jazbaı, taban tirep, sol jeti qol qalpynda qala berdi.

Kún sáskege taıanǵan kezde, maıdan ústi tutasqan shańǵa aınaldy. Ókire qulaǵan adamnyń jan daýysy, qulaǵan jylqynyń shyńǵyra kisinegeni, qarý-jaraqtardyń soıyl-shoqparlardyń sart-surt tıgen dybystary, qylysh, aldaspandardyń birine-biri túsken shaqyr-shuqyrlary estildi.

Búkil Qundyrshy alqaby taǵy jylymshy qannyń ıisine, at tuıaǵy bylsh-bylsh taptaǵan adamnyń qyp-qyzyl bop borshalanǵan denesine toldy.

Tek Aqsaq Temir men Toqtamys qana óz qosyndarymen maıdanǵa áli túsken joq.

Soǵys ábden qyzdy.

Osy kezde áskeriniń art jaǵynda turǵan Toqtamys dereý óz qaramaǵyndaǵy káshiktáne qosyndaryn ertip, búıirge qaraı umtyldy. Ol maıdannyń oń jaq tusynan quıyndata ótip, Muhamed-Sultan shahtyń bas qolynyń sońyndaǵy, urysqa jańa kirisken Aqsaq Temirdiń óz qosyndarynyń artynan kep tıýge aǵyzyp kele jatyr. Bar yntasy, oıy aldyndaǵy jaý áskerin jeńý bolyp, tek aldyna qaraı umtylǵan Aqsaq Temir, artynan jaý jaqyndaǵanyn bilmeı qaldy. Mine endi az mezgilde quıyndata shaýyp, taıaı túsken Toqtamys áskeri, Aqsaq Temir qosyndarynyń art jaǵynan shyqpaq. Sodan keıin birden Maýarannahr qosyndaryn kúıretip tastamaq. Baǵanadan beri Toqtamystyń urysqa kirmeı turǵandaǵy oıy da osy edi. Átteń, ne kerek, buny, soǵystyń jalpy barysyn qyr ústine shyǵyp, baqylap turǵan sol qanattyń qolbasshysy Omar-SHeıh kórip qaldy. Ol dereý óz qolynyń áli soǵysqa kirmeı turǵan bulyqtaryn erte sala, Toqtamys qosyndaryna keskesteı shapty. Bul kezde aldyndaǵy Altyn Ordanyń áskerin keıin qaraı syrǵyta bastaǵan Aqsaq Temirge baılanys jasaýyly Sheke tabashy da kelip úlgerdi. Ol Ámir-Temirge Toqtamys ózi basqarǵan Altyn Orda qosyndarynyń bunyń áskeriniń art jaǵynan shyqqandaryn habarlady. Aqsaq Temir ne isteý kerek ekenin sheship bolǵansha, osyndaı habardy oǵan Omar-SHeıh shabarmany da jetkizdi. Endi Maýarannahr ámirshisi óz qosyndaryn keıin buryp, Toqtamystyń áskerine qaraı saldy.

Shý degennen-aq Hajy-Sáıfýddın basqarǵan Aqsaq Temirdiń oń qanat qoly, óziniń myqtylyǵyn kórsetken. Bul qoldyń deni mańǵyt, qańǵyly jigitteri edi, ol birden Toqtamys áskeriniń Bekbolat oǵlan men Ýaq, Shýaq batyrlar basqarǵan oń qanatyn oısyrata bastady. Sol ýaqytta oń qanat qosyndaryna járdemge ortalyq qoldyń qanbalasy Úlken Dáýlet pen Kishi Dáýlettiń jasaqtary keldi. Endi Hajy-Sáıfýddın áskeri sheginýge májbúr boldy, biraq muny kórgen Qypshaqtyń Jehanshah-Batyry men Qulynshaq batyry ózderiniń qıat, barlas qosyndarymen Ýaq pen Shýaq basqarǵan Kereı men Ataǵaı jasaqtaryna qarsy shapty. Endi kóshpeli elderdiń áıgili qosyndary betpe-bet kelip aıqasa ketti. Birte-birte jeńis Hajy-Sáıfýddın qolynyń jaǵyna qaraı aýysa bastady. Osy tusta Toqtamystyń bólshektene bastaǵan ortalyq qolynyń bir bólegine Mıranshah-Sultannyń atty áskerleri at qoıdy. Oǵan Ospan batyr basqarǵan Jezaq Qypshaqtarynyń qoly qosyldy. Búıirinen tıgen jaý áskerine Toqtamystyń ortalyq qoly tótep beremin dep júrgeninde, onyń dál mańdaı aldynan Súleımen-shah ózi kep tıdi.

Aqsaq Temir jaýyngerleriniń shebin buzbaı, tutas qoldyń tártibin saqtaǵanynyń dál osy urysta artyqtyǵy baıqaldy. Toqtamystyń ortalyq qoly sheginip edi, endi eki jaqtyń bas qoldary da keıin ketýge májbúr boldy. Osy tusta Altyn Orda ortalyq qolynyń eń jaýynger qosyndaryn basqaryp júrgen Qara-qoja batyr atynyń aıaǵy sýyr inine kirip ketip omaqata qulady. Áıgili er ornynan atyp turyp, naızasyn bezegenshe, ústine dál kelip qalǵan qarsy jaqtyń bir batyry ony qylyshymen shaýyp úlgirdi. Osy ólim Toqtamys áskeriniń ortalyq qolynyń keıin sheginýiniń basy boldy. Endi Muhammed-Sultannyń áskeri alǵa qaraı jyljı tústi.

Bul ýaqytqa deıin áskeriniń denin óz qaramaǵyna alyp qalǵan Toqtamys áli qozǵalmaı turǵan. Endi ol óz qosyndarynyń sol qanatynyń qolbasshysy Isabekke «alǵa!» degen buıryq berdi. Altyn Orda qaramaǵyndaǵy mańǵyt pen barlastyń kileń er jigitterinen qurylǵan kópshiligi temir saýytty qosyndar kenet Omar-SHeıh sultannyń deni seljúk túrikmenderinen turatyn jaýyngerlerine lap qoıdy. Seńseń bórikti, ylǵı tekejaýmyt, aqalteke, tulparlar mingen túrikmen seljúkteri búlk etken joq, aq qaıyń soıyldaryn bastarynan kótere qarsy shapty.

Mine sonda baryp, urys osylaı qyzyp jatqan shaǵynda Toqtamys óz qosyndaryn sońynan shubyrta, Aqsaq Temir qoldarynyń art jaǵynan kelip tıgen.

Soǵys bul kezde ıtjyǵys túsip jatqan.

Aqsaq Temir áskeri Toqtamys qoldarynyń oń qanatyn oısyrata tússe, Toqtamys qosyndary Aqsaq Temir áskeriniń sol qanatyn keıin shegindirip bara jatty. Aqsaq Temir áskeri Toqtamys qosyndaryn dál maıdan ortasynda jaıaý bulyqtarymen keıin shegindirse, Toqtamys atty jasaqtary Aqsaq Temir qosyndarynyń artynan kep tıdi.

Qazir sonaý Qundarshy ózeniniń búkil batys jaq jazyq dalasy qan maıdanǵa aınalǵan. Urysqa túspegen Aqsaq Temir men Toqtamystyń janyndaǵy shaǵyn jasaqtary ǵana nóker, horshy, qorǵaýshylary ǵana.

Jerge ushyp túsip jatqan bastar, dúńk-dúńk qulaǵan deneler.

Búkil dala qyzyl qanǵa boıalǵan, ólgen kisige tolǵan.

Al soǵys barysy, jazmysh degen bir alyp dáý qaqpaqyl oınaǵandaı, birese Maýarannahr, birese Altyn Orda áskerleriniń paıdasyna shyǵyp, tepe-teń túsýde.

Degenmen Aqsaq Temir jaǵy bel alýǵa aınalǵan. Áıtse de Altyn Orda qosyndary ońaı jeńilmek emes.

Ol áli óziniń kóptigine senetindeı.

Bir sát jeńis Aqsaq Temir jaǵynda bolatyny anyqtala bastaldy...

Áıtse de... Áıtsede, jan berý ońaı ma. Altyn Orda jaýyngerleri áli de sheginer emes, sheginse de qashar emes, keı tustarda yzalanǵan jolbarystaı álsin-álsin alǵa umtylady.

Soǵystyń osylaı orasan qyzǵan tusynda qyrqa ústinde turǵan Aqsaq Temir kenet ózine oı salǵan sýretti kórdi.

Ol oń jaǵynda júrip jatqan surapyl soǵysqa qarap turyp, art jaǵynan, seljúkterdi oısyrata jeńgen Isabek jasaqtarynyń ózine tym jaqyn kelip úlgergenin kórmeı qalǵan.

Kileń teńbil qara júırik mingen mańǵyttyń bes júzge jýyq jaý-júrek jigitteri toptaryn jazbaı jolyndaǵy Maýarannahr jasaqtaryn jalańash qylyshtarymen ońdy-soldy jaıpaı qarqyndaryn bir tómendetpeı taıaı túsken.

Aldarynda nardaı qarakók aıǵyr mingen Isabektiń ózi. Jolyndaǵy jaýyngerlerdi aldaspanymen aıqara uryp jigitterin bastap keledi. Altyn Ordanyń bul jan shydatpas kileń ólermen batyr jigitteriniń tegeýirindi sesine shydaı almaı, Aqsaq Temirdiń aldyńǵy qatardaǵy jaýyngerleri sıreı túsken. Bir mezet Isabek jasaqtary qarsylaryndaǵy seldir tartqan jaý shebin qaq jaryp attaryn Aqsaq Temir turǵan qyratqa qaraı kósildire saldy.

Sirá oılary, ózgeni qoıyp Aqsaq Temirdiń ózin qolǵa túsirmek, ne óltirmek.

Qylyshtaryn kúnmen shaǵylystyryp jarqyldatqan jaý-júrek jasaq taıap keledi.

Qarqyndary jan shydatar emes.

Mine endi jaqyn qaldy.

Aqsaq Temir turǵan qyrat jarty shaqyrymnan kem.

Attaryn bir sekirtse jetip qalardaı.

Jazyq dalada, bóget bilmeı, almas qylyshyn úıirilte kók naızalaryn jaý keýdelerine kezeı ashýlana shapqan kekti jasaqtar qandaı qorqynyshty. Aqsaq Temir qobaljıyn dedi. Ámirge de jan kerek.

Aqsaq Temir, bir mezet, atynyń basyn buryp keıin qaraı qashpaq boldy. Janyn alǵaly kele jatqan mynandaı susty jaýdan kim seskenbes. Biraq qashsań bitti, maıdannan qolbasshysy qashqan ásker jeńilgenge sanalady.

Óziń jan saýǵalap bara jatyp, áskerińe sen qalaı «soǵysa ber» dersiń? Bundaıda seniń áskeriń de sońyńnan eredi.

Bul, árıne, jeńilý.

Al qashpaı, bezere shydap turý qıyn. Jan tátti. Ámir jany, árıne, ózgelerdikinen ana ǵurlym tátti! Áıtse de Ámir-Temir shydap baqty. Áli ornynan qozǵalmaı tur. Degenmen, ol atynyń basyn keıin bura berdi. Aqyrǵy ret kele jatqan jaýyna qarady. Kenet atynyń basyn qaıta burdy. Ol taıap qalǵan jaýyna bir búıirden tıgeli kele jatqan Edigeniń qanbalasyn kórdi.

Eń aldynda temir basty shoqparyn bilep, qarakók tulparyn kósildire salyp Edigeniń ózi keledi.

İnisin Isabek te kórdi.

Altyn Orda jaýyngerleri oń búıirlerinen shubala jetip qalǵan tosyn jaýyngerlerge buryldy.

Óz toptarynan edáýir alda kele jatqan aǵaly-inili eki batyr. Isabek pen Edige, attarynyń basyn sál erkine jibergen qalpynda aǵyzyp, biri shoqparyn basynan asyra kótere, biri kók naızasyn alystan sybana taıap kele jatyr.

Rasymen, bala kúnderinen birge ósken eki jigit Aqsaq Temir men Toqtamys eki memleket — Altyn Orda men Maýarannahr úshin birin-biri óltirmek pe?

Sonda óz bastaryna keler qandaı baqyt, murat bar?

Shynymen birin-biri óltiretindeı jek kóre me?

Óıtetindeı bulardyń ortasynda qandaı jylan jortty?

Aqsaq Temir demin ishine tartyp qaraı qaldy.

Joq Edige týraly bul qatelesip júr eken, ol ózine shyn berilgen dos eken. Buny ólimnen qutqarǵany bir sári, al týǵan aǵasyn óltirgeli kele jatqanyn qalaı túsinesiń? Mundaı qımyl tek bir oıdaǵy, bir joldaǵy adamdardyń arasynda ǵana bolady. Edige, Aqsaq Temirmen shyn bir baǵyttaǵy, bir tilektegi adam eken? Buny kóregen Ámir-Temir qalaı kórmeı qaldy?

Sóıtkenshe qarsy shapqan eki batyr bir-birine arqan boıy taıap qaldy.

Aqsaq Temir sál alǵa qaraı qozǵala tústi.

Qazir Edige sonaý basy kishigirim qazandaı shoqparymen aǵasyn urady, ne aǵasy inisin mynaý yńǵaılaı ustaǵan kók naızasymen túırep óltiredi.

Aqsaq Temir Edigeniń shoqparyn dál ózi urardaı erinen kóterile tústi. Osylaı sál myzǵymaı turdy da, kenet otyra ketti.

Edige shoqparyn, Isabek naızasyn bir-birine siltemedi, ekeýi úzeńgilese jaqyndap kep, «amansyńdar ma?» dep aıqaılap, sálemdese eki jaqqa aıyrylyp ketti. Endi Edigeniń qara shoqpary Altyn Ordanyń basqa jigitteriniń bastarynda oınady. Al Isabektiń súıir naızasy Maýarannahr jaýyngerleriniń júrekterine qadaldy.

Aqsaq Temirdiń esine sonaý bir erte kezdegi oqıǵa tústi.

Dáshti Qypshaqqa alǵashqy attanysy edi. Qaptaǵan Maýarannahr áskeriniń kele jatqanyn estip, İrji11 ózeniniń boıynda otyrǵan qalyń qońyrat aýyldary dúrkireı kóterilgen. Tegis batysqa qaraı qashqan. Oıpatta mal basyndaǵy jalǵyz úıge eshkim habar bermegen. Shańy aspanǵa shyǵyp, jaý áskeriniń qarasy kóringende, bir páleniń kelip qalǵanyn túsinip, dalada júrgen úı ıesi — jas áıel, kúıeýi jańa ǵana maldan kelip, beldeýge baılap qoıǵan júırik atyna júgirdi. Sosyn esik aldynda oınap júrgen kishkentaı inisi men sińlisin, birin aldyna, ekinshisin artyna mingizip alyp, úsh jasar ulyn qushaqtap, uıyqtap jatqan baıyna «jaý kelip qaldy!» dep aıqaılap oıatyp, ózderi qasha jónelgeń.

Aqsaq Temirdiń nókerleri sońynan bul áıeldi ustap, Ámir-Temirge alyp kelgen.

— Baıyń men balańdy emes, nege iniń men sińlińdi alyp qashtyń — dep suraǵan odan Maýarannahr ámirshisi.

— Baıymdy óltirseń, basqa baı tabamyn. Balamdy óltirseń bala taýyp alamyn. Al inim men sińlimdi óltirseń, olardy qaıdan alamyn? — degen.— Áke-sheshemiz áldeqashan qaza bolǵan, kim maǵan ini men sińlimdi beredi?

Aqsaq Temir áıeldiń sózine rıza bolyp, baıyna da, malyna da, ózine de eshkimdi tıgizbeı ári qaraı júrip ketken.

Qanisher Ámir-Temirde de keıde mundaı jomarttyq bolǵan.

Endi mine, Edige men Isabektiń bir-birine tımegenin kórip, sol áıeldiń sózi esine túsip tur.

Jaraıdy, qara halyqqa baýyrmaldyq kerek delik, al bı, batyr, bekzadalarǵa ol nege kerek?

Tipti kerek emes.

Kerek bolmaǵan soń ǵoı, bir áke, bir shesheden týǵan osy Altyn Ordanyń áıgili hany Jánibek óz aǵasy Tynybekti maıdanda óltirgen emes pe edi?

Iá, sóıtti ǵoı, óıtkeni týysqandyq, baýyrmaldyq degen bos sózimnen, han tájisi, han taǵy degen murat han urpaǵyna árqashan da bıik turady.

Halyq, «tasta tamyr, tórede baýyr bolmaıdy» dep bosqa aıtqan ba?

«Biraq Edige qara halyqtan ǵoı. Sondyqtan da aǵasyna qol kótermedi. Adam degen qyzyq basyna qonǵaly kele jatqan baq qusyn ózi úrkitedi. Eger meni óltirýge shapqan aǵasy Isabekti Edige mert etse ǵoı, men odan nemdi aıaıtyn edim. Ras, ony altyn taqqa otyrǵyza almas edim, han taǵyna ózimniń qolym jetpegen, Edige men tárizdi, Shyńǵystyń bel urpaǵy emes, biraq dúnıeniń bar bıigi tek han taǵy ǵana ma?

Odan da joǵary baqyt-baq bar emes pe... ol... Ras, meni ajaldan alyp qaldy. Onysyna da raqmet. Syıǵa syı, syraǵa bal, bul jaqsylyǵy úshin men de jaqsylyq istermin. Biraq Altyn Ordanyń bıleýshisi etý úshin bul az. Bir Aqsaq Temirdiń ómiriniń quny az! Oǵan myna Ámir-Temirdiń qasy, ony óltirmekshi bolǵan ana aǵasynyń ómiri qosylýy kerek edi. Onyń shyn senetin adamy bolý úshin, seniń oǵan degen dostyǵyń ǵana emes, onyń qasyna degen seniń qastyǵyń da kerek. Óıtpegen adam ámirdiń shyn senimdi dosy bola almaıdy. Al senbegen dosymdy ózimmen teń túser el bıleýshi etip qoıa almaımyn».

Al Toqtamys Maýarannahr áskerin jeńýge aınalǵandaı sezindi. Endi ol maıdan ortasyna qaraı kire berdi. Mine osy arada Aqsaq Temirdiń áskerin jeti qol etip shebin buzbaı saqtaı alǵanynyń paıdasy tıdi. Toqtamys áskeri endi Aqsaq Temirdiń ortalyq qoly men oń qanat qoldarynyń ortasynda qaldy. Birte-birte, Altyn Ordanyń qalyń áskerin kúnshyǵys jaǵynan Muhamed-Sultan men Aqsaq Temirdiń qosyndary, teriskeıinen Hajy-Sáıfýddın ámirdiń oń qanat qoly kúngeıinen Omar-SHeıh myrzanyń sol qanat qoly qorshady.

Uıtqysyn buzbaǵan Aqsaq Temirdiń jeti qoly Altyn Orda áskerin ózderiniń de qyrylǵanyna qaramaı alyp taǵadaı tutasa qorshap, shashaý shyǵarmaı qysa tústi. Toqtamys áskeriniń tek batys jaǵyn ǵana jaý qorshaı almaǵan. Tutasyp alǵan jaý tegeýrinine shydaı almaı, Toqtamys áskeri birte-birte osy batysyna qaraı shegindi. Al batysynda sur tolqyndy, jalpaq Edil ózeni jatqan. Mine osy arada Toqtamys úshinshi, keshirilmes, eń úlken qatesin istedi. Ol bar kúshin tógip, Aqsaq Temirdiń sol qanatyn, Omar-SHeıh qolyn byt-shytyn shyǵaryp, bar áskerimen Edildiń jaǵasymen joǵary, ormandy-toǵaıly óziniń qaramaǵyndaǵy — Bulǵar jerine sheginýi kerek edi. Sol jaǵyndaǵy Edilge bir búıirin berip, Aqsaq Temir áskerine dál ózderindeı tabandy shep quryp alyp urysa-soǵysa shegingeninde, tipti jeńilgen shaǵynda da, dál osy jolǵydaı áskeri orasan qyrylmaıtyn edi. Biraq óıtýge, ózi keshe ǵana kúshpen kóndirgen Bulǵar jurtyna senbedi. Jaǵamnan alyp, betimnen urady dep oılady. Biraq Bulǵar jurty óıtpeıtin edi. Aqsaq Temirdiń Toqtamystan kem qanisher emes ekenin olar da baıqap qalǵan. Kezinde Altyn Orda handaryna qandaı kóngisi kelmese, Maýarannahr ámirshisine de sondaı kónbeı kúresetin edi. Óz táýelsizdigin Toqtamystan qorǵaı ma, álde Aqsaq Temirden qorǵaıdy ma, oǵan báribir bolatyn, al Toqtamysty jaqtamaǵan kúnde de, Aqsaq Temirge qushaǵyn ashyp, Altyn Orda áskerin mańdaıynan urmaıtyn edi, kerisinshe, jańa shabýylshyǵa qarsy dabyl uryp, Altyn Orda qosyndaryna qosylýlary múmkin-di.

Biraq Toqtamys olaı oılamady. Ózi qasqyr bolǵan soń, jurttyń bárin qasqyr kórdi. Sondyqtan jaý qoldarymen alysa-julysa keıin shegine berdi. Aqyrynda «Zafarnáme» shejiresi: «Artynda Edil ózeni, al aldynda janalǵysh jaý qylysh» dep aıtqanyndaı Altyn Ordanyń júz elý jyldan beri shyn maǵynasynda mundaı jeńilýdi bilmegen áıgili áskeri, eki ottyń ortasynda qaldy. Óziniń bul joly Aqsaq Temirden jeńilgenin bilgen Toqtamys, birinshi bop sur tolqyndaryn baıaý tóńkerip, saspaı týlap jatqan Edil ózenine at-matymen kúmp berdi.

Toqtamys qosyndary Aqsaq Temir qoldarynan ońbaı jeńildi.

Endi eki júz elý myńdaı jaýyngerdiń jartysyna taıaýy soǵysta qaza tapty. Deneleri Qundyrsha men Edil ózenderiniń arasynda qaldy. Kóbi jalpaq Edilden óte almaı sýǵa ketti. Arǵy betke tek júz myńǵa jeter-jetpes qana ásker shyqty.

Al jeńiske ıe bolǵan Aqsaq Temir Edilden ótip, Altyn Orda astanasyn shabýǵa qoryqty. Áli de Uly ózenniń ar jaǵyndaǵy elderden Qyrym, Saqystan, teriskeı Kavkaz, Buǵar, Toqsha jurttarynan taǵy da úsh júz myńǵa jýyq jaýynger jınap alýǵa Altyn Orda hanynyń múmkinshiligi bar ekenin túsinip, atynyń basyn keıin burýǵa májbúr boldy.

Aqsaq Temir Qundyrshanyń jaǵasynda qaza tapqan júz myńǵa jýyq jaýyngerleriniń óligin kómip, qalǵan áskerin tártipke keltirip, bul arada taǵy bir jetideı aıaldady. Sodan keıin ǵana qalyń ásker shildeniń orta sheni tusynda Maýarannahrǵa bet aldy. Biraq Ámir-Temir qoldary kelgen izimenen qaıtpady. Ol Edil ózeniniń jaǵasymen kúngeıine qaraı sál tómen túsip, sodan keıin ǵana baryp shyǵysyna júrdi. Mine osy arada uly jıhanger óziniń qandaı qanisher buzyq ekenin taǵy kórsetti. Aqsaq Temir qosyndary, qaıtarynda baǵytyn buryp osy aradan ótedi dep oılamaǵan qypshaqtyń kóp rýlary Edil men Jaıyqtyń arasyndaǵy jalpaq dalada jazǵy jaılaýlarynda otyrǵan. Ár kóldiń, shaǵyn ózenniń boıynda, san jetpes jylqyly, aq boz úıli bir-bir aýyl. Shildeniń aspan aınalyp jerge túsetin ystyq kezi. Qyr túgil, oıpatta ósken jýa, qymyzdyqtardyń sabaqtary soıaýlanyp, belýardan kelgen qalyń bir tusy, kóshpeli elderdiń jylda rahatqa batatyn tamasha shaǵy. Kúnniń ystyǵyna qaramaı sary qymyz sapyrylyp, qyz berip, qyz alysyp búkil el bolyp qyzyqqa kenelip jatatyn. Al qyz-bozbala túnimenen tynyshtyq kórmeı, altybaqan quryp, án shyrqap, aq súıek oınap, ázil-áńgime quryp, qýanyshqa bólenetin. Al bıyl er-azamatynan aırylǵan el óte qaıǵyly edi. Ólim shyqpaǵan otaý joq. Úı bitkenniń bosaǵasyna qara jalaý baılap, ústinen qara basturyqpen bastyrǵan, syńsı qonǵan aq boz aýyldar, alystan ala qarǵa toptary tárizdi, kóńilińdi qulazytady. Qart ata, kári ana sóılemeıdi, sybyrlaıdy. Sulý qyz, ásem jigit kúlmeıdi, kúbirleıdi. Qara túndeı túnermegen jan joq, qaıda barsań «ah!» urǵan kári ana, qart ata, solqyldaǵan jas kelinshek.

Biraq bul aýyldar qaıǵynyń eń aýyry áli alda ekenin bilmeıtin. Aqsaq Temir qoldary endi qyryq myńnan úshke bólindi. Edil men Jaıyq arasyn úsh bólek, aýmaq etip bólip aldy. Ár aýmaqty qyryq myń áskermen qorshap, baıaǵy Torǵaı men Yrǵyz ózeniniń ortasyndaǵy ańdardy qorshaǵandaryndaı, naıza ustar er-azamaty joq, beıbit jatqan osy qaraly jurtty temir sheńberin tarylta qysyp, Aqsaq Temir qoldary qyrýǵa, tonaýǵa kiristi.

Biraq bul joly ań qany emes, adam qany sel bop aqty.

Jáne bul joly ań denesi emes, adam denesi taý-taý bop úıildi.

Búkil Edil — Jaıyq ortasyndaǵy ólke — shyńǵyrǵan, ókirgen, sarnaǵan, zar jylaǵan daýystarǵa bólendi.

Aqsaq Temir jazyqsyz jurttyń tóskeıindegi malyn, tósektegi qatynyn aldy.

O sheti men bu shetine kóz jetpes rýly eldi zamatta typ-tıpyl etti.

Jas jigitterimen, sulý qyzdaryn ózderimen birge áketti. Uldaryn — qul, qyzdaryn qatyn etýge áketti.

Ózgelerdiń bárin qyrdy, qyrmaǵandarynyń mal-múlikterin tonap alyp, ózderin qańǵyrtyp jiberdi.

Qypshaqtyń áıgili cap dalasy, sarnaǵan, bozdaǵan, jylaǵan, bosyǵan jurtqa toldy.

Keshegi aıbyndy Dáshti Qypshaqtan kúńirengen jer, kúızelgen el qaldy.

Aqsaq Temir quzǵyndary, ámirlerinen bastap, qatardaǵy jaýyngerlerine deıin baıydy. Ár sypaı tórt qyzdan, jıyrma jylqydan oljaǵa keneldi. Al Aqsaq Temirdiń ózi Dáshti Qypshaqtyń aqqýdaı sulý bes júz qyzyn quma etpek bop birge áketti.

«Olja óz aıaǵymen keledi» dep Edige bosqa aıtpaǵan eken, úıir-úıir Dáshti Qypshaqtyń qalyń jylqysy endi Maýarannahrǵa aıdaldy.

Al osynyń bárin sol Edige kórmedi me?

Kórdi. Kórmek túgil osy jazyqsyz jurtty jylatýǵa ózi de qatynasty.

Sonda oǵan halyq: «El qamyn oılaǵan Edige» degen atty nege berdi? Nege?

El qamyn oılaǵan er osyndaı bola ma eken?

Bolmaıdy!

Onda Edigege sondaı at bergen halyqtiki ne?

Osynshama oljamen qaıtqan Aqsaq Temirdiń jeti qoly tek Jaıyq ózeninen alystaǵan soń ǵana bastaryn qosty. Endi olar Samarqantqa Shalqar kóli men Aral teńizin basyp, kóne Jibek jolynyń súrleýimenen, Horezm arqyly qaıtpaq boldy.

Al Aral teńiziniń jaǵalaýyna kep Aqsaq Temir shatyryn tikken kúni Maýarannahr bıleýshisiniń aldyna Edige, Temir-Qutlyq pen Qunjaq oǵlandar keldi. Ámir-Temirge úsheýi birdeı tize búkti.

— Aldıar, Ámir-Temir,— dedi Edige.— Keń bolsań jerińmen bol, er bolsań elińmen bol degen. Bizdiń de aǵaıyn-týys jurtymyz bar edi. Eger siz ruqsat etseńiz, sol jurtymyzdy sizdiń qaramaǵyńyzǵa kóshirip alyp kelsek degen oıda edik.

Aqsaq Temir oılana qaldy.

— Qalaı kóshirip ákelmeksińder? — dedi ol. Qastaryńa ásker qosyp berý kerek bola ma? Álde...

— Joq,— dedi Edige.— Elimizdi sońymyzǵa ertýge óz basymyzdyń abyroıy da jetedi.

— Onda, bolsyn,— dedi Aqsaq Temir.— Tek kúzdiń sýyǵyna qalmaı oralyńdar.

Úsheýi de bastaryn ıdi. Árıne úsheýi de sońynan Aqsaq Temirdiń Ordasyna oralmady. Ýádesinde turyp, qaıta oraldy degen Qunjaq oǵlannyń ózi de artynan, Temir Qutlyq Altyn Orda hany bolǵanda, sonyń qaramaǵyna qashty.

Al Edige men Temir-Qutlyqtyń Maýarannahr ámirshisinen birjolata ketýiniń úlken sebebi bar edi. Aqsaq Temir áskeri Toqtamystyń qosyndaryn jeńip, Jaıyqtan ótip, burynǵy Aq Ordanyń jerine jetkenge deıin, bular kóp nárseden dámelenip kelgen. Toqtamysqa qarsy qoıý úshin Aq Ordany Altyn Ordadan bólip alyp ózderine beredi dep oılaǵan. Biraq Aqsaq Temir ony istemedi. İsteıin degen nıet te kórsetpedi. Edige Ámir-Temirdiń ózine senbeıtinin endi anyq túsindi. Sol sebepten de «elimizdi alyp kelemiz» degen sózdi syltaý etip, olar Aqsaq Temir Ordasynan birjolata ketti.

Ne bolsa da Toqtamysqa qarsy, Altyn Orda bıligi úshin kúresti óz betterimen júrgizbek boldy. Biraq Aq Orda bıligin Altyn Ordadan bólip alyp, óz betterimen bılep kete almady. Shý degennen mundaı áreket isteýge bata almady. Keshe Maýarannahr bıleýshisimen birigip, osy jerdi shapqan adamdarǵa tizginderin berýge qaraly jurt kónbeıtindigin Edige de, Temir-Qutlyq ta túsingen. Sondyqtan olar, sol jyly kúz burynǵy Aq Orda jerindegi ózderiniń aýyldaryn, aǵaıyn-týystaryn alyp atalarynyń bir kezdegi jaz jaılaýy bolǵan Qara Teńiz jaǵasyna kóshti.

Osylaı Edige men Temir-Qutlyq Aqsaq Temirden birjolata alystady.

Al Ámir-Temir bolsa, qus ushyp óte almas dalasy kóp, saýda sattyq júrgizer jóndi qalasy joq, rý-rý bop kóship júrgen kóshpeli Aq Orda elderin ózine baǵyndyryp, ne balalaryna bıletip qoıýǵa paıdasyz dep sanady. Jáne bul jurtty únemi Maýarannahr tárizdi turǵyn memlekettiń qaramaǵyna ustaýdyń qaýipti ekenin de uqty. Sondyqtan da óz Ordasyna jýyq arada qaýip týdyrmas úshin, bul elderdi aıamaı shaýyp, bar baılyǵy maly bolsa, sol malynyń taıly-taıaǵyna deıin qaldyrmaı Maýarannahrǵa aıdap, al kórikti degen qyzdaryn birin tastamaı Samarqantyna ózimen birge alyp qaıtýdy durys kórdi.

Rasynda da Aqsaq Temir jaýynger, kóshpendi elderden beker qaýiptenbegen eken. Joshynyń besinshi balasy Sybannyń urpaǵy osy kezde jańa dúnıege kelgen. Birinshi Ábilqaıyr, onyń nemeresi Muhamed-SHaıbanı elý jyl ótpeı dál búgingideı etip Maýarannahrdyń ózin shapty, Aqsaq Temirdiń urpaqtaryn ózderine baǵyndyrdy.

Kekti kekpen, qandy qanmen jýǵan, opasyz aýmaly-tókpeli qatygez zaman?

Áskeri Aqsaq Temir qoldarynan myqtap jeńilgen Altyn Orda, bosaǵasy solqyldaǵanmen, áli de irgesi birkelki berik edi. Alyptyń aty alyp, kerek bolsa taǵy da erkin úsh júz myń ásker jınap alatyn Altyn Orda, Edil ózenine deıin kelgen Aqsaq Temirdiń áskeri qandaı myqty jáne jańa ádisti bolsa da odan shańyraǵy qulap túspegen. Yza kernegen Toqtamys, qaıtadan kúsh jınap, Maýarannahr bıleýshisimen taǵy bir beldese kúresýge daıyndala bastady. Bul joly da Altyn Ordanyń hany, jaýynan taıaqty qatty jep kóńili shaılyqqanmen, áli de kúrese alar, boıynda jiger-qýaty bar, qaıratker ekenin bildirdi. Endi oǵan shyǵysyndaǵy jaýymen alysý úshin batysyndaǵy kórshiles elderge kóz qarasyn, saıasatyn ózgertýge týra keldi. Óıtpeske amaly da joq edi. Aqsaq Temirden bir qyry synǵan Toqtamys ásirese orys eline óziniń burynǵy saıasatyn júrgizýge kúshi de, bedeli de qalmaǵan. Jylan shaqqan adam ala jipti attaýǵa qorqady, sodan ba, ol endi batysyna qaraı, burynǵydaı emes, jaltaqtaı bergen. Mine Toqtamystyń osyndaı, Aqsaq Temir qamshysynyń etinen zardaby áli tarala qoımaǵan kezinde, Ordaǵa Máskeýdiń uly knázi Vasılıı Dmıtrıevıch keldi. Ol ákesi Donskoıdyń tegeýirindi minezine salyp, Máskeý knázdiginiń jerin keńeıtýdi talap etti. Máskeý knázdiginiń jerin keńeıtýde bir, onyń orys jurtyna yqpaly kúsheıtýde bir. Osyny bile tura, Toqtamys knáz tilegin oryndaýǵa kóndi. Ol dál qazirgi jaǵdaıynda, ózine taǵy bir kúshti kórshisin qarsy qoıǵysy kelmedi. Nıjnıı Novgorod, Sýzdal knázdigin Máskeý qaramaǵyna berdi. Osyndaı jeńiske jetken Vasılıı Dmıtrıevıch Ordanyń arnaýly elshisi Aqqozy myrzamen Saraı-Berkeden shyqty. Ózi Kolomna arqyly Máskeýge bettedi de, qasyndaǵy serikterin Aqqozy jasaǵymen Nıjnıı Novgorodqa jiberdi. Nıjnıı Novgorod, Sýzdal knázi Borıs Konstantınovıch bul sheshimge kóngisi kelmeı, Aqqozy jasaǵyna qarsy qarýly ereýil uıymdastyrmaqshy bolyp edi, biraq súıenishi Vasılıı Rýmánes tárizdi yqpaldy boıarlar opasyzdyq istep, Máskeý knázdiginiń jaǵyna shyǵyp ketti. Knáz Borısty jalǵyz qaldyrdy. Osy ýaqytta Nıjnıı Novgorodqa áskerimen uly knáz Vasılıı Dmıtrıevıchtiń ózi keldi. Knáz Borıs Konstantınovıchtiń qatyn-balalaryn qala-qalaǵa bólip jiberip, ózin shynjyrlap qarańǵy tas qamalǵa qamatty. Osylaı ózin-ózi erkin sanaǵan Máskeý knázi, qaharyn endi keshe Toqtamys qolyn Máskeý, Kremline kirgizýge sebepker bolǵan, knáz Vasılıı Sýzdalskııge tókti. Biraq ol inisi Semenmen, ekeýi áli de Toqtamysqa senip, Altyn Ordaǵa qashty. Al knáz Borıs Konstantınovıch sol tas qamalda shynjyrlaýly jatyp dúnıe saldy. Osylaı Nıjnıı Novgorod Máskeý knázdiginiń qaramaǵyna kirdi. Degenmen, Toqtamys, Máskeý knáziniń ózine qas ekenin umytpady, oǵan Nıjnıı Novgorod, Sýzdal knázdigin jyǵyp bergenmenen, Tver knázdigin jyǵyp bermedi. Onyń ústine bul knázdiktiń ózi de bul tusta Máskeý knázdiginiń qoltyǵyna op-ońaı kire qoımaıtyndaı kúıde edi. Osy ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynyń basynan-aq knáz Mıhaıl Máskeý knázdiginen qaýiptenip, Tver jáne ózine qaraıtyn bóten shaǵyn qala bekinisteriniń jan-jaǵyna bıik qamal-qorǵan turǵyza bastaǵan. Jáne áskerin de birkelki kúsheıtip alǵan.

Osyndaı saıasatpen Altyn Ordany orys eli jaǵynan ájeptáýir qaýipsizdendirip alǵan Toqtamys, jatpaı-turmaı endi Lıbke knázi Iagoılomen baılanysyn jóndeýge tyrysty. Tipti odaqtas bolýdy oılady. Óıtkeni Máskeý knázimen qansha til taptym degenmen de, Toqtamystyń Máskeý men Lıbke knázdikteri birigip kete me degen qaýpi mol edi. Al bul tusta, bul eki knázdikterdiń shekara jerleri arqyly jáne qaısymyzǵa qaısymyz baǵynyshty bolýymyz kerek degen baqqundestikten týǵan ózara qyrǵı-qabaqtyǵy, kelispestikteri kúshti edi. Toqtamys osy arazdyqtaryn paıdalanbaqshy boldy. Demek, Lıbke ústemdigin qoldap ony Máskeý knázdigine qarsy qoıýǵa kiristi.

Iagoıloǵa jibergen Toqtamys elshileri korólmen Meshin, ıaǵnı 1393 jyly Krakov qalasynda kezdesti. Elshiler Iagoıloǵa Toqtamystyń arnaýly jarlyǵyn ala keldi.

«Osydan úsh jyl buryn,— dep jazǵan Toqtamys bul jarlyǵynda,— Maǵan qarsy qoıý úshin Bekish, Turdyshahberdi, Dáýir basqarǵan keıbir oǵlandar Aqsaq Temirge jasyryn Edige degen kisini jibergen. Aqsaq Temir osylardyń aıtýymen bizge shabýylǵa shyqqan jáne óziniń kele jatqanyn álgi oǵlandarǵa habarlapty. Biz buny tek jaý qalamyzǵa jaqyndaǵanda ǵana bildik. Jınalyp, qarsy shyqpaq bop jatqanymyzda maǵan qarsy zulymdar birden tabansyzdyq istedi, sonyń arqasynda halyq arasynda qobaljý týdy. Oqıǵa osylaı boldy. Biraq alla taǵala qaıyrymdy ǵoı, Bekbolat, Hajy-Medik, Bekish, Turdyshahberdi, Dáýit basqarǵan bizge qarsy oǵlanbekterdi qatty jazalady».

Toqtamys osydan úsh jyl buryn bolǵan oqıǵany, óziniń jeńilýin Ordadaǵy alaýyzdyqtan dep túsindire kep, osy jarlyǵynda Máskeý knázimen talas jerlerdiń sheshimin Iagoıloǵa bergenin aıtqan! Ol úshin Iagoılo ózin Toqtamysqa baǵynyshty sanaýy kerek jáne charaj tólep turýǵa tıisti degen. Mamaı kezinen Ordamen jaqyn júrgen Iagoılo Toqtamyspen odaqtasýǵa bar ekenin jasyrmaı, ashyq kóńil bildirgen. Elshilerge syı qurmet kórsetip, Toqtamysqa dos ekenin aıtyp olardy Altyn Ordaǵa qaıtarǵan.

Demek, Toqtamystyń jatsa-tursa bar oıy Aqsaq Temirmen taǵy bir shaıqasyp ósh alý boldy. Ol qaıtadan áskerin jınap daıyndala bastady. Aqsaq Temirdiń taǵy Iranǵa attanǵanyn estip, Maýarannahr ámirshisimen sol jaqta upaı aıyrmaqshy bop qalyń qolmen Taýyq, ıaǵnı 1394 jyldyń basynda Derbent qaqpasyna taıandy. Mine, osy kezde Toqtamystyń janyna shyn batqan bir oqıǵa boldy.

Sadat-begim Edigeni shyn umytqan. Júregine tek oǵan degen óshi ǵana qalǵan. Jaı áıel bolsa, árıne, bir kezde jaqsy kórgen kisisine mundaı kektese qoımas edi. Ómirde ne bolmaıdy, taǵdyr jazbaǵan eken, bárin de keshirer edi. Biraq Sadat-begim ondaı áıel emes edi, Edigeniń baıaǵyda istegen opasyzdyǵyn keshire. almady. Ásirese onyń ózine qaramaı ketkenin emes, ózin Jánekeden kem kórgenin júregine máńgi qalǵan daqtaı, qorlyq saqtady.

Sadat-begim áli de jas edi, kelin bop túskendegi tunǵyshynan keıin ol ekinshi ret bala kótermegen. Sondyqtan ba, álde Toqtamystyń endi shyn jaqsy kóretin jas báıbishesine aınalǵandyǵynan ba, ol ózin qyzdan kem sanamaǵan. Kóńil júırik pe, kók dónen júırik pe degen. Jaraǵan bedeýdeı symbatty deneli áıel, bókseli ash beli buralyp, aıaǵyn sándene, yrǵaltyp basyp, áli de talaı jas jigitterdiń kóziniń qurtyn alatyn. Tek qaraqat kezderi ǵana burynǵydaı jaýdyrap turmaıtyn, janarlaryna bir qasiret, álde ókpe uıalaǵandaı, olary sál sýyq tartqan. Demek, osy bir ishinde jatqan syrdy, tiri janǵa bildirgisi kelmegen, sol burynǵy qalpyndaǵysyndaı únemi kóńildi ustaýǵa tyrysqan kerbez Sadat-begim, qurby-qurdastaryna, qaıny aǵa, qaıyndaryna ázilderine ázil qaıtaryp, jastyq qyzyqtan áli de ket ári emestigin baıqatyp ta qoıatyn. Osy sebepten de, han Ordasynan aýyly bólek jas báıbishege, kóz qyryn salatyndar da az bolmaıtyn, biraq olar sheshimge tez qatal minezdi Altyn Orda hanynyń kárinen seskenip, taqa erlik kórsete almaıtyn.

Tek bir adam ǵana eshteńeden qoryqpaıtyn, seskenbeıtin, Sadat-begimniń bir aýyz «jaraıdy» degen lebizin estise, otqa túsken kóbelekteı, nege bolsa da táýekel etýge bar edi ol adam. Bul osy han báıbishesiniń Ordasyn kúzettirip qoıǵan jasaqtyń bastyǵy Dáýletbek edi. Qara tory kelgen, suńǵaq boıly, kúsh ıesi soıylker, qyryqtan asyp bara jatqan kisi. Aq Orda handarynyń tóleńgitterinen shyqqan. Toqtamystyń bala jastan birge ósken, oǵan jan-tánimen berilgen, qan maıdanda, san mártebe birge bolǵan senimdi adamy. Adaldyǵy, tabandylyǵy han aldynda talaı ret synalǵan. Sol sebepten de Toqtamys ony janyndaı jaqsy kóretin, báıbishesiniń aýylyna kúzet ustaıtyn jasaqtyń basshysy etip qoıǵan. Biraq, ómirdegi, dúnıe-tirshiliktegi, maıdan joryqtaǵy adaldyq bar da, lázzattaǵy adaldyq bar. Keıde ekeýi eki dúnıe. Birinshisinde ózin-ózi bolattaı berik ustaǵan kisi, ekinshisine kelgende, maıdaı erip, qoıdaı jýası qalady. Onyń beriktiginen, adaldyǵynan dym da qalmaıdy. Júregin eljiretip, kúıdirip, jandyryp bara jatqan dertke shydaı almaı, hannyń handyǵynan, batyrdyń batyrlyǵynan qoryqpaı, sol bir áıeldiń ottaı ystyq qushaǵy úshin nege bolsa da barady. Otqa tús deseń otqa túsedi, jaýǵa shap deseń jaýǵa shabady.

Bundaı qasıet árıne, adamnyń minezimen jan sezimimen baılanysty. Dáýletbektiń júzi sýyq bolǵanymenen, júregi ystyq edi. Sol ystyqqa ol shydaı almady. Reti kelgen bir ońashada Sadat-begimge ol óziniń syryn ashty. Kúzet bastyǵynyń yntyǵyp júrgenin burynnan biletin Sadat-begim, oǵan kúlimsireı qarap:

— Toqtamys hannan qoryqpaısyń ba,— dedi.

Júrek kúıigi degen uly ámirshi bar eken,— dedi Dáýletbek.— Ol han qaharynan da, dos boryshynan da kúshti eken.

— Solaı deńiz...

Sadat-begim budan artyq sóz aıtpaǵan. Biraq ashý shaqyrmaǵan. Bireý kele jatqandaı jalt burylyp júre bergen. Dáýletbek budan keıin Sadat-begimge burynǵydan jaman qumarta túsken. Kóńil shirkin áldeneden dámelengendeı, áldeneni kútkendeı, biteý jara bop júdeı túsken. Bul áńgime búkil dalany kókoraı shalǵyn belýardan kómgen shildeniń bas kezinde bolǵan. Al Tamyzdyń aıaq kezinde, Toqtamys, ózi Iranǵa joryqqa daıyndalyp jatyp, Sadat-begimdi Dáýletbek basqarǵan shaǵyn qosynmen Kaffa bekzadalarynyń, kýpesteriniń arnaýly shaqyrýymen qonaqqa jibergen.

Kaffa basshy-bıleýshilerine asyl buıym tartý-taralǵysyn artqan kileń taqyr jún, qyzyl narlar tirkelgen kóshpen Saraı-Berkeden shyqqan kerýen jolaı qona-jastana Qyrkúıektiń aıaq kezinde Kaffaǵa jetken. Bul shahardyń bıleýshileri, saýdager, keme júrgizýshileri Altyn Orda hanynyń áıeline keremet qoshamet kórsetken. Kúnde toı, kúnde meıram. Osyndaı Kaffadaǵy bir úlken toı-jıynda Sadat-begim Edigeni kórdi. Keń baıtaq alańda, ıin tiresken jurtpen birge Altyn Orda hanynyń súıikti áıeli asyrandy qarataldyń kógershindi ustaıtynyn qarap, tamashalap turǵan. Alań ortasyndaǵy tizerlep otyrǵan, seńseń bórikti túrikmenniń bala jigiti jerdegi jáshiktiń esigin ashyp, birneshe kógershin qustardy birinen soń birin bosatyp jiberdi. Sol sátte-aq álgi jigit qarǵy baýynan ustaǵan sarǵylt júndi, tikireıgen qulaqtarymen quıryǵynyń ushy qap-qara qarataldy da «ap!» dep qoıa berdi. Jáshikten ushqan kógershinder úsh-tórt qulashtaı kókke kóterilip úlgirmedi, qaratal sál qozǵala túsip, ytqyp sekirip baryp, eki-úsh qusty ilip tústi. Bala túrikmen endi, kepterler salynǵan ekinshi jáshikti ózine taıady.

Qarataldyń tórt-bes qulashtaı bıik sekirip jerden kóterilip usha jónelgen kógershinderdi jibermeı, qalaı qaǵyp túskenin kórip, jurt máz-maıram edi. Sadat-begim de tań-tamasha bop qarap turǵan. Osyndaı oıyndy tamashalaǵan jurt kenet, ábigerlene eki bóline qaldy. Sadat-begim «ne boldy?» degendeı jan-jaǵyna qarady. Alańnyń oń jaǵynda saýyt, dýlyǵa kıgen, kileń qara kók teke-jaýmyt mingen, qarý-jaraqty bir top sypaılar kele jatyr eken. Báriniń aldynda nardaı qarakók tulpar mingen Edige, ol kúmis eriniń ústinde bir qyryndaı otyrǵan. Qarapaıym qala turǵyndary kele jatqan jasaqty kórip, bulardyń tımeıtinin bilse de, qaq bólinip jol berip jatyr. Iá, bul Edige edi. Temir-Qutlyq pen ekeýiniń aýyldary osy Kaffa qalasynyń teriskeı shenindegi Qara teńizdiń osy kúngi Sımferopol shahary turǵan jazyq dalasyna kóship kelgenderine eki jyldaı bolyp qalǵan. Sodan beri bularǵa Qyrymdaǵy birtalaı jurt qosylyp, Edigeniń mańy eleýli kúshke aınala bastaǵan-dy.

Edige keıbir jeńil qosyndarymen shaıqasyp, olardy bul aradan qýyp, Qyrym tóńiregin ıelenýdi oılaǵan. Al Aqsaq Temirden soqqy kórgen Altyn Orda hany, kórshiles elderimen qarym-qatynasyn tártipke keltirip, jańadan ásker jınap, Aqsaq Temirmen qaıtadan soǵyspaq bop áýrelenip júrip, Edige men Temir-Qutlyqtyń bul qoqan loqqy áreketterine bálendeı mán bermegen. Bulardy ózimen para-par túser jaý kórmegen. Sol sebepten bar kúshin bóten joryqtaryna salǵan. Alda-jalda Edige barmaı bara jatsa, Irannan qaıtqannan keıin, qurtarmyn ol kókigen mańǵytty dep oılaǵanda qoıǵan. Osylaı sheshken Toqtamys, áıeliniń Kaffadan qaıtýyna qaramaı, Qarashanyń basynda Iranǵa joryqqa attanatyn qosyndary jınalatyn Teriskeı Kavkazǵa júrip ketken.

Edige bolsa Toqtamystyń ózine jeńil qaraǵanyn paıdalana bilgen. Ol bul kezde Qyrymnyń biraz rýlaryn, ásirese mańǵyt taıpalarynyń keıbir beldi kisilerin ózine qupıa túrde tilektes etip alǵan. Al ózine tikeleı baǵynatyn jigitterin tastaı etip qarýlandyryp bolǵan. Osyndaı jaǵdaıǵa jetken Edige endi tek Toqtamystyń Aqsaq Temir ne orys knázderimen soǵysyp, taǵy bir taıaq jegen kezin kútip, qolyna túkirip daıyndala bergen. Búgin onyń Kaffa qalasyna kelýi de osyndaı aldaǵy kúresiniń qamynan týǵan. Ol Kaffa bıleýshilerimen, ásker jáne qarý alý jaıynda kelisim sóz júrgizbekshi edi. Edigeniń bul tilegine Kaffa bıleýshileri de nıet bildirgen. Sol úshin búgin tańerteń osy shaharǵa kelgen. Toqtamystyń áıeliniń osynda ekenin estip, bir rette ony tutqyn etip, óz ordasyna alyp ketpekshi bolǵan. Biraq kelisim sóz júrgizýge kelgen qalasynyń qonaǵyn, ondaı kúıge ushyratýǵa qaımyqqan. Sol sebepten Sadat-begim oıyn kórip turǵan alańnyń ústimenen ádeıi ótken. Yńǵaıy kelse Sadat-begimdi bir qorlap ketpek te edi.

Rasynda búıtý Edigeniń qolynan keledi. Ol sol han áıeli turǵan arbanyń janynan báz-baıaǵy qyryndaı otyrǵan qalpynan selt etpeı óte berdi. Arba ústinde turǵan Altyn Orda hanynyń áıeli bar ma, joq pa, oǵan tájim etpek túgil, burylyp ta qaramady. Altyn Orda hanynyń áıeli de, tipti dańqy álemdi jarǵan Altyn Ordanyń ózi de, onyń tegeýirindi hany Toqtamystyń da, ózine bar-joǵy birdeı degendeı, eshkimdi mensinbegen, ózin sol tákappar ustaǵan qalpynda moınyn bir burmastan ótti de ketti.

Edigeniń Altyn Orda hanymyna lázim etpegenin jurttyń bári kórdi.

Mundaı qorlyq bolmas!

Sadat-begim top aldynda kele jatqan Edigeni alǵashqy ret kózi shalyp qalǵanda kenet denesi dir ete túsken. Áldenege júregi typyrshyp, boıyn bir ystyq lep bılep ketken.

Al Edige bolsa, buǵan moınyn da burǵan joq. Sol bop-boz bop, qabaǵy túksıgen, sál qyryn otyrǵan qalpynda alystaı bergen.

Osynyń bári de ıin tiresken jurt kózinshe boldy.

Búkil Altyn Ordaǵa áıgili sulýdy, hanymdy, baqshaǵa qoıǵan úrkitkish qurly kórmegeni Sadat-begimge qatty batty.

Ásirese sulý áıelge jurt kózinshe kóz qyryn salmaǵany júregin órtep jiberdi.

Sadat-begim qorlanǵanynan jylap jiberdi.

Endi burynǵy óshtigine taǵy óshtik qosyldy.

Ol budan ári qaratal oıynyn kórgisi kelmedi, dereý ózine arnalǵan saraıǵa qaıtty. Dereý Dáýletbekti shaqyrtty.

— Eger, Edigeniń basyn ákep meniń aldyma qoısań, men sendikpin! — dedi.

— Jaraıdy,— dedi Dáýletbek.— Edigede bireý emes, eger myń bas bolsa da bireýin qaldyrmaı kesip ákep berýge barmyn, mine sertim!

Ol óziniń kúshine, aılakerligine sendi. Jáne Edigeniń Toqtamystyń shyn qasy ekenin biletindiginen. Altyn Orda hanynyń aldynda taǵy bir kórinip qalmaq boldy.

Oǵan istemek bir opasyzdyǵyn, onyń qas jaýyn óltirgen eńbegimmen jýarmyn dedi ol ishinen.

Dál osy sátte Dáýletbek han áıeliniń qushaǵy úshin óz basyna ózi jeterin bilmedi.

Tún ortasynda, ebin taýyp, aýyldyń bir ıtin úrgizbeı, Edigeniń aqboz eńseli ordasyna kirgen Dáýletbek, úı-ishine kózin úıretip alǵaly qolyndaǵy qanjaryn artyna tasalap sál turdy. Azdan keıin, túndigi ashyq shańyraqtan aı sáýlesi túsip turǵan jerde — oń jaqtaǵy aq mamyq tósektiń ústinde, jubaıy Jánekemen qatarlasa jatqan aq kóılek, ystandy Edigeni kórdi. Ústindegi kórpesi áıeline qaraı aýyp ketken. Jánekeniń kórpe shetinen aq jastyqqa tógile jaıylǵan qara shashymen bozǵylt júzi ǵana aǵarańdaıdy. Shalqasynan qoryldap jatqan Edigeniń janynda bir qalypty pys-pys etedi.

Dáýletbek endi yrbyz tárizdi aıaǵyn eptep basyp, qolyndaǵy qanjaryn yńǵaılap, Edigeniń bas jaǵyna taıady. Dál osy ýaqytta kenet atyp turǵan Edigeni kórdi, keıin burylýǵa murshasy kelmeı qaldy, naızaǵaıdaı jarq etken jińishke aldaspan basyn anandaı jerge ushyryp túsirdi.

Edigeniń qalaı bunyń úıge kirgenin bilip qalǵanyn oılap ta úlgirmeı Dáýletbek sol sátte dúnıe saldy.

Al Edige ózine tanys Dáýletbekti kútip jatqan. Keshe Kaffadan qaıtyp kele jatyp, bir doly taý ózeninen at jaldap ótip jatqanda, sý ortasyna jetken kezde, áldeqalaı artyna burylyp keıin qalǵan jaǵanyń bir tasalaý bultarysynda atymen turǵan qarýly jigitti kórgen. Toqtamystyń eń senimdi adamynyń biri Dáýletbek ekenin tanı ketken. Onyń asqan mergen ekenin de biletin Edige, dál qazir atyp tastamaı, ańdyp kep óltirip basyn hanymnyń buıryǵy boıynsha, soǵan aparyp bermekshi ekenin de túsingen. Eger Dáýletbek buny qur óltirgisi kelse, atynyń jalynan ustap júzip bara jatqan Edigeni bir jebesimen-aq sý túbine jiberer edi, al ol óıtýdiń ornyna bergi jaqqa ózi de ótpekshi bop tur... Edige bárin uqqan. Sodan kesheden beri ol Dáýletbekti kútýde edi. Onyń ǵajaıyp epti ekenin de Edige biletin. Ańdyǵan jaýynyń bir soǵar kezi tún ekenin túsinip, kúndiz uıyqtap alyp, baǵanadan beri ádeıi uıyqtaǵan bop qoryldap jatqan.

Erteńine Dáýletbektiń belindegi qorjynyn sheship alyp, óziniń basynyń ornyna onyń basyn salyp, Sadat-begimge bir jigitinen sálemdemege jibergen.

Han áıeliniń ózine qanshalyq óshikkenine kózi jetip, Edige tek bunymenen qoımady, Sadat-begimniń Kaffadan shyǵatyn kúnin kútip, jasaǵymenen bir toǵaı arasynda uzaq jatqan. Aqyry han áıeliniń kóshi de kóringen. Edige jasaǵy, kóshti dereý shapqan. Kerýenniń qarsylasqan qarýly kúzetshilerin tegis óltirgen. Sosyn dúnıe-múlikterin tonap alyp, han áıelin ózine istegen qastyǵyna, ótken jyly toıda qymyzǵa zárin qosyp bergeni úshin, tyrdaı jalańash etip sheshindirip, maıly jerinen dúrelep, bir attyń ústine etpetinen jatqyzyp baılap, Altyn Ordaǵa qaraı aıdatyp jibergen.

Bul qorlyqqa shydaı almaǵan Sadat-begim, Toqtamysqa jatatyn bir aýylǵa jetpeı jyndanyp ketken.

Toqtamys estigen sýyq habar osy edi. Bulqan-talqan bop ashýlanǵan Altyn Orda hany, bir mezet búkil áskerin keıin buryp, Edigeniń aýlyn, oǵan ergen jurtty qorshap alyp birjolata qyryp tastamaq boldy. Edigeniń Sadat-begimge istegen qorlyǵyn ózine keltirýdi de oılady. Biraq ashýy sál basylǵan shaǵynda, bir memlekettiń taǵdyryn, bir qatynnyń namysyna aıyrbastaýdy durys kórmedi. Eger búgin bul Aqsaq Temirdi qurtpasa, bıyl bolmasa, kelesi jyly onyń Altyn Ordany qurtatynyn oılaı kelip, Toqtamys bul joly Qyrym saparynan bas tartty.

Ashýdan ishi qazandaı qaınasa da amal joq, Edigeniń sybaǵasyn kelgen soń berermin dep áskerin Iranǵa qaraı attanýǵa buıryq berdi.

Biraq Iran joryǵynan qaıtqannan keıin Edigeden ósh alardaı esh múmkindigi bolmady. Sońynan, Altyn Orda taǵynan aıyrylǵan Toqtamystyń «Sol joly eń aldymenen Edigeni nege qurtpadym?» degen ókinish óle-ólgenshe esinen ketpegen.

Altyn Ordanyń Álı, İlıas oǵlandar ján Isabek, Jaqly bı basqarǵan áskeri Qazan aıynyń qara sýyǵynda Derbent qaqpasynan ótip, Shırvannyń qalalaryn shabýǵa qiriskende, Aqsaq Temir teriskeı Grýzıada soǵysyp jatqan. Ordasy osy kúngi Ázirbaıjan jerindegi Sheki shaharynda turǵan. Toqtamys áskeriniń Shırvanǵa kelgenin ol sol Taýyq, ıaǵnı 1394 jyly Qazan aıynyń jıyrma altysy kúni estidi. Jáne Toqtamystyń ol aranyń biraz qala, qyshlaqtaryn shaýyp, tonap úlgirgenderin de bildi. Bul kezde, Shırvan ólkesi tegisimen Aqsaq Temir qol astyna kirip qalǵan-dy. Toqtamystyń bul jolǵy qylyǵynyń da Maýarannahr ámirshisi taǵy ózine qarsy qastyq ekenine shek keltirmedi. Orda qosyndaryna toıtarys berýge ol dereý óz qoldaryna buıryq berdi. Toqtamyspen taǵy da bir kezdesip, ony birjolata qurtpaı, alǵa qaraı Grýzıa, Armenıa, Iraktyń ońtústik jaǵyn múldem jaýlap alýǵa attana almaıtyndyǵyn Aqsaq Temir túsindi. Sol úshin soǵysyp jatqan Grýzıanyń shekarasyna shamaly shaǵyn qosyndaryn tastap, bar áskerin Toqtamys jaǵyna tókti. Al Toqtamystyń bul jolǵy soǵysý saıasaty kóp ózgergen-di. Ol Aqsaq Temir áskerin jekelep qurtpaq bolatyn, Ámir-Temir taǵy buǵan bar kúshimenen qarsy shyqqanyn estip, ol dereý taǵy keıin shegindi. Taǵy Kýra ózeniniń ar jaǵyna baryp bekindi.

Al Aqsaq Temir óziniń qysty kúni soǵyspaıtyn ádetine salyp, jeti qolyn attarynyń tebinine laıyqty Mahmudabad jaıylymyna ornalastyrdy. Ózi Fahrabad qyshlaǵynyń qasyndaǵy Qalyń-Gúnbede degen jerge ordasyn tikti, ol arada áskerin tynyqtyryp, Maýarannahrdan qosymsha jaýyngerler aldyryp, qystap shyqpaq boldy.

Kelesi It, ıaǵnı 1395 jyly kóktem týyp, jer beti qatyp, shóp shyqqan kezde ol Toqtamys áskeriniń soǵysqa qanshalyq daıyn ekenin tekserdi. Sosyn bas báıbisheleri Saraı-Múlik haným men Tuman akáni úı ishimenen Samarqantqa qaıtardy. Al Sholpan-Málik-áka men ózge kishi qatyndaryn tolyp jatqan kúń, qul baqylaýshy, kúzetshilerimen Sultanıaǵa — Tábrızge júrgizdi. Sodan keıin baryp, qalyń áskerimen taǵy jeti qol bolyp, Kýra ózeniniń jaǵasyna qaraı bet aldy. Degenmen, Aqsaq Temir aıyp menen bolmasyn degendeı, «soǵyspaıyq, bitimge keleıik» dep jol ústinde hat jazyp Toqtamysqa qyzyl tildiń sheberi Almalyktyq Shámsıddın bıdi elshi etip jiberdi. Ózi áskerimen bul kúnderi, elshisi qaıtyp kelgenshe sabyrlyq istep Elbýrs taýynyń eteginde aıaldap qaldy.

Álem bitken, sandyqtan alyp shyqqan jannat ishikteı qulpyryp tur. Kóktemniń hosh ıisti kógal shóbi muryn jarady. Kýra ózeniniń boıyn tegis alyp ketken shyrsha, emen, balqaraǵaı toǵaıy tutasa qalǵan. Solardyń ishinen san túrli qus úni estiledi.

Toqtamys altyn týly aq shatyrynan shyqty. Bir sát osy bir keremet tamyljyǵan áýendi jan-jaǵyn qorshaı qalǵan tabıǵat kórkine tańdana qarap, sál turdy. «Dúnıe shirkin, qandaı tamasha ediń, osyny da qıyp ketemiz ǵoı biz adam degen beıbaq!» dedi ol ózine-ózi áldeneden qobaljyǵandaı. Osydan úsh kún buryn Aqsaq Temir áskeriniń ózderine qaraı qozǵalǵanyn estigen. Keshe tús aýa ámirler keńesin shaqyrǵan. Sonda, Altyn Ordanyń qolbasshysy ylǵı ıgi jaqsy ámir, bı, batyrlary bir daýystan Aqsaq Temirge bul joly da Qundyrsha jaǵasyndaǵydaı taban tirep qarsy turmaq bop sheshken. Aqsaq Temirdiń qandaı jaý ekenin biletin Toqtamys, osy bolashaq urystan seskendi me, áıteýir búgin tóseginen turǵan shaǵynan-aq bir túrli qobaljýly, kóńilsizdeý edi. Álde Altyn Orda hanynyń mundaı jaǵdaıy bóten sebepten týdy ma? Kim bilsin... Demek, sońǵy kezderde, jaıshylyqtaǵydaı emes, bir jaman tús kórgen adamdaı qabaǵy qatýly júretin bolǵan. Jáne osy bir ózin júdetip bara jatqan oı-qıaldaryn jeńgisi kelip, kópten beri jatar aldynda biraz ýaqyt maı shamnyń jaryǵymen óziniń eń kenjesi jáne ózgelerinen jaqsy kórer zerek uly Qadyrberdige qypshaqı qısa, dastandardy oqytatyn. Mundaıda ertek, jyr qumar Ken-Janbaı, Kishi Dáýlet tárizdi batyrlar da, Ordasynyń mańyndaǵy ámirler de birge bolatyn. Al ótken túnde bularǵa Qadyrberdi ataqty Nızamıdyń «Hosraý men Shyrynnyń» farsydan túrki tiline Qutba aqyn aýdarǵan aýdarmasyn oqyp bergen. Qadyrberdi óziniń ádemi daýsymen ándete toqsan taraý, on bir myń jeti júz elý joldan turatyn shyǵystyń, farsynyń uly dastanynyń qypshaqı túrin úsh kún oqyǵan. Búgin tún ortasy aýa ázer bitirgen. Osy bir óz inisi Jánibek hannyń qolynan ólgen Tynybek hanǵa arnalǵan aýdarma, túnde Toqtamysty kóp tolqytqan. Ol janynda ózimen birge otyrǵan bıtikshi qart uıǵyr Nıazdan Qutbanyń kim ekenin, qalaı ólgenin suraǵan.

— Qutba Horezmde týǵan,— dedi bıtikesh,— Saraı-Berkege sońynan kelgen. Tynybek hannyń kezinde óziniń osy aýdarmasyn bitirgen. Hannyń ózine etken jaqsylyǵy úshin túrki tilindegi osy eńbegin Tynybek pen onyń áıeline baǵyshtaǵan. Altyn Orda taǵyna Tynybek pen Jánibek talasqan kezinde, Tynybek jaǵynda bolǵan. Sońynan Jánibek jeńgende, tek Tynybek pen onyń áıeli ǵana qaza tapqan joq, olardy qoshtaǵan kisiler de dúnıemen qoshtasqan. Eki túıe súıkense ortada shybyn óletin ádeti ǵoı. Sol tusta, sirá, Qutba aqyn da óltirilgen tárizdi.

Toqtamysqa bıtiksheniń sońǵy sózderi tipti unamaǵan. Biraq ózin bala jasynan tárbıelep, arabsha, farsysha, túrki tilinshe de hat tanytyp, dúnıe tanytqan kári muǵalimine bálendeı qatty sóz aıtýǵa dáti barmaı, tek qabaǵyn shytqan da qoıǵan.

Múmkin, sol ótken túndegi Qadyrberdi oqyǵan dastannyń tereń maǵynaly sózderi kóńilin tolqytty ma, áıteýir túni boıy jóndep uıyqtaı almaı shyqqan. Al búgingi qabaǵynyń kirbiń tartýy da, kim biledi, sonan shyǵar?..

Joq, tipti onan emes. Sońǵy kezde Toqtamys kóp nárseni basqasha oılaı bastaǵan. Dúnıeniń tiregi tek soǵys qana ma? Ózinen buryn ótken Batý, Berke, Ózbek, Jánibek bári de soǵysqan. Biraq soǵyspen qatar olar Altyn Ordanyń san túrli, rýhanı kúshteriniń týýyna da sebepker bolǵan. Sonaý Jibek jolynan bastap, Saraı-Batý, Saraı-Berke, Gúlistan tárizdi qalalar saldyrǵan. Horezm men Rýmǵa eliktep Altyn Ordanyń ózine ǵana tán qolónerin, mádenıetin, salt-sanasyn kórkeıtýge jol ashqan. Ózinen buryn ótken Altyn Orda handary kezinde emes pe edi Shyǵystyń uly ádebıetteriniń ataqty úlgilerine bergisiz Horezmniń «Muhabbat-námesi», Seıfa Saramıdyń «Gúlistan», tipti Qutba jazǵan «Hosraý men Shyryn» dastanynyń osy túrki tilindegi túriniń týýy? Al Toqtamys tusynda ne jasaldy? Bul da Altyn Orda taǵyna otyrǵaly jıyrma jylǵa taıap qaldy. Sodan beri ne istedi? Bar bilgeni tek soǵys, soǵys, soǵys! Ras, ózinen buryn ótken Altyn Ordanyń áıgili handarynyń attary da osy soǵys, bóten elderdi ózderine baǵyndyrý arqyly shyqqan. Biraq tarıhta qalý úshin bul az. Tarıh bóten elderdi jaýlap alýdy ǵana emes, uzaq ómir súre alatyn memleket qurýdy qalaıdy. Tek istegen isi uzaq ómir súre alatyn bolsa sonda ǵana ondaı adam tarıhta qalady. Al Altyn Ordanyń uzaq jasaý úshin Toqtamys ne isteı alady? Eshteńe de isteı alǵan joq. Keshe bul Temir Málikti jeńse, búgin buny Aqsaq Temir jeńgeli tur. Dúnıe shirkin aýmaly-tókpeli eken, jıyrma jyl altyn taq dep talasqany qur áýre-sarsań dalbasa eken.

Mine, osyndaı oıdaǵy Toqtamys, qansha tyrysqanmen de Altyn Ordany budan artyq kúsheıte almaıtynyn túsingen. Qaıǵyǵa berilip, júdep ketkeniniń bir sebebi osynda edi. Altyn Orda hany jan-jaǵyndaǵy elderdiń, ásirese Maýarannahr men orys jurtynyń jyldan-jylǵa kúsheıe túskenin kórip, túbi Altyn Ordasynyń ajaly osy ekeýiniń bireýinen keledi-aý dep de ishteı qobaljı túsken.

Mine osy sebepterden keshegi jigerli Toqtamys, búgin kenet sylbyr tartyp, ózine-ózi senbeı bastaǵan.

Al el basqaryp otyrǵan adamǵa ózine ózi senbeýi — bolǵaly turǵan apattyń tikeleı belgisi.

Jurtqa syr bermegenmen Toqtamys bolashaq soǵystan ishteı alaı-túleı edi. Ol tipti Aqsaq Temirmen kelisimge kelýdi de oılaǵan. Biraq ózi baryp Maýarannahr ámirshisine basyn ıgisi kelmegen. Al Aqsaq Temir ózi kisi salsa... Amandyq aǵadan demeı me, eger Ámir Temir úlkendik istese, onda ma, onda ...

Toqtamys kúnshyǵysqa qarady. Sary belden sarǵaıyp atqan tańnyń altyn sáýlesi kók jıekten qyzara jaıylyp kele jatyr eken...

Toqtamystyń esine kenet túndegi Qadyrberdi oqyǵan «Hosraý men Shyrynnyń» Qutba jazǵan Tynybek pen onyń áıeli hanýmǵa baǵyshtaýy keldi.

Tynybek, sen baqytty uly shahsyń,

Kórkisiń elimizdiń, altyn taqtyń,

Qýantqan hanymmenen hanymyzǵa,

Báıitim, qurmet etip arnap tarttym.

Kenet Toqtamys qyzǵana qaldy. «Osyndaı uly jyr arnalǵan Tynybek qandaı baqytty edi,— dedi ol ishinen,— al ol kim meniń janymda? Men bolsam qulaýǵa aınalǵan Altyn Ordanyń shańyraǵyn qaıta kótergen áıgili hanmyn. Biraq maǵan kim sondaı báıit arnap jatyr? Baqyt degen mine, osyndaı. Beınetin sen tartasyń, qyzyǵyn kóbine bótender kóredi. Al ataq, dańq degen de bir jyndy qus, altyn tájili hanǵa qyzyqpaı, jyrtyq tymaqty jyrshynyń basyna qonady. «Óldiń, Mamaı, qor boldyń» dep osy jurt bosqa aıtpasa kerek-ti, el bılegen adamnyń quny tirisinde.— Toqtamys kenet túksıe qaldy.— Jaraıdy, bárin de ózderiń alyńdar, bizge tek senderdiń taǵdyrlaryńdy sheshýdi qaldyrsańdar bolady».

Árıne, Toqtamys han, bunyń da aty Edigemen baılanysty kórkemdigi «Hosraý men Shyrynǵa» bergisiz uly dastanda qalatynyn bilgen joq...

Toqtamys osyndaı oıda turǵanynda, qasyna qart bıtikshi Nıaz keldi. Ol ıilip tájim etip:

— Aldıar taqsyr, Toqtamys han,— dedi eki qolyn keýdesine qýsyryp.— Túnde el jatqan shaqta, Ámir-Temirdiń Almalyqtyq Shámsıddın bıi keldi. Ol sizge arnaýly hat ákeldi.

Toqtamys eleń ete qaldy.

— Ámir-Temir hatynda ne jazypty?

— Hat tek ózińizge arnalǵan, Shámsıddın bı eshkimge bergen joq. Sirá, Maýarannahr ámirshisi bitim suraıtyn tárizdi. Anyǵyn hatty oqyǵan soń bilermiz. Elshiler qazir uıyqtap jatyr.

Toqtamystyń túksıgen qabaǵy ashylyp, aqsary júzine qan júgirip, jadyrap ketti.

— Qurmetti qonaqtaryńyzdy baptap kúttirińiz, bizdi Ámir-Temirge jamandap baryp júrmesin,— dedi ol,— turysymen elshilerdi han shatyryna alyp kelińiz.

Toqtamys ishinen «Eger Aqsaq Temir bitim surasa, kelisý kerek» — dep sheshti, oǵan Aqsaq Temirdiń haty bir jaqsylyq basy sekildi kórindi.

Qart bıtikshi Toqtamystyń kilt ózgergenin baıqap «Aqsaq Temirden seskenip-aq júr eken ǵoı beıshara, bitim suramaqshy degen sózdi estip qalaı ózgerip ketti»,— dedi bu da ishinen. «Demek, bitimge kelgeni durys qoı, aǵaıyndy eki elge álsin-álsin soǵysa berýdiń ne qajeti bar?»

Han shatyry ishi tolǵan ámirler, Toqtamys ózi tórde, Altyn Orda hanynyń joryqqa arnalǵan shaǵyn, altyndatqan taǵynda otyr. Munda Tastemir, Bekbolat oǵlandar, Súleımen Sofy-Qońyrat, Hasanbek-Saraı, Álibek tárizdi el basqaryp júrgen bıler de bar. Edige tárizdi túsi sýyq Isabek ózgelerden jekeleý, hanǵa jaqyn jerde, oń jaǵyndaǵy kilem ústinde otyr.

Eń aldymenen Toqtamys Aqsaq Temirdiń hatyn ózi ońashada oqydy da, sosyn ámirlerin shaqyrtty.

Altyn Ordanyń dıvan jumystary, shet eldermen qarym-qatystary buryn Batý zamanynan bastap Toqtaı kezine deıin kóne uıǵyr árpimenen monǵol tilinde júrgen. Al Ózbek han tusynan, Berke jol salǵan islám dini úlken oryn alǵan shaǵynda, bul Orda, saraı isteri — shetel qaǵazdary, túgeldeı arab tiline kóshken, túrki tili tek jalpy buqara tili bolyp qalǵan. Al Jánibek hannyń tusynda Orda isi, shet jurtpen qatynas tegis qypshaq tiline aýǵan.

Aqsaq Temir óz hatyn osy kezderde Túrkistan elderiniń kóbi sóıleı bastaǵan, kóne Jaǵataı tilinde, uıǵyr árpimenen jazǵan-dy. Bul tildiń negizi túrki tili bolǵandyqtan úıde otyrǵandar tegis túsindi.

Oqyp bolyp bıtikshi Nıaz hatty Toqtamystyń aldyna qoıdy da:

— Ámir-Temir uly Toqtamys hanǵa aǵalyq nıet kórsetip, eki eldiń arasyndaǵy daý-janjaldy soǵyspen emes, kelisim sózben sheshýdi suraıdy,— deıdi ol.

Sol sátte asqan dilmár, aqyldy sózdiń bulbuly Shámsıddın bı bıtikshi sózin ilip ketti.

— Áz Jánibek han, ótirik pen shyndyqtyń arasy bir-aq tutam. Onyń mánisi: kózben kórgen shyn, qulaqpen estigen ótirik. Al Qulaq pen kózdiń arasy bir tutamǵa da jetpeıdi. Kózben kórgen anyq, qulaqpen estigen tanyq degen eken,— dedi ol.— Altyn Ordanyń aq nyq hany Toqtamys, ardaqty ámirleri Tastemir, Bekbolat oǵlandar jáne kózge kórik, kóńilge arman basqa bekzada, bı, batyr, ámirleri, shyǵys áleminde atyn dúbirletken jıhanger Ámir-Temirdiń ózderińe arnaǵan mynaý duǵaı sálem hatyn kózderińmen kórip otyrsyńdar. Sózin qulaqtaryńmen estidińder. Munda aıtylǵannyń bári shyndyq ekenine kúmán keltirmeńder. Aqsaq Temir aǵalyq etip, bitim surap otyr, aqylǵa salyńdar. Bireýdiń esigin qolyńmen qatty qaqsań, óz esigińdi ol aıaǵymen teber. Aǵaıyn, buny da umytpa! — Sosyn ol Toqtamysqa qarady.— Aqsaq Temir alyp qyran edi. Sen balapan ediń. Uıańdy ushyrar daýyl turǵanda, sen pana izdep Aqsaq Temirdiń qanatynyń astyna kirip ediń. Biraq jas óspeı me, jarly baıymaı ma, qyran qorǵaýshyńnyń arqasynda sen de teńeldiń. Qyran boldyń. Biraq qanatym meniń qatty dep, tyrnaǵym meniń ósti dep, sen de orynsyz jelikpe! Seniń qanatyń qatsa — Aqsaq Temirdiń qanaty qylysh ótpesteı bop múıizdelgen. Seniń tyrnaǵyń ósse, Aqsaq Temirdiń tyrnaǵy bolat qanjardaı burynǵysynan da ótkirlene túsken! Saǵan aǵalyq etip hat joldasa, Altyn Orda hany, Ámir-Temir senen qorqyp joldap otyrǵan joq. Tek ashýdyń yrqynda ketpeıin degeni, seni múldem joǵaltqysy kelmeıdi. Al bilgiń kelse, Toqtamys han, senen aıyrylǵany Aqsaq Temirge qalaı batyp júrgenin aıtyp bereıin. Bul oqıǵany óz kózimmen kórgem, Ámir-Temirdiń altyn sózin qulaǵymmen estigem.

— Aıtyńyz,— dedi Toqtamys,— estilik.

— Jaqynda Maýarannahr patshalyǵynyń áýlıe-hazireti, islám dininiń Túrkistan ólkesindegi altyn kúmbezi Berke-Sáıttiń paıǵambar jasyna jetkende dúnıe salǵanyn búkil musylman qaýymy estidi. Sol Berke-Sáıttiń tabytynyń basynda otyryp, uly jıhanger Aqsaq Temir kózine jas alyp: «Dúnıeden shyn jaqsy kórgen, syrlasar úsh serik, joldasym bolyp edi dedi. Biri — Qusaıyn ámir, bul jalǵannan erte ótti, ekinshisi — mynaý Berke Imam qazir dúnıeden mine kózin jumdy. Al úshinshim — Toqtamys, menen alystap, arazdasyp ketti» dedi. Eger Ámir-Temir Toqtamys handy jaqsy kórmese, eki serik joldasynyń ólgenin aıtyp, úshinshisiniń ózinen aıyrylǵanyn muń eter me edi?

Osy sátte Isabek bı, ornynan sál qozǵalyp, kúlimsireı sóılep qaldy.

— Aqsaq Temirdiń aınaldyrǵan úsh dosynyń ekeýi ólse, Toqtamys han úlken danalyq istegen eken, Ámir-Temirden erterek durys aıyrylypty...

Otyrǵan jurttyń keıbireýi ezý tartty. Ótkir tildi batyr bıdiń «Eger Aqsaq Temirden aıyrylmaı qasynda júre berse bu da óletin edi ǵoı» degen oıdy, kúlteleı, ebin taýyp aıtqanyn Shámsıddın bı de túsindi. Taýyp aıtylǵan sózge qandaı jaýap qaıtarar ekensiń?» degendeı úıdegiler oǵan qaraı qaldy.

Rasynda mundaı ázil-qaljyń jáne ar jaǵynda zil jatqan sózge jaýap qaıtarý qıyn edi. Biraq san talasta jeńilip kórmegen sheshen bı, daǵdaryp qalmady, qoıan kórgen tazydaı elire tústi.

— Ýa, Isabek bı, Aqsaq Temirden Toqtamys hannyń aıyrylǵanyn tym erte joqtaǵan joqsyń ba? — dedi. Bunysy onyń «Toqtamys hannyń ólmeıtinine kóziń jete me?» degeni edi.— Ámir-Temirmen qastasqandyǵynan Toqtamys han qazadan aýlaq bolatyn bolsa quba-qup, Isabek bı. Áıtpese Aqsaq Temir tárizdi alyp túser almas qylyshpen qastasqannan góri, dostasqan tıimdi emes pe Toqtamys hanǵa? — bunysy onyń «eger Altyn Orda hany ólgisi kelmese, Aqsaq Temirmen tatýlasýy kerek» degeni edi. Bıdiń astyrtyn aıtqan qorqytý sózin jurttyń bári uqty.

Bul aqylǵa eń aldymenen hannyń ózi qulaq qoıdy.

— Taýyp aıttyńyz, Shámsıddın bı,— dedi Toqtamys.— Aqsaq Temir ámirshimenen kelisim sózge kelýge men baramyn. Buǵan Ordamyzdyń ózge bı, ámirleri qalaı qaraıdy eken? — Ol úıdegilerge synaı kóz tastady.

Taǵy sózdi Isabek bastady.

— Aqyldy, aılaly sózińmen, alaqanyńmen sıpaǵandaı maıda tilińmen, bizdi ózińe qarattyń, Shámsıddın bı, búıte almasań sen búkil Maýarannahr, Jetisý Horezmge atyń shyqqan qyzyl tildiń dúldúli bolar ma ediń? Biraq qandaı ádemi bolmasyn ótiriktiń quıryǵy bir-aq tutam. Eger Aqsaq Temir bizbenen bitimge kelmek oıy bolsa, Shekide jatyp Shámsıddın dilmárdi nege sonda jibermedi? Bizden alys jatqan jerinen taıaý kóship kelip, qys boıy Mahmýdabat jaıylymynda áskerin daıyndap, ol az bolǵandaı Altyn Orda jaǵasyna shep qurǵan Kýra ózenine kele jatyp, Sizdi nege jiberip otyr? Qazir Kavkaz taýynyń teriskeı etegine aıaldasa, sizdiń qaıtýyńyzdy emes, arǵy jaǵynan áli tegis kelip úlgirmegen Omar sheıh qolyn kútip qalǵan joq pa? Dúnıede eki zatqa senbeımin, biri, Aqsaq Temirdiń bizge dos bolady degenge, ekinshisi, taǵy sol Aqsaq Temirdiń shyn syryn aıtty degenine... Joq, Shámsıddın bı, Ámir-Temirge sen senseń de men senbeımin. Onymen bitim sózge kelýge men qarsymyn. Jylqy12 jylǵy qyrǵynnan keıin, Ámir-Temirmen til tabý tipti múmkin emes. Bizdiń talasymyzdy ne bolsa da aq bilektiń kúshi, kók naızanyń ushy sheshsin! Meniń oıym osylaı!

Isabekten keıin sózdi dereý jas kezindegi áıeli soıylker bolǵan qart Qazy bı aldy.

— Aqsaq Temirge baryp, pana izdep, onymenen dos bolam degen Altyn Ordanyń oǵlandary az bolǵan joq,— dedi ol.— Myna otyrǵan Toqtamys han da, ana jaqtaǵy Edige bı, Temir-Qutlyq, Qunjaq oǵlandar da sóıtken. Biraq solardyń bireýi de Ámir-Temirmen dostasa almady. Nege? Oǵan sený qıyn, tek ózine tıimdi jaǵyn ǵana oılaıdy. Jańa Isabek bı sóılep otyrǵanda, meniń oıyma qypshaqtyń bir eski ańyzy tústi... Arystan aýyryp jatyr degennen keıin, kóńilin suraýǵa ań bitkenniń bári barǵan eken. Eń sońynda túlki kelipti. Arystan jatqan apanǵa kirmesten buryn ol apannyń aldyndaǵy izderin tekseripti. Sóıtse apanǵa kirgen izder kóp, al qaıta shyqqan birde-bir ańnyń izi joq eken... Sosyn, mende ana ańdardaı bolady ekenmin dep túlki kirmeı qapty.

Sol aıtqandaı, Aqsaq Temirmen dostasamyn degender kóp, al dostasqan birde-biri joq... Men de myna Isabek tárizdi oǵan senbeımin. Adam qorqyp bitimge kelmeıdi. Óıtip bitimge kelgenmen, odan eshteńe ónbeıdi. Ózimizdi aldaýdyń esh qajeti joq, qolymyzǵa qarýymyzdy alyp, ne bolsa da talaıymyzdan kórelik.

Endi ortalyq qosynnyń ámiri Tastemir oǵlan sóıledi.

— Qazir Aqsaq Temirdiń asqaqtap turǵan tusy,— dedi ol.— Budan jamanymda da toıǵa barǵanmyn degendeı, áli mundaı kúıge jetpegen kezinde de Dáshti Qypshaqty shapqan. Bitim kerek bolsa, sonda qaıda qaldy? Bul jolǵysy qýlyq. Bizdi aıaıtyn Aqsaq Temir joq. Búkil jıhandy jaýlap almaqshy Maýarannahr ámiri, Altyn Ordany búıirinen qadalǵaly turǵan naıza sanaıdy. Sondyqtan bizdi qulatpaı tynysh uıyqtaı almaıdy ol. Dál búgin bitimge kelgisi kelse, onysy da qýlyq. Iran men Irakty múldem jaýlap alǵansha, ázirge Altyn Ordany úrkitpeı tura turaıyn degeni. Álemniń jalpaǵyn alyp jatqan Joshy ulysyn tabanynyń astyna salmaı, ol dúnıe qojasy, jıhanger bola almaıdy. Ony Aqsaq Temirdiń ózi de, ol aldap túsirem dep otyrǵanyn myna biz de bilemiz. Órtti qaýlatyp alyp sóndire almaısyń. Aqsaq Temirdi búkil álemge qoja etip alyp sonan soń ony jeńý bizge qıynǵa túsedi. Al qazir kúshimiz Maýarannahr bıleýshisinikinen kem emes, jáne maıdan ortamyzda jat jerde, urysqa tússek Túselik, al qazir esh bitimge kelýge bolmaıdy.

Ózgelerden góri sál keńirek oılaıtyn Álibek oǵlan ózge ámirlerdiń de jańaǵy sóılegenderdi jaqtap ketetinin bilip toqtaý saldy.

— Ýa, Toqtamys han,— dedi ol,— Shámsıddın bı Altyn Ordaǵa ot alǵaly kelgen joq qoı, Aqsaq Temir ámir de haty men birge qaharyn joldap jibermegen tárizdi, aqyldasyp jaýabyn berelik, kóppen keńesken toń kelte bolmaıdy degen.

— Bolsyn,— dedi han.

Altyn Orda hany túnimen óziniń ámir, bekzada, bı, batyrlarymen keńesip, aqyry solardyń sózinen shyǵa almaı, Aqsaq Temirmen kelisimge barmaıtyn boldy. Shámsıddın bıge kóne dástúrdi saqtap, basyna qundyz bórik, ústine jibek shapan kıgizip, astyna jorǵa mingizip otyryp:

— Igi jaqsy ámir, bı, batyrlar bolyp keńesip, Maýarannahr bıleýshisi Ámir-Temirdiń kelisim sózge keleıik degen tilegin qabyldamadyq,— dedi.— Aqsaq Temir shyn bitim suraǵan bolsa, kesh qaldy. Atymyz ertteýli, qylyshymyz qaıraýly tur, soǵysýǵa biz daıynbyz.— Sosyn Aqsaq Temirge arnap ámirler birigip jazǵan sóket qaǵazdy berdi.— Hatyna hat qaıtardyq, budan artyq oǵan kórseter syı-qurmetimiz joq.

— Ýa, Toqtamys han! — dedi kenet tunjyraı qalǵan Shámsıddın bı.— Sen áz Jánibek hanǵa aıtqan Jırenshe bıdiń qatynynyń sózin estimep pe eń? Estimesen aıtaıyn. Ázili jarasqan Jırensheniń áıeli Áz Jánibek hannan «Taqsyr, as aınysa, ne túzeıdi?» dep surapty. «Maı túzeıdi» — dep jaýap beredi. Qatyn: «Maı aınysa ne túzeıdi?» dep surapty. Han: «Tuz túzeıdi» dep jaýap beripti. Qatyn: «Tuz aınysa ne túzeıdi?» — dep surapty. Han jaýap bere almaıdy. Qatyn biraq qoımapty. Ol: «Halyq aınysa, ne túzeıdi?» — dep surapty. Han: «Han túzeıdi» depti. Sonda qatyn: «Han aınysa ne túzeıdi?» depti. Han taǵy jaýap bere almapty. Ýa, Toqtamys, halqym dep otyrǵan ámir, bı, batyrlaryń shatysqanda, Altyn Orda hany sen túzeýiń kerek edi. Al óziń shatysqan ekensiń, seni kim túzete alar. Endigisin ózińnen kór! — dep Shámsıddın shatyrdan shyǵyp ketti.

Toqtamys ún-túnsiz otyryp qaldy. Bir sát ózine osynshama óktem sóılegen myna ot tisti, oraq aýyzdy bıdi, dál qazir basyn alyp, hatymen birge dorbaǵa salyp, Aqsaq Temirge bergizip jibergisi de kelip ketti.

Biraq ózin-ózi toqtatty. Óıtkeni, Aqsaq Temirmen, kelisimge beker kelmedim - aý degen bir ókinish oı osy sátte bıleı bastaǵan.

Kóńil kúpti bolǵan soń, jiger de kúpti bolady. Toqtamysty osy bir ókinish oı bir sát qana bılep qoımady, aldaǵy kezde de álsin-álsin kóńilin buza berdi. Bul jaǵdaı Aqsaq Temirmen soǵysynyń ústinde de Toqtamystyń jaıshylyqtaǵy alǵyr qýat-kúshin qum etti. «Túbi Maýarannahr bıleýshisimenen kelisimge kelýim kerek bolar» degen oı Aqsaq Temirmen shyn beldesip qarsy turýyna da kedergi boldy.

Durysynda Toqtamysqa soǵyspaý kerek edi, soǵysady eken, bar aqyl, oı-darynyn aıamaı, taban tirep turyp alý — jalǵyz ǵana jol bolatyn. Búıtýge onyń áskeriniń erligi de, kúshi de jetetin edi.

Altyn Orda hany biraq óıtpedi. Aqsaq Temirden de, Altyn Orda eliniń aldyndaǵy jaýapkershiliginen de qashyp qutylǵysy keldi. Maıdanda jeńilýden kóri, qashyp qutylýdy tańdady.

Ol osy sátte «qashqanǵa qatyn da batyr» degen qypshaq eliniń kóne qaǵıdasyn esine túsirmedi.

Aqsaq Temir, árıne, Toqtamystan ekinshi ret «kelisimge kel» dep suramady. Onyń shynynda kútkeni Toqtamystyń «soǵysamyn» degen osy sózi edi. Elshi jiberip «kelisimge keleıik» degeni jáı ásheıin aldaýy bolatyn. Grýzıamen júrgizip jatqan soǵysyn toqtatyp, ádeıi Mahmýdabat jaıylymyna kelip, áskerin qys boıy tekke daıyndady ma ol? Qyrymǵa attanamyn dep jar salyp, kútpegen jerden Kavkazǵa joryqqa shyǵý, Irakqa baramyn dep, soǵysqa esh daıyndyǵy joq qannen-qapersiz jatqan Túrkıany shabý Aqsaq Temirdiń jalpy shapqynshylyq saıasatynyń ádisi edi? Áskeriniń úshten biri, Altyn Ordaǵa jatatyn Qypshaq, Qańly, Mańǵyt, tárizdi rýlardan bolǵandyqtan, bul jolǵysy da, bir jaǵynan, aıyp menen emes demek oımen, Toqtamystan kelisim surasa, ekinshi jaǵynan Altyn Orda áskeriniń tastaı túıinip, ózine qarsy daıyndala qoımaýyn kózdegen.

Toqtamys bul qaqpanyna túspedi. Endi Aqsaq Temir kókten tilegeni jerden tabylǵandaı ses kórsetti. Onyń kútkeniniń ózi de osy edi.

Raf Shámsıddın bı kelgende Aqsaq Temir ordasy Elbýrs taýynyń etegin jaılaǵan Daǵystan jerindegi bir ózeniniń jaǵasynda edi. Osy ózenniń boıyn tegis Ámir-Temir áskeri alǵan-dy. Sol qanaty Elbýrs taýynyń etegine jetse, oń qanaty Qulzum teńiziniń jaǵasyna deıin sozylyp jatqan. Toqtamystyń óziniń janyna batyra aıtqan «soǵysamyn» degen sózin estigennen keıin Aqsaq Temir áskerine kóterilýge buıryq berdi. Attanys aldynda ózi áskerin taǵy bir aralap shyqty, Toqtamystyń kelisimge kónbegenin, eger jaýdy jeńse ár jaýyngerge qyrýar dúnıe beretinin estirtip shyqty. Bitimge kónbeı, qan tókkisi kelgen Toqtamysty aıamaı jeńýge Aqsaq Temir qosyndary tize búgip ant berdi.

Mine endi, kerneıler baryldap, ákeleri ólgendeı ishin tartyp óksip, shıqyldap, jylap-zarlap, baraban, tobyrǵalar dúrsildep, tarsyldap joryqqa shyǵýǵa taǵy belgi berdi. Ejelgi áskerı tártip boıynsha, oń qanat pen sol qanattyń qanbala, mańǵylary sál alǵa túsip, ámir túmen basshylary jalaýlarynyń astynda, lek-lek bop jolǵa shyqty. Naýryz aıynyń basynda Aqsaq Temir qoldary Derbent qaqpasynan ótip, Teriskeı Kavkazdyń etegin jaılap otyrǵan Qaıtaq atty shaǵyn jurttyń jerine jetti. Bul jaýynger el Toqtamys jaǵynda bolatyn. Aqsaq Temir júz myńdaǵan áskerine osy eldi shabýǵa buıryq berdi. Kók temirge bólengen shapqynshylarǵa azǵantaı jurt ne isteı alady, taý-tasty, kúz-jartasty panalaı qashqan Qaıtaq jurtyn, búkireıgen shalyna, eńbektegen balasyna qaramaı, Aqsaq Temirdiń qanqoı, el shaýyp, jurt tonaýǵa úırengen áskeri aıamaı qyrdy. Qolǵa túsken quldyqqa, kúndikke jaramaıtyn aýrý, kórilerin arqanǵa tizip jardyń basynan qulatty. Taý etekterine salynǵan qyshlaqtardyń kisileri ólip, qańyrap qalǵan úılerde qaıtadan adam paıda bolatyndaı, bir qyshyn qaldyrmaı qıratty, órtedi. İske jaraıtyn dúnıelerin tegis tonady. Jaıqalyp turǵan eginge túsken shegirtkedeı, eki kúnniń ishinde keshe ǵana taý kezip, ań atyp, mal baǵyp kúnin kórip otyrǵan saltanatty eldi múldem joq etti.

Bir keremet sharýa bitirgendeı, Aqsaq Temir áskeri, kóńili kóterilip, endi ári qaraı júrdi.

Buny estigen Toqtamys Aqsaq Temirdiń qaharyna shyn mingenin bilip, jeti adamymen kelisim sózge Ortaq bıdi jiberdi. Ortaq bı Aqsaq Temir ózi basqarǵan, jer men kókti alyp ketken syńsyǵan áskerdi kórgende, jaý ordasyna barýǵa júreksinip, Toqtamysqa qaıtyp keldi. Jaýdyń kelip qalǵanyn aıtty.

Toqtamys, áskerin tastaı etip bekindirip, kele jatqan jaýdy qarsy alýdyń ornyna, oǵan qarsy on myń adamnan qurylǵan Qazanshy men Ken-Janbaı batyrlar basqarǵan eń tańdaýly qosyn-mańǵylasyn jiberdi. Aqsaq Temir áskerin Qoısý ózeninen ótkizbe dep buıyrdy.

Qazanshy men Ken-Janbaı mańǵylasynyń Qoısý ózeniniń jaǵasyna bekingen Aqsaq Temir Derbentten tórt kúndik jerdegi Tarqyǵa jetkeninde estidi.

Maýarannahr ámirshisi óziniń tańdaýly batyr jaýyngerlerinen qurylǵan jıyrma myń atty áskerin alyp, kún bata júrip ketti. Tún ortasynda Qoısý ózeniniń bas sheninen ótip, tún boıy toqtamaı, tań ata Qazanshy men Ken-Janbaı qosyndarynyń irge jaǵynan kep tıdi. Jaýdyń ózen jaǵasyna kelýin kútip jatqan Altyn Orda jaýyngerleri taý, quzdardy tasalap, jelkelerinen shyǵa kelip ózderine at qoıǵan Aqsaq Temir ózi basqarǵan Maýarannahrdyń tańdaýly áskerine tótep bere almady. Qansha erlik kórsetip qarsylasqanymen jeńilip qaldy. Qazanshy men Ken-Janbaı júzge jeter-jetpes er jigitterimen, ózderin qorshaǵan jaý shebine kók naızalarynyń ushymen jol salyp, ázer qutylyp shyqty.

Maýarannahr men Altyn Orda áskerleriniń aıqasy, shý degennen osylaı Toqtamys jaǵyna sátsiz bastaldy.

Qazanshy men Ken-Janbaı mańǵylasynyń jeńilgeni Altyn Orda áskeriniń kóńilderin ájeptáýir basyp tastady.

Al Aqsaq Temir qoldary taǵy alǵa qaraı júrdi. Sol kúni keshke taman Terekke quıatyn Súnji ózeniniń jaǵasyna kep shatyrlaryn tikti. Tabashylary Toqtamys áskeriniń Terek ózeniniń arǵy betinde shep quryp jatqanyn habarlady. Aqsaq Temir de óz qoldaryna osy ózenniń bergi jaǵyna toqtaýdy buıyrdy. Dástúrge aınalǵan tártippen Maýarannahr jaıaý bulyqtary orlaryn qazyp, shapalaryn qurdy. Toqtamys áskeri de osyny istedi. Bir-biriniń qosyndarynyń qurlysyn, sanyn bildirmeýge tyrysyp, eki jaq ta túnde ot jaqpaı, shý shyǵarmaı, birin-biri ańdyp taǵy on shaqty kúndeı turdy.

Toqtamys taǵy da keıin sheginip kete me dep kúdiktengen Aqsaq Temir, Kókek aıynyń on besi kúni Terek ózeniniń arǵy betine shyqty. Al Toqtamystyń keı qosyndary atpen jaldap bergi betke ótti.

Sol kúni keremet qan maıdannyń biri boldy.

Mundaı bekinisti soǵysta jaıaý áskerdiń mańyzy óte zor edi. Atty ásker erkin shaýyp qashyp qutylyp, ne qýyp jetip, oıdaǵydaı urysa almaıtyn Kavkazdyń taýly, tasty, quzdy, shatqaldy jerinde, jaıaý ásker erekshe oryn alatyn. Altyn Orda bulyqtarynan Aqsaq Temirdiń jaıaý áskeri anaǵurlym kóp edi. Osy jolǵy soǵysta bular jeńýshi kúshke aınaldy. Arǵy betke shyqqan Toqtamystyń atty qosyndary myqtap bekingen Aqsaq Temirdiń jaıaý áskeriniń shebine eshteńe isteı almady. Qaýlap shaýyp kelip, qazylǵan orǵa jyǵylyp, ne shapalaryn tasalap turyp qardaı jaýdyrǵan jaıaý áskerdiń jebesinen at jalyn qushyp jatty. Al arǵy betke shyqqan Aqsaq Temir qoldary Altyn Orda qosyndarynyń irge, ne búıir jaǵynan tıdi. Ózendi jaǵalaı qurǵan bekinisteri, shapa, orlary bosqa qaldy. Bul tustaǵy Toqtamys jaýyngerleri, amal joq, sheginýge májbúr boldy. Olardyń tastap ketken oryndaryn jaıaý áskerleri basty. Qıyn jaǵdaıǵa uryna bastaǵanyn sezgen Toqtamys, endi jaýdy jeńer bóten jol izdedi. Ol dereý óziniń qaramaǵyndaǵy áıgili atty áskerine Terek ózeniniń ashyqtaý jaǵasynda Omar-SHeıh basqarǵan Maýarannahr áskeriniń sol qanatyn qorshaýǵa buıyrdy. Omar-SHeıh óziniń qalaı jazyq dalaǵa shyǵyp ketkenin baıqamaı qalyp Toqtamys qosyndaryna tótep bere almaı, biraz jaýyngerlerin maıdanda joǵaltyp, keıin shegindi.

Áskerine qaýiptiń sol jaq qanaty tusynan týǵanyn kórip Aqsaq Temir óziniń qaramaǵyndaǵy jıyrma jeti qosynnyń jıyrma altysyna Toqtamystyń shabýyl jasap jatqan áskerin qurtýǵa buıryq berdi. Ózi jalpy maıdan barysyn baqylap tańdaýly jigitterden qurylǵan shaǵyn qosynymen bir shoqy basynda qaldy.

Mine osy kezde bir top serikterimen jarqabaqtan urysqa qarap turǵan Toqtamysqa Isabek bı men jıyrma beske jańa shyqqan Shora batyr keldi.

— Han ıem,— dedi Isabek bı.— Jańa ǵana habar aldym, Aqsaq Temir ana tusta shaǵyn qosynymen jalǵyz qalypty. Myna urysty tastap, Shora batyr ekeýimiz óz qosyndarymyzben, arǵy jypqyl, quz arasymen kózge ilikpeı baryp Aqsaq Temirdiń ózin shabalyq. Ótken urysta, Edige bóget bolyp edi, bul joly qudaı buıyrtsa ol qanisherdiń tentek basyn aldyńa ákep salarmyz.

— Maǵan Aqsaq Temirdiń basy emes, onyń áskeriniń jeńilgeni kerek,— dedi Toqtamys.— Qosyndaryńdy alyp ketseńder, ortalyq maıdanda qaýip týady. Odan da tezirek jaýyngerlerińe jetińder!

Eki batyr óz qosyndaryn basqarýǵa shaba jóneldi.

Toqtamys beker ruqsat etpedi. Aqsaq Temirdiń basy bir áskerdiń jeńilýine tatıtyn edi.

Joq, Toqtamys, eki qosynym ketse, ortalyq maıdan qaýsap qalady dep qoryqpaǵan. Asharshylyqta tatqan quıqanyń dámi aýyzdan ketpeıdi degendeı, ózin bir kezde Altyn Orda hany etkendiginen be, álde basyna túsken aýyr kúnderde Maýarannahr ámiriniń ózine ústemdigi kóp júrip, ábden seskenip qalǵandyǵynan ba — Toqtamys, Aqsaq Temirge kelgende júırik attyń janynda kibirtiktep qalatyn jaby jylqydaı, únemi berekesi qashyp ketetin. Qansha qastasyp júrse de, ony óltirsem degen oıdan aýlaq bolatyn. Bar tilegi Aqsaq Temirdiń quryǵyna ilikpeý, onyń qol astyna kirmeýdi ǵana oılaıtyn. Shamasy kelse, Maýarannahr ámirshisiniń tirideı ózine baǵynyshty bolǵanyn kókseıtin. Biraq ony bireýge óltirtip, ne ózi óltirip, eki qolyn qanǵa malǵysy kelmeıtin.

Al kekshil Aqsaq Temir bolsa, sonaý Qoıan, ıaǵnı 1388 jylǵy Iranda júrgen kezinde Toqtamystyń ózine istegen opasyzdyǵynan keıin, Altyn Orda hanynyń tek ólimin tilegen. Qolyna tússe, óz kózinshe baýyzdatyp bir armanyna jetetindeı kóretin.

Bul joly da ol eń aldymenen Toqtamysty qolǵa túsirýdi oılady. Al sol Toqtamystyń ózin ólimnen alyp qalǵanyn bilmeıdi. Tek osy búgingi soǵystan keıin on jyl ótkende ǵana Ámir-Temir Qytaıǵa attanǵaly jatqanynda, Altyn Orda taǵynan aıyrylyp, qaıda bararyn bilmeı, sary ýaıymǵa túsken Toqtamystyń járdem surap jibergen elshisi Qaraqoja nókerden búgingi bolǵan oqıǵany estigen. Sóıtip Aqsaq Temirdiń Toqtamysqa qatqan júregin jibitkeni Qytaı joryǵynan qaıtyp kelgennen keıin Altyn Orda taǵyn qaıtadan Toqtamysqa alyp beremin dep ýádelesýiniń bir sebebi osy oqıǵaǵa oraı edi.

Al qazir Aqsaq Temir ondaı oıdan tipti aýlaq bolatyn.

Sátsiz bastalǵan urys, sátsiz aıaqtaldy. Aqsaq Temirdiń temir tártippen qurylǵan, myqtap qarýlanǵan áskeriniń tegeýirindi kúshine shydaı almaı, búkil qorǵanys, qarýlaryn, arba, qos, shatyrlaryn jaýǵa tastap Toqtamys áskeri ábigerlene keıin shegindi.

Toqtamys taǵy qatelik jiberdi. Bosa da shegingennen keıin attyly áskerine soǵysýǵa qolaıly Dáshti Qypshaqtyń jazyq dalasynyń shetine qaraı sheginý kerek edi. Járdem alar eli de jaqyn, kósile aty shabar jeri de keń. Biraq Toqtamys olaı etpedi. Shashyrap ketken qosyndaryn jınap, endi Kýra ózeniniń Teriskeı betine qaıtadan shep qurdy. Áli de bolsa taýly jerden shyǵa almady.

Degenmen Toqtamys bul joly tek óz basyna ǵana emes, búkil Altyn Ordanyń taǵdyryna qandaı qaýip týǵaly turǵanyn uqty. Endi ol Aqsaq Temir qoldarymen aıanbaı soǵysýǵa bel býdy. Átteń ne kerek, osyndaı aıqasty ol, Aqsaq Temir áskeri alǵashqy Qoısý ózeniniń boıyna kelgen shaǵynda isteýi kerek edi. Onda jaýyngerleri jaýdan qashyp, júrekteri shaılyqpaǵan kezi, durys uıymdastyra bilgeninde. Aqsaq Temirge óshigip turǵan Altyn Orda sypaılary upaılaryn jibermeýlerine de múmkin bolatyn. Al Toqtamys, áskerin bólshektep, áıgili Qazanshy men Ken-Janbaı batyrlar basqarǵan káshiktáne mańǵylasyn jeke jiberip, aıaýly jigitterin ózderinen astam kúshke jumsap, bosqa qyryp aldy. Al ekinshi ret Terek jaǵasynda alysqanda, taǵy bosbelbeýlik istep, Aqsaq Temirdiń ózin qurtatyn jaǵdaıda, Isabek bı men Shora batyrdy ustap qaldy. Joq, Toqtamys endi bundaı qateni jibermek emes. Tipti Ken-Janbaı, Aqtaý, Isabek, Shora batyrlarǵa qosyndarymen yńǵaıly kelgen sátte, Aqsaq Temirdiń eń aldymenen ózin qorshap, mert etýdi tapsyrdy.

Bul Toqtamystyń týǵaly turǵan qaýipti ábden túsinip, shyn jantalasýy edi.

Kýra ózeniniń jaǵasyndaǵy aıqas naýryz aıynyń aıaq sheninde bastaldy. Kún búgin aınadaı ashyq edi. Kógildir aspan shynydaı móldirep turǵan. Teriskeı taý qoınaýlarynan kóktemgi samal jel soǵady.

Kerneı, zurna, barabandaryn byryldatyp, dabyrlatyp, aıqaılatyp Aqsaq Temir áskeri ádettegisindeı jeti qol bop alǵa umtyldy. Ortalyq qoldy Muhammed-Sultan ózi basqaryp keledi. Sol jaq qanatynda sol baıaǵy Omar-sheıh myrza, oń qanatta Hadjy-Sáıfýddın. Bulardyń qoldarynyń aldynda mańǵyla, qanbala, habarshylary. Osylardyń báriniń sońynda tańdaýly jıyrma jeti qosyndarymen Aqsaq Temirdiń ózi. Barlyq qoldardyń el aldynda shapar, turylaryn aldyna ustap, jaıaý áskerleri aqyryn saspaı jyljıdy. Olardan keıin atty sypaılar. Osyndaı tártippen Toqtamys áskeri de jaqyndaı túsken. Kenet Toqtamys áskeri jaqtan «alǵa!» degen daýys shyqty. Sol sátte jalpy tártipti buzyp, jaıaý qosyndardy keıin tastap, qypshaqtyń áıgili atty áskeri atoı sap, alǵa qaraı shaba jóneldi. Sol-aq eken Aqsaq Temir qoldary da alǵa umtyldy. Bir bıe saýym ótpeı soǵys qyzdy da ketti.

Kenet Toqtamys áskeriniń Qunjaq oǵlan, Aqtaý, óziniń kúıeý balasy Dáýit Sofy, taǵy osyndaı belgili ámirler basqarǵan oń qanaty Aqsaq Temirdiń sol qanatyn oısyrata jeńip, keıin qaraı syrǵyta bastady. Muny kórgen Ámir-Temirdiń ózi jıyrma jeti qosynymen shabýylǵa shyqty. Endi Qunjaq oǵlan áskerleri tegeýirindi kúshke shydaı almaı, keıin shegindi. Aqsaq Temirdiń jıyrma jeti qosynyń kóp jaýyngerleri qashqan jaýlaryn qýa tústi. Bul kezde qashyp kele jatqan Qunjaq oǵlan áskerleri, ózderiniń Tastemir oǵlan basqarǵan ortalyq qoldaryna taıaı berip, kenet attarynyń basyn keıin buryp alyp, sońdarynan qýyp kele jatqan jaýyna qarsy shapty. Bularǵa Tastemir oǵlannyń biraz áskeri de qosyldy. Mundaı jaǵdaıdy kútpegen Aqsaq Temir qosyndary sasyp qaldy. Keıbireýleri attarynyń basyn buryp alyp keıin jalt berdi. Zaýlap kelip qalǵan Altyn Orda áskerleri olardy taptaı qýyp, sońdarynan qalmady. Kóbin alǵashqy qarqyndarynda-aq soıyl, shoqparlarymen attan uryp qulatty. Jan saýǵalaǵan Maýarannahr jaýyngerleri endi Aqsaq Temirge qaraı qashty. Qunjaq oǵlan, Aqtaý, Dáýit sofy jaýyngerleri joldaǵy áskerlerdi sastyra, endi attaryn Aqsaq Temirdiń ózine tikeleı saldy. Mine osy kezde Sheıh-Nurrıddın ámir, óziniń elý jigitimenen attarynan sekirip túsip, Aqsaq Temirdi qorshaı, bir tizerleı otyra qap, kelip qalǵan attyly Altyn Orda áskerine oq jaýdyrdy. Sheıh-Nurıddın jigitterine Maýarannahrdyń bóten qosyndarynyń jaýyngerleri qosyldy. Zamatta attarynan sekirip túsip, Aqsaq Temirdi qorshaǵan jaýyngerler qumyrsqadaı qaraqurym bola qaldy. Bári de, bir tizerlep otyryp alyp, Altyn Ordanyń jan-jaqtarynan qaptaǵan attyly áskerine oq jaýdyrdy. Qunjaq oǵlan, Aqtaý, Dáýit sofy jáne basqa ámir, batyrlar qosyndary qansha er júrek, ólermen bolǵanymenen, ózderine qardaı jaýǵan oq boranynan ótip, Aqsaq Temirge jete almady. Maýarannahr ámirin, onyń el tonatyp, syılyq berip, ábden qanqoı etip úıretip alǵan jaýyngerleri jaýyna bermedi, ol úshin shybyn jandaryn pıda etip, qarsylasyp turyp aldy. Bularǵa Aqsaq Temirdiń basqa da er júrek qosyndary kep qosyldy. Endi attarynan túsip, Aqsaq Temirdi qorǵaǵan ásker Ámir-Temir turǵan jerdiń bárin alyp ketti. Bir adamdy mundaı bop, bir memlekettiń áskeriniń tegis qorǵaǵanyn, buryndy-sońdy tarıh bilmegen-di.

Sonsha olarǵa Aqsaq Temir kim edi? Bar jaqsylyǵy ózderi tárizdi elderdi shaýyp, dúnıesin talap, bularǵa alyp bergeni me? Sol úshin bular shybyn janyn aıamaı Aqsaq Temirdi qorǵap tur ma? Iá, sóıtedi! Adam balasyn bir-birine qasqyr ete alǵan osy Aqsaq Temir, Toqtamystar!

Qan taǵy sýdaı aqty.

Attarynan túsip ap, oqtaryn qardaı jaýdyrǵan, Aqsaq Temirdi qorshap, búkil dalany alyp ketken jaıaý sadaqkerler álsin-álsin shapqan Altyn Orda áskerine ózderiniń qanqoı basshylaryn bermedi.

Urys ábden qyza tústi.

Aqsaq Temir áskerleriniń Hadjy-Sáıfýddın ámir basqarǵan oń qanaty da qıyn jaǵdaıǵa ushyraýda edi. Isabek Bahty-Hoja, Shora batyrlar óz qosyndarymen art jaǵynan kep bulardy qorshap alǵan. Altyn Ordanyń soıylger atty áskerine qarsy kep jeńe almaıtynyn bilgen Hadjy-Sáıfýddın qoly, attarynan túsip, shapalaryn qalqan etip, jaıaý ásker retinde soǵysqan. Qashsa, Dáshti Qypshaqtyń kileń júırik mingen batyr jigitterinen qutyla almaıtyndaryn bilgen Hadjy-Sáıfýddın sypaılary, ajaldan qutylý tek aıanbaı urysýda ekenin túsinip, taban tirep turyp alǵan. Qypshaq jigitteri qylyshtaryn jarqyldatyp qansha tónse de, bular turǵan oryndarynan tapjylmaǵan. Osy kezde bularǵa Jehanshahbahadýrdyń atty qosyndary járdemge keldi. Endi qypshaq áskerleri eki ottyń ortasynda qaldy. Bir jaqtarynda Hadjy-Sáıfýddın áskeri, ekinshi jaqtarynda Jehanshah atty qosyndary. Amal joq, ózimiz qorshaýda qalmaıyq dep Isabek, Bahty-Hoja, Shora batyr, bir búıirden sytylyp shyǵa, soǵysa júrip, keıin sheginýge májbúr boldy.

Buny kórgen Toqtamys, taǵy jeńile bastadyq-aý dep oılady.

Kóńilge kirgen kúdik sýyq jylandaı, endi aqyl-sezimin, oı jigerin oraı bastady.

Áli de taban tirep soǵysa berýdiń ornyna Toqtamysty endi taǵy áskerimdi qaıtsem aman alyp qalamyn degen oı bıledi.

Toqtamysqa osy sátte janyn ólimge qıar erlik jetpedi.

Mine osy kezde myrza Omar-sheıh basqarǵan Aqsaq Temir áskeriniń sol qanaty Altyn Orda hany ózi basqaryp júrgen qosynǵa lap qoıdy. Buny kórgen Toqtamystyń eń bir jaqyn ámiri Aqyly bı, qaptap kele jatqan Maýarannahr jaýyngerlerine óz qosynymen kes-kesteı qarsy shapty. Búıirinen taıaı túsken jaýyn kórgende, Omar-sheıh qolynyń mańǵylasy Osmanbahadýr da atynyń basyn beri burdy.

Sol sátte eki batyr birine-biri qarsy kep qaldy. Birine-biri siltegen kók naızalary, qurysh saýyttarynyń ústerinen qur daryp, etterine ótpeı, shatyr-shutyr tıip, ekeýi de birdeı aǵyp ótip, qaıta oraldy. Ábden kárlenip óshigip alǵan ózge jaýyngerler de betpe-bet kep birimen-biri aıqasa ketti. Jarq-jurq túsken qylyshtar, qulashtaı urylǵan shoqparlar, ókpe tustan kep qadalǵan kók naızalar. Birin-biri aıbaltamen shapqan, at ústinen kúshtisi kúshsizin shoqparymen uryp óltirgen qyrǵyn áli uzaq ýaqytqa sozyldy.

Biraz áskeriniń ólgenin kórip, kóńiline jeńilemiz-aý dep sekem alǵan Toqtamys, bul urysta taǵy jeńildik dep oılady. Osy mezette ol, oń qanaty men Ortalyq qolynyń áli de Aqsaq Temir áskerimen teń túsip jatqanyn baıqaı almaı qaldy. «Jeńilip qaldyq-aý» dep kúni buryn kóńiline kúdik alyp, er kóńili muqala bastaǵan Toqtamys, ózi birge soǵysyp júrgen sol qanatynyń urysa shegingenin kórip, endi shyń jeńilgen ekenbiz dep atynyń basyn buryp aldy.

— Tartyńdar, jigitter, Dáshti Qypshaqqa! — dedi ol bar daýsymen aıqaılap. Jalaýshy «keıin sheginińder» degen, jaýyngerlerge belgi berer qaraly týyn kóterdi. Al Toqtamys astyndaǵy sáıgúlik júırigine qamshy basty. Úzeńgiles serikteri sońynan erdi. Bir jaqsysy bul kezde kún keshkire túsken edi. Kele jatqan qarańǵylyqty paıdalanyp endi Isabek pen Shora batyr bastaǵan qosyndar da keıin shegindi. Muny kórip oń qanattaǵylar da atynyń basyn burdy. Eki jaǵynyń keıin syrǵyp bara jatqanyn ańǵaryp, ortalyq qolda maıdanyn tastap, birte-birte artyna qaraı oıysa tústi de, kenet attarynyń bastaryn buryp alyp, quz jartas, shatqal, jyralardyń arasyn panalap qasha jóneldi. Azdan keıin búkil Altyn Orda áskeri teriskeıge oıysty. Maıdanda ólgen joldastaryn kómýge de murshalary jetpedi.

Qyrylǵan ásker qashan da bolsa qorqaý qasqyr, qarǵa, quzǵyndardyń jemi, kóp keshikpeı qan sasyǵan jerge jemqor qustar úımeleı bastady. Al qashqan ásker toqtaýdy bilmedi. Áıteýir osy kezde taǵy da qara jamylyp tún kelip, Toqtamystyń biraz jaýyngerleri jelkelerinen jalaqtaǵan Aqsaq Temir sypaılarynyń kárli qylyshtarynan aman qutyldy.

Osylaı Altyn Orda men Maýarannahr áskeriniń úshinshi aıqasýy bitti. Bul joly da Altyn Orda jaǵy jeńildi. Toqtamys sońyna ergen azǵantaı nóker, bekzada, ámirlerimen bulǵar jerine qaraı bettedi.

Jeńiske ıe bolǵan Aqsaq Temir, erteńine ózin bul jolǵy ajaldan alyp qalǵan, Ámir-Temir úshin atynan túsip, óz janyn qıyp qorǵan bolǵan Sheıh-Nurrıddın ámirge maıdanǵa minetin ekinshi aty — Qoıansandy berdi. Ústine altynmen zerlegen jibek shapan jaýyp, beline altyn sapty qanjarly, asyl taspen bezengen altyn belbeý tartty. Bunymen qosa on myń kópek altyn dınar syılady. Dál mundaı bolmaǵanmen, osy maıdanda erekshe kózge túsken bóten ámir, batyr, tipti qatardaǵy jaı jaýyngerleriniń ózderine de kóp syılyq úlestirdi. Oljaly bolmaǵan birde-bir sypaı qalmady. Sodan keıin, osy soǵysta attan qulap jaraqatty bolǵan Mıran shaqty, Toqtamys áskerinen túsken qyrýar dúnıe-múlik oljany myńdaǵan arbaǵa tıep Samarqantqa júrgizdi. Bul kerýenge Jadygerbarlas batyr men óziniń qaıyn atasy Hadjy-Sáıfýddındi basshy etip, olardyń qaramaǵyna bir túmenge jýyq jasaq berdi. Ózi tańdaýly birneshe qosynmen Toqtamystyń sońyna tústi. Biraq esh jerge aıaldamaı qashqan Toqtamys pen Altyn Orda ámirleri jetkizbedi. Aqyry Aqsaq Temir olardy Edilge deıin qýyp kelip jete almaı, Turatar degen ótkelge kep toqtady. Osy arada Altyn Ordanyń hany etip Orys hannyń jasy kelip qalǵan balasy Quıyrshyqty belgilep, oǵan arǵy betke ótip, handyq qurýǵa buıyrdy. Ózi taǵy Toqtamysty qýyp, Jylqy jyly bolǵanda Úkek degen jerge deıin keldi. Toqtamysqa jete almaı, taǵy osy arada otyrǵan Dáshti Qypshaq elin aıamaı tonap, Edildiń tómengi saǵasyna tústi. Osy arada buny Samarqantqa qaıtyp bara jatqan Mıranshah kósh-kerýeni qýyp jetti. Aqsaq Temir ómirlerin taǵy jınady. Nemeresi Pır-Muhammed myrzaǵa alty myń áskermen Iran astanasy Shırazǵa qaıtýǵa, al Shámsıddın-Abbas ámirge úsh myń jaýyngermen Samarqantqa júrýge buıyrdy.

Toqtamysqa jete almaı qalǵan Aqsaq Temir, endi Úzi ózeninen ótip, Altyn Ordanyń batys jaǵyna attanbaq boldy. Óıtkeni ol eger Toqtamys qaıtadan soǵys týyn kóterer bolsa áli de oǵan ásker de, qarajat ta jınap berer eli bar ekenin biletin. Ásirese Toqtamysqa járdem beretin, onymen birigip ózimenen soǵysqan Bekjarlyq oǵlan, Aqtaý ámir, Temir oǵlan aımaqtary Altyn Ordanyń osy batys jaǵynda ekeninen Aqsaq Temir habardar edi. Sondyqtan osy aralardy shappaq boldy. Muny estigen Bekjarlyq oǵlan men Temir-oǵlan Úziden ótip, keshegi ózderiniń qasy Quramdaı bektiń jerine panalaýdy oılady. Biraq bul aradan da tynyshtyq kóre almaıtyndaryna kózderi jetip, ári qaraı Rým jerine asyp ketti. Al Aqsaq Temir bolsa, endi Tan ózeninen ótip, kenet teriskeı jaqqa, orys jerine qaraı bet burdy. Ol qalyń qolymen kep Rázan knázdigin shapty, Eleń degen qalany alyp, knázin óltirdi. Taǵy qan-josa etip tynysh jatqan jurtty tonady. Aqsaq Temirdiń Rázan jerine kelgenin estigen Máskeý knázi Vasılıı Dmıtrıevıch Kolomna qalasyna jetti. Oka ózeniniń jaǵasyna kelip bekindi. Biraq Aqsaq Temir Máskeý knázi áskerine qarsy shyǵýǵa Mamaıdyń kebin kıermin dep qoryqty. Orystarmen soǵysýǵa batyly barmaı, Eleń qalasynan bastap, jolyndaǵy Dáshti Qypshaq aýyldaryn, qalalaryn, órtep-tonap, Edildiń tómengi saǵasyndaǵy Altyn Ordanyń Balshılın atty shaharyna qaraı júrdi. Jolaı Azaq-Tana qalasyna toqtady. Bul qalanyń dymyn qaldyrmaı tonap musylmandardan bóten, ózge dindegi turǵyndaryn qalanyń syrtyna alyp shyǵyp, tegis qyryp tastady. Azaq qalasynan Aqsaq Temir Kýban óńirine qaraı bettedi. Biraq cherkester Kýban men Azaq-Tananyń ortasyndaǵy dalany Aqsaq Temir júrmesin dep órtep jiberdi. Ámir-Temir oǵan da qaramady. Áıtse de osy aradan bir jetiniń ishinde ótken Aqsaq Temir áskeri, attaryna shóp taba almaı jaman qınaldy. Ázer degende aryp-ashyp Daǵystan jerine jetti. Bul arada da, ózine qas sanaǵan, basyna búrkit uıa salǵan, bıik quzdarda ornalasqan Quly, Taýs atty berik bekinisterdi aldy. Sodan keıin Teriskeı Kavkazdyń el-jurtyn qanǵa boıap, shaýyp, bekinisterin kúıretip Qarabaqqa keldi. Osy ýaqytta kúzdiń qarasýyǵy bastaldy. Aqsaq Temir qalyń áskerimen Qarabaqta qystamaq boldy. Odan ári taǵy Irakqa, ne Túrkıaǵa attanam dedi. Joq, onyń bunysy, ádettegisindeı jalǵan edi. Onyń oıy bóten jaqta bolatyn. Bul kóp keshikpeı anyqtaldy.

Al Altyn Ordaǵa han etken Quıyrshyq Edil — Jaıyq taǵyna kóp otyra almady. Joshy ulysyn óz mańyna jınamaq bop jańa ǵana jantalasyp kirise bastaǵanynda, kenet ókpesine sýyq tıip, bir aptaǵa jeter-jetpes tósekte jatyp, dúnıe saldy.

Eshkimge jaqsylyq ta, jamandyq ta istep úlgirmegen Altyn Orda hanyn jurt qabirge qoıǵan kúniniń erteńinde-aq umytty.

Toqtamys bolsa, bul jaqqa kelýge Aqsaq Temirden qorqyp, ázirge bulǵar jerinde qaldy.

Dál osy ýaqytta Altyn Orda taǵy az mezgil bos turdy.

Mine, osy bir alasapyran, belgisiz shaqta, kenet Edige men Temir-Qutlyqtyń attary estile bastady.

Jurt endi Qyrym jaqqa qarap eleńdesti.

BESİNSHİ TARAÝ

Edildiń orta shenin, teriskeıdegi Qazanqa ózeni men kúngeıdegi Jıgýlıge deıin jetetin Kama boıyn, sondaı-aq Teriskeı batysynda Moksha men Vada ózenderiniń alqaptarynan bastap, teriskeı shyǵysyndaǵy Aqjaıyqqa deıin sozylyp jatqan keń ólkeni kóne zamannan Edil Bulǵary dep ataıtyn.

Bul jurttyń:

Edil sýy aǵar bolar,

Qıa-quzda jaǵa bolar,

Tolǵan balyq, baqa bolar,

Kól bitkenniń keń alaby —

degen bizge jetken kóne jyrlaryna qaraǵanda, bul halyqtyń túrki tildes elderge jatatyny daýsyz. Buny bizdiń zamanymyzǵa jetken bulǵarlardyń ejelgi dastany «Iýsýf Zúlhıa» qysasy da dáleldeıdi.

Bulǵarlar egin ekken, qala salǵan, qyshtan qumyra, ydys quıǵan qolóneri óte kúshti mádenıetti jurt bolǵan. Bulardyń altynnan, kúmisten sýda júzetin qustardyń beıneleri istelgen júzik, bilezik, alqalary «Ál-bulǵarı zaty» degen atpenen orys jerine de, Edildiń tómengi shenine de, ózderimen kórshiles, bir kezdegi pecheneg, sońynan qypshaq pen mordva, bashqurt dalalaryna da kóp taraǵan. Bulǵarlardyń astana qalasy «Uly Bulǵar» dep atalǵan. Bul qala bulǵarlardyń ortalyq ákimshiligi bar memleket bolýyna kóp áserin tıgizgen.

Bulǵarlar er júrek el bolǵan. Hazarlarmen soǵysqan, olardy jeńgen. Pechenegterge attanǵan, biraq bulardyń jerin ala almaǵan. Bulǵarlar monǵol shapqynshylaryna on bes jyldaı des bermegen, alǵashqy jyldarda-aq olardyń Túrkistan men Iran, Iraktardy jaýlap alǵandaryn estisimenen bular shapqynshylardyń keletin jolyna — Jaıyq, Qundyrsha, Sheremshanyń boılaryna jáne Ika ózeniniń batys tusyna jer qazyp, uzynynan sozylǵan bıik, keremet qamal-bekinis jasaǵan. Irandy, Kavkazdyń arǵy betin alyp, Derbent qaqpasyna ótip, shyǵys Evropanyń dalasyna shyqqan, Kalka ózeniniń jaǵasynda orys pen qypshaqtyń birikken áskerlerin jeńgen Shyńǵys hannyń ataqty qolbasshylary Jebe men Súbetaı basqarǵan qalyń qosyndary osy qamal-bekinisten óte almaǵan. Bulǵar qosyndary qashqan bolyp, monǵol qoldaryn óziniń sońynan ertip, tosqaýylda ańdyp turǵan áskerlerine ákep qyrǵan. Odan keıin monǵoldar birneshe shabýyldar uıymdastyrǵan, aqyry Batý óziniń Sıyr, ıaǵnı 1237 jylǵy attanysynda ǵana bulǵarlardy jeńgen. Jylqy, ıaǵnı 1242 jyly Altyn Orda uıymdasqan kezden bastap, bulǵar eli osy Batý Ordasynyń quramyna kirgen. Biraq bul jurt Altyn Orda quramyna kirgenmen, sodan bergi ótken júz elý jyldan astam mezgilinde, únemi ózin jeke shańyraq retinde ustap kelgen. Óziniń jeke ámirleri jáne patshalary bolǵan. Tek bulǵarlar endi tatar dep atalǵan. Árıne, bular Shyńǵys han ózine qarsy bolǵany úshin qyrǵan, Shyǵys-Monǵol taıpasyna kiretin, túpki aty tatan, sońynan tatar atalǵan jurtqa jatpaıtyn Edil tatarlary bulǵarlar edi. Bular Altyn Orda hany Toqtamys, Qoıan, ıaǵnı 1388 jyly Maýarannahrǵa attanǵanda eleýli kúsh qosyp, ásker bergen.

Mine Toqtamys qazir eń jaqyn oǵlan, ámir, batyrlaryn ertip osy bulǵar, basqasha aıtqanda tatar jerine kelgen.

Bul kezde tatarlardyń ózderi de ekige bólingen bolatyn. Biri Qazan handyǵy atalsa, ekinshisi burynǵy «Uly-Bulǵar» orny edi. Toqtamys Altyn Orda taǵyna otyrǵannan keıin, eń alǵashqy joryqqa shyqqan jeri osy Bulǵar dalasy edi. Ol bul ólkeniń biraz jerin jaýlap alǵan. Sońynan osy jerdegi Qazan hany Hasanmen jáne Bulǵar bıleýshisi Muhamed-Sultandarmen kelisimge kelip, jaýlap alǵan jerlerin Bulǵarlardyń ózine qaıtarǵan. Hasen men Muhammed-Sultan Altyn Orda ústemdiginen shyqpaıtyn bop ýáde bergen. Bul eki handyq birte-birte aralaryndaǵy qaıshylyqtaryn joǵaltyp, Aqsaq Temirden Toqtamys jeńilgen kezde, birjolata Qazan handyǵyna aınala bastaǵan. Bul handyqtyń astanasy Qazan shahary Jańa bulǵar (Bulǵar Ál-Jadıd) atalatyn. Al bul handyqtan bólinýge aınalǵan mesherler jerin Toqtamys Qoı, ıaǵnı 1392 jyly Aqsaq Temirden alǵashqy ret jeńilgennen keıin, Máskeý knázi Vasılıı Dmıtrıevıchke bergen.

Toqtamys osy bulǵar jerine qashqan tusta, Qazan hanynyń áskerı qolbasshysy Iantaq edi. Toqtamystyń Mesher jerin Máskeý knázine bergenine ókpeli bolsa da, túbi Aqsaq Temir búkil Altyn Ordany jeńse, bulǵar jerinde qanjosa etetinin túsinip, biraz áskerimenen Toqtamystyń aldynan shyqty.

Al Toqtamysqa jete almaı qalǵan Aqsaq Temir, Altyn Orda hanyn qushaǵyna alǵan bulǵarlardy shaýyp qaıt, dep kileń atty áskerden qurylǵan, nemeresi Súleımen shah basqarǵan bir qolyn jibergen.

Iantaq pen Toqtamys áskeri Súleımen shah qolymen, osydan tórt jyl buryn Altyn Orda men Maýarannahr qosyndary soǵysqan. Qundyrsha ózeniniń boıynda taǵy kezdesken. Taǵy da birin-biri keskilesken, aıanbaı qan tógilgen urys bolǵan.

Súleımen shah Qundyrshadan ári qaraı asa almaı, biraz jaýyngerin joǵaltyp, keıin qaıtqan. Aqsaq Temir qalyń orman, toǵaıly, berik qamal shebi bar, Monǵoldyń talaı shabýyly toıtarys alǵan, ózine áli jat ólke — Bulǵarǵa Edil ózeniniń boıymen joǵary júrýge keme-qaıyǵy bolmaǵandyqtan júreksingen. Sosyn baryp óziniń jaýlap alǵan memleketi Iranǵa jaqyn Edildiń tómengi shenine qaraı bettegen. Bulǵardy shabýdy keıinge qaldyrǵan.

Mine osy tusta Toqtamys óziniń ońaı synbaıtyn asyl beren ekenin taǵy kórsetken. Han tájisinen aırylý — basyndaǵy bórkińnen aırylý emes Tájisinen aırylý basynan aırylýdan kem kórinbegen Toqtamysqa. Sondyqtan Aqsaq Temir Edildiń tómengi tusyna qaraı bettegen shaqtan-aq, ol Altyn Orda taǵy úshin kúresin qaıtadan bastaǵan Bulǵarmen shektesip jatqan qypshaq eli, Toqtamysty áli de óziniń hany dep uqty. Ol bul aradan taǵy ájeptáýir áskerge ıe boldy. Jáne osy tusta, keshe ózi Bulǵarǵa qaraı qashqanda, bir sheti Jaıyq ózeniniń jaǵasyndaǵy Saraıshyqtan, sonaý Azaq-Tanaǵa deıingi qan jaılaýda qalǵan qatyn-balalaryn jınaýǵa kiristi. Ordasyn Saraı-Berkeden bes kúndik jerde joǵary turatyn, Quraqty degen shaǵyn kóldiń jaǵasyna tigip, Aqsaq Temirdiń ári qaraı ketýin kútti. Saraı-Berkeden bastap, sonaý Saksın, Azaq-Tana, Hadjy-Tarhan tustarynyń bárin bılep otyrǵan Tastemir, Bekbolat, Isabek, Aqbuǵy, Qabanbek-Saraı tárizdi yqpaldy bı, ámirler Altyn Orda taǵyna Toqtamystan bóten adamdy otyrǵyzbaýǵa kóp áreket istedi.

Sóıtip, Aqsaq Temir bar áskerimen Qarabaqqa qaıtqan kúni-aq Toqtamys Saraı-Berkege kelip kirdi. Altyn Orda shabylǵany, tonalǵany bolmasa burynǵy qalpynda edi. Tek Toqtamystyń Aqsaq Temirden jeńilgenin paıdalanyp — Kaffa genýıalyqtary qala salǵan tóńirekti bólip alǵan-dy. Toqtamys qaıtadan atqa qonýǵa daıyndala bastady. Jylandy úsh kesse de, kesirtkelik kúshi bar, Aqsaq Temirge kúshim jetpese de, dál senderge kúshim jeter dep, ózine opasyzdyq istegen genýıalyqtardy aıamaı úıretpek boldy.

Árıne, keme toqtaıtyn qalalary bar jáne Shyǵys pen Batystyń kezdeser saýda orny — Qyrymda, qaıtadan Altyn Orda qaramaǵyna kirgizý Toqtamysqa kerek edi. Biraq, bul armanyna jetkizbeıtin, osy tusta basyna óte qıyn eki jaǵdaı týǵan.

Biri orys elimen baılanysty edi.

Toqtamys Saraı-Berkege taıaý kelip, Altyn Orda hany sanalǵanmen, Aqsaq Temirden jeńilgen alǵashqy soǵysynan bastap, Máskeý knázi bunymen kóp sanaspaıtyn bolǵan. Kópten beri Máskeý knázi Saraı-Berkege kelmegen, bóten knázderin de jibermegen. Toqtamys ta, Aqsaq Temir tárizdi jaýynan jeńilip, jasqanshaq bolǵanynan ba, Máskeý knázine sen maǵan baǵyn, nemese garaj, salyq tóle demegen jáne salyq jınaýǵa burynǵydaı jasaqtaryn-basqaqtaryn jiberýge bata almaǵan. Biraq qaramaǵyndaǵy bulǵar knázderine ózimen birge júrgen Nıjnıı Novgorod, Sýzdal knázi Semen Dmıtrovıchpen birge Nıjnıı Novgorodty shabýǵa buıyrǵan. Bular Nıjnıı Novgorodty baryp tonaǵan. Buny estigen Máskeý knázi Vasılıı Dmıtrıevıch qalyń qolmen inisi Iýrıı Dmıtrıevıchı jiberip, Bulǵar, Qazan, Júıketaý Keremánshyq qalalaryn shaptyrǵan. Olar kóp oljamen keıin qaıtqan. Bul jaǵdaı Altyn Ordany Máskeý knázdigimen qur ǵana qyrǵı-qabaq etip qoımaǵan, ózine kómektesken Bulǵar knázderine járdem bere almaı olardyń ókpesine de qaldyrǵan.

Ekinshi Toqtamystyń basyna týǵan qıyn jaǵdaı — Edige men Temir-Qutlyq edi.

«Iran joryǵynan qaıtyp kelgen soń Edigeni qurtam» degen Toqtamys, Edigeni qurtpaq túgil, sol joryǵynan ózi quryp kete jazdaǵany málim. Al Edige bolsa, esh joryqqa qatyspaı, Temir-Qutlyq ekeýi keshegi Mamaı Ordasyna jatqan jurtty mańaılaryna jınaýǵa tyrysty, ásirese, Qyrym men Saqystan tusyndaǵy usaq elderge ústemdikterin júrgizip kelgen, keshe Mamaıdyń shyn tiregi bolǵan bul ólkedegi monǵoldyń Baryn, Shyryn, Mańǵyt tárizdi rýlary birden bulardyń jaǵyna shyqqan. Olar Qyrym men Saqystandy Altyn Ordadan bólip alyp, jeke handyq qurýǵa kelisken. Biraq mundaı oıdy oryndaýǵa Edige áli de erte ekenin túsinip, yńǵaıly kezin kútip, shydap baqqan. Óıtkeni másele jalǵyz ǵana Toqtamysta emes edi, Qyrym bul kezde Kaffa genýıalyqtarynyń yqpalynda bolatyn. Al Edige eń aldymenen Kaffa genýıalyqtarymen soǵysyp, sosyn Toqtamyspen maıdandasqysy kelmedi. Toqtamystyń genýıalyqtarmen shaıqasatynyna ol shek keltirmegen. Edige, bul ekeýi birimen-biri alysyp, álsiregen kezderinde, ekeýin eki uryp, qanjyǵasyna baılap almaq bolǵan. Sosyn baryp Mamaı Ordasynyń ornyna Edige Ordasyn qurýdy oılaǵan. Ózi han bolýǵa Shyńǵys urpaǵynan shyqpaǵandyqtan, Orda hany etip óziniń úzeńgiles serigi jáne týǵan jıeni Temir-Qutlyqty kóterýdi kúni buryn sheshken.

Demek, Edige, bolashaq kúndi kútip bos jatpaǵan, sol ózderine tıimdi bolashaqty jasaýǵa aıanbaı kirisýde edi. Sál yńǵaıy kelgen jerde Toqtamysty aqsatýǵa tyrysatyn. Odan ósh alýǵa múmkindigi bolǵan jaǵdaıda qaımyqpaǵan.

Degenmen Toqtamysqa áli de bas qaýip Aqsaq Temir edi, Maýarannahr bıleýshisi osy It, ıaǵnı 1395 jyldyń qysyn Qarabaqta ótkizdi. Ol osy arada jatyp, jaz shyǵa Túrkıaǵa attanamyn dep jarıalady. Árıne, Aqsaq Temirdiń bunysy taǵy ádettegisindeı jaýyn aldaýy edi. Maýarannahr ámirshisiniń Altyn Ordany shapqandaǵy bar tilegi tek onyń kúshin qurtyp, tonaý ǵana bolmaǵan. Aqsaq Temirdiń oılaǵany tereńde jatqan. Qansha jasyra bilgenmen Ámir-Temir óte qyzǵanshaq adam bolǵan. Ózgesin qoıǵanda, bóten eldiń saltanatty saraıyn, tipti sulý-symbatty salynǵan meshitterin de kóre almaǵan. Ondaı qurylystar bolsa syndyryp, buzyp, iske tatyryn Maýarannahrǵa alyp kelgen. Eger oǵan múmkinshiligi bolmasa, olardy órtep, qıratyp tastaǵan. Maýarannahrdan bóten jurtqa eshbir kórkemdik qalmasyn degen. Jigit kezinen jarymjan bolǵandyqtan Aqsaq Temir, bóten elderdiń ajarly adamdaryn da ala bóten jek kórgen. Ondaı adamdardyń tezirek kózderin qurtýǵa tyrysqan. Ámir-Temir osyndaı jaman mineziniń saldarynan alǵashqy joryǵynda Ulytaý mańyna jetken jerinde, áıgili Alasha hannyń Ámbet pen Sámbet degen on bes-on alty jasar balasyn óltirtken. Solardyń bar jazyǵy tek symbatty bolǵan. Aıdalada qannen-qapersiz qulan aýlap júrgen eki jasóspirim jigitti nókerleri ustap alyp Aqsaq Temirge alyp kelgen. Aqsaq Temir shatyr aldyndaǵy eki tutqyn jasóspirim jigitterimen qatar turǵan, óziniń balalary Muhammed-Sultan men Omar-sheıhqa analarmen salystyra bir qaraǵan da, tipti kim ekenderin de suramaı, Ámbet pen Sámbetti tezirek óltirý jazasyna buıyrǵan.

Sońynan Ámir-Temir bir kóńildi jaǵdaıda otyrǵanda Bereke-Sáıt: «Jazyǵy joq, óltirýge kisi qımaıtyn keremet sol eki jasóspirim jigitti nege baýyzdattyń?» dep suraǵan.

— Olardyń kóriktiligi árqashanda ózgemizdiń kóriksizdigimizdi áshkerelep turar edi,— dep jaýap bergen.

Jalpy Aqsaq Temir ózi turǵyzbaǵan sulýlyqqa, ózi jasamaǵan úlken iske óte ósh kelgen. Sonyń biri tek Altyn Ordaǵa ǵana emes, Altyn Orda tusynda úlken abyroıǵa jetken Jibek joly edi.

Tek sharýashylyǵy jaǵynan ǵana emes, rýhanı, mádenıet, ilim, bilim, óner jaǵynan da Jibek jolyn qurtpaı, Altyn Orda rýhyn qurta almaıtynyn ol jaqsy bilgen. Sol sebepten, dúnıe júzindegi bar adamzat emes, tek óz urpaǵynyń, qala berdi Maýarannahr eliniń ǵana kórkeıýin qalaǵan Ámir-Temir Jibek jolyn máńgi-baqı qurtýdy arman etken. Búkil álemdi jaýlap alý úshin Batys pen Shyǵystyń esh baılanysy bolmasyn degen. Al Jibek jolyn joıý degen sóz tek Órgenishti ǵana joıý emes, ol úshin Aqsaq Temirge tórt qalany — Kaffany, Azaq-Tanany, Saraı-Berkeni, Hadjy-Tarhandy dúnıeden qurtýy kerek bolǵan.

Joq, Aqsaq Temir, adam balasyna degen óshpendiligine qaraǵanda, ol búkil Altyn Orda handarynan anaǵurlym qatygez, qanisher edi.

Osy qankóıligimen baılanysty ol jeńgen qalalarynyń kóshesinde óltirgen adamdarynyń basynan taý jasap, soǵan qarasa qýanǵan.

Sol sebepten de óz urpaǵynan, óz elinen bóten jerdegi kórkemdikti, jetiskendikti, jaqsylyqty kóre almaǵan.

Áskerı darynyna qaramaı, Aqsaq Temir ishi tar, qyzǵanshaq ári qaskóı jaýyz jan edi. Kon quryssa qalpyna barady. Qıanatshyl Altyn Ordany álsiretip, orys eli tárizdi onyń qaramaǵyndaǵy jurttardyń orda ústemdiginen tezirek qutylýyna sebebi tıgenmenen, onyń áreketteriniń bári óziniń qandy aýyz qara tileginen degeninen týyp jatatyn.

Aqsaq Temir, Jibek jolyn qurtý úshin endi aldymenen Hadjy-Tarhan men Saraı-Berkeni múldem joımaq boldy. Sol sebepten Túrkıaǵa attanam dep jurtty aldap, al ózi qystyń qyraýly kózine qaramaı, Hadjy-Tarhanǵa joryqqa shyǵýǵa jedel daıyndala bastady.

Hadjy-Tarhan Edil ózeniniń teńizge quıatyn taramdalyp ketken saǵasynda turǵan jaý alýǵa qıyn úlken qaýipsiz shahar edi. Qalanyń teńiz sý jaǵalaýlarynan basqa tusy ıilgen taǵa tárizdi bıik tas qamalmen qorshalǵan-dy. Al teńiz tusyn jaýdan kemeleri qorǵaıtyn. Biraq bıyl qys óte qatty bolǵan. Edil ózeniniń teńizge quıatyn tusy, qansha ásker júrse de kótere alatyn bop qatyp qalǵan. Aqsaq Temir shaharǵa Edildiń osy teńizge quıatyn tusynan kirmek boldy. Maýarannahr ámirshisiniń ózderine qaraı qozǵalǵanyn estip, shahar aǵasy — qalantar Muhammedı basqarǵan qala turǵyndary Edil ózeniniń muzyn oıyp, teńiz jaǵynan da jaý shaharǵa kire almaıtyn bıik bekinis jasaýǵa kiristi. Az ýaqytta, shyǵatyn qaqpasynan bóten jerin ústine sý quıyp taıǵanaq etken, bıik muz qamalmen bekitildi.

Qarsylyq kórsetse qalany esh jaý ala almaıtyn kúıde edi. Al Aqsaq Temir Hadjy-Tarhannyń qandaı jaǵdaıda ekenin bilip otyrǵan, Qala darýǵashysy etip, jazdy kúngi joryǵynda, Ámir-Temir óz adamy Omarı-Taban degen saýdager kisini qoıǵan. Osy darýǵashysy arqyly munda ne bolyp jatqanyn, bárin estigen. Shahardyń muz qamalmen qorshalǵanyna qaramaı, Maýarannahr ámirshisi, Muhammed-Sultan, Mıranshah, Hadjy-Sáıfýddın ámirdi keıin tastap, ózi qalyń áskermen joryqqa attandy. Áskeri Hadjy-Tarhanǵa taıanǵanda, Aqsaq Temir birneshe ámir, nókerlerin ertip, shaýyp qalanyń muz qaqpasynyń aldyna keldi. Ámir-Temirdiń áskersiz shaǵyn kisilerimen kelgenin kórip, bitim sóz júrgizedi eken dep dámelenip, birneshe adamdarymen qalantar Muhammedı qaqpadan shyqty. Aqsaq Temir, bitim sóz júrgizýdiń ornyna, baıaǵy óziniń qanisherlik ádetine salyp, Muhammedı qalantardyń joldastaryn qyp-qyzyl qan etip baýyzdap, ózin Saraı-Berkege attanǵaly jatqan áskerine tutqyn etip, qosyp jiberdi. Taǵdyryn sonda sheshemiz dedi. Biraq jendetterine, jolaı qalantardy óltirip, denesin muzdyń astyna tastaýdy buıyrdy.

Ózi qalyń áskerimen Omarı-Tabannyń arqasynda eshbir qarsylyqsyz Hadjy-Tarhanǵa kirdi. Al Pir-Muhammed myrza, Jehanshah, Sheıh-Nurıddın ámirler basqarǵan qosyndary Saraı-Berkege qaraı júrdi. Olar jolaı Muhammedıdy Edildiń muzyn qazyp kóz istep, soǵan tastap óltirdi.

Aqsaq Temir, qystyń sýyǵyna qaramaı, qala turǵyndaryn úılerinen qýyp shyǵyp, musylman emesterin, Azaq-Tanadaǵydaı tegis óltirtip, shahardyń kúl-talqanyn shyǵardy. Órtedi, qıratty. Turǵyn jurttyń mal-múlkin tegis tartyp aldy. Al Saraı-Berkege kelgende, ol naǵyz tas júrek jaýyz ekenin taǵy kórsetti. Keshegi aq tasty, Altyn kúmbezdi shahardyń bir tasyn qaldyrmaı tas-talqan etti. Ol az bolǵandaı, dúnıede Saraı-Berke degen qalanyń bolǵanyn adamzattyń esinen máńgi shyǵaramyn dep, bir jeti boıy órtedi. Keshegi sán-saltanatty shahardan tek kúıgen qyshtar men qara qurym bolǵan ornyn ǵana qaldyrdy. Aqsaq Temir bul joly jalǵyz Saraı-Berke men Hadjy-Tarhandy ǵana qıratyp qoıǵan joq, on segiz kúnniń ishinde Kaffany aldy, bunyń da biraz úılerin órtedi. Al Saraı-Berke men Hadjy-Tarhannyń mańynda qyshlaq, shaǵyn qalalardyń kóbin jermen-jeksen etti. Saraı-Berkeden joǵarǵy jaqtaǵy Dáshti Qypshaqtyń qolóneri bar, ájeptáýir, sándi qalalary Úbek, saraıshyqtarǵa deıin dymyn qaldyrmady, qıratty, buzdy.

Aqsaq Temir osylaı Saraı-Berkeden bastap, búkil Qyrym, Saqystan shaharlaryn joq etti. Keshegi jaınap turǵan ólkeni qulazyǵan qý dalaǵa aınaldyrdy. Halyqtary shubyryp Batys pen Shyǵysqa bosty.

Osylaı ol Uly Jibek jolyn joıdy.

Aqsaq Temirdiń adamzatqa etken bul eń úlken qıanaty edi.

Árıne, Jibek jolynyń kúıreýi — on bes jyldyń ishinde tura almastaı bop eki soqqy jegen Altyn Ordanyń sharýashylyǵynyń kúıreýi edi.

Sóıtse de alyptyń aty alyp, Altyn Orda birjolata áli qulap bitpegen...

Altyn shańyraǵyn qaıtadan kóterýge, áli de múmkinshiligi bar edi.

Tek buǵan óz ishteriniń birligi kerek edi. Biraq ondaı birlik bolmady...

Al Jibek jolynyń joıylýy — Adam balasynyń jańa mádenı órkendeý dáýiriniń — sıvılızasıasynyń jańa jolyn ashýǵa sebepker boldy.

Buryn Qytaı men Úndi zattary Órgenish arqyly Hadshy-Tarhanǵa kep, odan Azaq-Tanaǵa jetkizilip, Azaq-Tanadan kemege tıelip, Italıaǵa baratyn bolsa, sońǵy kezderde Evropa zattary Qıyr Shyǵysqa Sırıa arqyly jetkizilip turǵan. Bul jańa Uly Teńizder jolynyń bir tarmaǵy edi. Al áıgili Uly Teńizder jolyn Portýgalıa men Ispanıanyń uly jıhankez teńizshileri keshegi Jibek jolymen Úndi, Qytaı, Sumatrlalarǵa barǵan Evropa mısıonerleri Marko Polo, Marınollı Montekorvıno, Odorıko Pordenonelerdiń eńbekterine súıene otyryp ashqan. Bul teńizshiler sol mısıonerlerdiń aıtýlarymen istelgen, 1374 jylǵy ataqty Katalon kartasy men odan sál keıinirek jasalǵan fra Maýro kartalaryna súıenip sapar shekken. Kolýmba osy kartalarda kórsetilgen tórt júz toqsan toǵyz belgilerdi paıdalanyp otyryp óziniń 1404 jylǵy alǵashqy saparynda Amerıkanyń jaǵasyna jetken. Osylaı Jibek jolynyń kúıreýimen baılanysty teńizderdiń jańa uly joldary tabyldy. Bul uly joldar adam balasynyń jańa dáýiriniń, mádenıet, ǵylym, bilimniń kórkeıýiniń sebepkeri boldy. Dúnıege Dante men Bakachcho, Leonardo da Vınchı men Mıkalendjelo keldi.

Jibek joly ózi kúıregenimen jańa teńiz joldaryn týdyrdy.

Al osy jibek jolyn jónge keltirgen Qubylaı ımperıasy, Qulaǵý Ilhandyǵy. Batý Ordasynyń eń uzaq ómir súrgeni Batý Ordasy — Altyn Orda edi. Shyǵys pen Batystyń qatty aralasqany da osy Jibek joly arqyly Altyn Orda kezinde bolǵan.

Eger Altyn Orda kúıremegende, Jibek joly da kúıremes edi.

Al Jibek joly kúıremese, Jerorta teńiziniń tóńiregindegi memleketter jańa teńiz jolyn izdemes edi.

Iá, Altyn Orda ozbyrlyqty ústem etken memleket edi. Biraq odan da ozbyr Aqsaq Temir memleketi týdy. Ol Altyn Ordanyń Jibek jolyn joıdy. Biraq adam balasy, birimen-biri qatynassyz tura almaıdy. Olar Shyǵys pen Batystyń jańa jolyn ashty. Buǵan Altyn Orda men Jibek jolynyń kúıreýi sebepker boldy. Osylaı tarıh, ómir prosesteri tynbaı júrip jatady.

Toqtamys, obatas tárizdi, qozǵalar emes.

Úlken qoı kózderinen sorǵalaı aqqan ystyq jasyn da súrter túri joq. Monshaqtaǵan kóz jasy, ájim torlaı bastaǵan bir kezdegi qyzyl shyraıly, al qazir kúnge kúıgen shúberekteı bop ońyp ketken surǵylt júzin jýyp, qundyz jaǵaly beshpentiniń óńirine álsin-álsin tamyp-tamyp ketedi...

Buǵan da Altyn Ordanyń hany kóńilin bóler túri joq.

Tek jasty kózderin qadap, aıaǵynyń astynda jatqan keshegi astanasy Saraı-Berkeniń qıraǵan, órtengen jurtyna qarap qatqan da qalǵan.

Mynaý kúıgen qysh, opyrylǵan qabyrǵa qara qurymdaı qap-qara bop ketken opyr-topyr jerdi, kúni keshegi ǵana aq tastan qalanǵan, altyn kúmbezdi sán-saltanatty Saraı Berke shahary dep kim aıtar?

Mynaý kózinen jasy sorǵalap, basyna túsken aýyrtpalyqty kótere almaı myqshıa túsken, sortań júzdi kisini, keshegi eki betinen qany tamyp, máıegi shyqqan, ór keýde órt minezdi Altyn Ordanyń hany Toqtamys degenge kim sener?

Beý, shirkin dúnıe qandaı opasyz ediń?

Toqtamys burynǵysynan da júdeı tústi.

Onyń esine basynan ótken kúnderi tústi. Iá, Toqtamys han ómir-baqı tek qýanysh qana kórgen joq. Onyń basynan anaý-mynaý adam kótere almastaı talaı sumdyq kezeńder, oqıǵalar ótti. Qan maıdanda qanshama mártebe jeńildi. Aqsaq Temirdi bylaı qoıǵanda, Orys hannan, onyń balalarynan neshe mártebe soqqy jedi. Biraq sonyń bárine shydap keldi emes pe... Iá, sóıtti ǵoı. Áli de shydar edi, eger aldaǵy kúni jas kezindegideı áli de úmitti bolyp, budan qaırat, jiger kútip tursa... Tek aldaǵy kúnine sene bilse ǵoı. Onda kárilik te eshteńe isteı almas edi. Toqtamys belin bekem býyp alyp, áli de kúreske shyǵar edi, qan maıdanǵa qaıtadan túser edi... Biraq bar pále sol aldaǵy kúnge degen senimde bolyp tur ǵoı... Iá, solaı! Sońǵy kezde Altyn Orda hany óziniń bolashaǵyna degen senimin joǵalta bastaǵan. Nege óıtedi? Sebebi nede? Sharshady ma? Álde buǵan ergen jurt sharshady ma? Iá, ekeýi de sharshaǵan tárizdi. Soǵys degen aýyr júk, kimdi bolsa da sharshatpaı qoıar emes qoı, ekeýiniń de sharshaǵany ǵoı...

Olaı bolsa, Toqtamys nege jantalasady? Ózi kótere almas júkti han tájisin basqa bir tyń adamǵa berip, nege dem almaıdy? Biraq han tájisi qansha aýyr bolǵanymenen, ol han tájisi ǵoı, óıtýge bolmaıdy. Osy han tájisi úshin ǵoı, byltyrdan beri, Edigemen san ret aıqasqany! Keıde jeńdi, keıde jeńildi. Áıteýir altyn tájisinen aıyrylmady.

Iá, Edige ońaı jaý emes.

Ol, Altyn Ordany shaýyp, tonap ketetin, biraq jerin elin ıemdenýden, meńgerýden aýlaq Aqsaq Temirden anaǵurlym qaýipti.

Óıtkeni Edige, Toqtamystan Altyn Orda bıligin múldem tartyp almaq qoı...

Sol úshin jıeni Temir-Qutlyqty Qyrymǵa han kóterdi. Altyn Ordaǵa da osy Temir-Qutlyqty han etpek. Sol arqyly ózi búkil Joshy ulysyn bılemek.

Bıleıtin de túri bar. Edigeniń qarýly kúshi ǵana emes, kúnnen-kúnge el arasyndaǵy yqpaly da Toqtamystan asyp barady. Oǵan Edigeniń qur erligi ǵana emes, tapqyrlyǵy da, qalyń jurttyń kókeıine qonatyn bılik, qanatty sózderi de kómekshi.

Al Toqtamys ta Altyn Orda taǵyna otyrǵannan beri jurt baǵa berer birneshe zań — bılik, jarǵy shyǵarǵan. Jurt mundaı tujyrymdy qanatty sózderge bas ıetini haq. Jurt han bılerdiń úlken-kishiligin, aqyldy-aqylsyzdyǵyn osyndaı uıǵarymdarymen baılanystyratyn. Toqtamysty da aqyldy handarǵa jatqyzǵan keı jaǵdaılarda osy sózderi edi. Toqtamys bylaı degen:

«Qarýly adam qarýsyz kisige (jasy úlken bolsa da) sálem bermesin», «Qarýsyz adamǵa alqa-qotan topa-jıynda sóz sóıleýge ruqsat etilmesin», «Qarýly adam atsyz qalsa, qara buqara túsip atyn bersin», «Qarýly adam han joryǵyna shyqsa, halqy bolyp qamsyz etilsin». Bunyń bári, Toqtamys ózi únemi soǵys júrgizip júrgendikten, jaýyngerleriniń, áskerı adamdarynyń baǵasyn kóterýi edi. Sondaı-aq, Altyn Orda úkim-bılikterin bekite túser, basqa da erekshe jarǵylar shyǵarǵan: «Qanǵa — qan, janǵa — jan tólensin. Erkek adamǵa tólenetin kún júz túıe, ne júz jylqy, áıtpese myń qoı bolsyn. Al urǵashylardyń quny bes júz qoı sanalsyn», «Tóre, sultan qojalardyń quny jaı adamnan jeti ese kóp baǵalansyn», «Qasqyr ishikti, túlki tymaqty, qur at mingen adamnyń qasyndaǵy joldasy aıazda úsip ólse, myrza onyń tek jarty qunyn ǵana tólesin», «Bir kózdiń quny jarty qun, eki kózdiń quny tolyq kún delinsin», «Bir qoldyń, ıakı bir aıaqtyń quny jarty kún, eki qoldyń, ıakı eki aıaqtyń quny tolyq kún bolsyn», «Baqsyǵa kún tólenbesin, buqaǵa kún tólenbesin», «Aqboz attyń, baqyraýyq túıeniń qany jarty qún bolsyn» degen Toqtamys.

Al Edige bularǵa qarsy óziniń zań-naqyldaryn shyǵarǵan. Bul zań-naqyldary shyqqan kezi Edigeniń áli buzylmaǵan shaǵy. Sondyqtan onyń qanatty sózderi Toqtamystikindeı emes, negizinde halyq sózimen aıtylǵandyqtan, birden jurtqa unaǵan. Altyn Orda hanyndaı emes, bul da bılik — muratyna jetý úshin, sol halyqtyń qanyn sýdaı tógýge daıyn tursa da, buny el-jurt ózine bir qadam jaqyn sanady. Sol sebepten de «El qamyn oılaǵan Edige» dep ony joǵary baǵalady. Al Edige bolsa, sóz joq naqyldary arqyly óziniń ár qashanda halyq jaǵynda ekenin dáripteı bildi. Tipti, kek, óshpendilik degen máselelerde de halyqtyń júregin ózine tarta aldy. Eger Toqtamys «Qanǵa — qan, janǵa — jan» dese bul «Eldiń kegi — erdiń kegi, erdiń kegi — eldiń kegi bolsyn» dedi.

Mine osyndaı el-jurtynyń qamyn oılaǵandaı saıasatymen jáne sheshendigi, kerek kezinde jan qıarlyq erlikke de bara alatyn jaýjúrek qasıetteri arqyly Edige jurtty ózine tarta bildi.

Keshegi Toqtamys jaǵyndaǵy, kimniń tarysy pisse, sonyń taýyǵy bolatyn rý basshylary endi Edige jaǵyna shyqty.

Al bı, batyrlary kimdi jaqtasa, elderi de sol jaqta bolatyn zaman, kóp keshikpeı Edigeniń sońyna Mańǵyt pen Qypshaqtyń kóp rýlary erdi.

Az ýaqytta Toqtamys pen Edige toptary teńdesip qaldy.

Bunyń ústine Toqtamystyń Aqsaq Temirmen eki ret soǵysyp, jeńilgeni de sebep boldy. Qan-josa bop shabylǵan jurttyń aldynda Toqtamystyń burynǵydaı abyroıy qalmady.

Al Toqtamysqa Altyn Orda taǵyn saqtaý úshin qaıtken kúnde de halqy aldynda óz abyroıyn kótere bilý kerek edi.

Abyroıyńdy kóterýdiń ol ýaqytta jalǵyz ǵana joly bar. Ol jol — eń aldymen óziń kúshti bolýyń kerek. Al ol zamanda kúshti bolý degen sóz — óziń bóten elderge ústemdigińdi júrgizý degen uǵym edi.

Aqsaq Temirden ólerdeı bop jeńilgen Toqtamysqa qaıtadan Altyn Ordany, burynǵy qalpyna keltirý qıyn edi.

Sóıtse de Toqtamys Altyn Ordany qaıtadan kóteremin dep jantalasqan.

Eki qoldy álsizden bir qoldy áldi kúshti degendeı, Altyn Ordanyń qalǵan áskerimen ózine baǵynbaı ketken Kaffany shappaq bolǵan. Ótken Dońyz, ıaǵnı 1396 jyly naýryz aıynyń on jetisi kúni ol Kaffany baryp qorshaǵan. Genýıalyqtardyń kók temir kıgen áskeriniń jan aıamaı qarsylasqanyna qaramaı, olardy ońdyrmaı jeńgen, Kaffany alǵan. Kenjesi Qadyrberdini Qyrym hany etip, ózi áskerimen keıin qaıtqan.

Osy kúnnen bastap Toqtamysta Altyn Ordany qaıtadan jónge keltirem degen úmit paıda bolǵan.

Biraq ol maqsatyna jete almady.

Sonan úsh aı ótpeı Edige men Temir-Qutlyq qalyń qolmen kep Kaffany aldy. Qadyrberdi jan saýǵalap Qyrymnan qashyp shyqty.

Edige men Temir-Qutlyq endi búkil Qyrymdy bıledi.

Osy kúnnen bastap Toqtamystyń óz basyna shyn qaýip týdy. Onyń endi Altyn Ordaǵa ıe bolyp qalýy eki talaı edi.

Degenmen Toqtamys áli de berilmek emes-ti. Óıtkeni Altyn taq tym baǵaly dúnıe ǵoı. Biraq Toqtamysty taǵy bir oısyratyp tastaǵan oqıǵa boldy.

Ol opasyzdyq edi.

Altyn Orda hanynyń óziniń ózgege istegen opasyzdyǵy esine de kelgen joq, al ózgeniń ózine istegen opasyzdyǵy onyń janyna jaman batty. «Ah!» uryp bir ornynda otyra almady.

Mine, sonda ol, atyna minip, betiniń aýǵan jaǵyna qaraı cap dalaǵa bezip ketti.

Qulynynan arda emgen astyndaǵy júırigi bir kezde jemge úırengen keshegi han saraıy turǵan Saraı-Berkeniń jurtyna alyp keldi.

Endi kózinen jasy sorǵalap Toqtamys órtengen, astanasynyń ornyna qarap tur.

Altyn Ordany mundaı kúıge jetkizgenin Toqtamys búgin ǵana, joq qazir ǵana túsingendeı. Ózi aıypty! Ózi! Ózi! Áıtpese, Altyn Orda bir Maýarannahr túgil, on Maýarannahrdan kúıreıtin alyp pa edi?

Júregi burynǵysynan da órtene tústi.

«Sonda qatesi nede? Nede? Aqsaq Temirge qarsy shyqqanynda ma? Joq, onda emes. Toqtamystyń ornynda basqa bireý otyrsa da, meni han taǵyna jetkizdi dep, Altyn Orda tárizdi bostan-bos Maýarannahrǵa baǵynyshty etpes edi. Eger bul solaı istese, Altyn Orda ámirleri buny han etip qoımas ta edi. Ol sózsiz. Sózsiz! Osynshama jurttan Ordasy úshin jan qıyr bir uldyń tabylýy ár qashanda múmkin jáıt. Joq, Toqtamystyń ózi de Aqsaq Temirdiń qoltyǵynyń astynda otyra almaýy anyq. Bireýdiń degenimen júrý úshin bul han bolǵan joq... Sonda qate nede?»

Toqtamys kenet oılana qaldy. «Iá, qate basqada,— dedi ol ózine-ózi,— Aqsaq Temirmen túbi bir shaıqasatynym Aq Ordaǵa han bolǵan kúnimnen-aq ózime málim edi ǵoı. Sony bile turyp, aldaǵy urysqa nege myqtap daıyndalmadym? Meıli bir jyl ótsin, tipti on jyl ótsin, Aqsaq Temir áskerinen qarýy da, sany da, eki ese artyq kúsh daıyndap alýym kerek edi ǵoı. Tastaı túıingen, jaýynyń soǵysý ádisimenen ábden tanysqan qalyń qoldy daıyndap alyp, Aqsaq Temirge qarsy shyqqanymda kimniń jeńeri birden belgili bolatyn edi ǵoı. Oǵan Altyn Ordanyń múmkinshiligi molynan jetetin edi. Onyń ornyna, shyn maǵynasyndaǵy áskerdi quryp almaı jatyp, tek sany menen erligine ǵana senip, qolǵa túsken qosyndarymen Aqsaq Temirge álsin-álsin qarsy shyqtym. Tájirıbesi de, soǵysý tásili de Altyn Orda áskerinen artyq Aqsaq Temirdiń jańadan qurylǵan jeti qoly, árıne, meni shydatpady. Aqyrynda bir emes eki ret ońbaı jeńildim. Ornymnan turmastaı bolyp jeńildim. Sol qatem úshin aldy-artymdy oılap, soǵysqa aptyqpaı daıyndalýym kerek edi. Endi mine abaılamaı ot basqan adamdaı aı dalada eki kózimnen jasym sorǵalap jylap turmyn. Buǵan kim aıypty? Árıne ózim! Tek ózim! Ózim! Ózim!

Ómir kimdi ózgertpegen! Keshegi ór kókirek, bir betkeı, óz degeninen ózgege kónbeıtin Toqtamys, qazir álsin-álsin tasqa salyp muqalǵan ótkir qylyshtaı, qyry ketken, jumsarǵan. Buny mundaı etken ómir, basynan ótken oqıǵalar. Sol sebepten de ol óziniń qatesin túsinip tur. Sol qatesin jóndeýge de bar. Biraq ýaqytyn ótkizip alǵan. Toqtamys Altyn Ordany qansha kúsheıtem dese de, kúsheıte almaıdy. Óıtkeni, ony qaıtadan jóndeý úshin jańa oı, jańa ádis, jańa joldar kerek. Olar Toqtamysta joq. Mundaı qasıetter bolsa, tek Edigede ǵana bar. Biraq onyń da áreketteri ázir belgisizdeý... O da tek Altyn taqta otyrǵan adamdy ǵana ózgertýge kózdeıtin tárizdi. El, jurt, halyq qamy degender buǵan da qur sóz bolyp júrmese netsin.

Al Toqtamystyń japa shegip turǵany búgingi óziniń basyna túsken opasyzdyq — ol Edigeniń týǵan aǵasy Isabek pen Dáshti Qypshaqtyń keıbir áıgili bı, manaptarynan kelgen.

Isabek Toqtamystyń eń senimdi ámirleriniń biri edi. Sol Isabek bir top Dáshti Qypshaq rýlarynyń bı, aqsaqaldaryn ertip, Edige jaǵyna shyǵyp ketken.

Budan artyq qandaı opasyzdyq bolar!

Altyn Ordanyń tóńiregine ámir, bı, batyrlardyń basyn qaıta qosamyn dep júrgen Toqtamysqa bul ońaı soqqy emes-ti.

Ásirese Isabektiń ózgergeni jaman batty. Ol Toqtamystyń Altyn Orda taǵyna otyrǵanynan bergi eń senimdi ámirleriniń biri edi. Ór kókirek, qaısar minezdi, inisi Edigege qarsy tura alar, bedeldi bolatyn. Jáne qaramaǵyndaǵy eli de az emes edi. Sóıtken Isabek jaý jaǵyna shyǵyp ketti. Syn saǵatta týysyn tapty. Ózge ýaqytta bolsa bir sári, al dál qazir...

Toqtamys kenet tobylǵy sapty qamshysynyń sabyn qysa tústi.

«Joq! — dedi ol, daýsy qarlyqqan qyrannyń daýsyndaı, aıdalany úrkite, bir túrli kárlene qyryldaı shyǵyp,— sender Toqtamystyń altyn taǵyn ońaı ala almaısyńdar, áli de sendermen kúresetin kúshim bar. Bas báıbishelerimnen týǵan báriniń bóltirigindeı bes ulym men Jáneke, Hanekedeı sulýlarym, olardan taraǵan uldan on toǵyz, qyzdan jeti nemerem bar. Olar turǵanda meniń keýdemdi basa almaısyńdar! Bastyrtpaımyn!»

Toqtamystyń aýzyna uldary men qyzdarynyń aty beker túspegen. Ózgeler ózine opasyzdyq istegenmen, bular ákesi úshin, onyń taǵy úshin jan bere alatynyna senetin. Ásirese, ózge balalarynan artyq kórip, erkeletip ósirgen Jánekesinen erekshe úmiti bar edi.

Namysqor Jáneke de áke kóńilin taptaýdan aýlaq edi. Edigege ǵashyq bolyp, sońynan ózi kelip qosylyp, odan aq sazandaı ul tapqanyna qaramaı, bul ákesi men kúıeý balasynyń arasy ólimsiz toqtamaıtynyna kózi jetip, jaqynda bir senimdi adamnan tórkin jurtyna sálem jibergen. «Ákem Toqtamys, Edigeden qoryqpasyn. Batyr sabasyna túser, qaıyn-atasynan keshirim surap, aıaǵyna jyǵylar. Al buny istemese, ózinen kórsin, qandy júz aq berenim meniń kesimimdi aıtar!» — degen.

Ór qyzynyń erlik sózine ákesi sengen.

Eger Jáneke Edigeni óltirse, basy kesilgen jylan denesi tárizdi, ózge jurt ne isteı alady, loqsyp-loqsyp bir-eki týlaıdy da tynady.

Ol zamanda el bılegen adamdar, jasyryn kisi jiberip, jaýyn óltirmes bolar. Ne bolsa da maıdanda sheshilýge tıisti. Biraq Toqtamys bul joly ádet tártibinen taıdy. Qysylǵan kezde qyzynyń sózin kóńiline medet etti.

Joq, Jánekeniń sózi Toqtamysty qur ǵana úmittendirip qoımaǵan, onyń kóńiline jel bergen, senim bergen. Endi Toqtamys bar kúshin jınap, Edigeni jaqtaǵan taıpalardy shappaq bop urysqa daıyndala bastaǵan. Mine osy kezde áskeriniń oń qanatyn basqarýǵa tıisti Isabek inisiniń jaǵyna shyǵyp ketti degen habar estigen. Tek ózi ǵana emes, sol oń qanatqa jatatyn Dáshti Qypshaqtyń bar qosyndarymen, olardy basqarǵan bı, batyrlarymen ári qaraı ótip ketipti.

Toqtamysqa bul ońaı tımegen.

Edigeden qutylý úshin endigi seneri tek qyzy edi.

Sonda, baq úshin, altyn taq úshin janyndaı jaqsy kórgen Jánekesiniń eki qolyn birdeı qan ettirmek pe?

Erkek emes, áıel adam, onyń qolynan eriniń qany ómir-baqı ketpeıdi ǵoı.

Toqtamystyń qyzy óz baıyn ózi óltiripti deıdi ǵoı jurt.

Jáne baıy búkil el jurtqa áıgili Edige ǵoı...

Sonda Jánekeniń bunysy erlik bola ma, ezdik bola ma? Árıne ezdik bolady! Ezdik! Ezdik bolady! Jáne halyq aldynda máńgi-baqı qarabet bop ótedi. Jurt mundaı jaǵdaıda ajal tapqan adamdy áýlıe sanaıdy. Toqtamys ne isterin bilmeı kenet terlep ketti. Bir sát ol «Sen ondaı qylmysqa barma!» dep Jánekege kisi jibermek boldy. Biraq kókeıtesti arman jeńdi!

— Meıli! Meıli! — dedi Toqtamys daýsy taǵy qyryldap býlyǵa shyǵyp,— jalǵyz Jáneke emes, búkil úrim-butaǵym qara bet bolsyn, tek Edige ólsin! Ólsin!

Bılik, mansap degenniń qudireti osyndaı!

Toqtamys áli uzaq turdy. San túrli qıalǵa berildi. Aqyry Edigemen soǵysýǵa ázirligin kúsheıte túspek bop, atynyń basyn keıin burdy.

Ákesi Toqtamystyń jas kezindegisindeı órt minezdi, qyzba qandy namysqoı Jáneke, bir kezde ǵashyq bop qosylǵan kúıeýi Edigeni óltirýge birden bel býmaǵan. Onyń ústine Edigeden qazir jetige kelip qalǵan, ákesinen aýmaǵan Sultan-muhammed atty perzenti bar. «Qaıyn atańmen tatýlas» dep san mártebe kúıeýimen sóılesip kórgen. Jylaǵan da, ótingen de, biraq Edige bunyń sózin tipti qulaǵyna da ilmegen. Sonda baryp, Jáneke de eregese qalǵan. Ashý ústinde baıym ólse, bóten baı taýyp alarmyn, budan kórer balany bótennen de kórermin, ákem ólse, onyń ornyna maǵan ákeni kim beredi? Al ol ákeniń altyn taǵynan aırylýy maǵan onyń ólgenimenen teń emes pe? Meniń Jáneke bop otyrǵanym da sol ákemniń aıbarynan ǵoı? Men tárizdi beti qyzyl, shashy uzyn urǵashy az ba, ákem baǵy men taǵynan aıyrylsa, meni kóre almaı júrgen myna kúndesterim erteń-aq kózimnen shuqymaı ma? Tirideı óıtip qor bolǵansha, baıdan aıyrylsam da, ákeden aıyrylmaımyn degen.

Jáneke osyndaı oıǵa kelgenmen, áli aqyrǵy sheshimge bel býa almaı júrgeninde, Edige taǵy bir jas qyzǵa úılengen.

Joq, Edige jas ıiske qumartqanynan, ne tósek jańartqysy kelgendikten jas toqal alǵan joq. Bul qyzdyń ákesin sońynan ózimenen odaqtas etý oıy bar edi. Jáne bul kezde Toqtamysqa aqyrǵy ret qarsy shyǵýǵa daıyndalyp jatqan kez edi. Edige qaıtkenmenen óz jaǵyna jurtty kóbirek tartýǵa tyrysqan.

Biraq Jáneke olaı túsingen joq. Bul úılenýdiń túbinde saıasat jatqanyn birden uqsa da, kenet onyń júregin qyzǵanysh, namys bıledi. Al qyzǵanshaqtyq, namysqorlyq kenet kekke shapty. Jalǵanda yzaqor áıeldiń qorlanǵan seziminen tez turar daýyl joq, bu da Sadat-begim tárizdi, dereý sheshim aldy. Kópten beri sózin qalaı ótkizýin bilmeı, ólerdeı bop júrgen aýyldyń bir ańǵal, júrek jutqan jigitin shaqyrttyryp aldy da, ońashada:

— Eki júırik at daıynda,— dedi. Men senimen birge bul ordadan qashamyn.

Qýanyp ketken jigit:

— Qashan? Búgin be? — dedi.— Eki at túgil, bes at daıyn bolady.

— Eki at ta jetedi,— dedi Jáneke.— Qashatyn túndi ózim aıtarmyn.

Áıel bolsa da tas baýyr Shyńǵys tuqymy emes pe, Jáneke jalǵyz balasyn da tastap qashýǵa bel býdy, «Tek, Edigeni óltirsem bolady»,— dedi ol ózine-ózi. Al jas toqalynyń ystyq qushaǵynan shyǵa almaǵan Edige, Jánekeniń boz úıin tipti umytyp ketkendeı, esigin ashpaı qoıdy. Endi Jánekeniń júregi, kúıeýi at izin salmaǵan saıyn birtindep qatyp tas bolýǵa aınaldy. Tas bop qatqan júrek, bir keremeti, oǵan sabyrlyq berdi. Óshin qaıtyp alatynyn kúni buryn san ret oılap, qaýipti túnin qalaı ótkizetinin jan-jaqty sheship, tipti sol aqyrǵy túniniń qýanyshy, álden janyn jibite bastaǵandaı, kózinde bir túrli sıqyrly ot ta paıda boldy.

Jáneke uzaq kútken baqytty kúnine de jetti. Kúıeýi Edige búgin bunyń úıinde qonamyn dep habar berdi. Jáneke baıaǵy kelinshek kezindegideı keshki jaǵdaıǵa daıyndala bastady. Bir kezde janyndaı jaqsy kórip qosylǵan kúıeýine arnalǵan aqyrǵy túnin, aqyrǵy ret shyn qýanyshta ótkizbek boldy.

Qyrymnyń oqtyn-oqtyn ańqyldaı soǵatyn aq jeleń jeli basylǵan, tún tamyljyǵan jyly edi. Tek bolmashy ǵana salqyn saýmal samal esedi. İrgesin túrip qoıǵan aq boz úıdiń ishine, sol saıabyr jelmen birge, qyrat boıyndaǵy qaý men júzginnen, oıpattaǵy oraı ot pen jońyshqanyń taýsyla bitken bolmashy ıisi keledi...

Aı sútteı jaryq - Shańyraqtan túsken sáýlesi úıdiń oń jaq tusyn kúndizgideı jarqyratyp kórsetip tur. Kesteli, kógildir shymyldyq ta ashyq. Al mamyq qus tósektiń ústinde Edige men Jáneke ekeýi ǵana. Áýeli elýge jetpegen bıge búgin Jáneke jan saraıynyń esigin keńinen ashqandaı, óte qushtarly kórindi. «Bıshara-aı, kópten beri kelmegen soń, ábden sýsap qalǵan eken-aý,— dedi ol ishinen,— ákesine istep júrgen qastyǵyma qaramaı, kóńili maǵan áli de burynǵydaı. Áıel degen erkekke mundaı da qumar jaratylady eken-aý...»

Jáneke ún-túnsiz Edigeniń som bilekti qolyn keýdesine ákep saldy. Júgirip kelip toqtaǵan adamdaı, júregi jıi-jıi soǵyp, oınap jatyr eken. «Iapyrmaı, adam da bulaı qýana biledi eken-aý» — dedi Edige qolyn aqyryn syrǵytyp, torsyqtaı bop aǵarańdaǵan anaryn qysa túsip...

Jáneke baýyryna kire berdi.

...Sharshaǵan Edige álden ýaqytta baryp, sol shalqasynan túsken qalpynda:

— Sýsynyń bar ma, bershi...— dedi.

Jáneke sol mármár tastaı appaq jalańash denesin shańyraqtan túsip turǵan aı nuryna malyndyra baryp, bosaǵadaǵy sabadan, bir-eki ret pisip-pisip jiberip, úlken sapty aıaqqa ýyljyǵan sary qymyzdy quıyp ákele jatty.

Tý syrtynan kóz jibergen Edige:

— Shirkinniń denesi qandaı sulý edi,— dedi ishinen jalańashtyǵynan qymsynbaı, qymyzdy tógip almaıyn dep ózine qaraı eppen basyp taıaǵan áıeline qarap.

Eki beli qynalǵan, qoıý qos burymy shubalǵan áli de jas áıeli, oǵan dál osy sátte hor qyzyndaı bolyp kórinip ketti. Jánekeniń osynsha ádemi ekenin sońǵy ýaqytta qalaı umytqanyna Edige ózine-ózi tań qaldy. «Ujmaqta hor qyzdary jalańash júredi eken» dep estigeni bar jas kezinde, bul sulýlyq álde bunyń meniń kózime eń alǵashqy ret jalańash kóringendiginen be eken? — dep oılady ol.

Edige sharadaı saptyaıaqqa móltildep tolǵan ýyljyǵan sary qymyzdy eki-úsh ret demin alyp, aıaǵyna deıin simirip saldy.

Ol taǵy shalqasynan jatty.

Jáneke onyń keýdesine basyn qoıyp, etpetteı jatty...

Uzyn aq saýsaqtarymenen kúıeýiniń denesin sıpady. Qymyz ýyty boıyna taraı bastaǵan Edige:

— Seniń buryn mundaı ǵadetiń joq edi ǵoı, nege munsha qumarlanasyń? — dedi.

— Ózim de bilmeımin... Búgingi tún bizdiń birge jatqan aqyrǵy túnimiz tárizdi...

— O, ne degeniń, Jáneke! Bundaı túnder áli talaı bolar.

Jáneke Edigeni qushaqtaı qushyrlana qysty.

«Rasymen osy bizdiń aqyrǵy túnimiz be?» — dedi ol ishinen.

Edige shańyraqtan kórinip turǵan, sonaý qara kók maqpal aspan tórinde byjynaǵan juldyzdarǵa qarap uzaq jatty. Álden ýaqytta baryp...

— Dúnıe jaryqtyq, qandaı tátti ediń! — dedi.

Onyń qıaldy sátine Jáneke qosyldy.

— Máńgi-baqı dúnıe shirkin osylaı tura berer me edi!

— Ol múmkin emes qoı!

— Nege? — Jáneke erkeleı, basyn taǵy Edigeniń keýdesine saldy. Aqyrǵy ret súıip qalaıyn degendeı, kúıeýiniń túkti keýdesinen tistep, qumarlana súıdi. Sol sátte bir qolymen tóseginiń irgesine tyǵyp qoıǵan kishkentaı almas qanjaryn aldy...

Eshteńeni sezbese de Edigeniń denesi kenet titirkenip ketti.

— Maǵan ne boldy? — dedi.— Álde úıge jylan kirdi me?

— Qaıdaǵy jylan?.. Aýyl qonǵaly qashan. Bul ara jylansyz jer ǵoı.— Jáneke kúıeýin taǵy qushyrlana súıdi. Sóıtti de onyń kóńilin alańdatpaıyn degendeı, áńgimelerin taǵy basqa sózben bóldi.

— Dúnıe nege máńgi-baqı osylaı qýanyshty óte bermeıdi? — dedi ol taǵy da.

Edige qyryn jatty. Jáneke, amal joq, qanjaryn jastyq astynda qaldyryp, eki qolymen Edigeniń moınynan qushaqtady.

— Sen álde, Qorqyt áýlıeniń aldynda qaıda barsa da qazýly kóri jatqanyn estimep pe ediń! — dedi Edige.

Jáneke árıne estigen. Bul ańyzdy Dáshti Qypshaqtyń qaı ul-qyzy estimegen. Sóıtse de ol, osy bir ǵajaıyp mezetterin soza túskisi kelgendeı:

— J-o-q...— dedi sózin bólip, áldenege qorqyp ketip.

— Estimeseń aıtaıyn.— Edige qaıtadan shalqasynan jatty. Jáneke sol qolyn Edigeniń moınynyń astynda qaldyryp, oń qolyn jastyǵynyń astyna apardy. Kishkentaı qanjarynyń sabyn qysa ustady. «Mup-muzdaı ǵoı shirkinniń saby, dedi ol ishinen, myna qanjar shynynda da, jylan tárizdi sýyq eken».

Edige áńgimesin bastap ta ketti.

— Kóne zamanda Qorqyt degen áýlıe bolypty. Júz jasapty. Alla taǵalanyń arqasynda talaı múgedekti jazypty, san baqytsyzdy baqytty etipti. Biraq bir nárse ǵana qolynan kelmepti. Jasynan ólimdi jeńemin dep kúresipti, al ólim oǵan jeńgizbepti. Bir kúni, ábden qartaıǵan shaǵynda, «endi seni de alamyn» dep qudaı Ázireıil perishtesin jiberipti. Ózgeni ólimnen qutqaram dep júrgen Qorqyt, óz basyna qaýip týǵanda ne isterin bilmeı, jelden júırik jelmaıasyna minip alyp, ólimnen qasha jónelipti. Jerdiń kúngeı shetinen biraq shyǵypty. Ol bul aradan jer qazyp jatqan adamdardy kóripti. «Ne istep jatyrsyńdar?» — dep surapty. «Qorqyttyń kórin qazyp jatyrmyz?» — dep jaýap beripti. Qorqyp ketken Qorqyt jelmaıasyna minip alyp, jerdiń teriskeı shetine qashypty. Onda da óziniń kórin qazyp jatqan kisilerdi taǵy kóripti. Qaıda barsa da aldynan qazylyp jatqan kórden qutyla almapty. Janyn qoıarǵa jer taba almaı sasqan Qorqyt, endi adam balasy joq injý toǵaı arasyna kiripti. Sasqan Qorqyt endi ushar bıigine bulttan bóten eshkim shyǵa almaǵan, Qap taýynyń basyna baryp panalamaq bolypty. Onda da jel, jańbyrdan kúıretilip synyp, ólip jatqan taý basynyń tastaryna kezdesipti... Qaıda barsa da ólimnen qutyla almaıtynyna kóz jetken Qorqyt, bir sát sol ómirdi aldamaq oıǵa bekinipti. Enine kóz jetpeıtin uly darıanyń ortasyna qudiretimen sýǵa batpaıtyn kilem tósep alyp, shyrǵaı aǵashynan qańqa istep soǵan jelmaıasynyń bir botasynyń moıyn terisin kıgizip, buryndy-sońdy adam balasy kórmegen shańǵaq qobyz jasap, óziniń ataqty, «Qorqyt kúıin» oınap otyra beripti. Biraq — «ólim kelip qalmasyn» dep eki kózi jan-jaǵynda bolypty. Qorqyt qobyzyn bir kún tartypty, eki kún tartypty. Tipti bir aı tartypty, bir jyl tartypty... Aqyry kózine uıqy tyǵylyp, qalǵyp ketken kezinde, ólim, kezdikteı ǵana sý jylany bop kelip, Qorqytty shaǵyp óltiripti. Mine sol Qorqyt áýlıe ólgen teńiz ortasy osy kúngi Syrdarıanyń Qarmaqshy degen jyńǵyldy atyrabynyń úsh farsaqtaı jerdegi jaǵasy eken. Qorqyt atanyń molasy sol arada áli tur.

— Ólimnen qoryqqan soń Qorqyt dep qoıǵan ba eken, ol atanyń esimin? — degen Jáneke.

— Iá, sóıtken ǵoı. Ólimnen kim qoryqpaǵan.

— Sen de qorqasyń ba?

— Iá, men de. Ólimnen tek shaıtan ǵana qoryqpaıdy. Óıtkeni, ol ólmeıdi.

— Ólmeıdi? Eger ólmeıtinimizdi bilsek, biz de shaıtan bolyp keter me edik?

— Adamnyń shaıtannan artyqtyǵynyń ózi sonda. Shaıtan ólmeıdi. Adam óledi.

— Adamnyń artyqtyǵy óletindigi me? Onda...

Jáneke qanjarynyń sabyn qysa tústi. Edige, baýyzdaýyńa ońaı bolsyn degendeı, shalqasynan jatqan kúıi, keńirdegin soza shańyraqtyń ústine kelip qonǵan japalaqtyń balapanyna qarady. Jáneke qanjaryn jastyǵynyń astynan aqyryn ala bastady. Dál osy ýaqytta aýyl syrtynan kenet shar ete qalǵan úreıli ún shyqty. Shoshyp ketken, Jáneke, qanjaryn ornyna qoıa qoıdy.

— Qap! — dedi Edige.— Sorly japalaq ash túlkiniń tyrnaǵyna ilikti-aý!

Ekeýi taǵy úndemeı qaldy. Azdan keıin Edige qaıta sóılep ketti.

— Jasyń az bola ma, kóp bola ma, tirshiliktiń máni onda emes,— dedi Edige.— Sol táńirdiń saǵan bergen jasyn qalaı ótkizdiń, gáp mine qaıda? Mine búgingi ekeýmiz birge ótkizgen túndi ómirimniń teń jartysyna bermes edim.

«Iá, ıá,— dedi Jáneke de ishinen, búgingi tún rasynda da bir keremet tún boldy ǵoı. Nege men osyndaı jumaqtaı túndi qysqartqym keldi? Joq, áli de sozyla tússin. Báribir bitedi ǵoı. Onyń qulaǵyna Edigeniń «adamnyń shaıtannan artyqtyǵynyń ózi osy ómirinde. Bizge táńir azǵantaı ómir bergen. Azǵantaı zat árqashanda tátti» — degen sózderi emis-emis estildi. «Iá, ıá,— dedi Jáneke taǵy ishinen, ómir shirkin qandaı tátti ediń. Ásirese búgingi tún netken qýanyshty boldyń. Joq, joq, bul qýanyshty men dál qazir úzbeıin. Áli de soza túseıin... Ekinshi ret mundaı túndi kóremin be, joq pa...»

Jáneke kenet Edigeni qushyrlana qushty. Dál osy sátte ol ólimniń júrektegi surqıa oıyn, ómirdiń lázzat atty qýanyshy jeńip bara jatqanyn sezgen joq. Onyń bar oıyn, bar tilegin, bir kezde janyndaı jaqsy kórgen erine degen, aqyrǵy lap ete qalǵan jan sezimi alyp ketti. Jáne dál osy sátte ol, az bolsa da tipti qas qaǵym mezetteı ýaqytta ótetin bolsa da, ólimnen ómirdiń artyq ekenin túsindi. Alaqanyńdy tosqanda on boıyńdy jylytqan, mazdap janǵan ot tárizdi, kenet qyzýlana qalǵan áıeliniń áýenine qaraı, Edige de boıy balqyp, kóterile berdi...

Tek qýanyshtyń eń bir kóz qaraýyta sharyqtaǵan shaǵynda, Jánekeniń jaýyrynynan oraı qysqan qoly sup-sýyq birdemege tıip ketti. Shý degende «úıge jylannyń kirgeni ras boldy-aý!» dep oılaı tústi de, azdan keıin bul sýyq zattyń temir ekenin júregi sezdi. Sol qarqyndy qımylyn báseńdetpegen qalpynda, alaqanymen sıpap onyń kishkentaı kezdik-qanjar ekenin bildi. Endi búgingi túnniń nege osynshama tátti bolǵanyn, Jáneke sulýynyń ádettegisinen góri nege osynshama jomart, máńgi-baqı umytpastaı qylyq kórsetkenin túsindi. «Beıshara-aı, menen eń sońǵy qýanyshyn kórip qalǵysy kelgen eken ǵoı. Shyn jaqsy kórgen soń qaıtsin...» dedi ol taǵy da ishinen. Edige sol qushaǵynda umashtalǵan Jánekesine arnalǵan yqylasyn úzbeı, kezdik-qanjardy aqyryn sýyryp aldy da, irge jaǵyna tastaı saldy...

Bir mezet, ol taǵy shalqasynan túsip uzaq jatty. Álden ýaqytta baryp Jánekege:

— Ras, ekeýmizdiń búgingi túnimiz aqyrǵy túnimiz sekildi ǵoı,— dedi.

Jánekeniń júregi mup-muzdaı bolyp ketti. Qolymen jastyǵynyń astyn sıpap kórip edi, qanjary joq eken. Bu da bárin túsindi. Kenet ony úreı bıleı qaldy. Sóıtse de ózin-ózi basýǵa Jánekeniń kúshi jetti.

— Jańa óziń aıtyp ediń ǵoı, búgingi túnimdi ómirimniń teń jartysyna bermes edim dep,— dedi, endi tikeleı ashyǵyna kóship.— Jarty ómiriń ótken edi ǵoı, al qalǵan jarty ómirińdi osy búgingi túnimizdiń tóleýi etpek edim...

Edige ashýlanǵan joq.

— Ol tilegińdi oryndaýǵa ne bóget boldy?

— Áli sónbegen mahabbat...

— Joq, lázzat de... Mahabbat tym úlken dúnıe ǵoı.— Edige áldeneni oılap sál úndemeı jatty da, qaıtadan sóıledi.— Soǵys, urys, janjal, tirshilikten basqa kúpirshilik, kúıbeleń kúılerimen óz basymnyń tilegin, qýanyshyn múldem umytyp ketýge aınalǵan ekenmin. Búgingi tún bul jalǵanda eń jaqsy kórer adamym bar ekenin esime saldy. Mahabbat, lázzat degenderdi dúnıeniń ózge qyzyqtaryna tóleý etetin jas emespin. Ol dáýirden áldeqashan ótkenmin. Biraq kóńil kúıi, adamnyń óz basyna degen qýanyshy bar emes pe, sen sol óz basymnyń qýanyshy, tilegi ekensiń, buny búgin qaıtadan uqtym. Al eger sen, búgin maǵan isteımin degenińdi ózińe keshe alsań, men keshtim...

Jáneke de úndemeı uzaq jatty.

— Jaqsylyǵyńa rahmet, arysym,— dedi Jáneke bir kezde,— salmaq ózime qaldy ǵoı, aqylǵa salaıyn...

Altyn Orda úshin talas eki adamnyń arasyndaǵy lázzat súıispenshilikten anaǵurlym joǵarǵy másele edi. Jánekeni jaqsy kóredi ekenmin dep onyń ákesi Toqtamystan Dáshti Qypshaq bıligin tartyp almaýdan Edige, árıne, tym alys bolatyn Qyrym bıleýshisi tek biraq nárseni borysh etip mindetine aldy. Ol óz qolymenen qaıyn atasy Toqtamysty óltirmeý edi. Osylaı dep Jánekege ýáde berdi. Qandaı jaǵdaı týsa da qaıyn atasynyń qanyna qolyn malyndyrmaımyn dep ant, sý ishti. Buǵan Jáneke de sendi.. Ol endi Edigeni óltirem degen raıynan qaıtty. Tórkinine de «Jalǵyz ulymnyń ákesi ǵoı, qolymdy qanǵa boıaýǵa batylym barmady. Daýlaryńdy retin taýyp ózderiń sheshińder» dep habar berdi. Qany qaraıyp júrgen Toqtamys, bul habardy estigende, eń aqyrǵy senimniń kúıregenin túsinip, bulqan-talqan bop ashýlandy. Biraq qolynan ashýdan bóten eshteńe kelmedi. Endi tikeleı soǵysqa daıyndala bastady. Edigeni jeńýge járdemdesińder dep Rázan knázderi men Bulǵar bekterine elshiler jiberdi. Biraq olardan mardymdy kómek kelmedi. Dostyń dos bolatyny ózińniń kúshti kezińde. Al basyńnan baǵyń taısa, dosyńnyń qas, qasyńnyń burynǵysynan da qas bolýy op-ońaı.

Rázan knázderi men Bulǵar bekteriniń jibergen járdemderine qaraǵanda Toqtamystyń basyna shyn qara kún týǵaly turǵanyn ańǵarý qıyn emes edi.

Toqtamys pen Edigeniń áskeri Sıyr, ıaǵnı 1398 jyly jazdyń aıaǵynda, Tana ózeniniń tómengi saǵasynda kezdesti. Kún búgin de bulyńǵyr tumandy edi, erte túsken kúzdiń aspany ógeı anadaı, bultty qabaǵyn túksıe túıip alǵan. Sebelep jaýǵan aq jaýyn da bir tynbaǵan. Soǵysqa jaıshylyqta qulshyna shyǵatyn Dáshti Qypshaq jigitterinde de túr joq. Kúzdiń surqaı óńdi dalasyndaı júzderi de surǵylt, qımyldary da baıaý. Buryn basqa elderdi shabarda, ne óz jer, sýyn ózge jurttan qorǵarda bulardyń qylyǵy ózgeshe bolatyn. Aldaspandaryn qamsyz qaırap, kók naızalarynyń ushyn tasqa túserdeı etip ótkirlep, urysqa qulshynyp shyǵa keletin. Al bul joly eki jaqtyń áskeri de ondaı alyp túser pıǵyl kórsetpedi. Iinderine sý ketip, eki top bir-birine úrke qarap, sapta ún-túnsiz tur.

Qyrym men Dáshti Qypshaq jigitteriniń bul soǵysqa alaqandaryna túkirip shyǵa kelmeıtin sebepteri de bar edi. Buryn, bóten eldermen soǵysyp, júrgen el, endi Mamaı men Toqtamystyń alǵashqy han bolǵan kezindegideı, taǵy ózdi-ózi uryspaq. Birin-biri qan maıdanda óltirip, Altyn Orda jurty taǵy qanǵa boıalmaq. Qyrymdaǵy Arǵyn jigitteri Dáshti Qypshaqtaǵy aǵaıyn, baýyrlarymen salǵylaspaq, keshe ǵana Qyrymǵa baryp qalyńdyǵyn alyp kelgen Alshyn serisi, sondaǵy ózi qaljyńdasqan baldyzymenen búgin maıdanda kezdespek. Elim dep eńiregen er, endi sol eliniń birin-biri qyrǵanyn kórmek. Osynyń bári ne úshin? Toqtamys pen Edigeniń Altyn Ordany kim bıleýge kerek degen baq kúndestigi úshin be?

Iá, solaı, solaı!

Súırep ákep salǵan tazy túlki almaıdy, zorlyqpen maıdanǵa túsirgen jigitter, shyn erlik kórsetpeıdi! Eki jaqtyń áskeriniń birdeı túnerip turǵany da osydan edi. Dál osy soǵysta shyn kóńilimenen qarsy jaǵymdy qurta qoıaıyn dep turǵan eshkim de joq sekildi. Biraq osynaý ıin tiresken halyqta, hanymyz, ámirshilerimiz, rý basshylarymyz buıyrdy, biz soǵysýǵa májbúrmiz degen, ejelgi tártipke moıyn sunǵan tur bar. Sondyqtan bular kók naızalaryn jerge qadamaı, qarsy jaqqa kezegen, kók temir qylyshtaryn qynabynda jatqyzbaı, jarq-jurq etkizip jaý jaǵyna kezengen.

Jurttyń bári birdeı emes. Soǵys saǵatyn asyǵa kútkender de bar. Sonyń biri Ken-Janbaı batyr. Joq, ol keshegi ózi qyzmet etken Qyrym eliniń jas bozdaqtaryn qyrýǵa asyqqan joq. Olarǵa tipti qylysh jumsaýdan da alys. Onyń bar kózdegeni Edige. Osy bir kentte birge esken joldasyn ol báleniń basy sanaǵan. Altyn Ordany bıleımin dep búkil Dáshti Qypshaqty búldirgen, Qyrym, Edil — Jaıyq etip ekige bólgen osy Edige dep uqqan. Bir kezde Altyn Ordany jyrymdaǵan Mamaıdan qandaı qashsa, endi sol Mamaıdyń jolymenen kele jatqan Edigege, sondaı qarsy shyqpaq bolǵan. Edigeniń kózin joımaı elde tynyshtyq bolmaıdy dep oılaǵan. Keshegi qurby-qurdastyǵym, taı minip, asyqqa talasqan, birge ótkizgen balalyq shaǵyn, bárin-bárin, el birligi úshin qurban etpek bolǵan. Sol sebepten eki áskeri betpe-bet kep, endi urys bastalǵaly turǵanda, serke san sáıgúligin oınatyp, Edigeni jekpe-jekke shaqyryp qan maıdanǵa shyǵa kelgen.

Ol kók naızasyn kóldeneń ustap, kúre tamyry bileýdeı bop isinip Edige turǵan jaqqa bar daýysymen kújildeı tolǵaı jónelgen.

Sózimdi baqyla, Edige,

Aqyl, oıdyń piri ediń.

Syr men Jaıyq, Edilge,

Asqar taýdaı iri ediń!

Eńseń tómen baqqumar

Jan ekensiń, bildirdiń!

Aǵaıyndy jat qylar,

Opasyzdyqpen búldirdiń!

Ken-Janbaı búıtip betińe,

Osy ma aıtar, ókpesi?

Qaıteıin, batty etime

Etigińniń ókshesi!

Aıtarym osy jetpese,

Jalǵyz jebem jalynsyn!

Myńnyń basy ketkenshe

Birdiń basy alynsyn!

Kónekeı, qorǵa janyńdy.

Jekpe-jekke túseıin,

Óleıin, ne qanyńdy

Halqym dep qazir isheıin!

Edige ashýlana qaldy. Astyndaǵy teńbil kógin tebinip qap, alǵa shyǵa keldi. Adamǵa atylatyn yrbyzdaı, eki betinen túgi shyǵyp, kújireıip, bir sát bu da taqpaqtap ketti.

Birge ósken dos ediń,

Qylyshy qandy Ken-Janbaı,

Aqylǵa jastan bos ediń,

Kelesiń sodan bir tanbaı!

Jıyrma jyldaı basqardy

Ordandy anaý Toqtamys,

Ol aldy qandaı asqardy,

Bitirdi qandaı jaqsy is?!

Dúrkin-dúrkin jaý shapty,

Uly Qypshaq dalasyn!

Tolarsaqtan qan aqty,

Jaza almaı halqyń jarasyn!

Keneges, kirme Ken-Janbaı,

Buny nege kórmeısiń?

Shapqansha maǵan abalaı,

Hanyńa nege úrmeısiń?!

Shoıyndaı sonaý basyńda

Júrseń qoıar jer tappaı,

Aıyrmasań dos pen qasyndy,

Shyq maıdanǵa bos shatpaı!

Budan ári batyrlar sózge kelmedi. Teńbil kók tulpar mingen Edige men serke san sáıgúlik mingen Ken-Janbaı, eki jaqtan sozyla shaýyp, ortaǵa shyǵa berdi...

Keneges rýy shaǵyn rý bolatyn. Shaǵyndyǵyna qaramaı, jigitteri ór kókirek, bir betkeı jaýynger keletin. «Keneges bar jerde ereges bar» dep bosqa aıtpasa kerek jurt, osy shaǵyn rýdy basqaratyn bı, batyrlary da óz degenderi bolmasa, ózgelerdiń aıtqandaryna kóne qoımaıtyn qaısar, toń moıyndaý keledi. Al, soǵysta, urysta bulardyń jigitterinen sózine berik, tabandy jastar joq. Joldasyn jaýǵa tastap ketý ne ózderiniń serikterine opasyzdyq isteý degendi bilmeıtin. Joldastyq degen olarǵa úlken paryz sanalatyn. Ásirese, mundaı qasıetterdi bala jasynan moınyna tumar etip saqtaǵannyń biri Ken-Janbaı edi. Ákesi Kanan-bı, bálendeı maldy jaralmaǵanmen rý arasynda aǵaıyn sózin jerge tastamaıtyn bedeldi kisi bolatyn. Al onyń jalǵyz balasy Ken-Janbaı at jalyn tartyp mingeli asqan mergen, er júrektigimen kózge túsken. Ákesi tárizdi halyq qamyn oılaǵan ot tisti, oraq aýyzdy sheshen-bı emes-ti. Biraq, kózsiz er, kóleńkesiz adal jaratylǵan jan edi. Ózge batyrlardan bunyń eń úlken aıyrmasy, qara basynyń qamy úshin emes, adaldyǵy da, erligi de tek halqy úshin ǵana baǵyshtalǵan-dy. Onyń birese Mamaıǵa, ne Toqtamysqa erýi de, bolmasa Edigege qarsy shyǵýy da osy eli-jurtynyń qamyn oılaýdan týǵan-dy. Berdibek han ólgennen keıin Altyn Orda mańynda bolyp jatqan taq ıeleriniń birin-biri óltirgen, bassyz qalǵan el-jurttyń kúızelgen talan-tarajǵa túsken jaǵdaılardy kórip, bir sát qaradan shyqqan jan edi, halqyna qıanat istemes dep kenegesin ertip Mamaıdyń qaramaǵyna kóshken. Biraq kútken úmiti aıaqtalmaǵannan keıin, Mamaıdyń kóksegeni bılik, mansap ekenin kórip, odan taǵy bólinýge májbúr bolǵan! Demek, Ken-Janbaıdyń Mamaıdan eń alǵashqy kóńili qalǵany Qyrym bıleýshisiniń Keneges batyrynyń jan aıaspas serigi, maıdandas joldasy Aqpanbet batyrǵa, onyń úı ishine istegen zorlyǵynan týǵan. Aqpanbet monǵoldyń batyr rýynan shyqqan eńiregen er edi. Qyrymǵa Ken-Janbaı aýyldary kóship kelgende, eń birinshi bop Keneges rýyn qushaǵyn jaıyp qarsy alǵan osy Aqpanbet batyr edi. Ol óziniń aımaǵyna kóship kelgen Keneges aýyldaryna eń shuraıly jerine qonys bólip bergen. Ózimen túıdeı qurdas, jıyrma besten jańa asqan Ken-Janbaımen qushaqtasqan dos bolýǵa ant, sý iship ýádelesken. Sodan beri Mamaı qosyndary basshylarynyń qatarynda júrgende bul ekeýinen asqan dos jáne batyr bolmaǵan. Soǵysqa da birge attanǵan, urystarda da qatar turyp urysqan. Birine arnalǵan oqty ekinshisi jalańash qolymenen qaqqan. Biri monǵol, ekinshisi qypshaq bola turyp, bul ekeýiniń aralarynan qyl ótpegen dostyǵyna jurt tań qalǵan. Biri bar jerde ekinshisi týraly eshkim jamandap sóz aıtýǵa qoryqqan. Eger bireý-mireý syrtynan oqys yńǵaısyz birdeńe deı qalsa, buny estigen eki dostyń biri tabanda álgi kisimenen jekpe-jekke shyǵýǵa taıynbaǵan. Al bul ekeýiniń dostyǵy, shý degende birin biri unatýlarynan, jas kezdegi óz rýlarynyń aldaryndaǵy abyroı, qurmetterinen bastalǵan. Sońynan ekeýiniń de el qamyn jep, erlikti, adaldyqty pash etken qasıetteri bul dostyqty bekite túsken. Bulardyń osyndaı dostyqtary, joldastyqtary qan maıdanda talaı synalǵan. Qaýip-qaterli kúresterde shynyqqan.

Mine osyndaı jaǵdaıdaǵy Ken-Janbaı men Aqpanbet máńgi aıyrylar bir oqıǵa bolǵan. Joq, Ken-Janbaı men Aqpanbet urysyp, ne janjaldasyp ajyrasqan joq, bulardy qudaı da, taǵdyr da emes, Mamaı ajyratqan. Kýlıkov dalasyndaǵy qyrǵynnan keıin, Ken-Janbaı jeńil jasaqpen Saqystan boıyndaǵy bir jeńil joryqta júrgeninde, Aqpanbet birneshe ózine jaqyn Baryn, Sharyn rýlarynyń ámirlerimen birigip, orystarmen orynsyz soǵysyp, halyqty aýyr kúızeliske ushyratqan Mamaıdyń kózin qurtpaqshy bolady. Jasyryn keńeske qatysqan bir ázázil ámir bunyń bárin Mamaıǵa jetkizedi. Ózine qastyq oılaǵan adamdarǵa esh ýaqytta keshirim istep kórmegen Mamaı, sol túni jendetterin jiberip, qannen-qapersiz ordalarynda uıyqtap jatqan, búlinshilikti uıymdastyrmaq bop júrgen tórt ámirdi ustap ákeldirip, bastaryn aldyrtady. Bul az bolǵandaı Qyrym ámirshisi álgi búlikshil erdiń úı ishterin de tegis óltirýge jarlyq beredi. Jendetter ámirlerdiń qolǵa túsken qatyn-balasyn, aǵa-inilerin baýyzdaıdy. Al Aqpanbettiń áıeli jalǵyz balasy Tastemirdi ertip kúıeýi qolǵa túspesten buryn tórkindep Cherkes aýyldaryna ketken eken. Muny estigen Mamaı, Teriskeı Kavkazǵa arnaýly jasaq attandyrady. Aqpanbettiń qatyn-balasyn ustap ákep óz kózinshe baýyzdaýǵa buıyrady. Al ólim jazasyna buıyrylǵan Mamaı ordasynyń bosaǵasynda qol aıaǵy qyl arqanmen baılaýly jatqan Aqpanbet, basynda turǵan ózine tanys kúzetshi jigitterdiń bireýine: «Ken-Janbaıǵa sálem de, shamasy kelse meniń jalǵyz ulym Tastemirdi ajaldan qutqarsyn» dep aıtyp úlgiredi.

Ken-Janbaıǵa bul habar jetkende, ol Saqystan oralyp qaıtyp kele jatqan edi. Mamaıdy óltirip Aqpanbettiń óshin ala almaıtynyn jaqsy túsinedi. Baryn batyry men óziniń qandy kóılek dos ekeni Mamaıǵa málim. Mamaı ózine de zaqym isteýden taıynbaıtynyn biledi. Ózine tımegen kúnde de, Mamaıdyń budan sezikteneri haq. Osylaı oılaǵan Ken-Janbaı óz rýyn ertip, aıqaı-shýsyz Dáshti Qypshaq jerine kóshpek bolady. Bul sheshimin ózimen kóńildes Arǵyn batyry Qaraqojaǵa da jetkizedi. Qaraqoja da bul aradan ketýdi durys kóredi. Al Ken-Janbaı kósher aldynda qaıtse de dosynyń ólerdegi tilegin oryndap Aqpanbettiń úsh jasar jalǵyz uly Tastemirdi ózimen birge ala ketýge bel býady. Endi Ken-Janbaı jeńil jasaqpen Aqpanbettiń qatyny men balasyn Teriskeı Kavkazdan alyp kele jatqan Mamaı jigitteriniń aldynan shyǵady. Mamaı jaýyngerleriniń basshysy, ózimen birge birneshe ret maıdanda bolǵan tanys qaraýyl ámirmenen Ken-Janbaı sóılesedi. Kúzet ámiri: «Mamaı bireý-mireý batyrdyń úı-ishine dostyq kórsetip», qutqaryp júrer dep balany óz kózimshe óltiresińder dedi. Eger men ony aparmasam, Mamaı ózimniń basymdy alady» dep kónbeı qoıady. Kúzet ámirine mal da usynady, dúnıe de usynady, biraq anaý oǵan kónbeıdi. Mamaıdyń shaǵyn qolyn qyryp tastap, Aqpanbettiń áıeli men balasyn tartyp áketýge taǵy batyly barmaıdy. Ózi jibergen jasaqtyń bir kúndik jerde ekeninen Mamaı' habardar. Kúzet basshysy keshe osylaı dep Qyrym bıleýshisine shabarman jibergen. Eger bular erteń jetpese, Mamaı seziktenip qalady. Tipti kisi jiberip, bar oqıǵanyń anyǵyn biledi. Óıtpegen kúnde de jamandyq jerde jatpaıdy, báribir estıdi. Onda Mamaı Aqpanbettiń qatyn-balasy túgil, kóshkeli jatqan Arǵyn men Kenegestiń búkil aýyldaryn qyrǵyzady. Mamaıdyń dál osyndaı isteıtinine Ken-Janbaı shek keltirmedi. Jáne Qyrym bıleýshisi buny isteı alady. Bir soǵystan jeńilgenmen, onyń sońyna ergen, týyn kótergen qaramaǵyndaǵy qyrýar ámirleri, qosyndary bar.

Ken-Janbaı taǵy kúzet ámirine kisi saldy. Ózi bardy. Aqyrynda kúzet ámiri Ken-Janbaıdyń táýekelshi batyrlyǵynan seskenip, bir nársege kóndi. «Eger Aqpanbettiń balasynyń ornyna sondaı úsh jasar bala berseń, táýekel, ótinishińdi oryndaıyn» dedi.

Salmaq qaıtadan Ken-Janbaıdyń ózine tústi. Qaramaǵyndaǵy adamdarǵa «Aqpanbettiń balasynyń ornyna balandy ber, ne sat» deýge aýzy barmady. Saıyp kelgende, Tastemirmen túıdeı qurdas, óziniń týǵan balasy, Januzaq pen Kúnuzaq egiziniń syńaryn bermek boldy. «Egizimniń biri ólse, biri bar ǵoı. Al Aqpanbet erdiń shańyraǵyn ataýsyz qaldyrmaımyn» dedi. Sóıtip kózden jasy kóldeı bop aqqan áıeli Kúlbarshynǵa toqtaý aıtyp, qarańǵy túnde qara shapanǵa orap Januzaǵyn ákep berip, óz balasyndaı Tastemirdi baýyryna qysa úıine qaıtty.

Sol túni Arǵyn men Kenegestiń aýyldary Dáshti Qypshaq jerine qaraı bettedi.

Sondaǵy úsh jasar Tastemir qazir qylyshtyń júzindeı qylshyldaǵan, jıyrma bir jasar jigit bolǵan.

Er jetken kezinde Ken-Janbaı oǵan bastan ótken oqıǵany eshteńesin qaldyrmaı aıtyp bergen.

Tastemir, ishi birdemeni sezse de, Ken-Janbaıdy ákesi sanaǵan. Endi ony burynǵysynan jaqsy kórdi. Al Kúnuzaqqa, sonaý men úshin ólgen syńaryń Januzaǵyńnan kem bolmaımyn dep ant bergen.

Osy kúnge deıin sol ýádesin buzyp kórmegen, kishkentaıynan birde-bir kóńilin qaldyrmaǵan. Urysqanda ekeýi birge shyǵatyn. Tastemir ózin Kúnuzaqqa qorǵan sanap, únemi qaýipti jaqta bul júretin.

Búginde ekeýi sapta qatar turǵan. Tastemir sál ilgerirek, Kúnuzaq sál keıinirek.

Ákeleri Ken-Janbaıdyń maıdan ortasyna qaraı shaba jónelgenin ekeýi de birdeı kórdi.

Arǵy jaqtan Edigeniń quıyndatyp kele jatqanyn da kózderi shaldy.

Ekeýi de attarynan sekirip túsip, moıyndaryna belbeýlerin salyp, qoldaryn kókke kóterip, qudaıǵa jalbaryndy.

«Aqsarbas! Aqsarbas! — dedi ekeýi birdeı qosarlana, daýystary jasqa býlyǵyp.— O, qudaı, bir jolǵa tilegimizdi bere kór! Bizdiń janymyzdy alsań da, ákemiz Ken-Janbaıdy aman saqta! Aman saqta!»

Ekeýi de at ústindegi urysta Edigege jan shaq kelmeıtinin estigen.

Edigeden qoryqqandyqtarynan qudaıǵa jalynǵan.

Biraq qudaı bulardyń tilegin bermedi.

Tostaǵandaı eki kózi ottaı janyp, qalyń qabaǵy túksıe, bozǵylt óńi ólgen adamnyń túrindeı qan-sálsiz bozara, aqshyldana Edige, sol Teńbil kógin aǵyzǵan qalpynda, Ken-Janbaıǵa janaı berip bez sapty, qaıqy soıylymenen berip ótti. Soıyl Ken-Janbaıdyń bir jaq jambasynan tıdi. Batyrdyń bul jaq sany birden jany ketip, opyrylyp túskendeı boldy.

Ken-Janbaı atynyń ústinen ázer qulamaı qaldy.

Bul batyr da at ústindegi urysqa mashyq edi. Biraq bul joly Edigeniń mysy jeńdi me, álde ózine arýaqtaı aqyryp kele jatqan jan shoshyrlyq sýyq túsinen seskenip qaldy ma, ol taıap qalǵan kezde Ken-Janbaı shoqparyn silteýge kilt dáti jetpeı sál kidirdi. Sol ýaqytta Edige soıyly kelip sart etti.

Al rasynda Ken-Janbaı Edigeniń ózine qaıtarǵan jaýabyn estigen shaqta-aq «osy meniki durys pa?» degen kóńiline bir kúmáljiń alyp qalǵan edi. Adam urysqa «ne ólemin, ne óltiremin» dep kirýi kerek, al mundaıda oıy eki ushty bolǵan adam, esh ýaqytta da jaýyn jeńe almaıdy. Áldeqalaı jazmysh ózi járdem bermese, kóńiline túsken sekem jeńilýine járdem. On bes jasynan maıdan keship kele jatqan Ken-Janbaı, buny jaqsy biletin. Ol boıyn tez jınap aldy. Eki kózi jolbarystaı ot shashyp, bet álpeti kebindeı bop bozaryp ketken, óltirgeli ózine qarsy shaýyp kele jatqan Edigeni kórgende, kenet bu da býyrqana qaldy. «Atańa nálet aq jeleń, sen týǵan anadan men de týǵam, qapy qaldym deme» dep aqyryp, shoıyn basty shoqparyn basynan asa urshyqtaı úıirip, doldana umtyldy. Biraq bul joly da úlgirmedi. Edigeniń qaı jaǵynan qalaı urǵanyn ózi de ańǵarmaı qaldy. Taǵy onyń qaıqy shoqpary ekinshi sanynan kep tıdi, Ken-Janbaıdyń kózi qaraýytyp ketti. Eki sanynan birdeı soıyl tıgen batyr, kindik tusynan tómengi jaǵynan jan ketken qýys keýdedeı, kenet jerge gúrs qulady. Sol sátte-aq Edige atynan sekirip túsip, jerde tura almaı jatqan Ken-Janbaıdyń janyna jetip bardy. Keýdesinen bir aıaǵymenen basyp qalyp, qynabynan qylyshyn sýyra berdi.

Sol ýaqytta Arǵyn, Keneges jaýyngerleri:

— Ýa, batyr, jan saýǵa! Jan saýǵa! — dep shýlap qoıa berdi. Edige aıaǵynyń astynda jatqan Ken-Janbaıǵa kárlene bir qarady da:

— It-aı, birge ósken qurdasym ediń! — dep qylyshyn qaıtadan qynabyna saldy da, kilt burylyp, qasyna kelip qalǵan atyna sekirip minip, óz jaǵyna qaraı shaba jóneldi.

— Óltirgeniń jaqsy edi,— dedi jantalasyp jatqan Ken-Janbaı,— qorlap kettiń-aý!

Tastemir men Kúnuzaq bastaǵan Kenegestiń top jigiti jerde jatqan Ken-Janbaıdy aldaryna óńgere keıin shapty.

Biraq ómir-baqı atqan oǵy bos ketpegen bir adamnan jyǵylyp jaýryny jerge tımegen, jekpe-jek urysta jaýynan jeńilip kórmegen áıgili batyr, osydan keıin, uzaq ómir súre almady. «Qoıandy qamys, erdi namys óltiredi» degendeı, sol kúni Edigeniń keýdesinen basyp turyp, óltirmeı ketkenine qorlanyp, qapadan jardaı batyr az mezgilde jaryq qazandaı bop taýsylyp, tósek tartyp aýyryp jatyp, jyl tolmaı dúnıe salǵan.

Al Ken-Janbaıdyń sol kúngi tiri qalǵany, urystyń budan arǵy barysyna kóp yqpalyn tıgizdi. Osy soǵysqa burynnan narazy bolǵan Arǵyn, Keneges jigitteri, soıylǵa jyǵylǵan batyrlaryn alyp, urysqa túspeı keıin qaıtpaq boldy. Osylaı dep Toqtamysqa habar berdi. Edigeni jeńer-jeńbesine kóńili shúbáli Toqtamys endi tipti ábigerlene tústi. Sóıtse de, ózine ózi dem berip, jaý jaǵyna bir sát jalǵyz shapty. Sol-aq eken, bunyń sońynan ár tustan top-top bop, qyzba qandy jigitter erdi. Urys taǵy bastalyp ketti. Áıtse de Altyn Orda hany jaǵy sál kópteý edi. Alǵashqy kezde bular kóptigin kórsetpek te boldy. Biraq, kóńilderi orta jigitter bálendeı erlik kórsete almady. Kóbine óz bastaryn saqtaýdy oılady. Aqyrynda, Edige jaǵy jeńdi. Toqtamys ádettegisindeı eń jaqyn ámirlerimen jan saýǵalap taǵy qashty. Edige buny qýmady. Osy jeńgenim de jeter degendeı, Altyn Orda jerine kire bere toqtap qaldy.

Al Toqtamys, «urys nemen biter eken dep, Tana ózeniniń tómen shenindegi kútip otyrǵan óz aýylyn, qatyn-balalaryn, birtalaı úzeńgiles serikterin, ergileri kelgen han urpaqtaryn alyp, ári qaraı qashty. Ol endi bul kezdegi Lıbke knázdiginiń astanasy Hırmen Kebege qaraı bettedi.

Toqtamysty jeńgen Edige Altyn Ordaǵa Temir-Qutlyqty han kótertti. Ózi Shyńǵys urpaǵy bolmaǵandyqtan, Maýarannahr bıleýshisi Aqsaq Temir tárizdi, búkil Joshy ulysynyń ámirshisi bolýǵa aınaldy.

Bu da, jıeni Temir-Qutlyq arqyly Altyn Ordany qaıtadan kóterýge kiristi.

Biraq ony kóterý qıyn edi.

Altyn Orda bul tusta kóterem bolǵan kók ógiz tárizdi edi. Árıne Edige men Temir-Qutlyq ony tórt aıaǵynan tik turǵyza alsa, bul áli de talaı eldi, jurtty múıizdeýge tyrysatyny haq...

Biraq kóterem ógizdi turǵyzý olardyń qolynan keler, kelmesi eki talaı dúnıe bolatyn.

Kelmese she?

Bul kezde Lıbke knázdigi ábden kúsheıip bolǵan-dy. Orys knázderiniń ózara tartystaryn paıdalanyp Rýssıanyń kúngeı jaǵynyń biraz jerin ózine qaratyp alǵan. Sondaı-aq Kýrlándıany bútindeı, Polshanyń da uly knázdigin óz quramyna kirgizgen, Uly Lıbke knázdiginiń astanasyn endi Kıbe qalasy etken. Osy kezdegi bul eldiń knázi Vıtovt Altyn Ordanyń qıyn jaǵdaıyn paıdalanyp Toqtamystyń Edigeden jeńiler aldynda ǵana eki ret Dáshti Qypshaqtyń kúngeıbatys tusyna joryqqa shyǵyp qaıtqan. Birinshi retinde Tyshqan, ıaǵnı, 1336 jyly Tan ózenniń dalasyna deıin jetken. Ekinshi ret kelesi jyly, Úzi ózeniniń tómengi sheninde otyrǵan elderdi shaýyp qaıtqan. Osynyń aldynda ǵana Aqsaq Temir qosyndary oısyrata shaýyp ketken bul aradaǵy jurt Vıtovtqa bálendeı qarsylyq kórsete almaǵan. Sol sebepten de Lıbke knázi Tan men Úzi ózenderiniń kúngeı tusyndaǵy elderdi aıamaı shaýyp, kóp oljamen qaıtqan. Osyndaı ońaı jeńiske jetken Vıtovt endi Altyn Ordaǵa óziniń bolashaq suraǵaly retinde qaraı bastaǵan.

Mine osy Lıbke knázine, Hırman Kıbege Toqtamys bala-shaǵasymen sońynan ergen bir talaı ámir, jaýynger-nókerlerimen qashyp keldi. Vıtovt knáz Altyn Ordanyń keshegi bıleýshisin, taǵynan aıyrylǵanyna qaramaı, qushaǵyn jaıa qarsy aldy. Árıne, Lıbke uly knáz buny Toqtamysty syılaǵannan, ne jany ashyǵandyǵynan istegen joq, bul qurmetiniń ar jaǵynda sumyraı syry bar edi. Toqtamys pen onyń ámirleri arqyly Altyn Ordany ózine baǵynyshty etpek bolatyn. Ol Toqtamystyń Joshy ulysyna áli de yqpaly bar dep oılaǵan. Sol sebepten de Vıtovt Toqtamys Hırman Kıbege kelgen kúnnen bastap Dáshti Qypshaqqa joryqqa daıyndala bastady. Al Temir-Qutlyq han Toqtamystyń Lıbkede bolýy ózine qaýipti ekenin birden túsindi. Ol basy kúmis er-toqymdy toǵyz súlikteı qara jorǵa etip, toǵyz suńqar, toǵyz júırik tazy, toǵyz sadaq, toǵyz kúmis qynaly qanjar syılyqpen Lıbke knázine elshi jiberdi. Arnaýly resmı hatynda: «Qashqyn patsha Toqtamysty ustap Altyn Ordaǵa jiber. Ol bizdiń qas jaýymyz. Onyń seniń janyńda tiri júrgenin estip shydaı alar emespiz... Al dúnıe-múlkin bárin ózińe al» dep jazdy.

Vıtovt, árıne, jibergen syılyqtyń bárin aldy. Ózi ańshy bolǵandyqtan oǵan ásirese júırik tazylar men suńqarlar óte unady. Biraq Toqtamysty ustap bermedi. Onyń ornyna soǵysatyn habaryn aıtty. «Tatar jerin shabýǵa attanamyz. Temir-Qutlyq patshany jeńip patshalyǵyn, ózine jatatyn jerdiń baılyǵyn bárin bólip alamyz. Orda da, Azaq-Tana da, Kaffa da, Qyrym da, Jaıyqtyń arǵy jaǵyndaǵy Orda da (Aq Orda), búkil Teńiz boıyndaǵy elder de, Qazan da,— barlyǵy bizdiki bolady, taqta patshamyz Toqtamys otyrady» dedi.

Mundaı qorqynyshty habar alǵan Temir-Qutlyq han da soǵysqa daıyndala bastady. Aqyrǵy on jyldyń ishinde birneshe shabylǵan, sharýashylyǵy ábden kúızelgen Altyn Ordanyń hali bul kezde óte nashar edi. Onyń ústine orys elin bylaı qoıǵanda, buryn qoryqqanynan baǵynyp kelgen Qyrym, Bulǵar, Teriskeı Kavkaz jurttary, Altyn Ordanyń sol bir álsiregen kezin paıdalanyp, endi tikeleı baǵynbaýǵa aınaldy.

Mundaı jaǵdaıda Edige men Temir-Qutlyqqa Altyn Ordany qaıtadan kóterý, ábden kúsheıip alǵan Lıbke knázine qarsy turý qıyn edi.

Biraq Edige men Temir-Qutlyq Altyn Ordany kótere aldy. Kótermek túgil, Vıtovt pen Toqtamysqa qarsy turar kúsh te jınap aldy.

Buǵan eki jaǵdaı múmkindik berdi.

Birinshiden, Vıtovt Altyn Ordaǵa degen shabýylyna Máskeýdiń uly knázdigin qospaǵan. Ol óz saıasatyn jeke, Máskeýsiz júrgizgen. Sondyqtan Máskeý knázdigi Altyn Ordaǵa dál qazir qarsy soǵyspaıtyn boldy. Máskeý syndy kúshti jaýynyń bul soǵystan shet qalǵany Altyn Ordaǵa tıimdi jaǵdaı týdyrdy. Eger Lıbkege Máskeý knázdigi qosylyp keter bolsa, Altyn Ordaǵa óte qıyn soǵar edi.

Ekinshiden, halyq degen sózdi shirkeý etip, áskerı tásili, soǵysqa daryn-qabileti jetkilikti, er júrek Edigeniń búkil Joshy ulysynyń oń qoly men sol qolyn tegis bılep, az ýaqytta Dáshti Qypshaqtyń negizgi jurtynan, dál Batý men Ózbek hannyń tusyndaǵydaı bolmaǵanmen, birkelki kúshti urysker ásker qura alýynan edi. Qazir Altyn Ordanyń osyndaı qalyptasqan jáne jaqsy qarýlanǵan atty áskeri eki júz taıpalarynyń jigitterinen eki júz myń atty ásker bolýy qazirgi jaǵdaıda úlken kúsh edi. Mundaı jaýyngerleri bar jurt, áli kimmen bolsa da kúrese alatyn. Átteń, bul qosyndardyń bar qarý-jaraǵy osydan eki júz jyl burynǵydaı tek sadaq, aıbalta, soıyl, shoqpar, naıza ǵana. Al Lıbke tárizdi memleketterdiń áskerleri bul tusta zeńbirek kúkirt myltyqtarymenen qarýlanǵan. Buǵan qur soıyl naızamenen kóshpendiler qalaı qarsy turmaq? Joq, olar qarsy turýǵa bel býǵan. Óıtkeni Lıbke áskeri bulardyń jerin-sýyn shabýǵa kele jatqan. Mundaıda erlikke qosa, bóten jat jurttyń talaýynda qalmaıyn degen namys, tabandylyq bas kótergen.

Edige me, Temir-Qutlyq pa, qaısy bolsa, sonysy basqarsyn, Altyn Orda áli de sol óziniń burynǵy qıanatshyl qalpynda edi. Temir-Qutlyq ta burynǵy handardaı, búkil buhara halyqqa aıamaı shólen, qalan, taǵy sondaı tolyp jatqan alym-salyqtar salǵan. Bunyń bárin halyqqa Ordany qaıta turǵyzýǵa, jańadan qurylǵan qoldardy ustaýǵa, qarý-jaraqtandyrýǵa kerek dep túsindirgen. Han alym-salyǵy janyna qansha batsa da, rý basshylary: bı, batyrlarynyń aıtqanynan shyǵa almaı úırengen jurt, aýyzdaǵysyn jyryp, sol alym-salyqtardy tóleýge tyrysqan.

Biraq hannan bastap, sol taıpa rý basshylary ámir, bı, batyrlar bolashaq soǵystyń da, osy kúngi Ordanyń aýyrtpalyǵyn da buqara halyqtyń moınyna artyp, óz bastaryna qıyndyq túsirtpeýge árekettengen. Osy aýyr kezeńniń ózinde de Altyn Ordanyń ámir, baı, manap, saýdagerleri óz bastarynyń baıý qamyn kóp oılaǵan. Mysaly sol jyldardyń ishinde shyqqan Temir-Qutlyqtyń jarlyǵy boıynsha, Sýdaq shaharynyń mańyndaǵy aımaq ıesi Hajy Baıramnyń balasy Muhammed degen kisige tarhan atyn bergen. Tarhan dárejesine jetken bul adamnyń, tek ózi ǵana emes, búkil úrim-butaǵy úkimetke esh alym-salyq tólemeıtin bolǵan. Al qaramaǵyndaǵy jurt burynnan Ordaǵa tólep jatqan alym-salyǵynan bosatylmaǵan. Tek ol alym-salyqty burynǵydaı Ordaǵa emes, sol aımaq, ámir, jer ıesine tóleýge tıisti etilgen.

Osyndaı qıanat-zorlyqqa qaramaı, jurt qur sózine aldanyp Edigeniń sońyna erdi. Qalyń ásker qurýyna múmkindik berdi. Sonyń arqasynda, Altyn Orda dál burynǵysyndaı bolmasa da, qulaýǵa aınalǵan shańyraǵyn qaıtadan kóterdi, biraz jyl taǵy qulamaı turdy. Biraq Lıbke uly knázi Vıtovt ta bos jatpady. Kelesi jyly Jylqy, ıaǵnı 1390 jyly ol óziniń odaqtastary Tevton Ordeniniń rysarlary, jáne orys jeriniń batys jaqtaǵy knázderimen, Toqtamys jaǵyndaǵy Dáshti Qypshaq ámirlerin Lıbke áskerine qosyp, ot dárimen myltyqty, zeńbirekti, taǵy da soǵysqa kerek jańa qarý-jaraqtarmen qamtamasyz etilgen, kóp bulyqtaryn basqaryp Altyn Ordaǵa attandy.

Vıtovt pen Temir-Qutlyq áskeri Vorskala ózeniniń jaǵasynda kezdesti. Lıbke qoly osy ózenniń oń jaǵasyna, al Altyn Orda áskeri sol jaǵasyna shepterin qurdy.

Bul joly da eki jaqtan mıllıonǵa jýyq ásker jınaldy. Ásirese Lıbke qosyndary adamnyń záresin alatyndaı qorqynyshty edi. Sol zamannyń eń aldyńǵy qatarly soǵys qarý-jaraqtary — zeńbirek, ot dárimen atylatyn myltyqty, aq kebin kıimdi, attaryna deıin temir saýyt kıgizilgen, qurysh saýytty kózderinen bóten eshteńeleri kórinbeıtin Tevton rysarlary men Lıbke, Polsha jáne Batys orys knázderiniń jaýyngerleri kimniń bolsa da záresin alatyn edi. Bularǵa Dáshti Qypshaq jerine kirgen kezden-aq, Toqtamysty qostaıtyn ámirler óz jasaqtarymen kelip qosyldy. Al Edige bul tusta maıdan bolar jerge áli kelgen joq edi. Vorskala jaǵasyna aldymen kelip shep qurǵan Temir-Qutlyq han qobaljıyn dedi.

Túnde, Vorskala ózeniniń jaǵasynan bastalyp, sonaý ushy-qıyry joq dalany kók jıegine deıin alyp ketken Lıbke áskeriniń byjynaǵan otyn kórgende Altyn Orda hanynyń záresi burynǵysynan jaman qashty.

Vıtovt Temir-Qutlyqtyń záresin budan ári ushyra túsireıin degendeı zeńbirekshilerine arǵy betke úsh ret zeńbirekten oq atýǵa buıyrdy. Qarańǵy túnde jerdi jara gúrsildegen zeńbirekter daýsy shyqty.

Búkil Altyn Orda shebi oıran-botqa bop úrke qaldy. Buryn mundaı qorqynyshty úndi estimegen qypshaq jylqylary, qulaqtaryn qaıshylap, qaıda bararlaryn bilmeı bir oryndarynda tura almady. Keıbir asaýlary qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵyp, aıaqtaryndaǵy tusaý-shiderlerdi úzip aı dalaǵa qashty.

Záre-quty qalmaǵan Temir-Qutlyq han oınaı jónelgen júregin basaıyn dep, shatyrynyń bosaǵasynda turǵan sharap quıylǵan torsyqqa jarmasty.

Erteńine kún shyqpaı jatyp Vıtovttan elshiler keldi.

Lıbke uly knázi arnaýly resmı qaǵazy — buıryǵynda bylaı depti: «Qudaı maǵan basqa jerdiń bárin baǵyndyrdy, sen de baǵyn. Men saǵan áke, sen maǵan bala bol. Ár jazda alym-salyq tólep turýǵa mindetten. Jáne shyǵaratyn aqshańa Lıbke knázdigi týynyń beınesin saldyr. Eger bul aıtqandarymdy istemeseń, ózińdi qul etemin, al Ordańdy aıamaı shabamyn, joıamyn» depti.

Temir-Qutlyq dereý ámirlerin jınady. Ámirleri de Lıbke áskeriniń kóptigin jáne olardyń keremetteı qarý-jaraqpen qamtamasyz etilgenin kórgende óte qorqyp qalǵan. Bári jınalyp Vıtovttyń aıtqanyna kónip, bitimge kelmek boldy. Tek «Altyn Orda aqshasynda Vıtovt týynyń beınesi salynsyn» degen talabyna qarsy boldy. Bul talapqa kónse, ózderiniń jeke memlekettigin joǵaltyp Lıbke knázine múlde baǵynatyndaryn bildi. Aqshaǵa Vıtovt týyn salý, árıne táýelsizdikterin joıýdyń belgileri edi.

Temir-Qutlyq pen ámirleri osyndaı sheshimge toqtaǵaly jatqanda eń sońǵy tańdaýly elý myń atty áskerimenen búkil Altyn Orda ámiri ál murasy Edige keldi.

Ol nókerlerimen atynan túsip jatqanda han shatyrynan Temir-Qutlyq pen ámirleri shyqty.

Amandasyp bolysymen Edige:

— Ne bolyp jatyr? — dep surady.

Temir-Qutlyq barlyq jaǵdaıdy, Lıbke uly knázinen elshilerdiń kelgenin, Vıtovttyń ne talap etip otyrǵanyn aıtyp shyqty.

— Qandaı sheshimge keldińder? — dep surady Edige Temir-Qutlyqtan sol shatyrǵa kirmeı dalada turǵan qalpynda.

Temir-Qutlyq bozara-qyzara qandaı sheshimge uıǵarǵandaryn aıtyp shyqty.

Edige sál úndemeı qaldy. Beti burynǵysynan da, surlana, túkti qalyń qabaqtary túksıe tústi.

— Vıtovtqa búıtip baǵynǵansha, ólgenimiz jaqsy emes pe? — dedi bir kezde ol dúr ete qalyp.— Joq, bolmaıdy, Lıbke knázine soǵys kerek bolsa, soǵysamyz!

— Olar kóp qoı jáne qarý-jaraqtary bizdikinen basym. Zeńbirekteriniń ózi otyzdan astam kórinedi,— dep kele jatyr edi, Temir-Qutlyq han, Edige qolyn biraq siltep ony bólip jiberdi.

— Qoı ári! — dedi de, Temir-Qutlyqtyń janynda turǵan bas ýázirge qarady: — Lıbke knáziniń elshileri qaıda?

— Ana shatyrda, jaýap kútip otyr olar.

— Shaqyr! — dedi Edige.— Toı toılaýǵa kelgen joq qoı.

Edigeniń qan joq, sól joq, sup-sur júzin, qantalap ketken, ushqyn atyp turǵan, tostaǵandaı úlken ashýly kózin kórgende, uzyn tura, kókqutan tárizdi sıdıǵan, kenep shapandy Lıbkeniń eki knázi «Saýdamyzdyń bitken jeri osy eken!» dep qorqyp ketti. Ón boılaryn qaýip bılep, bastaryn ıip, tizerlep otyra qalýǵa ǵana shamalary jetti.

— Altyn Orda tárizdi uly memleketke Vıtovt tárizdi mardymsyz knázdiń qoıǵan talabynyń jazasy etip, jibergen elshileriniń qulaqtaryn kesip quntıtyp, muryndaryn kesip shuntıtyp jiberý kerek edi,— dedi Edige.— Biraq biz óıtpelik, bir jolǵa knázdiń bilmestigin keshirelik. Al qazir sender knázderińe qaıtyńdar. Qoıǵan talaptarynyń birde-birin biz qabyldamaımyz. Soǵysqysy kelse soǵysamyz. Al menimenen sóılespek bolsa, bir bıe saýymy óter mezgilde, ózenniń jaǵasyna kelsin, bergi jaǵaǵa ózim baramyn. Meniń qoıar talabymdy óz qulaǵymenen estisin!

Aman-esen qutylǵandaryna qýanǵan Lıbke elshileri bastaryn shulǵı-shulǵı keıin qaraı jóneldi. Bıe saýymdaı mezgil ótkende, ózenniń búkil oń jaǵasyn alyp ketken, toqpaq jaldy jylqy mingen, kók naızaly ıin tiresken Altyn Orda qosyndarynyń aldynda turǵan Edige ústerindegi altyn, bolat qarý-jaraqtary, saýyt-saımandary jarqyrap, nóker knázder tobymen arǵy betke kelgen Vıtovtpen sóılesti.

— Áı, Lıbke knázi Vıtovt! — dedi Edige kúre tamyry bileýdeı bop aıqaılap.— Bizdiń uly Ordamyzdyń hany Temir-Qutlyqty bala etip, óziń áke bolǵyń kelse, bul sóziń oryndy. Óıtkeni, sen úlkensiń, al bizdiń hanymyz senen kishi. Al osy tártipke ekeýmiz birdeı tize búgetin bolsaq, men saǵan áke, sen maǵan bala bolýǵa tıistisiń. Óıtkeni men senen úlkenmin, sen menen kishisiń. Aqylyń bolsa buny túsinesiń ǵoı deımin. Jáne bala ákege baǵynyshty bolýy borysh. Sol boryshyńdy durys atqaryp, sen maǵan ár jyly alym-salyq tólep turýǵa tıistisiń. Jáne búkil Lıbke knázdigi boıynsha shyǵatyn aqshalaryńnyń bárine bizdiń uly Ordanyń týynyń beınesin bastyryp shyǵartýyń kerek. Eger, Kestut balasy uly knáz Vıtovt, buny istemeseń bizge ókpeleme! Altyn Orda jaýyngerleriniń atynyń qandaı júırik, qylyshynyń, qandaı ótkir ekenin óziń de bilesiń: jer túbine qashsań da qýyp jetip, basyńdy alamyz. Qyzyńdy qatyn etemiz, bala-shaǵańdy quldyqqa Mysyr, Baǵdatqa satamyz. Al endigi jaýap senen, uly knáz Vıtovt!

Vıtovt ashýdan ne derin bilmedi. Óziniń talabyn ózine qaıtaryp turǵan Edigeni, eger janynda tursa qylyshymen shaýyp tastar edi, biraq ol ózenniń ar jaǵynda jáne artynda jer qaıysqan áskeri bar. Buryn Vıtovt Altyn Orda jaǵy mundaı ushy qıyryna kóz jetpes qoldarmen qarsy shyǵady dep oılamaǵan. Áskerdiń oǵan munsha kóp kórinýine sebep bolǵan, ózenniń bul jaq jaǵasynyń kóp jeri qalyń orman-toǵaı bolatyn. Altyn Ordanyń byqyǵan qosyndary sol qalyń aǵash pen ushtasyp ózenniń búkil oń jaǵy qalyń shóp sekildenip ketken. Burynǵy eki joryǵynda bálendeı qarsy shyqqan kúsh kórmegen Vıtovt kenet qobaljı qalǵan. «Bular tym kóp eken? Rasymenen jeńe alamyz ba?» dedi ol ishinen. Dereý atynyń basyn buryp alyp, keıin shapty. Shatyryna kelisimenen ózge knázderdi, ásker basshylaryn jınap alyp, aqyldasty. Keıbir knázder Orda áskerimen soǵysýdyń dál qazir qajeti joq dep tapty. Bosqa apat bolamyz dedi olar. Vıtovt Edigeniń keıbir sharttaryn qabyldap, janjaldy uryssyz bitirmek boldy. Biraq áskerı keńeske qatysqan keıbir qyzba knázder buǵan kónbedi. Ásirese, Polsha rysary Pavel Jýkovskıı Edigeniń qoıǵan sharttarynyń bir de birin almaýdy talap etti. Aqyrynda baryp Lıbke knázderimen onyń odaqtastary Altyn Ordamen arasyndaǵy janjaldy tek soǵys arqyly sheshpek boldy. Sóıtip endi eki ásker tań ata bastalatyn aıqasqa daıyndalýǵa kiristi...

Kún búgin uıasynan shatynaı shyqty. Aýmaǵy qyp-qyzyl bop qantalap ketken. Lúp etken jel joq, álem bitken tyna qalǵan. Vorskala ózeni kún sáýlesi súıgen qyzǵylt topyraqty batys jaǵalarynyń sýret elesteri betinde oınap, osy bir kezde baıaý ǵana qozǵalyp tunyp jatqan. Biraq ózen sýy qyp-qyzyl bop adamnyń záresin alǵandaı. Jan-jaqtyń bári tańerteńgi jupar áýege shomylyp múlgip tur. Tek tal arasyn oqtyn-oqtyn tamyljytyp bulbuldardyń tátti áýenderimen, jetpis-sekseni jınalyp alyp qyr betkeıinde saıraǵan qara torǵaılardyń daýystary estiledi... Anda-sanda qulaqqa ózen betinde júzgen aqqý-qazdardyń qańqyldaǵany, suńqyldaǵany jetedi. Soǵysty boljaıtyn tóbe ústine bir top ásker basshylary, nókerlerimen shyqqan knáz Vıtovt tań qaldy.

Keshegi ózimen soǵyspaq Altyn Ordanyń áskeri Vorskalanyń arǵy betinen kózge túspedi. Keshe keshke taman ǵana bul ózenniń ońtústik boıy byjynaǵan ásker bolatyn. Vıtovtyń sheshimi boıynsha Lıbke jaǵynyń búkil zeńbirekteri túnimen ózen jaǵasyna ákelinip shyǵysqa qaratyp qoıylǵan. Osy zeńbirekterdiń aldyńǵy jaqtaryna ózenniń on shaqyrymdaı jaǵasyn alyp kúkirt dárimen atylatyn myltyqty jaıaý áskeri ornalasqan. Knáz ben ásker basshylarynyń oıy boıynsha zeńbirekter men jaıaý ásker bulyqtary eki saǵattaı ýaqyt arǵy betke oq jaýdyrýǵa tıisti. Árıne, mundaı keremetke, qur sadaq pen naızasy ǵana bar Altyn Orda áskeri shydaı almaıdy, qashýǵa májbúr bolady. Sol ýaqytta Toqtamystyń atty áskerlerimen temir saýytty Tevton rysarlary urysqa kirisýleri kerek, bulardan qarý-jaraǵy kósh tómen Altyn Orda qosyndary, uzaq urysqa shydamaı jeńilýge tıisti.

Al ornynda bularmen soǵysatyn jaý joq.

Túnde biren-saran ot bolmasa, bálendeı jarqyraǵan oshaqtar kózge túspegen.

Zeńbirek ottarynan qorqyp ádeıi ot jaqpaı otyr-aý dep oılaǵan Lıbke qolbasshylary.

Jáne Vorskala ózeniniń ber jaǵynan, otyz shaqyrymdaı jaǵany ańdytyp qoıǵan kúzetshi — ertólelerinen de «jaý beri ótti» degen habar kelmegen.

Sonda bular qoryqqandarynan keıin qashqandary ma?

Sorlylar qashqanda qaıda barady? Lıbkeniń uly knáziniń sermese qylyshy jetpeıtin jer bar ma? Joq qoı!

Vıtovt janynda turǵan Toqtamysqa qarady:

— Rasymen qashyp ketkenderi me? — dedi sál ezý tartyp,— Edigeniń keshegi qyryp-joıamyn degeni qaıda?

Toqtamys batys jaqqa uzaq qarady.

— Asyqpańyz, uly knáz,— dedi áldenege sabyrsyzdana.— Edige sózin jerge bosqa tastaıtyn adam emes. Bir qýlyǵy bar shyǵar...

Sóıtkenshe bolǵan joq ózenniń bergi betiniń kúngeı jaǵynan aspanǵa býdaqtaı kóterilgen qalyń shań kórindi.

— Báse, ózim de osylaı shyǵar dep boljap edim,— dedi Toqtamys.— Olar ózendi tym alystan baryp oraǵytyp ótken eken.

Býdaqtaǵan shań taıaı tústi.

Vıtovt zeńbirekterin, jaıaý áskerin dereý batys jaqta jatqan jerinen, endi kúngeı jaqqa qaratyp shep qurýǵa buıyrdy.

Aýyr qoldy jaıaý áskerler men alty atty parlap jegip ázer tartatyn shoıyn zeńbirekter endi ózen jaǵasynan súıretilip, kúngeı tustaǵy qyrqanyń tóbesine ákelindi. Zeńbirekter ornatylyp, jaıaý áskerler or qazyp, aldaryna qalqan quryp, keler jaýdy qarsy alýǵa yńǵaılanǵan kezde, kún de kóterilip qaldy...

Býdaqtaǵan shań jaqyndaı tústi. Jel joq, shóptiń basy qozǵalmaıdy. Shańnyń taıaǵanyna qaraǵanda Edigeniń atty áskeri shaýyp kele jatqandaı... Kóp keshikpeı myń san áskerdiń atynyń tuıaǵynan kóterilgen shań búkil kúngeı tusty alyp ketti.

— Mynandaı shańnyń kóterilýine qaraǵanda, Edige bizge bar áskerimenen tıiskeli kele jatyr-aý,— dedi Vıtovt taǵy Toqtamysqa.

Toqtamys taǵy jaýap bermedi. Ol birese shyǵysyna, birese batysyna álsin-álsin qarady. Kenet baǵanadan beri ózenniń ar jaǵynda ún-túnsiz múlgip turǵan qalyń orman-toǵaılarǵa jan bitkendeı bola qaldy. Sóıtkenshe, endi sol toǵaı-aǵashtardan qaptap shyqqan qalyń ásker kórindi.

— Báse,— dedi Toqtamys,— Uly knáz zeńbirekterińizdiń birazyn endi qaıtadan arǵy betke meńzeýge týra keledi.

Vıtovt jarlyq berdi. Biraz zeńbirekter qaıtadan óz oryndaryna aparyldy. Dál osy kezde Polsha rysary Pavel Jýkovskıı óziniń áıgili atty jaýyngerlerimen ózenniń arǵy betine ótip, Altyn Ordanyń myna qosyndaryna qarsy shabýǵa ruqsat surady.

Al jaýynyń ne oılaǵanyn áli túsine almaı turǵan Vıtovt oǵan:

— Sál shyda! — dep buıyrdy.

Osy sátte ústerine býdaq-býdaq shań kótergen, kúngeı jaqtarynan qara qurymdaı bop qaptaǵan Altyn Ordanyń áıgili atty áskeriniń ózi kórindi. Eń aldymenen olar alystan uzynnan-uzyn sozylǵan qalyń qara syzyqtaı bop kózge tústi. Sosyn, atty áskerler qumyrsqa tárizdi kip-kishkentaı bop baıqalyp, birte-birte úlkeıe tústi. Endi at ústindegi jaýyngerlerdiń jalpy beıneleri, azdan keıin túrleri de kómeskilene kórine bastady. San jetpeıtin qalyń atty ásker búkil kúngeı jaqty alyp lek-lek bop shaýyp kele jatyr.

Dúrbi arqyly olarǵa tańdana qarap turǵan Vıtovt ezý tartyp kúldi.

— Tezirek ólgileri kelgendeı, qarashy asyǵýlaryn! — dedi.

— Ie-ıe, áli de kúte turý kerek,— dedi Toqtamys.

Ol shyǵysy men teriskeıine de álsin-álsin qaraı berdi. Biraq kózine taǵy eshkim túspedi.

Toqtamys tóbe basynan, alystaǵy jemin ańdyǵan qyraǵy qyrandaı kósile shaýyp kele jatqan qalyń áskerge bir mezet ún-túnsiz kóz jiberdi de, sodan keıin ózenniń arǵy betindegi qosyndardy taǵy bir sholyp ótti.

— Bizge shaýyp kele jatqan áskerler júz myńnan aspaıdy,— dedi ol Vıtovtqa kenet qobaljı.— Meniń estýim boıynsha, Edigeniń qaramaǵynda qazir eki júz myńdaı ásker bolýy kerek edi, ózgeleri qaıda?

Vıtovt taǵy kúldi.

Edige aldymenen myna júz myń áskerimdi qyr dep jiberip turǵan shyǵar,— dedi ol endi qalyń qolǵa dúrbisiz jaı kóz tastap,— qalǵanyn sosyn jiberetin shyǵar.

Uly knázdiń qaljyńyn úlken tapqyrlyq dep túsingen qorshap turǵan myrza, knázder, nókerler dý kúldi.

Qaptaǵan qaraqurym ásker taıap qaldy.

Qyr basyndaǵy Lıbke qolbasshylary oryndarynan qozǵalǵan joq.

Tek zeńbirek oǵy jetedi-aý degen kezde ǵana Vıtovt knáz qasyndaǵy kisige birdeme dedi.

Sol sátte Lıbke uly knázdiginiń týy joǵary kóterildi.

Dál osy kezde, ashyq aspanda kún kúrkiregendeı-aq, dúnıe júziniń záre-qutyn qashyra, otyz zeńbirek birden gúrs-gúrs atyldy. Dúnıeni seldeı basqaly kele jatqan byjynaǵan áskeriniń eń aldyńǵy shebin kúl-talqan ete zeńbirek oqtary jaryldy.

Shý degennen-aq júzdegen adamdar at-matymenen kókke ushty. Aldyńǵy qulap jatqan jaýyngerlerdiń ústine kep sońǵy qatardaǵy áskerler omaqata jyǵyldy. Zeńbirekter taǵy gúrs-gúrs atyldy. Taǵy birneshe atty adamdar jer qushty.

Sóıtse de biren-saran Lıbke shebine taıap qalǵan er júrek jaýyngerler, endi jaıaý áskerdiń shańq-shańq atylǵan myltyqtarynan qalpaqtaı ushyp-ushyp tústi.

Zeńbirekterdiń alǵashqy gúrsili shyqqanda-aq mundaı úreıge úırenbegen qypshaq jylqylarynyń keıbiri keıin qaraı qashty. Aldyńǵy shepterdiń opyr-topyr qulap jatqanyn kórip, ásker bir mezet alǵa qaraı shabýǵa bata almaı, loqsyp baryp sál kidirdi. Sol sátte birneshe jerden Edigeniń jasyl týy kókke kóterildi.

Buny kórgen Altyn Orda qalyń qosyndary endi keıin qaraı qasha jóneldi.

Jańa ǵana tasqyn sýdaı qaptap kele jatqan qalyń ásker, zamatta joq boldy. Tek aldyńǵy shepte bes júzge jýyq jas jigitter men attarynyń ólikteri qaldy.

Altyn Orda áskeri zeńbirek oǵy jetpeıdi-aý degen tusqa taıaǵanda kilt toqtady. Attarynyń basyn buryp alyp, olar kenet qaıtadan Lıbke shebine qaraı aqty, bul joly da álgideı ólikterin qaldyrdy. Altyn Orda qosyndary taǵy álgindeı zeńbirek oǵy jetpeıtin jerge keldi de, qaıtadan buryldy. Bul joly da álgideı boldy, tek jerde qalǵan ólikteri aldyńǵy atoılarynan az sekildi.

— Bular osylaı birtindep ólgileri kelgen ǵoı,— dep kúldi Vıtovt knázi.

Biraq Toqtamys jaýap qaıyrmady. Áli de birdemeni kútkendeı Shyǵys pen Kúngeı jaǵyna qaraýmen boldy. Demek, qypshaqı urysqa qanyq Toqtamys beker seziktenbegen eken. Kenet Shyǵys jaqtarynan qaptap kelip qalǵan qalyń áskerdi kórdi. Sirá bul ásker kúngeı jaqtaryndaǵy áskerlerdeı shań kóterip, alystan shappaǵan tárizdi, jasyryna jele jortyp jetip, birden tıgeli taıaý kelgendeı, shań endi burq etip tym jaqynnan shyqty.

Kelip qaldy! — dedi Toqtamys Vıtovtka Shyǵystan órt tútinindeı býdaqtaǵan shańdy kórsetip.

— Al, qımylda! — dep Polsha rysary Pavel Jýkovskııge buıryq berýge ǵana úlgirdi Vıtovt.

Attarynyń bastarymen keýdelerine temir qalqan jabylǵan, kózderinen basqa barlyq deneleri kók saýytpen qymtanǵan, aýyr qarý-jaraqty Tevton rysarlary men Polshanyń saýytty atty áskeri jaýdyń kelip qalǵanyna qaramaı, ózderiniń temir qatarlaryn birde-bir buzbaı, súıir ushty naızalary men aı júzdi aıbaltalaryn kezep ustap, lek-lek bop aspaı-saspaı alǵa qaraı umtyldy. Kóp keshikpeı eki atty qol, birin-biri jutýǵa kele jatqan aıdaharlardaı qushaqtasa, aıqasa ketti. Shaqyr-shuqyr siltengen aıbaltalar, jarq-jurq etken almas qylyshtar. Saýytsyz Qypshaq jigitteriniń denesine kirsh-kirsh kirgen rysarlardyń kók naızalary. Balýan deneli kóshpeli eldiń sypaılarynyń qos qoldap urǵan shoqparynan jaltarýǵa ústerindegi aýyr saýyttary múmkindik bermeı, obatastaı at ústinen opyryla qulaǵan rysarlar.

Tús aýa bastady.

Kúngeı jaqtaǵy Edige áskerleri áli de Lıbkeniń jaıaý áskeri menen zeńbirekterine álsin-álsin shabýda. Ózderine bar qater osylardan keletinin túsingendeı, ólgen-tirilgenderine qaramaı, olarǵa eshbir tynyshtyq bermek túrleri joq. Biraq alǵashqy kezdegideı emes, zeńbirekterge qansha jer jaqyndaý kerektiginde ábden mashyqtanyp alǵan ba, shyǵyndary azaıǵandaı. Bar armandary Lıbke áskeriniń osy bir negizgi bóliginiń kóńilin, tek ózderine aýdarǵylary kelgendeı álsin-álsin at qoıady.

Toqtamys ta jan-jaǵyna seziktene qaraýdy qoıǵan. Ol álgi bir kezde óz atty áskerimen arǵy bette Altyn Orda qosyndarymen urysyp jatqan Lıbkeniń bulyqtaryna baryp qosylǵan.

Soǵysqa kirmeı, tek tóbe basynda birneshe jeńil jasaǵy qorshaǵan serikterimen Vıtovt knáz ǵana qalǵan. Sondaı-aq Kúngeı jaqtaǵy bir ormandy tóbeniń ústinde Edige men Temir-Qutlyq han, jáne olardyń nókerleri tur.

Soǵys qyza tústi.

Edigeniń Isabek aǵasy basqarǵan áskeriniń oń qanaty da, Qunjaq oǵlan basqarǵan sol qanaty da urysqa kirgen. Tek Edigeniń óziniń qaramaǵyndaǵy birneshe jeńil qosyndary ǵana art jaqtaryndaǵy qalyń aǵashty oıpatta. Al Lıbke áskerleri tep-tegis soǵysqa túskendeı kóringenimen, bulardyń birneshe bulyqtary da áli áskerleriniń art jaqtarynda. Olar da, birdemeni kútip, aýyzdyqtarymen alysqan attaryn ázer basyp, typyrshyp tur.

Eshkim qazir aıanbaıtyn tárizdi. Tek betpe-bet, qoıan-qoltyq kelgen jaýlaryn jeńý ǵana bárine arman ekeni sózsiz.

Biraq Toqtamys óz áskerin beker urysqa saldy.

Jáne jan-jaǵyna úreılene qaraýyn burynyraq qoıdy.

Altyn Orda qosyndaryna eń qaýipti kúsh Lıbkeniń myltyqty jaıaý áskerlerimen zeńbirekteri edi. Deshti Qypshaq jaýyngerleri mundaı ot dárili keremettermen shaıqasyp úırenbegen. Toqtamystyń Lıbke áskerine Edige qosyndaryn jeńedi dep úmittengenine eń aldymenen osy kúshterine sengen. Sondyqtan kóshpendilerdiń osal jerin biletin Toqtamysqa kereginiń ózi Lıbkeniń zeńbirekteri men myltyqtaryn durys paıdalana bilý edi, al onyń ornyna qany qyzyp ketip, jasaqtarymen ózi baryp naıza men shoqpar urysyna kirisip ketti. Nege zeńbirekter men myltyqty jaıaý áskerler bulyqtarynan bólindi? Nege olardy umytty?

Al Toqtamys umytqanmen, ózine eń qaýipti kúń zeńbirekter men myltyqty jaıaý ásker ekenin Edige esinen shyǵarmaǵan. Onyń bar oıy osy bir qaharly kúshten ózderi az zıan shegýdi maqsat etken edi. Sondyqtan soǵysý tásilin burynǵy ádetterinen tipti ózgeshe qurǵan. Ol bar áskerin tórtke bólgen, bir bólegin, Qunjaq oǵlan basqarǵan bólegin, ózenniń arǵy jaǵynda qaldyrǵan. Ózge úsh bóligimen Vıtovt kúzet qoıǵan, ózen boıyndaǵy otyz shaqyrym jerden kóp alys jerden ótkel taýyp bergi betke ótken. Osy arada bular taǵy úshke bólingen. Bir bólegin — Lıbke áskerine kúngeı jaǵynan tıetin qosyndardy ózi basqarmaq bolǵan. Ekinshi bólegin, jaýǵa shyǵys jaǵynan tıetin jasaqtardy, áskerı tájirıbesi mol, er júrek aǵasy Isabekke tapsyrǵan. Al úshinshi bólegin, bes myń ǵana er júrek jastardan qurylǵan eń shaǵyn bólegin, áıgili Shora batyrǵa basqartyp, alystan oraǵytyp baryp, jaý shebine teriskeıinen tıetin etken. Zeńbirek pen Lıbkeniń on myń myltyqty jaıaý áskerin qurtýdy osy bólimge júktegen. Shora batyr jasaqtary olardy qalaı qurta alady, bul erekshe jaýapty is edi. Sol úshin ózi basqaratyn Altyn Ordanyń negizgi qosyndaryn, tikeleı soǵysqa salmaı, tıip-qashyp, Lıbkeniń zeńbirekti, myltyqty áskeriniń kóńilderin ózderine bóle bergen. Al osyndaı ádispen jaý shebine taıanǵan Isabek, Qunjaq oǵlan basqarǵan qosyndar birazdan keıin tikeleı soǵysqa kirgen. Bular Lıbke bulyqtarymen qoıan-qoltyq kelip alysýǵa tıisti. Edigeniń bas áskeri bolyp, Shora batyr jasaqtaryna kóshpendilerge eń qaýipti Lıbkeniń zeńbirekti, myltyqty bulyqtaryn qurtýǵa múmkindik týdyrýlary kerek. Eger ol bulyqtardy qurta almasa, ózderiniń qurýlary sózsiz. Buny Edige jaqsy túsingen. Sondyqtan soǵys júrgizý tásilin osy negizgi oıyna sáıkes qoldanǵan.

Adam balasynyń qıalynan ushqyr eshteńe joq. Aıbalta, shoqpar, naızamen, aýzynan jalyn atqan zeńbirekti, kúkirt myltyqty jeńem dep qoryqpaı urysqa túsken Edige, shynynda da qıalshyl, qanatty jan edi. Onyń bir keremeti osy qıalyna ózi sengen. Jáne ózgelerdi de sendire alǵan. Sondyqtan da qısyq qylysh, buzaýbas shoqparmen kóshpendiler kók temirge oranǵan, óz zamanynyń eń aldyńǵy ónerli qarý-jaraǵy bar Evropanyń mádenıetti eliniń áskerine qarsy shyqqan.

Budan artyq taǵylyq, jaý júrektilik bolar ma? Bolmasa kerekti!

Tús aýa soǵys burynǵysynan da qyza tústi. Urys qyzǵan saıyn ólim kóbeıdi. Keıbir jaýyngerler jaý oǵynan emes, sharshaǵanynan at ústinen jerge qulady. Biraq Edige qosyndary boldyrǵan attaryn álsin-álsin aýystyryp, myltyqty, zeńbirekti jaý bulyqtaryn shabýdan tynbady. Ózderi de ábden qaljyrady. Lıbke jaýyngerlerin de sharshatty. Mine, eki jaqtyń dál osyndaı halge jetken kezinde, maıdannyń teriskeı jaǵynan, múlgigen alasa taldy ózen jaǵasynyń tusynan, kenet bir úlken qosyn kórindi. Bul qosyn qaıdan shyqty, bul araǵa qaıdan keldi, dál qazir aıtý qıyn edi. Artynan baryp anyqtaldy. Bul bes myń atty Shora batyrdyń jigitteri edi. Olar Lıbke áskeriniń bar kóńilderi júrip jatqan urysta ekenin paıdalanyp, ý-shýsyz, bir toqtap, bir jele-jortyp, ár shaǵyl toǵaı, qamysty óńirdi paıdalanyp, jaýǵa at qoıatyn jerge jańa jetken.

Dáshti Qypshaqtyń eń júırik jylqylaryn mingen, kileń qylshyldaǵan jas, júrek jutqan jigitter taldy-toǵaıdyń arasynan shyǵyp, bir sát qana ún-túnsiz turdy. Tek Shora batyrdyń «alǵa!» deýi ǵana muń eken, olar maıdannyń kúngeı jaǵyndaǵy zeńbirekti myltyqty bulyqtarǵa qaraı dúrse qoıa berdi. Lıbke bulyqtary kelip qalǵanda ǵana bir-aq kórdi. Zeńbirekterin keıin buryp úlgermedi. Tek jaıaý áskerlerdiń birazy ǵana bularǵa qarsy júgirip myltyqtaryn bezedi. Biraq taýdan qulaǵan aǵyndaı qyzyp alǵan júırikteriniń basyn bos jibergen batyr jigitter sol shapqan qarqyndarynan bir báseńdemegen qalpynda aldyndaǵy jaýyn bir jaıpap ótti. Ózderiniń de ólgenine qaramady. Qylyshtaryn, shoqparlaryn ońdy-soldy silteı, attyly top pen atsyz top qoıan-qoltyq kep aıqasa ketti. Sol ýaqytta Edigeniń qosyndary da jetti. Birde bir zeńbirek oq atyp úlgirmedi.

Maıdannyń kúngeı jaǵynda turǵan Vıtovt knázi muny kórip, urysqa endi óziniń qaramaǵyndaǵy tańdaýly bulyqtaryn saldy. Biraq bular kelgenshe Edige qosyndary Lıbkeniń zeńbirekti, myltyqty bulyqtaryn birjolata qurtýǵa aınaldy. Alystan aıbarly kóringen zeńbirekti, myltyqty jaýyngerlerdi olar óshige qyrdy. Al Lıbke áskerine qosymsha jańa bulyqtar jetkennie qara kórpesin jamylyp tún de keldi. Amal joq, endi eki ásker soǵysty toqtatty, eki jaqqa aıyryldy.

Erteńine tań ala kóbeń bola, soǵys qaıtadan bastaldy. Negizgi óziniń kárli kúshinen aırylyp qalsa da, Lıbke áskeriniń áli de qýaty mol edi. Evropa men Teriskeı Afrıkany shýlatqan Tevton ordeniniń rysarlary, Polsha, Lıbkeniń áıgili jaıaý jaýyngerleri Altyn Orda qosyndaryna taban tirep qarsylyq kórsete aldy. Tek Toqtamys jaǵyndaǵy Altyn Ordanyń jasaqtary sol alǵashqy kúsh aq Edigeniń áskeri jaǵyna shyǵyp ketti. Sóıtse de bir jerde Lıbke áskeri jeńdi, al basqa bir tusta Edige qosyndary ústemdik aldy. Búkil Vorskala ózeniniń boıyn bólek-bólek bop alyp ketken qandy maıdan on bes kúnge sozyldy. Ári-beriden keıin bul soǵys birin-biri ańdyǵan, jaýynyń múlt ketkenin paıdalanatyn uzaq urysqa aınalatyndaı tárizdendi. Sóıtse de; maıdannyń alǵashqy kúnderi óziniń bas kúshi zeńbirekti myltyqty bulyqtarynan aıyrylǵan Lıbke áskeri jeńildi. Endi olar soǵysýǵa dármeni bolmaı keıin qaraı syrǵydy. Altyn Orda áskeri Lıbke bulyqtaryn Herman Kıbege deıin óksheleı otyryp qýdy. Aqyrynda Herman Kıbege jetti. Ony shappaq bolyp qorshady. Biraq qala turǵyndary úsh myń som aqsha tólep, shaharlaryn aman alyp qaldy. Bul tólengen kún ol zamanda keremet úlken baılyq edi.

Vıtovttyń áskerin jeńip, Herman Kıbege deıingi Lıbkege jatatyn el-jurtty tonap, shahar tóleýine orasan kóp aqsha alyp oljaǵa batqan Edige men Temir-Qutlyq, jeńimpaz áskerlerin shubyrtyp keıin qaıtty.

Edige sarańdyq istemedi, osy oljanyń jartysynan kóbin soǵysqa qatysqan jaýyngerlerine bólip berdi. Endi burynǵy er júrek, batyr degen atyna myrza, jomart degen dańq qosyldy.

Aqsaq Temir Saraı-Berkeni órtep ketkennen keıin, Toqtamys Ordasyn Edildiń orta shenine taıaý jerge saldyra bastaǵan. Ordanyń jańa astana shaharyn bitirýdi Edige Temir-Qutlyqqa tapsyrdy. Óz basyna jóndi eshteńe almady. Buny kórgen jurt Edigeni, «eli úshin týǵan er» dep taǵy maqtaı bastady.

Osylaı Edige óz mańyna jurtty jınaı bildi. Ol endi Altyn Ordanyń shańyraǵyn qaıtadan myqtap kóterýge kiristi.

Al Toqtamys bolsa bul kezde Lıbke knázi áskeri Altyn Ordadan jeńilgenin kórip, endi bul jaqtan ózine esh jaqsylyq bolmaıtynyn túsinip, Edige Herman Kıbege attanǵanynda, bul óziniń jasaǵynyń qalǵandarymen, qatyn-balalaryn shubyrtyp, Mańǵystaý dalasy — Ústirt arqyly, kindik qany tamǵan týyp-ósken jeri İbir-Sibirdegi Shańǵy Taraǵa — qaıtadan tý kóterip kele jatqan Kók Ordanyń kindik qalasyna bettegen.

ALTYNSHY TARAÝ

Altyn Orda hany Temir-Qutlyqtyń dúnıe salǵanyn Edige syrtta júrip estigen. Qolyna qara jalaý kóterip, bul sýyq habardy jetkizgen qypshaqı jigit «Altyn Ordań, Edige bı, ıesiz qaldy. Búgin tań ata Temir-Qutlyq han dúnıe saldy» degen. Habarshynyń «Altyn Ordań ıesiz qaldy» degen sózi ózin Vorskala jeńisinen keıin, Joshy ulysyn ákep turǵanyn syltaý etip jigitti bir rette qamshysymenen tartyp jibergisi de keldi. Edige ózin-ózi ázer basty. Tek habarshydan: «Temir-Qutlyq han neden qaıtys bolypty?» dedi.

«Bilmedim,— dedi jigit,— keshke qaraı uıyqtap ketkeninen qaıtyp turmapty. Báıbishesi tańǵy namazǵa oıatpaq bop qasyna barsa, dúnıeden ótip ketipti».

Edige Altyn Orda hanynyń neden qaıtys bolǵanyn endi uqty. Temir-Qutlyq han, ákesi Temir-Málik tárizdi ishimdikke kóp úıir edi. Buryn Qyrymǵa han bolyp júrgen kezinde júzim sharaby, monǵol torasunymen áýrelenetin bolsa, sońǵy jyldary Altyn Orda hany bolǵannan beri, olardan kóri kúshtirek orystyń arpa, bıdaıdan qaınatqan symakýnyn kóp iship júrgen. Osy symakýnnyń óleginen Vorskala joryǵynan keıin, eki ret orys jerine attanǵanynda, ekeýinde de bul elderdi jóndep shaba almaı, joryq ústinde ózi masań bolyp, áskerin qyryp ala jazdap, ázer qaıtqan. Altyn Orda hanynyń mundaı keselge dýshar bolǵanyn bilgen Edige, bir rette oǵan qatty renjigen. Jaýyńnyń qarýynan emes, araǵynan jeńileıin dep júrsiń be, munyńdy qoı! — degen,— sen ony qyzyq kórip ishesiń, al qastaryń seni ádeıi ýlandyrý úshin beredi». Sol jyly Edige Temir-Qutlyqqa araq beretin jáne onymen birigip ózderi ishetin, Ordanyń biraz bekzadalaryn Orda mańynan qýǵan, tipti keıbireýlerine dúre de soqtyrǵan. Biraq Temir-Qutlyq ishýin budan keıin de qoımaǵan. Eski serikteriniń ornyna, jańa dostar tapqan. Endi araqqa bir jola boı aldyrǵan. Aqyry osyndaı bir ishimdikke salynyp júrgen kezinde, kenet júregi qabynyp ketip, sol keshegi uıyqtaǵan qalpynan tura almaı, tań ata dúnıe salǵan.

Degenmen bir jaǵynan jıeni, ekinshi jaǵynan úzeńgiles serigi, Temir-Qutlykty Edige jaqsy kóretin. Onyń araqtan ólgenine qansha yzalansa da, ashýlansa da, syrt jurtqa syr bermeı, ardaqtap qoıdyrýǵa Edige dereý Ordaǵa bet aldy.

Ámirshi qasyndaǵy adamdarymen hannyń óz ordasyna kirip kelgeninde, on segiz qanat aqboz úı ishi kisige toly eken. Ol esik aldynda sál kidirdi. Ordanyń on jaǵynda qyp-qyzyl kilem ústinde bet álpeti qap-qara bop kúıip ketken, ústine kesteli jasyl barqyt juqa kórpe jabylǵan Temir-Qutlyq jatyr. Altyn Ordanyń ómir, bekzadalary otyr. Úıge kirgen Edige olarǵa jolbarys bop kórindi me, kenet túrleri qashyp, opyr-topyr syrǵysyp tórdiń dál ortasyn bosata bastady. Tek ózgelerden anaǵurlym bıik, sulý murtty qara tory jigit qana, ornynan sál qozǵaldy da qoıdy.

Edige ony buryn kórmese de birden tanydy. Bul Joshynyń Toqaı-Temir balasynyń altynshy býyny, sońynan boıynyń zorlyǵyna qaraı, halyq úlken Muhamhamed dep, al bertin kele Qazan handyǵyn bılegen tusynan bastap, Ulyq Muhammed dep atalǵan, Shyńǵys tuqymynan aty jańa shyǵyp kele jatqan el aýzyndaǵy myrza edi. Óz ákesi Hasen Kók Ordanyń belgili ámirleriniń biri, Toqtamyspen úsh atadan baryp qosylady.

Jurt abyr-sabyr oryndarynan túregelip, Edigege qol berip amandasa bastady. Ulyq Muhammed te ornynan turdy. Ol aspaı-saspaı, mań-mań basyp kelip Edigege qol berdi... Edige onyń janynda nar túıeniń qasyndaǵy taılaq tárizdi bop kórindi.

Sol sátte búkil Ordany qara túnge bólegendeı bir keremet sulý zarly daýys joqtaý aıta bastady.

«Aq aıdynym sýaldy,

Shańyraǵym kúırep qulady.

Edige daýys shyqqan jaqqa qarady. Olardyń sol jaǵynda Temir-Qutlyqtyń alty qatynynyń biri, bıyl alǵan jas toqaly eken joqtaý aıtyp otyrǵan. Qara shashyn jaıyp tastap, tostaǵandaı bota kózin jasqa toltyra, ol ólgen erin madaqtap zar jylaıdy. Jastaı qalǵanyn, han qyzyǵyn kóre almaǵanyn arman etedi. Daýsy da, sózi de adamnyń saı súıeginen óterdeı ótkir. Eki búıirin taıanyp ap, sulý daýsyn qaıǵyǵa toltyra, joqtaý aıtyp otyrǵan tyǵyrshyqtaı jas toqal, bir sát Edigege qarady. Kenet onyń jasqa toly jaýdyraǵan bota kózderinde, adam túsinbes úreımen birge kisini qýanyshqa shaqyrǵandaı bolmashy bir ushqyn paıda boldy. Toqal joqtaýyn toqtatpaǵan qalpynda, Edigege taǵy qarady. Endi onyń daýsynda tek Edige ǵana túsinerdeı, bóten bir syrly, sazdy, nazdy ún estildi... Áıeldiń tolqyp ketkenin Edige túsindi. Temir-Qutlyq bul toqalyn alǵanda Edige Ordada joq edi. Bulǵar eline baryp, kelisim sóz júrgizip júrgen. Odan keıin de buny kórmegen. Tek sol esik aldynda sál toqtaǵan shaǵynda ózine úreılene, tańdana qaraǵan jaýdyr kóziniń bolmashy qyzýy, únemi soǵys, urys, aıqastarda júrip, tas bolyp qatyp qalǵan júregin jylytyp jibergendeı boldy. «Ordadan qaıtqanymsha bul qatyndy bir kórýim kerek» dedi ol ishinen. Temir-Qutlyqtyń tolyp jatqan ini-aǵalarynyń bireýi ámeńgerlikpen dál qazir osy jas toqaldy alǵaly jatqandaı, Edige kenet ony qyzǵana qaldy. Al onyń baıy bolsa anaý, oń jaqta ólip jatyr.

Ystyq, sýyǵy qatar júretin shirkin ómir!

Bul ómirdiń qyzyǵy da osynda ǵoı. Bireý óledi, bireý týady, qaıǵyly kóńilde kútpegen jerden qýanysh paıda bolady, al qýanyshty kóńildi kenet qaıǵy bıleıdi.

Tórge otyryp, janyndaǵy joldasy qońyrqaı ádemi daýyspen quran oqı bastaǵanda ǵana Edige bul Ordaǵa nege kelgenin esine túsirdi.

Altyn Orda taǵynda bes jyl otyryp, Temir-Qutlyq han dúnıe salǵan bul, Qoıan, ıaǵnı 1400 jyl edi. Sol qoıan jylynyń qysy ádettegisinen qatty bolyp el qystan óte qysylyp shyqqan.

Soǵan qaramaı Altyn Orda ájeptáýir kóterilip qalǵan edi.

Biraq Altyn Ordanyń kóterilýimen qatar, onyń qulaý qaýpi de kúsheıe túsken.

Bul qaýip Altyn Ordaǵa eki jaqtan birdeı kelgen. Batysynan da, shyǵysynan da.

Kúnnen-kúnge osy eki jaq alyp qyshqashtaı qysa túsken. Orys eli de knázdik-knázdikke bólinip bólshektengenine qaramaı, sharýashylyǵyn edáýir joǵary kóterip alǵan. Onyń bul tabystary tek aýyl sharýashylyǵynda ǵana emes, Rýs jerinde qalalardyń ósýimen baılanysty, ónerkásip, óndiris jáne qolónershileri shyǵaratyn zattar da burynǵysynan birneshe ret artqan. Bul Rýstiń ishindegi ózara saýda-sattyǵyn ǵana ósirip qoımaǵan, shet memlekettermen de baılanysyn kúsheıte túsken.

Bul kezdegi Rýs osydan baryp, Evropanyń kúshti memleketteriniń birine aınalǵan. Ol ózine kerek zatty, ózge elderdi shappaı, tonamaı, óz qorymen, tabıǵattyń ózine bergen baılyǵymenen shyǵara alatyn kúıge jetip qalǵan. Osyndaı sharýashylyǵynyń kúsheıýiniń arqasynda, onyń soǵys qabileti de arta túsken. Bul tusta Rýstiń áskerı óneri Altyn Ordamen salystyrǵanda anaǵurlym joǵary edi.

Edige qandaı shara qoldanǵanymen, tarıhtyń alǵa attaǵan júrisin keıin shegindire almaǵan. Endi Rýsti baǵyndyryp ustaýdyń ornyna, Altyn Ordanyń ózi osy elge baǵynyshty bolyp qalý qaýpi sezile bastaǵan.

Demek, Edige bul jaǵdaıdy jaqsy túsingen. Al orys elin, ásirese, Máskeý knázdigin baryp shabýǵa ázir kúshin jetkiliksiz sanaǵan. Sol sebepten bul da Altyn Ordanyń ejelgi saıasatyna kóshken. Bul saıasat baıaǵy knázderdi bir-birine qarsy qoıyp, solardyń janjalynan paıda tabý edi. Biraq Máskeý knázdigi dál kázir, taban tirep qarsy turatyn knázdikti taba almady. Ózin odaqtas etpek bolǵan Tverdiń uly knázi Ivan Mıhaılovıchke shyn kóńilimenen senip, oǵan tikeleı áskerı járdem berýge qaýiptendi. Tver knázi tym kúsheıip ketse, bul da Máskeý knázi tárizdenip ketedi ǵoı dep dúdámaldana berdi. Jáne bul knázdiń Máskeýge qarsy shyǵyp beldesip kúresýge kúshi jetedi dep te sene almady. Óıtkeni, Edige orystyń ózge knázderi negizinde bastaryn biriktirmekshi Máskeý knázi jaǵynda bolatynyn jaqsy túsinetin. Mundaıda top arlan ishterindegi bir buralqyny jabylyp talap tastaýy qıyn emes dep oılady. Sol sebepten ózine qas knázderdiń janjalyn árirekten bastaǵysy kelgen Edige, eń aldymenen Máskeýdiń osy kezdegi uly knázi Vasılıı Dmıtrıevıch pen orys jeriniń batys-kúngeı jaǵyn, Kıbege deıin alyp qoıǵan Lıbke uly knázi Vıtovttyń arasyna ot salýǵa tyrysty. Birimen-birin soǵystyryp ekeýin de álsiretpek boldy. Máskeý knázi Vasılıı Dmıtrıevıchke Temir-Qutlyqtyń úshinshi balasy jas Bolat pen Erkiliberdi ámirdi elshi etip jibergen. Bul joly Máskeý knázine óz oıyn aıtpaǵan. Elshilerine tek Máskeý knáziniń aldaǵy saıasatyn bilip kelý ǵana tapsyrylǵan.

Mine, osyndaı jaǵdaıda aıtqanynan shyqpaıtyn jáne Edigeniń oıyn dál túsinetin Temir-Qutlyq óldi.

Endi onyń ornyna dál Temir-Qutlyqtaı Edigeniń shyn qol shoqpary bola alatyn kim bar?

Shabarman kelip: «Temir-Qutlyq han dúnıe saldy» degen kezinen bastap Edigeden osy oı ketpeı qoıǵan.

Mine, qazir de araqtan qap-qara bop kúıip ketken Temir-Qutlyqtyń betine qarap otyryp, Edige álsin-álsin osy oıyna orala bergen. «Ólgen han óldi. Tiri tirshiligin isteýi kerek. Kim bar Temir-Qutlyqtaı bola alar? Qaısysy aıtqanyńnan shyqpaıdy?»

Álde mynaý Álibek ómir me? Iá, bul da Shyńǵys urpaǵy.

Túlek-Temirden taraǵan. Bas-Temirdiń balasy. Joq, bolmaıdy. Bul Toqtamyspen aralas. Qanyna tartyp ketýi múmkin. Jáne kári...

«Múmkin myna alyp deneli jas Muhammed ylaıyq shyǵar?.. Shyńǵys urpaǵynyń ózgelerindeı emes, ózin-ózi ustaýy bólek. Mundaı tákappar adamnyń seniń aıtqanyńa kónip, aıdaǵanyńa júrýi qıyn. Bılik qolyna tıse...»

Osy Temir-Qutlyqtyń óz balalarynyń birin nege qoımaımyn? Áke jaǵynan bolsa da ózime jaqyn ǵoı. Myna otyrǵan, Bolat, Temir, Nasyr, Jádiber. Tórteýiniń qaısysy jarar edi? Álde anaý qara jamylyp, eńirep otyrǵan eki qyzy Mahtum-Sultan men Berder-Sultannyń kúıeýleriniń bireýin qoısam jón be?.. Bári de Shyńǵys urpaqtary ǵoı. Joq, joq, bári de halyq kózine túspegen boz ókpe. Aıtqanymmen júrse de, Altyn Orda hany — Altyn Orda hany bolýy kerek qoı.

Dál osy kezde shegir kóz, myǵym deneli jigit kirip keldi. Bul Temirbek pen Qutlyq hannyń nemere inisi Shádibek edi. Ákesi Qutlyq, Temir-Qutlyqtyń ákesi Temirbek-hannyń Kúnjaqtan keıingi ekinshi inisi bolatyn.

İİİádibek kirgen betten eshkimge qaraǵan joq. Jurtty basa kókteı kelip sálem berip, Edigeniń aldyna júgindi.

— Altyn Ordanyń hany bizdiń ákemiz edi. Al sizdiń Altyn Ordanyń qulap ketken shańyraǵyn qaıta kóterisken serigińiz, jıenińiz edi. Altyn Orda Temir-Qutlyq hanǵa bas ıse, Temir-Qutlyq han uly Edigege bas ıgen. Bizden góri bul ólimniń sizge qatty batqanyn bilemiz. Biraq El qorǵany Edige atalǵan uly kósemimiz, qabyrǵańyzdy qaıystyryp, tym júdeı bermeńiz. Temir-Qutlyq han ólgenmen, onyń úrim-butaǵy — biz barmyz. Serigim dúnıe saldy dep kóńilińizge sekem almańyz, Sizge ardaqty jıenińizdi joqtatpaýǵa búkil Toqaı-Temir urpaǵy bop sert beremiz,— dedi.

— Bárekeldi, bárekeldi! — dedi tór jaqtaǵy bir-eki aqsaqaldar. Shádibektiń kózin taýyp - aıtqan sózińe ishtegiler tegis rıza bolyp qalǵan.

Ásirese Edige ishteı rıza boldy.

Ol bir sát Shádibektiń betine oılana qarady. «Altyn Orda hany osy Shádibek nege bolmaıdy? Ie, ıe, osy laıyqty tárizdi. Jurt kókeıindegi sózdi durys aıtty ǵoı...»

Biraq qyraǵy oıly Edige, dál qazir sert berip, osylaı kóńilin jibitip turǵan Shádibek myrzanyń sońynan búkil Toqaı-Temir urpaǵynan shyqqan eń qasy bolatynyn bilgen joq. Al Shádibek bolsa Edigemen dos emes, qas bolatynyn bilgen. Qazir bylaı sóılegeni jyly-jyly sóıleseń jylan ininen shyǵadynyń kóbi edi. Han taǵynan úmiti bar myrza, Edigege osylaı jalbarynýǵa májbúr bolǵan. Edige taǵy da oıǵa ketti.

Altyn Ordanyń batysy qandaı qaýipti bolsa, shyǵysy odan kem emes edi.

Mundaǵy qaýip, árıne, Aqsaq Temirden.

Ras ol qazir Altyn Ordaǵa tıisip jatqan joq. Horezmdi ózine qaratyp, Saraı-Berkeni órtegennen beri, tynyshtalǵan tárizdi. Biraq bunysy ózge elderdi shabýdan qoly bosamaı júrgendiginen ǵoı, áıtpese Maýarannahr men shektes Altyn Orda tárizdi kúshti memlekettiń bolýyn ol tileıdi me? Árıne, tilemeıdi. Búgin bolmasa erteń, kúshi qolynda turǵanda, Altyn Ordany qaıtadan shabýy haq.

Bul joly ol Altyn Ordany bir jolata qurtýǵa tyrysady. Tek oǵan deıin ózi quryp ketpese?

«Quryp ketedi? Qalaısha, Edige ishteı kúlgendeı boldy, biraq sol sátte qaıtadan tomsara qaldy. Qazir Osman Túriktermen soǵysqaly jatyr deıdi. Ras bolǵaı. Aqsaq Temir mertikse bir mertiger jeri osy túrikter. Olardyń qazirgi Sultany Baıazıtke İldirim Baıazıt dep bosqa at bermese kerekti. O da qanshama eldi ózine baǵyndyrdy. Árıne, Aqsaq Temirdi jeńse, Osman Túrikteri de bul jaqqa, ásirese, ózderi bir kezde baǵyndyrǵan Iranǵa jaqyn Qyrymǵa bir soqpaı ketpeıdi... Biraq olar Qyrymǵa jetkenshe kim bar, kim joq...»

Edige dál búgingi kúni Aqsaq Temir men İldirim Baıazıttiń soǵysqanyn tiledi. Óıtkeni búkil Irandy, Irakty, Úndini baǵyndyrǵan alty júz myń jaıaý, tórt júz myń atty áskeri bar Aqsaq Temirmen kúreser, dál búgin Altyn Ordanyń kúshi joq ekenin Edige jaqsy túsingen. Aqsaq Temirmen tikeleı alysý úshin Altyn Ordanyń burynǵy kúıine jetýi qajet. Oǵan ýaqyt kerek. Sol sebepten Edige sonaý alysta jatqan İldirim Baıazıttiń Aqsaq Temirdi jeńýin tiledi... Al bul eki musylman eliniń shaıqasatynyna kúmán keltirmegen. Óıtkeni eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıdy, Aqsaq Temir jaqynda «Qazirgi adam balasy jaılap otyrǵan álem, eki patshanyń basqarýyna turmaıdy» degen qanatty sózin osy Baıazıt týraly aıtqanyn estigen. Bundaı sózdiń ıesi, Baıazıt tıispese de, Baıazıtke ózi baryp tıisetini anyq edi.

Rasynda da bul kezdegi Osman Túrikteri kúshti memleket bolatyn.

Ulý, ıaǵnı 1399 jyly Aqsaq Temir Altyn Ordany alǵashqy shapqan jyly, Koso dalasynda Serbtermen soǵysyp qaza tapqan ákesi Muradtyń taǵyna otyrǵan týǵan aǵasy Iaqypty óltirip, Baıazıt Osman Túrikteriniń sultany bolǵan. Sodan beri úlkeni, kishisi bar Qara teńiz ben Jerorta teńiziniń mańyndaǵy kóp jurtty ózine baǵyndyrǵan. Túrikterdiń áıgili atty áskerimen, kútpegen jerinen tıip, jaý shepterine jyldamdyq kórsetkeni úshin jurt oǵan İldirim degen at qoıǵan. Ol ózi jaýlap alǵan Serb eliniń koroli Lazardiń eki qyzynyń biri, ataqty sulý Olıverdi alǵan. Qazir Baıazıt óziniń ataqty bes júz myń atty áskerimen Adrıatt teńiziniń jaǵasynda júrgen. Osman Túrikteriniń sultany bolǵan on bir jyldyń ishinde ol esh jeńilýdi bilmegen. İldirim Baıazıt pen Aqsaq Temirdiń maıdanda kezdesýi, árıne, osy jıhangerden ábden mezi bolǵan ózge jurttarǵa bir úlken úmit edi.

Sol úmittengenniń biri Edige bolatyn.

Biraq Edigeniń úmiti aqtalmady.

Aqsaq Temir men İldirim Baıazıt budan eki jyl keıin Jylan, ıaǵnı 1405 jyly kezdesti. Baıazıt Aqsaq Temirdiń Túrkıa jerine kirgenin Jerorta teńiziniń jaǵasynda júrgende estigen. İldirim dep jurt buny bosqa atamasa kerek, Aqsaq Temir Ankaraǵa taıaǵan kezde bu da jetken. Ankaranyń túbindegi ataqty aıqas sol Jylan jyly, shildeniń jıyrmasy kúni bolǵan. Aqsaq Temir jaǵynan alty júz myń jaıaý ásker, tórt júz myń atty ásker qatysqan. Baıazıt, maıdanǵa ásker jınaýǵa ýaqyty tar bolyp, úlgire almaı qalǵan. Ózin bireý shabýǵa kelgende áıgili jyldamdyǵyn kórsete almaǵan. Tańerteń bastalǵan urys, kún batqanǵa deıin sozylǵan. Aqyry Baıazıt áskeri jeńilgen. Ózi qolǵa túsken. Aqsaq Temir ejelgi ádeti boıynsha, shapqan elin aıamaı tonap, «búkil álem meniń qandaı qanisher ekenimdi bilip, qorqyp júrsin» — degendeı óltirgen adamdarynyń bastarynan Ankaranyń teriskeı jaǵyna taý-eskertkish jasap, kerýen-kerýen oljalaryn syńsytyp, ózimen birge Baıazıtti tutqyn etip alyp, keıin qaıtqan.

Tabrız shaharyna jetken jerde, eki-úsh kún jatyp Aqsaq Temir saýyq-saıran qurǵan.

Sol kúnderdiń birinde, saraıynyń esiginiń aldyna aıaq-qoly baılanǵan Baıazıtti ákep otyrǵyzdyrǵan.

Ózi serik-ámirlerimen sharap iship rahatqa batqan.

Shyraq shamy, boz ajarlanyp qara kóleńkeleý kelgen saraıda Aqsaq Temir ámirdiń aldynda ulpa sháıi kóılek kıgen farsynyń sulý qyzdary dýdar men býben únderine balqyp bı bılegen.

Aqsaq Temir ózi tárizdi jıhanger atanyp dańqqa bólengisi kelgen İldirim Baıazıtti qorlamaq bolǵan.

Onyń eń súıikti áıeli Serb koroliniń qyzy Olıverdi ózine qyzmet istetip qoıǵan.

Olıver jalańash denesin jat erkekterge kórsetkisi kelmeı, kózindegi jasy mólt-mólt aǵyp, tórdegi ámirlerdiń aldyndaǵy kúmis keselerine kóziniń jasy tárizdi, móldir sharapty quıyp júrgen.

Mastana bastaǵan ámirler áıeldiń sulý denesine qyzyǵyp, ár túrli sózder aıtyp, qarq-qarq kúlgen.

Bárin kórip otyrǵan Baıazıt yzadan ólip kete jazdaǵan. Ókinishti dybysyn shyǵarmaıyn dep ótkir tisterimen erinderin tistep qan-qan etken.

«Sen de mendeı dańqty bolǵyń kelgen ekensiń ǵoı» dep Baıazıttiń erligine óshige túsken Aqsaq Temir, ony budan ári de qorlaýdy oılaǵan.

Bir sát ol:

— Bar tilegińdi bereıin, sóıle, ne tileısiń? — degen, oǵan Baıazıt úndemegen.

— Kesilgen jerinen qaıta shyǵatyn seniń basyń talqýraı emes qoı, basyń alynbaı turǵanda sóıle,— degen Aqsaq Temir.— Eger suraǵanyń unasa beremin.

— Sura! — degen sharapqa qyzynyp alǵan ámirdiń bireýi,— Ámir-Temirdiń qolynan bári keledi!

— Bosatýyn sura! — degen ekinshisi.

— Dúnıeniń eń qyzyǵy qazir sharap,— degen úshinshisi,— seniń jaǵdaıyńdy qaıǵyńdy sharappenen jýýdan bóten rahat joq, sharap sura!

— Myna sulý qatynyńmen eń bolmasa bir kún jatýyńdy sura,— degen tórtinshisi.— Sodan keıin ólip ketseń de armanyń bolmaıdy.

— Iá, qaıtadan tabylǵan qýanysh, bir túndik bolsa da qýanysh,— degen besinshisi.

Masań ámirler kúlisip, aqyldaryn aıtyp shýyldasa bergen.

Kenet Baıazıt:

— Jaraıdy, suraıyn,— degen.

Jurttyń bári kenet basyla qalǵan. Tek Aqsaq Temir ǵana sál ezý tartqan.

— Ózim de suraıtynyńa kúmán keltirmegem,— degen ol.— Aıt, ne suraısyń?

Baıazıt te sál kúlimsiredi.

— Jalǵyz ǵana ótinishim bar,— dedi ol.— Meni jendetterińe tezirek qasapsha baýyzdap óltirýge buıyryńyz!

Aqsaq Temir de, úıdegi ámirler de tań qaldy. Ámir Baıazıt ózinen jansaýǵa suraıdy dep oılaǵan. Al ol...

Aqsaq Temir óshtesken adamdaryn kóbine óz kózinshe óltirtetin. Jáne olar qınalyp ólse máz bolatyn. Mundaı óshteskenderin ásirese ol pyshaqtyń júzimen emes, syrtymen baýyzdaýdy óte unatatyn. Mundaıda jazalanǵan adam uzaq, qınalyp baryp jan tapsyrady. Al «qasapsha óltirý» degen sóz, ol qasapshynyń maldy baýyzdaǵanyndaı, pyshaqtyń ótkir júzimen adamnyń tamaǵynan oryp jiberý. Bul jazyqtyny qınamaıdy jáne tez óltiredi.

Batyr degen Baıazıttiń ólimnen qoryqqanyn ámirlerine kórsetip, ózimen dańq salystyrmaq bolǵan adamdy qorlaýdy oılaǵan Aqsaq Temir, kenet tunjyraı qaldy. Sóıtse de ol, óziniń jeńilgenin bildirgisi kelmedi.

— Ótinishiń óte unady. Shyn er jigit ekensiń. Sondyqtan men seni qasapsha da, jaı da óltirmeımin,— dedi Aqsaq Temir.

Jendetterine Baıazıttiń qol-aıaǵyn bosatyp, ústine shapan jaýyp, sharap berýin buıyrdy.

Aqsaq Temirdiń myrzalyǵyn maqtap mas ámirler ý-shý boldy da qaldy.

Biraq Aqsaq Temir olarǵa:

— Kúni buryn azan-qazan bolmaı tura turyndar,— dedi.

Aqsaq Temirdiń kekesin úninen ámirler mas bolsa da, ashýly sazdyń sýyq lebin sezdi. Bıleýshileriniń óz upaıyn jibermeıtinine olar sendi.

Erteńine Aqsaq Temir ustalarǵa ádeıi keń temir tor jasatty. Oǵan Baıazıtti otyrǵyzdyrdy. «Men sıaqty dańqty bolam degen kisiniń túrin kórińder» dep ony temir torǵa qamalǵan arystan tárizdi, sonaý Samarqantqa deıin alyp júrmek boldy. Toqtaǵan jerlerinde jurt kórsin dep kúndiz temir torly jáshikti alańǵa qoıǵyzdy. Jurt bir tordaǵy taǵy ǵajaıyp ańdy tamashalaǵandaı — jáshiktiń janyna topyrlap jınalatyn boldy.

Al túnde jáshikti ózi jatatyn bólmeniń bosaǵasyna qoıǵyzdy. Boıyna sharap tarap, denesi ábden qyzǵan kezde, tósegine Olıverdi aldyrdy. Eki qoly birdeı baılaýly, eńirep jylaǵan sulýdyń ústindegi sháıi kóılegin ózi sheshti...

Aqsaq Temirdiń qoldaýshy ámir, jendetteri onyń bul isin, tapqyrlyǵy, erligi dedi.

Keıbireýleri, Baıazıt uly Ámir-Temirmen dańq talastyrǵysy keldi ǵoı dep qarq-qarq kúldi.

Birde-bir jan Ámir-Temirdiń bul aıýandyǵyn betine basyp toqtatpady.

Aqsaq Temirdiń qorlyǵyna Baıazıt kónbedi. Sol Jylan jylynyń kúzi bitip, Jylqy jyly bastalǵanda, Samarqantqa baratyn kóne Jibek jolynyń boıyndaǵy Aqshahar degen qalada buǵan jany ashyǵan bir qart túriktiń bergen ýyn iship bir kúndeı qınalyp jatyp bul dúnıeden kózin jumdy.

Aqsaq Temirdiń qorlyǵynan, jaryq dúnıeniń azabynan, búkil álemge İldirim — óte jyldam jıhanger atanǵan ataqty Baıazıt sultan osylaı qutyldy.

Tek ózinen keıingi urpaqta jumbaq bolyp «Baıazıttiń ornyna onyń qolyna Aqsaq Temir tússe, Baıazıt te Ámir-Temirdi osylaı etip qorlar ma edi?» degen jaýaby joq suraq qaldy.

Kim bilsin, Baıazıt, qandaı qanisher bolsa da, dál búıte almaýy múmkin. Mundaı qatygezdik tek Aqsaq Temirdiń qolynan ǵana kelýge tıisti. Óıtkeni ol Aqsaq Temir ǵoı. Dúnıede mundaı ekinshi Aqsaq Temir ótpegen.

Biraq bunyń bári Temir-Qutlyq han ólgenine eki jyl ótkennen keıin bolǵan.

Al qazir oıda otyrǵan Edige, Baıazıttiń árıne, bulaı jeńiletinin bilmegen. Dúnıedegi óziniń de, Altyn Ordanyń da, dál qazirgi eń kúshti jaýy Aqsaq Temir bolǵandyqtan, onyń Baıazıtten kúıreýin tilegen...

Biraq Edige qur bos tilek tilep qoımaǵan, ol osy búgingi kúninen bastap Aqsaq Temirmen kúresýge daıyndyqqa kirisken. Altyn Ordany kúsheıtý úshin, Edige, eń aldymenen qur kóshpeli eldiń mal sharýashylyǵyn ǵana emes, qala óndirisin de, bóten eldermen saýda-sattyǵyn da kóterý kerek ekenin bilgen. Bul tusta da Altyn Ordanyń Temir-Qutlyq aqshalaryn shyǵaryp júrgen Qyrym, Hadjy-Tarhan tárizdi úlken qalalary da bar edi. Biraq saýda-sattyq júrgizýge, shyńǵys elderimenen baılanys jasaýǵa kelgende bunyń bári Horezmge tatymaıtyn. Al Horezmdi Altyn Ordadan Aqsaq Temir tartyp alǵan. Osy Horezmdi ózine qaratpaı Orda kúshin burynǵy qalpyna keltire almaıtynyn Edige jaqsy túsindi. Qaıtkenmen Horezmdi ózderine qaıtarýlary kerek. Ol úshin, árıne, Aqsaq Temirmen túbi ashyq urysqa túspeı bolmaıdy. Biraq ol kúnge jetkenshe Aqsaq Temir Altyn Ordany qaıtadan shaýyp júrse ne isteı alady? Joq, qaıtkenmen shaptyrmaýy kerek. Ózge aılasy bolmasa Edige ázirge Aqsaq Temirdi aldaı turýy durys. Arnaýly elshiler jiberip «kesem deseń mine bas» dep baǵynǵan bop keshirim surap, onyń shabýylyn aıaldata alýy kerek.

Edige eń qaýipti jaýy Aqsaq Temirmen ázirge osylaı til tappaq boldy. Biraq Edige, basyna taǵy bir qara bulttyń torlaı bastaǵanyn ańǵarmaǵan. Ol Altyn Ordanyń bir búıirinde, durystap, ornyǵa almaı kóship júrgen Toqtamys edi. Joq, Toqtamystan góri qasqyrdyń bóltirigindeı azý-tisteri aqsıyp shyǵyp qalǵan, Toqtamystyń balalary edi. Ákeleri Altyn Orda taǵynan aıyrylǵannan beri bular da aı qarap tynysh jatpaǵan, aǵaıyn-týystaryn, dos-joralaryn, ózderimenen tilektes, rýlas top taýyp, ár jerden sý jylandaı bastaryn shoshaıtyp-shoshaıtyp shyǵa bastaǵan.

Biraq Edige bulardyń mundaı kúıge jetip qalǵanyn bilmegen. Sondyqtan eń qaýipti jaýym qazir Aqsaq Temir degen.

Erteńine aq jýyp, aq jibek kebinge orap, búkil Orda Ál-Jádıd mańaıyndaǵy el-jurt, Joshy urpaǵy bop, bir kúnniń ishinde aq tastan qalap altyn jalatqan kúmis aıly mazar salyp, Edil ózeniniń qoınaýyndaǵy bir tóbege Temir-Qutlyq handy jerledi.

Jyrtysqa qulashtaǵan jibek, batsaıylar jyrtyldy. Bir ǵajaby Temir-Qutlyq sharaptan qaıtys bolǵandyqtan Edigeniń ómiri boıynsha musylman ǵurpyna jatpaıtyn is isteldi, basyna keremet obatas qoıyldy. Bul tasty Ózbek han Meke men Mádınaǵa kerýen júrgizip, júz túıeniń elýine kitap tıep ákeldirgeninde, osy obatasty qos narmen tarttyryp sonaý Mysyrdan Saraı-Berkege jetkizgen.

Obatasty erte kezde Mysyrdyń bir ǵajaıyp sheberi jasaǵan eken. Ózbek myń dildá tóletip aldyrǵan. Bunyń keremettigi sondaı, tastyń qatparlap qashaǵan kelbeti, kún sáýlesiniń túsken mezgiline qaraı ózgerip turǵan. Adam beınesindegi obatas tańerteń, kún shyqqan kezde jas jigit túrine enedi, shańqaı túste, mosqal kisi bop kórinedi. Al kún batarda saqaly beline túsken kári shal beınesine kiredi. Uly sheber tastyń oıly, qyrly, qatpar jyqpyldarynda kún jaryǵyn qaı kezde túsetinin paıdalana bilgen.

Ózbek han ózi musylman bolǵandyqtan bul tas músindi zırat, meshit, medreselerge qoıdyrmaı, qazyna saraıynda saqtatqan eken. Aqsaq Temir Saraı-Berkeni kúıretip, órtegende qalanyń jurtynan tabylǵan.

Edige ámir, «Temir-Qutlyq han, esh musylman hany ólmegen ajalmen óldi, mundaı ajaldyń máńgi kúná ekenin jurtqa eskertip, myna sıqyr tas basynda tursyn» dep ádeıi qoıdyrǵan.

Jınalǵan jurt Edigeniń sóılegen sózine, Temir-Qutlyq handy sharaptan kúıip ólgenine qaramaı, osynshama qadirletip qoıǵanyna óte rıza boldy.

Ásirese halyq onyń basyna qasıetti tas ornatqanyna alǵysyn aıtty. Mundaı tasty buryndy-sońdy esh hanǵa eshkim turǵyzyp kórmegen. Temir-Qutlyq hannyń jerleýiniń aıyryqsha bolyp tanylýy da osydan edi.

Átteń, ne kerek, bul tas uzaq ómir súre almady. Edil ózeniniń kelesi bir qatty tasyǵan jyly, han mazaryn sý áketip, tas birge qulady.

Osylaı tarıhtan Altyn Ordanyń taǵy bir hany ótti.

Biraq onyń tóri kóp mezgil bos turmady. Qıyn kezeń dep Edige Temir-Qutlyqtyń jetisin berisimenen, sol tórge Shádibek myrzany shyǵardy.

Árıne, qazirgi Edige burynǵy Edige emes edi. Burynǵy Edige túsi sýyq bolǵanmen, kóńili, reti kelgen jerde jomart, kóp jaǵdaıda keń peıil, erlikti qan tógý dep túsinbeıtin, kórer kózge ozbyrlyqqa bara qoımaıtyn, óz qamynan góri el qamyn kóbirek oılaıtyn adam bop kórinetin. Burynǵy Edige «Ataly sózge arsyz toqtamas» dep durys aıtylsa, qatesin de moıyndaı alatyn. Qysqasy jurt ony er júrek, ádiletti, myrza, oıly, parasatty, adam dep túsinetin. Sol úshin sońynan ergen. Azý tisi alty qarys Toqtamysty jeńýge de járdemdesken. Biraq, dáreje kimdi buzbaǵan, qazirgi Edige tipti basqa kisi edi. Altyn Ordanyń bıligi qolyna kóbirek kóshken saıyn, ol tym qatygezdenip ózgere túsken. Adamnyń qandaı ekenin bilgiń kelse, qolyna bılik ber dep halyq bosqa aıtpasa kerek-ti, qarsy kelgendi qaǵyp tastaıtyn, sýyq túri burynǵysynan da túnergen, tas baýyr, eshkimdi aıamaıtyn jan bolǵan da shyqqan.

Eń qıyny búgingi Edige sońynan ergen jurtty, búkil Altyn Ordany qylyshtyń júzimenen, qamshynyń izimen ózime baǵyndyryp ustaımyn degen qıanatshyl, zorlyqshyl bıleýshige aınalǵan. Jurt budan burynǵydaı emes, syılaýdan góri qorqatyn bolǵan. Al halyqtyń bıleýshisine qoryqqanynan bas ıýi — bul túbi qaýipti bas ıý. «Qorqa-qorqa batyr boldyq» degendeı, bul qorqýdyń túbi jurtty aparyp qarsylasýǵa soǵatyny da málim, al Edige bolsa, bul jaǵyn esten shyǵaryp alǵan. Jurt neǵurlym basyn ıse, solǵurlym bu da shekten shyǵa túsken.

Mine búginde Edige osyndaı bir is istegen. Jetisin berisimenen, Temir-Qutlyqtyń nemere ini-aǵalary, sharıǵat shyǵarǵan ámeńgerlik ǵuryppen onyń jesir qalǵan alty qatynyn bólip alǵan. Áneýgi Edige kelgende joqtaý aıtqan Temir-Qutlyqtyń jaýdyr kóz, tyǵyrshyqtaı jas toqaly osy zań boıynsha Altyn Ordanyń jańa hany Shádibektiń úlesine tıgen.

Al Edige bolsa, bul áıelderdiń esh qaısysynan úmittenbegen. Biraq han aýylyndaǵy bar sharýasy bitkenine qaramaı, áldeneni kútip, júrip kete qoımaǵan.

Jurt Edigeniń nege aıaldap jatqanyn bilmegen. Bul tek Edigeniń ózine ǵana málim edi. Onyń kútip qalǵany Temir-Qutlyqtyń sonaý bir kúni ózine unap ketken jas toqaly edi. Onyń Shádibektiń úlesine tıgenin de biletin. Jáne Temir-Qutlyqtyń qyrqyn bergennen keıin, Altyn Orda hany nekesin qıdyryp sonda ǵana almaq bolǵanyn estigen. Sóıte tura...

Joq, Edigeniń oıy basqasha edi. Altyn Ordanyń búgingisi men bolashaǵy týraly baǵana kúndiz Shádibekpen ońashada uzaq sóılesken. Aqsaq Temirdiń osy mezgilde Túrkıaǵa attanbaq bop daıyndalyp jatqanyn estise de Maýarannahr bıleýshisiniń únemi joryqqa shyǵar shaǵyn kúni buryn aıtpaı, jaýyn ylǵı qapy qaldyratynyna qanyq Edige, Ámir-Temir bul joly Altyn Ordaǵa attanyp júrmese netsin dep qaýiptengen. Sol sebepten İİİádibekke Aqsaq Temirge ózderin baǵynyshty sanaıtynyn aıtyp, kóp tartý-taralǵysymenen Edigeniń atynan abyroıly elshi jiberýin buıyrǵan.

Shádibek te, Aqsaq Temir men Edige, Temir-Qutlyq hannyń arasyndaǵy narazylyqtan jaqsy habardar bolatyn. Jáne bul narazylyqty Aqsaq Temir Sıyr, ıaǵnı 1398 jylǵy Úndige joryqqa shyǵar aldynda Edige men Temir-Qutlyq han arnaýly elshiler jiberip, Ámir-Temirdi birkelki raıynan qaıtarǵanyn da biletin.

Degenmen, Aqsaq Temirdiń raıynan qaıtty degeni Maýarannahr ámirshisiniń qur ber jaǵy ekenin de Shádibek ishteı shamalap qoıǵan. Sóıtip júrgende Ámir-Temirdiń kelisiminsiz mine endi ózi Altyn Orda hany bolyp otyr. Shádibek te, árıne, Ámir-Temir aldyndaǵy osy aıybyn joıǵysy keledi. Sondyqtan ol:

— Múmkin elshini ekeýmizdiń atymyzdan jibergen jón bolar,— degen birkelki kishilik kórsetip,— Jaqsymyn ba, jamanmyn ba, áıteýir Altyn Orda hanymyn ǵoı...

Árıne, Shádibektiń bul sózinde turǵan eshteńe joq edi.

Jáne onyń bul aıtqany oryndy da bolatyn. Biraq kópten beri Altyn Ordany bılep-tóstep úırenip qalǵan Edige, «Taqqa otyrmaı jatyp menimen qatar túskiń keledi ǵoı» dep kenet ishteı titirkengen. Biraq, Shádibektiń aıtyp otyrǵany oryndy sóz ekenin tez uǵyp, keń peıildik kórsetken.

— Álbette,— degen ol,— bir jaǵy ózińniń Altyn Orda hany bolǵanyńnyń habaryna aınalsyn bizdiń joldaǵan sálemdememiz.

Áıtsede, Shádibekti shý degennen birjolata janshyp, tuqyrtyp ózine baǵynyshty etip alý úshin Edige basqa da adýyndy buıryqtar bergen. Shádibek bárin de qabyldaǵan, degenmen, jastyqtyń men-mendik sezimi bıledi me, álde Altyn Orda tárizdi alyptyń taǵyna jańadan otyrǵan qyzýy kóńilin kóterip jiberdi me, Edigeniń aıtqanynyń bárine kóngenimenen, keıde óziniń de jaı adam emes, óz pikiri bar Altyn Orda hany ekenin bildirip alǵan.

Temir-Qutlyq sońǵy eki jylda kóbirek ishimdikke salynyp, Altyn Ordany bútindeı bılegen Edige, ózine eshkimniń qarsy kelmeıtinine múldem úırengen edi.

Al Shádibektiń keıbir sózinen ózine jaqpaıtyn únder estildi.

Edige lapyldaǵaly turǵan órtti shý degennen sóndirgisi keldi. Shádibekti birjolata noqtalap, júgendep alyp, ekinshileı ózine múldem esh qarsylyq istemeıtin han etpek boldy.

Áńgimeleriniń aıaq kezinde, Shádibektiń Altyn Orda hany ekenine jáne Temir-Qutlyqtyń toqalyn ámeńgerlikpen alǵaly otyrǵanyna qaramaı oǵan:

— Búgin meniń tósegimdi Temir-Qutlyqtyń jas toqaly salsyn,— dedi.

Shádibek sup-sur bop ketti.

— Qaı toqalyn aıtasyń?

— Ana qaıqy bel, eń jasyn aıtamyn.

Shádibek «ol meniń alǵaly turǵan áıelim» deı almady.

— Jaqsy,— dedi de basyn ıip úıden shyǵyp ketti.

Edige, hannyń tý syrtynan qarap, sál kúlimsiregendeı boldy.

— Altyn Ordaǵa han bolý ońaı emes, Shádibek,— dedi ol ózine-ózi.— Budan da qıyn qorlyqtarǵa shydaýǵa týra keler...

Edige, Toqtamys áskeriniń jaı ámiriniń biri bolyp júrgen kezderinde Baký shaharynda shııt dinine jatatyn Sýfı dárýishteriniń qudaıǵa tabynǵan bılerin kórgen. Ákelik múshelerin mal, ań terisimen búrkep alǵan, bastaryn qyryp tastaǵan, denelerine aıqysh-uıqysh, shynjyr baılaǵan, betterin pyshaqpen tilgilep jaralaǵan, kileń jalańaıaq, jalańbas adamdar medreseniń topyraq edendi Ǵıbrat saraıynda biriniń ıyǵyna biri oń qolyn qoıyp, bastaryn shulǵı tastap «Laılaha ılla-alla!» dep aıqaılaı, alqa qotan bılep júrgen. Buǵan bıleri de, olardan daýystary da adam shoshynarlyq sumdyq kóringen.

Bul shııt dinindegi Sýfı dárýishteriniń qudaıǵa jalbarynǵan túri — ǵıbrat bıi edi.

Sońynan baryp bildi, bul dárýishter toıyp tamaq ishpeıtin, aýzyna ómir boıy sharap almaıtyn, barshylyqtan joqshylyqty pash tutqan únemi ash, jalańash júretin, tek qudaıǵa ǵana qulshylyq qylǵan jandar eken.

Monahtardaı ómir-baqı áıelsiz ótýge ant etpegenmen, bular da uzaq ýaqyt úılenbeı júrýge tıisti bolǵan. Al nekeleri qıylmaıynsha, erkek pen áıel qatynastary degenderdi tipti bilmegen. Eger bul ádetti buzar bolsa, ondaı adamdar kúnáli sanalyp, jar basynan qulatyp óltirýdi zań etken.

Dárýishter bıine Sýfılerden bóten eshkim qatynasa almaıdy eken. Shııt sheıhi shapqynshylardan qoryqqanynan ǵana Edige bul bıdi kórsetken.

Al Edige dárýishter bıine tań qalǵan.

Betterin qan-qan bolǵan, ústerin qara ter basqan dárýishter, óz qımyldarynan, óz aıqaı-daýystarynan bul dúnıeniń bar ekenin umytyp ketken adamdardaı, kózderi alaryp, aýyzdarynan kóbikteri burqyrap uzaq bılegen. Aqyrynda dymdary bitip biriniń ústine biri baryp qulaǵan.

Sońynan Edige taǵy bir qyzyǵyn bilgen. Osy dárýishter kúndiz de, túnde de, jatqandarynda da, turǵandarynda da tek osy búgingi kıgen kıimderimen júredi eken.

Belderine baılaǵan mal, ań terilerin, ústerine aıqysh-uıqysh tańyp alǵan shynjyrlaryn da tastamaıdy eken.

Edige bul joly tek erkek dárýishterdi kórgen, áıelderin kórmegen.

Endi mine, ol sol shııt dárýishterdiń qyzyn kórdi.

Temir-Qutlyq han buny sulýlyǵyna qyzyǵyp alǵan eken.

Ertip kelgen jasaýyldy jaýyrynynan ıterip jiberip úıge kirgen jas toqal esik aldynda bezerip tura qaldy.

Syrt beınesi bolmasa, bul áneýgi ózi kórgen jaýdyr kóz, syrly úndi jas toqal emes.

Óńi de qýqyldanyp ketken, kózi de ushqyn atady.

Edige oǵan:

— Tósek sal! — dedi.

— Nege? — dedi toqal.— Eger meni áıel etip paıdalanǵyńyz kelse, onyńyz bolmaıdy. Men shııt dininiń áıelimin. Nekem qıylmaǵan erkekpen jatpaımyn.

Edige kúldi.

— Sirá, ol aıtqanyń bola qoıar ma eken?

Ol aspaı-saspaı jaqyndaı tústi.

— Taıama! — dep kenet shańq ete qalyp, áıel, qoınynan kishkentaı almas qanjaryn sýyryp aldy.— Jaryp óltirem!

Edige qabaǵyn túıdi.

— Qoıshy?

— Ras! Nekesi qıylmaı zorlamaq bolǵan erkekti, osylaı óltirýge meniń dinim buıyrady...

— Á, solaı ma edi?..— dedi. Edige áıeldi sózge aınaldyra berip. Sóıtti de, kenet baryssha atylyp baryp, onyń qolynan shap berdi. Kezdigin laqtyryp jiberip, ash belinen qushaqtaı jerge alyp urdy...

— Mende aıyp joq, keshe gór, alla taǵalam,— dedi áıel kózinen jasy kenet kól bop aǵyp Edigeni qushyrlana qushaqtap talmaýsyrap bara jatyp.

Al qorlanǵan, namystanǵan Shádibek han jambasyna syz batqandaı óz ordasynda, mamyq tóseginiń ústinde dóńbekshýmen bolǵan.

— Ózim bile turyp, aram astan dám tatqanymsha ólgenim jaqsy,— degen ol baǵana jas toqaldy tún bola Edigege alyp bar dep buıyrǵan jendetterine.— Jáne kózime kúıik etpeı, ol qatyn Edigeden shyqqan kezin ańdyp turyp, at quıryǵyna baılap jiberińder.

Namys, yza áıeldiń jazyqsyzdyǵyna da, sulýlyǵyna da qaratqan joq namysqor Shádibekti.

El jata jendeti Edigeniń jatqan ordasyna áıeldi apara jatqanyn óz kózimenen kórgen.

Sodan beri bir talaı ýaqyt ótken.

Mezgil sozylǵan saıyn Altyn Orda hany bireý júregin kishkentaı bizbenen shuqylap jatqandaı, dóńbekshýmen bolǵan.

Tek tań sarǵaıyp atyp kele jatqanda ǵana, aýyl syrtynan aryndap shapqan jylqynyń dúbiri qulaǵyna jetti.

Ústinen aýyr júk túskendeı, kenet kóńili sergip ketti.

Jazyǵy joq sulýdyń bostan-bosqa ólgeni onyń oıyna da kirgen joq. Ar, namysynyń qorlanýyna sebep bolǵan jannan qutylǵanyn kóńiline demeý etti.

Al Edige bul oqıǵany bilgen joq. Bilgisi de kelmegen. Sulý toqal ordasynan shyqqan sátte ony múldem umytqan.

Sóıtip, «eki túıe súıkense, ortasynda shybyn óler» degendeı eki ámirshiniń kóńilderiniń oıynshyǵy bolyp, jazyǵy joq keremet sulý áıel dúnıe saldy.

Adam taǵdyry oıynshyq bolǵan taǵy sol surqıa zaman, sum zaman!

Edige tańerteń ózine sálem bergeli kelgen Shádibektiń kirtıgen qabaǵynan, túni boıy uıyqtamaı shyqqanyn túsingen. Jáne ony osylaı qorlap, birjolata ózime baǵynyshty etemin degen úmitiniń ornyna, búgingi túngi bunyń qylyǵyn ómir baqı umytpaıtyn Shádibekti qas etip alǵanyn uqqan.

Aqsaq Temir ózi tanymaıtyn Shádibekti Edigeniń Altyn Orda hany etkenine bulqan-talqan bop ashýlanǵan. Bul kezde ol Geratta edi. Edigeniń arqasynda Altyn Ordanyń taǵy kúsh jınap, el bolýǵa aınala bastaǵanyn estigen. Oǵan, árıne, Dáshti Qypshaqtyń únemi álsiz bolýy tıimdi. Óziń qansha kúshti bolǵanyńmen, ózińmen taıtalasa ketetin kórshińniń kúshti bolǵany kimge kerek. Ámir-Temir kelesi jyldyń basynda, Jylan, ıaǵnı ,1402 jyly taǵy Dáshti Qypshaqqa attanbaq bolǵan. Osy kezde syı-qurmetterimen artynyp-tartynyp taǵy Bolat myrza men Erkiliberdi Ámir Geratqa kelgen. Bul ekeýi, Bolat myrzanyń jastyǵyna qaramaı, Edigeniń osyndaı kórshi memleketterimen kelisim sózge baýlyp júrgen adamdary edi. Bular Úlken Orda hany Shádibek bolǵanyn, sol han Edige ekeýiniń Aqsaq Temirge baǵynyp bas ıip turamyz degenin aıtty. Ámir-Temir ashýly raıynan qaıtyp, elshilerdi baptap kúttirip, Altyn Orda bıleýshilerine Samarqanttyń qazynasynan syılyq joldap elderine qaıtarǵan.

Árıne, Aqsaq Temir Altyn Orda men Maýarannahr arasyndaǵy janjal, qyrǵı-qabaqtyqtyń mundaı sypaıy sózdermen bitpeıtinin jaqsy biletin. Túbi qaıtadan bir soǵyspaı bolmaıtynyna da shek keltirmegen. Biraq búgingi tańda Dáshti Qypshaqtan góri, onyń kóz tikkeni bóten el edi. Ol el Osman túrikteri. Ataq, dańq, baq qumar Aqsaq Temir, Azıanyń batys shetinde İldirim Baıazıt atty ekinshi jıhanger bar degenge shydaı almaǵan. Tezirek onyń kózin qurtyp, dúnıedegi uly jıhanger degen atqa tek jalǵyz ózi ǵana ıe bolýdy arman etken. Áıtpese, sonaý qıyr shette jatqan túrikterde nesi bar edi? Aqsaq Temirdiń túrikterdi shapqanyn, Altyn Ordany kúıretkenin, sonaý Jerorta teńiziniń mańyndaǵy memleketterdiń túrik buǵaýynan bosanýyna, sondaı-aq orys elderiniń tezirek táýelsizdikke jetýine kóp járdemi boldy deıtinder de bar. Atama oqyǵan quranym, ákeme tıdi degendeı, múmkin solaı da shyǵar. Biraq birinshiden Aqsaq Temir Serb, Venger, Iýgoslavıany qutqaram dep Túrkıany shappaǵan. Sondaı - aq, Rossıa úshin Altyn Ordaǵa attanbaǵan. Ekinshiden Ankarany túbinde túrikterdi jeńip, Baıazıtti tutqynǵa alǵany, qaýlap ósip kele jatqan Túrik memleketin keıin shegindire almaǵan. Baıazıt ólgenmen onyń ornyna Baıazıttyń balalary Súleımen, Musa, Birinshi Mehmed, nemeresi Ekinshi Murad kelgen. Osman, Birinshi Murad, Baıazıtter bastaǵan qyrǵyn sozyla bergen. Osman túrikteriniń joryǵy sońynan bir sheti Mysyr, Shammen, ekinshi sheti Qyrymǵa jetken.

Sóz joq, sondaı-aq, orys eli de Aqsaq Temirsiz de Altyn Ordadan qutylatyn kúıge taıap qalǵan. Bul uly tarıhı damý Ámir-Temirsiz de júrip jatqan.

Árıne, Aqsaq Temirdiń eń aldyna qoıǵan armany búkil Ázıany ózine baǵyndyrý bolǵan. Ol bul maqsatyna jetip te qalǵan, Qytaı, Túrkıa jáne Arab múıisterinen bóten búkil Ázıany shaýyp, tonap úlgirgen. Ras, ol Evropa elderin ózime baǵyndyram degen maqsattan ázirge aýlaq turǵan. Mádenıeti de, óner-bilimi de ózinen joǵarǵy elderdi shabýdyń qanshalyq qıyn ekenin Aqsaq Temir túsingen. Evropa memleketterin shappasa olardy aıaǵandyǵynan, ne jany ashyǵandyǵynan emes, ol bul joryqtardyń ońaıǵa túspeıtinin uqqan. Sondyqtan áskerı óneri, birligi ózinen tómen Azıa jurtyn baǵyndyrýdy maqsat etken. Sol maqsatyn oryndaýda, ol Jylan, ıaǵnı 1402 jyly Túrkıaǵa attanǵan. Ony qan-josa etip tonap, kelesi jyly Samarqantqa qaıtqan.

Aqsaq Temir endi óziniń negizgi armanynyń biri Qytaı joryǵyna daıyndalýǵa kirisken. Biraq Altyn Ordany da umytpaǵan. Qytaıǵa, árıne, Jetisý arqyly enedi. Sol úshin ol Qoı, ıaǵnı 1402 jylynyń kúzinde ómir saraıymenen Otyrarǵa kóshti. Seıhúndarıanyń búkil orta shenin sonaý Túrkistan shaharyna deıin, áskerine toltyrdy. Qosyndarynyń áskerı oıyndaryn, joryqqa degen qarý-jaraǵyn, azyq-túligin Ámir-Temir bulyqtaryn aralap, óz kózimen kórdi. Mine, osy kezde Dáshti Qypshaqtyń kúngeı jaǵynda aýyl-aımaǵymen kóship júrgen Toqtamystan elshi keldi. Bul kelgen keshegi Altyn Orda hanynyń jigit kezinen bergi nókeri, Qaraqoja degen kisi edi. Mundaı adal, er adamdy Aqsaq Temir de biletin. Dereý qabyldady.

— Ámir-Temir,— dedi Qaraqoja nóker basyn ıip, bir tizerleı otyryp.— Tórem jáne qojam Toqtamystyń Sizge arnaǵan qaıǵysyn, úmitin aıtyp berýge men beıbaqtyń qudyreti jeter emes. Onan da ózińizge ber degen hat-qaǵazyn tapsyrýǵa ruqsat etińiz.

— Ruqsat,— dedi Aqsaq Temir. Saraı tártibine jetik Qaraqoja nóker, sol tizerleı otyrǵan qalpynda, basyn bir kótermeı, jyljyp kelip Toqtamystyń hatyn berdi. Ámir Temir aldy da oń jaǵynda turǵan kók sáldeli uzyn tura dıvan bıtikshisine usyndy.— Daýsyńdy shyǵaryp oqy, taǵynan aıyrylǵan han ne jazady eken, estilik.

Árıne, Aqsaq Temir qaıda toqtaryn bilmeı Dáshti Qypshaqty kezip júrgen keshegi hannyń ne jazatynyn kúni buryn sezgen. Sol úshin de Toqtamystyń jalynǵanyn jurt ta estisin dep dıvan bıtikshisine «daýsyńdy shyǵaryp oqy» degen. Kók sáldeli múlázim, hattyń bir sózine kidirmeı, bir tamasha óleń aıtyp turǵandaı, qońyrqaı daýysyn soza oqı bastady. Ásirese Ámir-Temirdiń dárejesin, erligin, danyshpandyǵyn aıtqan, maqtaǵan jerlerine kelgende ózine bir qanat bitkendeı jelpine, rahattana oqydy.

Aqsaq Temir kúldi.

— Onyń bári belgili ǵoı,— dedi,— ne suraıdy, sol jerin oqy...

Bıtikshi de hattyń Ámir-Temir aıtqan jerine kelip qalǵan eken sál toqtady da, qaıtadan oqyp ketti.

«Sizdiń maǵan degen jaqsylyǵyńyzǵa, ózimniń istegen jamandyǵym úshin kórer qorlyǵymdy kórdim, tartar azabymdy tarttym. Eger meniń kúnám men qatemniń bárin syzyp tastap, patshalyq meıirińizdi bildiretin bolsańyz, ómir-baqı baǵynyshty bolyp ótýge, aıtqanyńyzdan shyqpaýǵa ant etemin».

Bıtikshi sál kidirip qaldy.

— Qysqasy Toqtamys «Meni qaıtadan Altyn Orda taǵyna otyrǵyz» deıdi ǵoı? — dedi Aqsaq Temir Qaraqojaǵa qarap.

Qaraqoja basyn ıe tústi.

— Ie,— dedi ol,— ózine qıyn bolǵanymen, Sizge ońaı ekendigin bilgendikten, Toqtamys inińiz ondaı kendigińizden úmit etedi.

Aqsaq Temir taǵy kúldi.

— Basqa túsken baspaqshyl,— dedi ol.— Esik kútken Qaraqoja nóker, sen de bılershe sóıleýdi úırenipsiń ǵoı.

Qaraqoja da ázilge ázil qaıtardy.

— Iá, Ámir-Temir, jylaǵanda soqyr kózden de jas shyǵady...

Aqsaq Temirge nóker sózi unady. Sol kúni ol Qaraqojamen uzaq áńgimelesti. Altyn Ordanyń búkil jaǵdaıyn surady. Erteńine elshige at-ton tartyp, eline qaıtardy. Osy Qytaı joryǵynan qaıtyp kelgen soń, Altyn Ordaǵa attanyp, Toqtamysty qaıtadan taǵyna otyrǵyzatyn bolyp, ýádesin berdi. Jáne júrgeli otyrǵan nókerge:

— Árıne, maǵan járdemdesý, Edigeniń jaýyngerlerin qyrý, Toqtamystyń qolynan kelmeıdi,— dedi,— biraq onyń qolynan keler bizge bir úlken kómegi bar. Dáshti Qypshaqtyń bas kúshi jigitteri emes, jylqysy. Atsyz kóshpeli eldiń jaýyngerleri qýys qýraı. Eger biz jeńip, Toqtamys Altyn Orda taǵyna otyrǵysy kelse, shamasy jetkenshe Edigeniń qaramaǵyndaǵy jurttyń júırik atyn, jaýǵa miner kóligin, qyra bersin, aıdap áketsin, áıteýir Edige áskeriniń jaýǵa miner kóliksiz qalar jaǵyn qarasyn.

Zulym oıly Aqsaq Temir durys aıtqan. Ataqty Eskendir Zulharnaıyn kóne zamanda, osy Dáshti Qypshaqty jaılaǵan saq taıpalaryna attanǵanda, bir jyl buryn adamdaryn jiberip, dalanyń shóline, qumyna, atyrapty ushy-qıyry joq jazyǵyna, taýly, tasty jerine júrýge jaramdy saqtardyń eki júz myń jylqysyn sattyryp aldyrǵan. Kelesi jyly sol jylqymenen Saq taıpasyna attanǵan. Al batysy men shyǵysyna qus ushyp jete almas Dáshti Qypshaqtyń jurtynyń sonaý saqtan bastap, qazirgi Qypshaq, Noǵaılyǵa deıin eń úlken qazynasy,— jaýyn qýsa jetetin, qashsa qutylatyn qus qanatty — jylqysy edi. Jáne bul jylqy tózimdi, júırik keletin. Ózge eldiń jylqylary shydaı almaıtyn uzaq joryqtarǵa, tynbas shabystarǵa bular shydaı alatyn. Buny Aqsaq Temir jaqsy biletin. Ózi sonaý Iranda júrip, Samarqantta ár jetide ne bolyp jatqanyn bilip otyrýyna múmkindik bergen osy Dáshti Qypshaq jylqylary edi. Aqsaq Temir Samarqant pen Tabrızdyń arasyna ár jıyrma bes-otyz shaqyrym jerden beket turǵyzdyrǵan. Samarqanttan shapqan shabarman kelesi bekettegi shabarmanǵa, astanada ne bolyp jatqany jazylǵan qaǵazdy bergen. Ol shabarman bul qaǵazdy shaýyp baryp kelesi beketke jetkizgen. Osylaı bir beketten ekinshi beketke at aýystyryp shapqan shabarmandar bir jetiniń ishinde Samarqant habaryn Tabrızdaǵy Aqsaq Temirge aparyp tapsyrǵan. Oǵan bir beketpen ekinshi bekettiń arasyndaǵy jıyrma bes-otyz shaqyrym jerge shabýǵa tek Dáshti Qypshaq jylqysy ǵana shydaǵan. Jáne bul jylqysyz Altyn Orda áskeriniń qanatsyz ekenin Ámir-Temir jaqsy biletin. Sol sebepten de Toqtamysqa álgideı ámir bergen.

Qaraqoja, Aqsaq Temirdiń aıtqan sózin jetkizgende Toqtamys qýanyp qaldy. Altyn Orda taǵyna qoly qaıtadan jetetinine kúmándanbady.

Biraq Toqtamys eshteńe istep úlgirgen joq, Edigege qaraıtyn Aral teńiz boıyndaǵy bir ámirdiń jylqysyn aıdatyp alýǵa jigitterin júrgizgeli jatqanynda, aspannan naızaǵaı túskendeı, «Aqsaq Temir dúnıe salypty» degen sýyq habar jetti. «Aqsaq Temir de óledi eken-aý!» degendeı dúnıe tańdana titirkene qaldy.

Al bul ras habar edi.

Meshin, ıaǵnı 1405 jyldyń Aqpan aıynyń on segizi kúni Otyrar qalasynda, namaz oqyp otyrǵanynda mıyna qan quıylyp ketip, uly jıhanger Aqsaq Temir kenet bul jalǵannan dúnıe salǵan.

Onyń aldynda Ámir-Temir ádettegisindeı sharapty kóbirek iship, bir mezet kepterlerdiń qyrǵyn tóbelesterin kórip, qyzyǵyna batqan.

İshken sharaptyń zaqymy tıdi me, álde joryq kezinde bóten bir oıdyń zardaby batyp ketti me, áıteýir, namaz ústinde bul dúnıeden til qatpaı ótken.

Osylaı búkil Ázıany bıleımin degen, biraq artynda Shyńǵys handaı uly memleket qaldyra almaǵan, ózi ólgen kúniniń erteńine balalary taǵyna talasyp byt-shyt bolǵan jáne jyl ótpeı jatyp-aq keshegi ózi jaýlap alǵan elderi, jerleri, Maýarannahrǵa baǵynbaı óz betterimen ketken, uly jıhanger Ámir-Temir, endi úsh qulash jerge enip, máńgi-baqı tynyshtaldy.

Iá, búkil Ázıanyń teń jartysyn ózine az kórgen Aqsaq Temirge de bar bolǵany úsh-aq qulash jer tıgen.

Biraq sońynda qalǵan urpaqtary sol úsh qulash jerdiń ústine kógildir kúmbezdi ataqty «Gúr ámir» mazaryn saldyrǵan.

Biraq ólgen Aqsaq Temirge ústinen Altyn saraı ornatsań da bári bir edi, ólgennen keıin oǵan eshteńe de kerek emes-ti.

Degenmen, ólgenge istegen bul qurmet tirilerge de úlgi edi. Osyndaı qurmet kóremin dep tiriniń tirisinde tirshilik isteýine kerek edi.

Onyń ólgenine qýanǵandar da, qaıǵyrǵandar da kóp boldy.

Qýanǵandary basym edi. Al qaıǵyrǵandardyń ishinde Toqtamystan asqany bolmasa kerek-ti.

Aqsaq Temir oǵan Altyn Ordanyń taǵyn qaıtadan alyp berem degen.

Al qýanǵandardyń ishinde eń úlken balasy — Shahrýhtan artyq esh jan qýanbaǵan bolar.

Áke ólse, onyń taǵy úlken balasyna mura ǵoı.

Toqtamys shynynda ólerdeı bop qatty qaıǵyrdy. Altyn Orda taǵyna qaıta jetý úshin Aqsaq Temir onyń eń aqyrǵy súıenishi edi. Dúnıeden úmitsiz shaıtan bolsa, Toqtamys, árıne, shaıtan emes edi. Al adam úmitsiz ómir súre almaıdy. Toqtamystyń da áli eń aqyrǵy úmiti sónbegen. Oǵan sebep ol osy tusta qaıtadan kúsheıe bastaǵan. Osynyń aldynda ǵana Toqtamys óziniń týyp ósken ata mekeni — Kók Orda kindigi Shańǵy Tara mańaıyna kóshken. Toqtamys Altyn Orda taǵy úshin kúresti osy aradan bastamaq bolǵan...

Al Edige, Edige she? Rasymenen ol Horezmdi Maýarannahrǵa berip ún-túnsiz otyrmaq pa edi? Árıne, ol, Aqsaq Temir tárizdi qasynyń sońynda qalǵan balalarynyń arasyndaǵy talasty paıdalanbaı qalmasa kerek-ti. Edige Dáshti Qypshaqtyń tolyp jatqan, kóktemde tasyǵan ózenderi ábden qaıtyp, attary ottaı alatyndaı shóp shyqqan kezde, elý myń áskermen Edilden ótip shyǵysyna qaraı shyqty. Jolaı qaramaǵyndaǵy elderden áskerine ásker qosa otyryp, kúzdiń basynda Jeıhúndarıanyń jaǵasyna jetti.

Bul kezde Horezmniń ámiri Musa degen qara-tatar rýynan shyqqan kisi edi. Osynyń aldynda ǵana Horezmdegi osy qara-tatar rýynyń bekzadalarynyń arasynda úlken urys bolyp, Horezm bir talaı shyǵynǵa ushyrap, búlingen. Musa bar jurtyn jınap, qansha qarsylasqanymen, Edige tárizdi er jáne aılaker qolbasshysy bar Dáshti Qypshaqtyń qalyń áskerlerine tótep bere almady. Bir aıdaı soǵysyp, Taýyq, ıaǵnı 1406 jyldyń qańtar aıynyń jıyrma biri kúni Horezmdi tastap, Musa Maýarannahrǵa qashty.

Edige qalany alyp, birneshe kún jeńis toıyn toılap, naýryz aıynyń basyna deıin kidirdi. Sosyn, Shańǵy Tara mańynda Toqtamys balalarymen Altyn Ordaǵa qarsy kúsh jınap jatyr degendi estip, Horezmge dárýǵashy etip Ańqa ámirdi tastap, ózi biraz áskerimen Ubaı-Subaıraǵa bettedi.

Qany qaraıyp alǵan Edige, Toqtamysty óz qolymen óltirip, ystyq qanyn ishpek boldy.

Nege búıtti? Qartaıyp qalǵan Toqtamystyń taǵyn tartyp alyp, ózin búkil Dáshti Qypshaq jerinen qýyp jibergeni jetpeıtin be edi? Osynshama óshiger nesi bar? Toqtamys jaman bolsyn, jaqsy bolsyn súıgen jarynyń ákesi emes pe edi? Jastaǵy óshi áldeqashan qaıtyp edi ǵoı. Jáne bergen anty qaıda?

Joq, Edige qasyna keshirim istep kórmegen kisi. Toqtamys Shańǵy Tarada ásker jınap jatyr degeni qur syltaý. Tuǵyrynan túsýge aınalǵan qart qyrannyń, ásker jınaǵan kúnde de qolynan dym kelmeıtini buǵan málim. Sóıtse de, Edige ádeıi izdep kelip Toqtamysty óltirmek. Jáneke qandaı qartaısa, ákeńdi óz qolymnan óltirmeımin dep bergen anty da áldeqashan qartaıǵan, eskirgen. Edige ony áldeqashan umytqan.

Joq, Edige Toqtamysty ǵana emes, onyń keshegi jas bóltirikteriniń arlan qasqyr bolyp qalǵanyn esinen shyǵarmaǵan. Asyl berenderdiń qap túbinde uzaq jatpaıtynyn ol biletin. Ózine bir kádik kelse, osylardan keler dep oılaǵan. Edigeniń durys oılaǵanyn, sońynan mezgil kórsetti. Ol qatelespegen-di. Al qazir adam balasyn aıaýdy umytyp ketken Edige tezirek Tobyl ózeniniń boıyna jetip, Toqtamys pen onyń báıbishesinen týǵan bes bóltiriginiń bastaryn, kádimgi qasqyr aýlaǵandaı ańdyp baryp, kesip, qanjyǵasyna baılaýǵa asyqty.

Edige qoly men Toqtamystyń shaǵyn jasaqtary Tara ózeniniń Ertiske quıatyn saǵasynda kezdesti. Jer kók taıǵaq bolatyn. Eki jaqtyń jaýyngerleri de erkin shaýyp, erlikterin kórsete almady. Ásirese alys joldan kelgen Edige jigitteriniń taǵasyz attary kósile shappaq túgil, aıaqtaryn bassa qulap, biraz shyǵynǵa ushyrady. Degenmen kóp kóptigin istedi, kún batar kezde Toqtamys jaǵy qashýǵa taıaý qaldy.

Toqtamystyń mingeni áli de aýzymenen qus tisteıtin júırik edi. Sóıtse de, búgingi urystan aman qutyla almaıtynyn júregi sezdi. Jaýynan jeńile bastaǵannan-aq qashyp qutylatyn Toqtamys bul joly qartaıǵanynda burynǵysyndaı qashyp qutylǵysy kelmedi. Biraq óz ólimin qundy ólim etip ólýge bel býdy. Kúni boıy, soǵys bastalǵannan beri Edigeniń ańdyǵany, qolǵa túsirgisi kelgeni úlken balasy Jálellıddın men eń kenjesi Qadyrberdi ekenin birneshe ret baıqap qalǵan. Qazir de Edigeniń kózdegeni, áli de keıin sheginbeı, jaý shebimen salǵylasyp júrgen osy eki balasynyń toby ekenin kórdi. Toqtamys endi ólýge bel býdy. Biraq óz ólimimen osy eki balasyn ajaldan qutqarmaq boldy. Eń sońǵy ákelik boryshymdy osylaı aqtaıyn dedi.

Toqtamys ózge balalarynan sonaý er júrek eki ulyn alabóten jaqsy kóretin. Bularǵa han taǵyn qaldyra almaǵanyna ózin aıypty sanaıtyn. Endi sol aıybyn óziniń qanymenen jýmaq boldy. Osy bir qanatty oı boıyna qýat, júregine erlik berdi. Ol astyndaǵy kertóbelin tebinip qap urys bolyp jatqan maıdanǵa sadaq oǵy jeter-jetpes jerge qyryndaı kep, qarlyqqan kári daýysymen pármeninshe aıqaı saldy.

— Áı, Edige, qatyn bolmasań, shyq beri jekpe-jekke! — dedi.

Bul daýysty jurttyń kóbi estidi. Edige de estidi. Ol daýys shyqqan jaqqa jalt burylyp, jalǵyz turǵan Toqtamysty kórdi. Edige kenet qýanyp ketti...

— Káne, kári qasqyr, shydap baq! — dedi daýystap.

Sóıtti de astyndaǵy Bozoınaǵyn Toqtamys turǵan jaqqa, keshki sýyqpen qatqaq tartyp qalǵan qyrqaǵa qaraı baýyryn jaza saldy.

Edigeniń jekpe-jekke shyqqanynda atyn bylaı shaptyrýy ejelgi ádeti. Osylaı qarqyndap kelip soıylymen jaýyn perip ótkende ol adam tas bolmasa shydap kórgen emes. Laqtyrǵan tymaqtaı at ústinen ushyp túsetin. Osylaı soıylymen eki ret urýǵa bir kezde tek Ken-Janbaı ǵana shydaǵan.

Edigeniń bul kúshin Toqtamys jaqsy biletin. Jáne oǵan qarsy turyp kúsh salysar jastan asyp ketken. Sondyqtan quıyndatyp kele jatqan Edigeni sál kútip turdy da, ózine taıap qalǵan kezinde, kenet atynyń basyn buryp aldy da, yldıǵa qaraı qasha jóneldi. Búkil İbir-Sibirde aldyna mal salmaǵan, óp tekedeı yrǵyǵan Kertóbel, kózdi ashyp-jumǵansha sozylyp uzaı berdi. Eki júırik at endi biriniń sońynan biri shapty. Degenmen Kertóbel alystap ketti. Ol sadaq oǵy jetpeıtin jerge uzaǵan shaqta Toqtamys endi urys maıdany tusyna qaraı qashty. Ámirshileriniń jete almasyn kórgen Edigeniń jaýyngerleri ózderiniń qasynan ótip bara jatqan Toqtamysqa lap qoıdy. Toqtamys bulardy da sońynan erte, endi tip-tike alystaǵy ormanǵa bettedi. Gýildegen top endi biriniń sońynan biri shubyra Toqtamystyń sońyna tústi. Eń aldynda Edigeniń ózi...

Ákeleriniń aılasyn eń birinshi Jálellıddın uqty...

— Bas qamshyny keıin qaraı! — dedi ol inisine aıqaılap. Sóıdedi de ózi janyndaǵy jigitterimenen jolyndaǵy jaýlaryn taptaı, alystaǵy ormanǵa qaraı attaryn saldy.

Namysqoı Qadyrberdi ákesin jaý qolyna tastap ketkisi kelmeı, Edige jigitteriniń sońynan umtyla tústi de, ákesiniń jaý tobynan ozyp bara jatqanyn kórip, atynyń basyn bura sala, aǵasynyń artynan shaba jóneldi.

Bularmen urysyp jatqan Edigeniń jigitteri olardy sál qýyp keldi de, aldarynda kók muz bop qata bastaǵan telegeı-teńiz qar sýyn kórip, birte-birte toqtap, keıin qaıtty.

Toqtamystyń sońyndaǵy Edige bir sát keıin burylyp ormanǵa shaýyp bara jatqan jigitterdi kózi shaldy. Kári tarlan Toqtamystyń oıyn jańa ǵana túsindi. Jer qata ańǵa shyqqan kezderinde jas bóltirikterin qutqaramyn dep kári kókjaldardyń ańshyny sońynan ertip, apanynan aýlaq jaqqa qaraı qashatynyn talaı kórgen.

Keıin burylyp, Toqtamys balalarynyń sońyna túsýge kesh qalǵanyn Edige de bildi. Eń bolmasa, kári kókjal, seni soǵyp alaıyn dep Toqtamysty qýa berdi. Astyndaǵy Bozoınaǵy beri shyqqan saıyn qyzyp, uzaqqa shabar júırik edi.

Sóıtkenshe, bul ekeýinen sońyndaǵy top kóz jazyp qaldy. Bir mezet qarańǵy túsip, ymyrt keldi. Edigeniń jaýyngerleri de aldaryndaǵy eki attynyń qaıda ketkenin bilmeı, birte-birte baryp toqtap, shoǵyrlanyp birge jınala bastady. Al Bozoınaǵy ábden qyzyp alǵan Edige, Toqtamystyń Kertóbeliniń sońynan qalmady. Ymyrt úıirile, qarańdaǵan Kertóbel men Bozoınaqtyń arasy jaqyndaı tústi. Endi atynyń budan ári shaba almaıtynyn túsingen Toqtamys bir sát Kertóbelinen sekirip túsip, Bozoınaǵyn aryndatyp ústine kelip qalǵan Edigege kók naızasyn qarsy tosyp tura qaldy. Biraq naızasyn túırep úlgirmedi, Edige sol shapqan boıy aldyndaǵy qarańdaǵan adamdy soıylmenen perip ótti. Toqtamys anandaı jerge ushyp tústi. Kózi qaraýytyp bara jatyp, kóp jyldan beri oıynan shyqpaı júrgen ókinishi taǵy esine tústi. «Shirkin-aı, sol joly nege shyqpadym jekpe-jekke!» dedi ol yńyrsı. Ol ana jyly Ken-Janbaı emes, Edigege ózi nege jekpe-jekke shyqpaǵanyna kúni búginge deıin ókinishti. Ólse de alysyp óletin edi ǵoı, qazirgideı boıynan qýaty ketken kezi emes.

Toqtamys eń sońǵy ret esi kirgende, keýdesinde otyrǵan Edigeniń tamaǵyna jalańash qanjaryn taıaı bergenin kórdi. Dúnıede eń qymbat altyn taq ta, ıran baq ta emes, adamnyń ómiri ekenin kenet túsinip: «Ýa, dúnıe-aı!» dep, eń aqyrǵy ret yshqyndy da qanjar tamaǵyn oryp jibergende óz únine ózi tunshyǵyp, qyr ete qaldy.

Toqtamysty Edigeniń óltirgenin uzyn qulaq sol kúni-aq búkil Dáshti Qypshaqqa jaıdy.

Bireý qýandy, bireý kúıindi.

Tek Jáneke-begim ǵana:

— Antyń bozǵan ońbaıdy deıtin edi, Edige myrza, sen de uzaq júrmessiń,— degen.

Joq, Jáneke qatelesken edi. Edige budan keıin de biraz jyl ómir súrdi.

Edige Toqtamysty óltirip, balalaryn qolyna túsire almaı, áskerin shubyrtyp Dáshti Qypshaqqa qaıtty. Al Toqtamys balalary jan-jaqqa tarady. Jálellıddın men Kerimberdi Rýssıaǵa qashty. Qunjaq Sultan, Japparberdi, Qadyr-berdi bir kezde ákeleri Toqtamys alǵashqy ret han taǵyna otyrǵan Syǵanaqqa qaraı bettedi.

Horezmdi alyp Toqtamysty óltirip, Altyn Ordanyń Shyǵys jaǵyndaǵy kóńilge alǵan biraz isterin oryndap Edige endi Edil — Jaıyqqa qaıtty. Biraq Dáshti Qypshaqtyń Jaıyq ózenine deıingi elderin aralap, keı aımaqtardyń ámir-tórelerin aýystyryp, halyqtyń áskerge beretin alym-salyqtaryn jınatyp, jańadan qosyndar quryp, han Ordasyna jetkenshe jyldan artyq júrip qaldy. Edige qaıda júrse de qandaı tártip ornatpasyn, qandaı zorlyq istemesin tek Altyn Ordany kúsheıtý úshin istedim dep oılaıtyn. Keıde tegeýrindi tizesi halyqqa da, han tuqymyna da qatty batatyn. Biraq ol búıtip qatýlana berse keshegi ózin qoldaǵan jurttyń, bir kúni bolmasa, bir kúni ózinen bezip keterin túsinbegen-di. Al han tuqymdary, keshegi sońyna ergen bekzadalar, Edigeden áldeqashan kónekterin syrtqa sala bastaǵan. Ony Altyn Ordanyń ámir ál-murasy deýdiń ornyna Noǵaıly taıpasynyń ulys basshysy deýge aınalǵan. Rasynda da, Edigeniń altyn qazyǵy osy noǵaıly eli edi. Edige It, ıaǵnı 1407 jylynyń qysyn Edil ózeniniń tómengi shenindegi óz ulysy noǵaıly elinde ótkizdi. Kún jylyna bastaǵan kezde ǵana Orda astanasy Jańa Saraıǵa barmaq boldy. Búkil Altyn Ordanyń ámir-álmurasy bolǵandyqtan, bári áskerin Orda tóńireginde jınap jańa soǵysqa daıyndalýdy oılady.

Biraq Edigeniń kútpegen jerinen soǵys erte bastaldy. Shádibek han sonaý Temir-Qutlyqtyń jas toqalyn ózinen tartyp áketken túninen bastap, Edigeden qutylmaq bolǵan. Onyń ber jaǵynda, Edigeniń basa-kóktep, búkil Altyn Ordany ózi bılep, buny oıynshyq han kórgeni Shádibektiń ólerdeı namysyna tıgen. Qorlanǵan. Aqyry Edigeniń uzaq ýaqyt Ordada bolmaǵanyn paıdalanyp, Shyńǵys urpaǵynyń bóten bekzadalarymen kelisip, kele jatqan Ámir ol muraǵa qarsy shyqpaq bolǵan. Birtalaı áskermen qarsy shyqqan da. Biraq Edige buny bilip qalyp, Shádibek áskerin oılamaǵan jerden kóp buryn shapty. Altyn Orda hany birden jeńildi. Endi ol bala - shaǵasyn alyp, jan saýǵalap, óziniń kúıeý balasy Derment ámiri Sheıh Ibragım jerine qashty. Edige qalyń áskerimenen han Ordasyna keldi. Altyn Orda hany etip Qutlyq-Temirdiń úshinshi balasy, ózi kópten baýlyp júrgen Bolatty han kótertti.

Sodan keıin baryp kóp jylǵy oıy Máskeý joryǵyna daıyndala bastady.

Edige, Altyn Ordanyń isin jóndeýge árqashanda Toqtamysty úlgi etken. Bu da sondaı zorlyqshyl, qıanatshyl bolǵan. Bu da kerek kezinde qýlyqqa, sumdyqqa op-ońaı bara alǵan. Opasyzdyq degendi, Altyn Ordaǵa tıimdi bolsa ádilettilik dep qaraǵan. Qysqasy, Toqtamys tárizdi, tek Altyn Ordanyń ústemdigin ǵana kózdegen. Al sharýashylyǵy, óner-bilimi, saýda-sattyq, tabysy, eńbek ónimi, kórshi elderinen kóp keıin qalǵan Altyn Ordaǵa, ejelden ustap kele jatqan jol — ózge elderdi shaýyp, tonap Ordany kúsheıtý joly dál búgingi kúnniń saıasatyna tipti kelmeıtin. Óıtkeni, ózge elder, ásirese orys jurty men Lıbke knázdigi Altyn Ordanyń degenine kónbeıtin kúıge jetip qalǵan.

Al bul tustaǵy Rýssıa áli de bólek-bólek knázdik bola turǵanymen áskerı óneri de, aýyl sharýashylyǵy da, qala ónerkásibi de damyǵan úlken elge aınalǵan.

Eger osy eki el — Lıbke men Rýssıa birigip, Altyn Ordaǵa qarsy shyǵar bolsa, kóshpendilerdiń osy bir zorlyqshyl memleketiniń budan ári ómir súrýi ekitalaı edi.

Biraq Altyn Ordanyń baqytyna qaraı, bul eki el ázir birikpedi.

Ásirese Lıbke knázdigi Rýssıaǵa qarama-qarsy saıasat ustady. Lıbkeniń bul kezdegi uly knázi Vıtovt Altyn Ordamen arada qandaı másele bolsa da, Máskeýsiz jeke sheshýge tyrysqan. Bul kezde Vıtovt Herman Kıbeniń kúngeı jaǵyn tegis alyp bolǵan. Ol áli de Altyn Ordany ózine qaratyp, sol arqyly orys eliniń batys kúngeı, kúngeı-shyǵys jerlerin óz knázdigine qosýdy arman etken.

Al Máskeýdiń uly knázi Vasılıı Dmıtrıevıch Lıbkeniń bul saıasatyna qarama-qarsy, Altyn Ordanyń kúsheıe bastaǵanyna qaramaı, onymen sanasýyn qoıǵan. Bul árıne, Máskeý knázdiginiń ósip qalǵanynyń belgisi edi.

Sol sebepten Bolat han Altyn Orda taǵyna otyrysymen Edigeniń aqyly boıynsha orys knázderine burynǵydaı bas ıip, Altyn Ordaǵa ózderin baǵynyshty sanap, ózara talastyryp sheshýge jáne knázdikterin bıleýge jarlyq alýǵa, tartý-taralǵysymenen han aldyna kelip turýlaryn talap etken. Bul tilekke orys knázderi kóńil bólmegen, qabyldamaǵan. Tek Tver knázdigine talasqan Ivan Mıhaılovıch pen Iýrıı Vsevolodovıch Tverskııler ǵana Edige men Bolat hanǵa kep júgingen. Altyn Orda Ivan Mıhaılovıchti jaqtap jarlyq berdi. Árıne, knáz Ivan Mıhaılovıch Edige men Bolat hanǵa raqmetin aıtty. Ár kezde Altyn Ordany jaqtaıtyn bop ýádesin berdi.

Endi Edige Toqtamystyń saıasatyn tereńdete tústi. Lıbke men Máskeý knázderiniń arasyna tikeleı ot saldy. Máskeý knázine «Vıtovt orys jeriniń birazyn alyp qoıdy, knáz Vasılıı Dmıtrıevıch buny kórmeı me, qalaı shydap otyr? Vıtovtpen soǵyssyn, onda Altyn Orda da bos qalmaıdy. Áskerin qosady» dep habar saldy.

Óz sózin dáleldegisi kelgendeı Edige Lıbke jerine joryqqa Bolat handy jiberdi. Ol ári barmaı Herman Kıbeniń ber jaǵyndaǵy poselkelerdi shaýyp, keıin qaıtty.

Al Lıbke knázi Vıtovtqa jasyryn: «Sen ekeýmiz dos bolaıyq. Al sen ózińniń kúıeý balań Máskeý knázi Vasılıı Dmıtrıevıchten saqtan. Ol óz jeri az bolǵandaı bóten jurttyń jerine kóz tigýde. Seniń jaǵynda bolyp kóringenmen jerińe qyzyǵyp júr. Saǵan qarsy shyǵyp, ózińdi tutqyndap, jerindi tonaý úshin maǵan da, Orda hanyna da altyn, kúmisin aıamaı tógýde»,— dep hat jazdy.

Sóıte turyp, knáz Vasılıı Dmıtrıevıchke «bar jerińdi Vıtovt almaı turyp, ony óziń shap» dedi. Aqyry Edige óziniń degenine Máskeý knázin kóndirdi. Knáz Vasılıı Dmıtrıevıch Altyn Ordanyń jibergen jasaqtaryn qosyp, kóp áskermenen Lıbkege attandy. Ar jaǵynan Vıtovt qarsy shyqty. Eki ásker uzaq soǵysty. Kóp adam óldi, birneshe qala, poselkeler shabyldy, eki jaqtan úlken shyǵynǵa ushyrady. Eki qoshqardy «ur-rıt, ur-rıt, soq, soq!» — dep súzistirgen Altyn Orda ǵana paıda tapty.

Edige bunymenen qoımady. Endi ol ózine bas jaý sanaǵan Máskeý knázdigin birjolata qurtpaq boldy. Biraq oǵan: «Knáz Vasılıı, Bolat-Sultan han Ordanyń uly kúshimenen Vıtovtqa attanǵaly jatyr. Seniń jerińe istelgen qıanattyń óshin almaq, bul jaqsylyqty sen umytpassyń» dep Uly Knáz Vasılıı Dmıtrıevıchke elshi jiberdi.

Osynyń aldynda ǵana «Edige Máskeýge joryqqa shyqpaq degen orys jerinde taraǵan habarǵa endi knáz Vasılıı Dmıtrıevıch senbedi. Aldanyp qaldy. Sol sebepten shejireshi kitabyna ókinishpen «Uly Knáz Vasılıı Dmıtrıevıch eń bolmasa az ásker jınap ta úlgirmedi!» dep jazdy.

Bul Tyshqan, ıaǵnı 1409 jyly edi. Jeltoqsannyń aıaq kezi. Taǵy batysqa qaraı bort-bort jelgen Dáshti Qypshaqtyń toqpaq jel, qushaq quıryq myrtyq jylqysy. Naızalaryn, sadaqtaryn arqalaryna tańǵan, aıbalta, shoqparlaryn taqymdaryna basqan, qoramsalaryn erdiń basyna ilgen, tastaı bop túıingen kóshpendilerdiń jigitteri, jaýar kúndeı túnerip, ún-túnsiz kele jatyr... Jer kókti alyp ketken ásker. Ár qosyn aldynda óziniń ámiri, batyr, bıi...

Báriniń aldynda Altyn Ordanyń altyn týynyń astynda jalquıryǵy jerge shubatylyp jatqan, taılaqtaı teńbil tulpar mingen, kók saýytty Edige.

Onyń sýyq túrinde bul joly bir orasan shattyqtyń izi bar.

Jazyqsyz jurtty qyrýǵa bara jatqanyna qýana ma?

Álde Bolat han Lıbkege attandy dep Máskeý knázin aldap, qapy qaldyrǵanyna máz-meıram ba?

Sorly Máskeý knázi! Oǵan osydan aı buryn dos-jar adamdary «Edige Máskeýge attanady» dep habar bergen. Soǵan qaramaı ol nege qapy qaldy?

Dostaryna senbeı, qastaryna qalaı sendi?

Edigeden keıin, ár qoldyń jasyl, aq, qyzyl, kógildir tórt jalaýynyń astynda Úz-Temirdiń balasy Abaıdyń nemeresi Ibragım-oǵlan, Bolat hannyń balasy — on alty jasar, boıynyń tapaldyǵyna qaraı, Úlken Muhammedten aıyrý úshin ádeıi Kishi Muhammed dep atalǵan Muhammed oǵlan, Álı oǵlan, bularmen qatarlasa Edigeniń óziniń al qyzyl jalaýynyń astynda Altyn Orda bıleýshisiniń qos arlany Nurıddın men Mansur kele jatyr.

Osy tustaǵy oqıǵanyń kóbine qatysyp júrgen erkili berdi joq. Edige ony knáz Ivan Mıhaılovıchke Máskeý túbine — «zeńbirekterimen jáne kúkirt dárisimen atylatyn myltyqty Jasaqtarymen jetsin» dep buıryq berip, Tverge jibergen. Bulardan keıin qosyn-qosyn bop jer qaıysqan qalyń qol.

Dúnıe júzin topan sýyndaı kóshpendiler jaýyngerleri basyp ketken.

Edige Ekinshi Vasılıı, Dmıtrıevıchtiń, Toqtamystyń balalary Jálellıddın men Kerimberdini qanatynyń astyna alyp, Bolat hannyń suraǵyna jaýap bermegenine óte ashýly edi.

Ol orys jerine kirisimenen-aq, jalǵyz Máskeý knázdigin ǵana emes, jolynda turǵan bóten qalalaryn, poselkelerin aıamaı tonaýǵa áskerine buıryq berdi.

Taǵy da búkil orys dalasyn órt aldy.

Edigeniń bul jolǵy qatygezdigi Batý qatygezdiginen de asyp tústi. Aqsaq Temirdiń qanisherligimen teńesip qaldy.

Eger orys adamyna aıaýshylyq istegen qypshaq jigiti bolsa, tabanynda onyń ózin qylyshpen shaptyryp óltirtti.

Buny kórgen qypshaq jigitteriniń ózderi jaǵasyn ustady.

Biraq nege búıtemiz? Jazyqsyz eldi nege qanǵa boıap jatyrmyz? — dep eshqaısysy suraq qoımady.

Suraq qoıǵany bolsa, Edige óz qolymenen shaýyp óltirdi.

Ol qanǵa ábden qunyǵyp aldy.

Orys elin Altyn Ordaǵa kúshpenen, zorlyqpenen qaıtadan kóndiremin dep jantalasty.

Biraq orys eli burynǵy eli emes edi, oǵan endi qur sadaqpen, naızamen eshteńe isteı almaıtynsyń.

«Zeńbirekpen, myltyqpenen kel» dep buıyrǵan Tver knázi Ivan Mıhaılovıch kelmeı qaldy. Ákesi Mıhaıl sekildi týǵan jurtyna opasyz atanǵysy kelmedi.

Mine, osyndaı jaǵdaıda Edige eki júz myń atty áskerimen Máskeýdi qorshady. Qalanyń jan-jaǵyn tonap, órtedi. Biraq Máskeýge kire almady. Ekinshi Vasılıı knázdiń ákesiniń inisi, qoryqpaıtyn batyrlyǵy úshin jurty Erjúrek dep ataǵan Vladımır Andreevıch Hrabryıdyń basqarýymen máskeýlikter, úlken-kishisi qalmaı, qalasyn qorǵady. Máskeýdiń jan-jaǵynan or qazyp, qorǵan turǵyzyp, olarǵa zeńbirekterin-túfaktaryn qoıyp, gúrsildetip oq jaýdyrdy. Qalanyń ishine jaýyn kirgizbedi. Osy urysqa keshegi ákesi Toqtamys shapqan Máskeýdi qorǵaýǵa onyń balalary Jálellıddın men Kerimberdi de qatysty. Ekinshi Vasılıı buryn bulardy Edige men Bolat hanǵa, túbi Altyn Ordaǵa qarsy paıdalanbaq bop bermeı qalsa, endi olardyń erligi, ózderine kórsetken janqıarlyq kómegi úshin, ákeleriniń taǵyn qaıtaryp berýge járdemdespek boldy.

Biraq bul ekeýi sońynan knázdiń bul jaqsylyq oıyn basqasha túsindi. Opasyzdyqty eń aldymenen ózderi istedi. Al bul jolǵy urys uzaqqa sozyldy. Edige qaıtsem de degenime kóndirem dep Máskeýdi qorshap turyp aldy.

Bıylǵy jyl, Máskeý jerine óte aýyr jyl boldy. Jaz boıy jaýyn jaýmaǵan, kenezesi keýip qatyp qalǵan jerge egin shyqpaǵan. Onyń ústine súzek aýrýy kelip, biraz jurtty ólim alyp ketken. Bul az bolǵandaı, osyndaı apattardyń ústine Aqpannyń úzdik-úzdik soqqan qarly boranymen birge, yzǵary temirdeı qaryǵan qalyń áskermen Edige keldi.

Osynyń bárine shydaǵan, qarsy tura alǵan orys halqy, qandaı er júrek, tabandy halyq edi!

Al Edige degenine kónbegen Máskeýdi, jan-jaǵynan temir sheńberdeı qysyp alyp, syǵyp, tunshyqtyryp jeńbek boldy.

Máskeýlikter sonda da qaıyspady.

Edige temir sheńberin qysa tústi.

Egini jóndi shyqpaǵan el, endi astyǵy jetpeı qysylýǵa aınaldy.

Mine osyndaı kezde, Edige:

«Eshteńege aıaldamaı, áskerimen tezirek Ordaǵa jetsin» degen Ordada qalǵan Bolat hannan habar keldi. Edige bul jaqta júrgende, Ordanyń basyna úlken qaýip týǵan eken.

Osyndaı habar alǵan Edige, amal joq, keıin qaıtpaq boldy. Biraq bunysyn orys knázderinen jasyryp, Máskeýlikterge úsh myń som tóleseńder qalalaryńa tımeımin, keıin sheginemin dedi.

Al qys bolsa, kúnnen-kúnge kúsheıe túsken.

Qys pen Edige qaharyna birdeı shydaýǵa álderi jetpegen máskeýlikter, qalta -qumyralarynyń túbine deıin qaǵyp, Edigege úsh myń som taýyp bergen.

Máskeýdiń ózin ala almaǵanymen jan-jaǵyn órt jalaǵandaı etip tıpyldap, kóp oljamen qańtardyń aıaq kezinde Edige Ordaǵa qaıtty.

Toqtamystyń báıbishesinen týǵan bes balasyn qosqanda on toǵyz uly, jeti qyzy bolatyn. Qyzdarynyń keıbireýleri ataqty batyr, ámirlerge shyqqan.

Osylardyń birazy jınalyp, qaramaǵyndaǵy jurttan elý myńǵa jýyq jasaq quryp, Edigeniń joǵynda Bolattan han taǵyn tartyp almaq bolyp, Orda-Saraıǵa qaýip týdyrǵan.

Olardyń bul ereýilderi Edigege de qarsy ereýil edi.

Bolat han Orda kúzetindegi bar áskerlerimen búlikshilerimen soǵysyp jatqan.

Sol kezde Aqpannyń tútegen aq boranyna qaramaı Orda-Saraıǵa Edige jetti.

Eki júz myń áskerge tótep bere almaıtynyn birden túsingen Toqtamystyń balalary tym-tyraqaı eldi-eline qashty.

Orda taǵy bir apattan aman qaldy.

Bul ereýil Toqtamystyń úrim-butaǵynyń qaıtadan eleýli kúshke aınalyp qalǵanyn baıqatty.

Buny túsingen Edige qys boıy jeńil-jelpi qosyndaryn jiberip Toqtamystyń balalarymen, kúıeý balalarynyń aımaqtaryn, oǵan qosylǵan aýyldardy jazaǵa tartty. Aıaýshylyqty bilmedi, eshteńege qaramady, taǵy qatygezdigin kórsetti, taǵy jurtty qan qaqsatty.

Bul qylyǵy han tuqymdaryn ǵana emes, qarǵa tamyrlas jaı jurtyn da úrkitti. Edigege kóp el qyryn qaraı bastady.

Búlik oılamaǵan jerden shyqty.

Altyn Orda handarynyń ozbyrlyǵynan, qıanatynan, ózara qyrǵyn-talastarynan, taıpany taıpaǵa aıdap salý qylyqtarynan ábden berekesi ketken, keı jaǵdaılarda el bolýdan da aıryla bastaǵan Dáshti Qypshaq jurty Edigeniń sońyna ergende bul bizge qolaıly bolady dep oılaǵan. Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn bul Shyńǵys urpaǵy emes qoı, qaradan shyqqan ózimizdiń qandasymyz ǵoı dedi. Altyn Ordanyń negizgi kúshi Dáshti Qypshaq osylaı sheship, sońynan ergen soń Edige azýy alty qarys Toqtamysty da jeńe alǵan. Bılik qolyna tıgennen keıin Edige alǵashqy kezde ádil bolyp, halyq kóńilinen shyǵýǵa tyrysqan. Sondyqtan da ony jurt «El qamyn oılaǵan Edige» dep dáriptegen.

Al uzaq jyldar boıy soǵysyp, urys, shabýyldan qajyǵan, keıde tipti jalǵyz balasynan aırylǵan jurttyń ózderi sońynan ergen Edigesinen eń aldymen kútkeni tynyshtyq, beıbit ómir edi.

Biraq olaı bolmaı shyqty.

Kóp júrgen jylan aıaǵyn kórsetedi, kóp jorǵalaǵan jorǵa shalysynan tanady. Al bılik degen ol bir asaý tulpar, aýyzdyqtap durys mine almasań, boı bermeı, alyp-qashyp tasqa seni uryp ketýi de op-ońaı.

Al Edige osy tulpardyń ústine mingen kúnnen-aq, ony aýyzdyqtaı ustap, babyna qaraı jóndep júrgizýdiń ornyna shapqan ústine shapqysy kele berdi.

Neǵurlym dáreje, dańqy ósken saıyn, soǵurlym óse tússin dedi.

Tentekti tentek deseń bórki qara qazandaı bolady. Aılaker, er júrek, keshegi ádiletti sanalǵan Edige endi osy tentekke uqsaı bastady.

Al dáreje, dańq ósýi tek soǵys arqyly keletin o zamanda. Keshegi Edigeden tynyshtyqty, beıbitshilikti tilegen jurt, onyń at ústinen túspeı, birese Qyrymǵa, birese Máskeýge, birese Horezmge attanyp, tipti tynysh degende ózine ala kóz Dáshti Qypshaqtyń keı aýyldaryn shaýyp, halyqtyń ábden mazasyn alǵanyn kórip, endi Edigeden sýyna bastady, oǵan úrke qarady...

Budan bóten jurt narazylyǵyn týdyrǵan Edigeniń taǵy bir qylyǵy boldy. Halyqqa birdeı qaraý tek danyshpandardyń úlesi. Edige, árıne, danyshpan emes edi. Aılaker, er júrektiligine qaramaı, o da kóptiń biri bolatyn. Jurtqa birdeı qaraýǵa onyń danyshpandyǵy jetpedi. Toqtamys, Shyńǵys urpaǵyn, óz balalaryn, týys-týǵanyn, óziniń shashpaýyn kótergenderdi aldyńǵy shepke qoısa, Orda tiregi etse, bul óz ústemdigin júrgizýde eń aldymenen bul tustaǵy kóp shańyraqty mańǵyt taıpasyna súıendi. Jerdiń shuraılysyn da osy noǵaıly jurtyna berdi, kóldiń tuzsyzyn da, sýdyń tushshysyn da bulardan aıamady. Óziniń negizgi áskerı tiregi de osy mańǵyt soıylkerleri boldy.

Muny kórgen qalyń Qypshaq, kúreseıin dese qoryqty, ishten tynyp júre berdi.

Biraq shyny kúnde emes, bir kúni ǵana synady. Halyqtyń shydamdyǵy da bitetin kún týady. İshten tynyp júrgen jurttyń shydamdylyǵy taýsylatyn osy tusta — bir oqıǵa boldy. Balalaryn Altyn Orda áskerine bergisi kelmegen Jaıyq boıyndaǵy Alshynnyń bir aýylyn, Edigeniń qandy kóz sotqarlary qyryp ketipti degen sýyq habar kenet dúńk ete qaldy.

Dál osyndaı bir sebepti kútip júrgen Edil — Jaıyq orta shenindegi Qypshaqtyń qalyń aýyly eleń ete tústi. Mine oılamaǵan jerden búlik osylaı bastaldy.

Qolyna soıyl, baqanyn ustaǵan, túıeli-atty ıintiresken halyqqa keneges rýynyń aqsaqaly qart Aqtaılaq bı:

— Han bıligi degen túıeni túgimen jutar alpys qulashty ajdaha,— dedi eki qolyn birdeı kókke kóterip.— Onyń jandy jeri basy — Altyn Orda... Eger qıanattan qutylǵyń kelse, eń aldymenen sol han otyrǵan Ordany qurt. Biraq ony qurtý bir Kenegestiń qolynan kelmeıdi. Bes saýsaq jumylsa judyryq bolady. Bes taıpy el birikse qudyretke aınalady. Han Ordasyn kúıretý úshin búkil Dáshti Qypshaq jurty birigýi kerek! Keneges, sen osyny jurtqa ósıet et!..

— Uly Yrymda, qyzy Qyrymda dalıyp jatqan Dáshti Qypshaqqa ony qalaı ósıet etip jetkize alamyz,— dedi taǵy bir kún qaqqan kúreń júzdi aqsaqal.

— Iá, halaıyq, búkil Dáshti Qypshaqtyń basyn qosý — bir kúndik te, bir jyldyq ta is emes, ol qıyn jáıit. Al Edige bı basqarǵan han zorlyǵy endi bizdi urysqa shyǵarmaı qoıatyn túri joq. Esemdi jibermeımin degen el erte qımyldaıdy,— dedi kúńirene sóılep taǵy Aqtaılaq bı: — Ózge jurt bizdi kórip úlgi alsyn. Osy Edil men Aqjaıyqtyń ortasyndaǵy bes taıpy Kenegesiniń at jalyn tartyp miner uldarynyń biri qalmaı, búkil erkek kindiktisi bir aptanyń ishinde soıyl-shoqparyn alyp Saraıda-Djadıtten bir táýlik jerdegi Qyzyl Shıge jınalsyn! Joryqty ózim basqaramyn!

Jurt shýlap qoıa berdi.

— Beıshara-aı, ashynǵan eken!

— Qaıtsin, jalǵyz ulyn ótken kúzde Altyn Orda jendetteri darǵa asyp ketti.

— Basta, Aqtaılaq bı! Biz erdik sońyńnan!

— Bizdi kórip bóten Qypshaq taıpalary da atqa qonar!

— Sóz bar ma!

— Shabyndar, jigitter, bes taıpa Kenegestiń aýyldaryna! Erkek kindiktisiniń biri qalmaı jetsin deńder Qyzyl shıge!

Mine, sonda, maqpal qara súlikteı sáıgúlik mingen, naǵashysynyń aýlyna kelip jatqan Alaý batyrdyń jalǵyz uly on segizdegi Toǵan atyn tebinip qalyp alǵa shyqty.

— Ýa, naǵashy elim, men de sendermen birgemin,— dedi, daýysy bala búrkitteı shańq etip shyǵyp.— Seniń qınalǵan túrindi kórip Mańǵyttan týǵanymdy umyttym!

Jurt dý ete qaldy.

— Bárekeldi! Bárekeldi!

Tek átteń, bes taıpa Keneges Qyzyl Shıge jınalǵansha bul araǵa Edigeniń jan alǵysh sarbazdary da jetip úlgirdi.

Qapyda qalǵan eldi kim kórgen? Qapyda ketken erdi kim kórgen? Ózgeleri der kezinde jete almaı, Kenegestiń eki taıpy eliniń er jigitteri Qyzyl Shıge bas qosqan kezinde, jaýar bulttaı kúrkirep Altyn Ordanyń áskeri de jetti. Kók temir saýytty Altyn Orda qolyn basqaryp bul joly, esik pen tórdeı, jal-quıryǵy jerge tógilgen, ker tóbel aıǵyr mingen Qarasur batyrdyń ózi keldi. Bul, sońǵy kezde shyqqan, jıyrma beske jańa jetken, Baryn rýynan Edigege qosylǵan batyr edi. Túbi monǵol. Óte qanypezer jigit edi. Asqan kúsh ıesi, ylǵı han jendetterin basqaryp júredi. Shash al dese bas alatyn qatygez. «Qarasur kele jatyr!» dese jylaǵan bala qoıa qoıatyn. Talaı adam buǵan óshikken. Biraq qoldarynan eshteńe kelmegen. Qaharynan qan tamǵan batyrdyń áıgili qara shoqparynan birde-bir qastasqany tiri qalmaǵan. Ásirese Qarasur ereýilge shyqqan elge ósh edi. Mundaı el-jurttyń talaıynyń jasyn kóldeı ǵyp, aqqan qanyn seldeı ǵyp basqan. Ásirese osy ótken jyly, Aqsaq Temir áskerine qosylyp, Kavkazdaǵy túrki tuqymdas Qarashaı, Kabardın, Balqar elderiniń kóterilisterin qan josa etip, qurtyp qaıtqan. Halyq qamyn jegen aqsaqaldar «oıpyrmaı, myna qanypezer dáýdiń basyn alatyn halqymyzdan bir ul týmady ma?» dep arman etip kúńirenetin.

Osy Qarasur batyr kók saýytty, kók naızaly Altyn Ordanyń qalyń áskerin, Kenegestiń eki taıpy qolynyń batys jaǵynan ákep kilt toqtady. Ózi aıýdaı azynaǵan ker tóbelin tebinip qap alǵa shyqty.

— Altyn Ordany shappaq ekensińder ǵoı, kileń bozókpeliler! Kórseteıin men senderge qalaı shabýdy! Káne, qaısyń barsyń, kileń sýjúrekterdi jeliktirip júrgen?! Jurtqa dem bergende myqtysyn ǵoı, shyq jekpe-jekke! Kóreıin seniń myqtylyǵyńdy! — dedi kórik basqandaı kúmpildep, alyp deneli batyr, qara shoqparyn basynan asyra urshyqtaı úıirip.

Qarasurǵa tótep bere almaıtynyn bilse de, jurt aldynda masqara bolǵysy kelmeı, namysy qozyp, qara shýdaly, aq narynan túsip Aqtaılaq bı:

— Men barmyn! — dedi qarlyqqan daýysymen Qarasurǵa aıqaılap. Sóıtti de janyndaǵy jigitterge qarady.— Káne, bireýiń atyńdy ber!

— Joq, naǵashy ata! — dedi qara maqpal sáıgúligin tebinip qap jas Toǵan.— Men shyǵamyn! Halyqty eńiretken Qarasurdyń basyn men alamyn! — Sóıdedi de kók naızasyn usyna ustap, alǵa qaraı quıyndata jóneldi.

Qarasur da beri qaraı shapty. Eki jaqtaǵy ıintiresken attyly ásker tyna qaldy. Jurtqa osy eki batyr, eki shyńnyń basynan birine-biri qarsy ushqan kemeline jetken qandy tyrnaqty alyp qyran men uıasynan jańa ushqan qandy kóz jas búrkittiń arqasyndaı bolyp kórindi. Eki alyp sol attarynyń basyn erkin jibergen qalpynda qas qaqqansha birine-biri taıap qaldy. Qarasur áıgili qara shoqparyn siltedi. Biraq Toǵanǵa tıgize almady. Jelden júırik maqpal qara sáıgúlik, Qarasur shoqparyn siltegenshe juldyzdaı jyldam aǵyp ótip ketti.

Mine osy arada jurt kútpegen keremet boldy.

Aryndaı shaýyp kelgen Qarasur, basy qatty zor deneli ker tóbeliniń qarqynyn basyp, keıin qaıyrylǵansha Toǵan maqpal qarasyn kilt buryp, Qarasurdyń artynan saldy. Bir sát Qarasurdy sońynan qýyp jetken Toǵan, anaý keıin qarap úlgirgenshe, ushy segiz qyrly kók naızasyn Altyn Orda batyrynyń dýlyǵasynan sál tómendeý kók jelkesinen kep qadady. Kók naıza Qarasurdyń jelkesine qarys súıem kirdi. Endi Altyn Orda batyry sońynan shapqan maqpal qara attyly batyrdyń ekpinine shydamaı, arqan boıy at jalyna jarmasyp baryp, opyrylǵan jartastaı, jerge dúńk etti. Kertóbel erin baýyryna alyp oınap shyǵa keldi.

— Qarasur qulady! Qulady Qarasur! — dedi Keneges shýlap.

— Aqsarbas! Aqsarbas! Týǵan eken bizden de bir batyr!

— Aınalaıyn arýaǵyńnan Alaý batyr!

— Shap! Shap! Qaldyrma erdi jaý qolyna!

Eki qol aıqasyp ketti. Qarasur batyrdyń denesi at tuıaǵynyń astynda qaldy.

Urys eki bıe saýymdaı mezgil aldy. Kóptiń aty kóp, kúshtiniń aty kúshti, Altyn Orda áskeri jeńdi. El qamyn oılaǵan Aqtaılaq bıdi, at quıryǵyna baılatyp óltirdi. Toǵan batyr da jaý shoqparynan qaza tapty. Biraq jastyǵyn jastana óldi. Halyq qarǵysyna ilikken Qarasur batyrdy dúnıeden ala ketti.

Úsh kúnnen keıin Edigeniń ózi keldi. Altyn Ordanyń alty túmen qolyn ertip, endi ol úlken-kishisine qaramaı Keneges taıpalaryn tegis qyrdy. Bunymen qoımaı, Keneges taıpalarymen tilektes Qypshaqtyń bóten aýyldastaryn da shapty. Sar dalany burynǵysynan da kóp jas qabirge toltyrdy.

— Kimde-kim Altyn Ordaǵa shoqpar kóterse, ol osylaı shoqpardan óledi! — dedi kózi qantalaı, baıaǵy Toqtamystaı.

Biraq áıgili Altyn Orda bıleýshisi, búgingi qylyǵymen halyqtyń senimin aqtamaǵany úshin, narqyn buzǵany úshin, ýaqyty jetkende Edil — Jaıyq Qypshaqtarynan tirek taba almaı, Altyn Ordanyń kúngeıine aýatynyn oılamady.

Sondyqtan da baıaǵy Alaý batyr ólgendegi jas, búgin mosqal jyrshyǵa aınala bastaǵan maıdanger, Toǵan batyrdyń jas qabiriniń basynda turyp, onyń jetim qalǵan úsh jasar balasy Temirhanǵa:

Kórdim men taǵy jurtty qan jylaǵan,

Kórdim men taǵy jaýdy qan suraǵan.

Elimniń úlesi bop taǵy qyrǵyn

Jer boldym kóńilim talyp qansyraǵan...

Jylaǵan elim mynaý solyq-solyq,

Solqyldaı jylap taǵy jegen opyq,

Ýa, halqym, qaıǵy degen taǵy meniń

Quzǵyn bop janymdy jep jatyr shoqyp.

Qurysyn búıtip meniń jer basqanym!

Astynda júrgenim de kók aspannyń!

Túsindim búgin biraq erte eken,

Áli de qaırala tús, aldaspanym,—

deıdi eńirep.

Osy qyrǵynnan keıin Altyn Orda bıleýshisi jaz shyǵa, áskeriniń denin taratyp, birazyn Orda mańynda qaldyryp, óziniń noǵaıly jigitterimen Qyrym men Saqystandaǵy ulysyna qaıtty.

Osy arada Sıyr, ıaǵnı 1410 jyldyń qysynyń ortasyna deıin bolyp, Jáneke men odan týǵan Sultan-Muhammedti bas etip, qatyn-balasynyń teń jartysyn alyp, jyly jaqqa, óziniń qaramaǵyndaǵy Horezmge keldi.

Kelisimen Anqa ámirdi ózgertip, onyń ornyna Qońyrattan shyqqan Barjaǵy bıdi otyrǵyzdy.

Horezmdi endi óziniń patshalyǵyna aınaldyrýǵa kiristi.

Sóıtip júrgende Máskeý joryǵynan qaıtqanynan beri eki jyldaı ýaqyt ótip ketti.

Altyn Orda birtalaı kúsheıip qaldy.

Edigeniń de abyroıy kóterile túskendeı edi.

Biraq bunyń bári kórinis bolatyn. Al shynynda da qoǵamdyq eńbek tabysy kórshi elderden kóp tómen jatqan, tek bar kúshin zorlyq, qıanatqa Edigeniń shekten shyqqan qatygezdik, jurtty tek qorqytyp ustaımyn degen oıy, buǵan degen qarsylyqty kúsheıte túsken.

Sóıtip júrgende Batys, ıaǵnı 1411 jyldyń basynda Bolat han qaıtys boldy, ornyna Altyn taqqa Temir-Qutlyq hannyń ortanshy balasy Temirbekti otyrǵyzbaqshymyz degen Ordanyń ıgi jaqsylarynan habar keldi.

Edige bulardyń han taǵdyryn bunsyz sheshpek bolǵandaryna bulqan-talqan bop ashýlandy. «Temirbek tym jýas, degenmen ony qoıýlaryńa qarsy emespin. Sóıtse de men barǵansha eshkimdi han kótermesin ózim barǵan soń kóremin» dep shabarman jiberdi. Ózi elý myń áskerge jýyq qolymenen atqa qondy.

Biraq Orda ıgi-jaqsylary Edigeniń kelýin kútpegen, Temirbekti han kótergen.

Al Edigeniń jýas degen Temirbegi jýan shyqqan.

Edige turǵanda eshbir handa bılik bolmaıtynyn túsinip, ol birden Altyn Orda bıleýshisimen kúrespek boldy.

Osylaı Altyn Ordanyń eń aqyrǵy ret túbine jetken, ekinshi uly qyrǵyny, ózara tartysy bastaldy.

Edigeniń Horezmnen shyqqanyn estip, qalyń qolmen Ordadan Temirbek han da attandy.

Eki ásker Horezmnen on kúndik jerde Sam qumynyń jaǵasynda kezdesti.

Orasan qyrǵyn boldy, taǵy da qan sýdaı aqty.

Máskeýden Edige keıin qaıtqan jyldyń jazynda, orystar Zelenı Sutan dep atalǵan Toqtamystyń balasy Jálellıddın men inisi Kerimberdi Lıbke uly knázi Vıtovttyń qaramaǵyna kelgen. Altyn Orda taǵyn alyp berýge aýyr jyldan kúızelip shyqqan jáne Edigege kóp qun-qarajat tólemekshi Máskeý knáziniń jaǵdaıynyń joqtyǵyn, ózderine qastyq sanap, bir adam járdem berse, osy knáz járdem berer dep Vıtovttan kóp úmittengen. Sol sebepten bular Máskeýden qashyp shyqqan. Al Altyn Ordany ózine baǵyndyrýdan áli de úmitin úzbegen Lıbke uly knázi, Toqtamys balalaryn qushaǵyn jaıa qarsy aldy. Altyn Ordanyń óziniń ishinen Jálellıddındi jaqtaıtyn kúsh tabylsa Vıtovt syrt kómegin, qarýly kúshin aıamaıtynyn ashyq aıtty. Altyn Ordada ne bolyp jatqanyna qulaǵyn tigip, kózin almaı otyrǵan Vıtovt pen Jálellıddın Temirbek pen Edigeniń soǵysyp jatqan kezin Altyn Ordany basyp alýǵa eń bir qolaıly tús dep tapty. Vıtovt qarýly qol berip, Jálellıddındi inisimen birge Altyn Ordaǵa attandyrdy. Al Jálellıddınmen astyrtyn habarlasyp otyrǵan Altyn Ordadaǵy Toqtamys balalary da bos jatpaǵan, aǵalary bul jaqqa kele qalsa, olarǵa járdemdesetin kúsh jınap úlgirgen.

Osyndaı uıymdasqan árekettiń arqasynda Jálellıddın, kóp qan tókpeı-aq Temirbektiń alys jaqta júrgenin paıdalanyp, Altyn Orda taǵyna kep ıe bolǵan.

Endi keshegi Edige, Bolat han, Temirbekti jaqtaǵan Altyn Orda myqtylary ámir, bekzadalary, kimniń jerin jerleseń, sonyń sózin sóılersiń kebine salyp, birden ózderiniń ejelden boılaryna sińgen opasyzdyqtaryn kórsetti. Isabek tárizdi bir-eki ámirlerden bótenderiniń bári Jálellıddınniń jaǵyna shyqty.

Al Jálellıddın endi ózin Altyn Orda hanymyn dep sanady. Biraq onyń jurt saılaǵan ekinshi hany Temirbek turǵanda, bul taqty ózimdiki deý áli erte edi. Sondyqtan ol Temirbektiń qolbasshylaryna: «Altyn Orda hany Temirbek kezinde, sender Temirbek úshin kúresip edińder. Endi Altyn Orda hany men boldym, endi sender men úshin kúresýleriń kerek. Eń aldymenen bárimizdiń jaýymyz Edigeni ustaýǵa tyrysyńdar» dep kisi jiberdi.

Temirbek han jaıynda ol ádeıi eshteńe aıtpady. Qolbasshylary meniń jaǵyma shyǵa qalsa bir Ordada eki hannyń bolýy zańsyz ekenin ózderi túsiner dedi. Edigeni qurtý úshin Hadjýlaıt atty batyry bastaǵan kóp ásker jiberdi.

Edige men Temirbek han áskeri Samda uzaq urysqan. Áskeriniń azdyǵynyń arqa syn da Edige taǵy jeńilip, ámirdiń ózi azǵantaı joldastarymen Horezmge kep bekingen. Endi Temirbek han Horezmdi alýǵa kirisken. Qalany qorshaýda alty aı ustaǵan. Edige men Barjaǵy ámir basqarǵan, tonalýdan qoryqqan dala turǵyndary, Horezm áskerleri Temirbek han qosyndaryna aldyrmaǵan. Osyndaı jaǵdaıda Jálellıddınniń adamy kep Temirbek hannyń áskeriniń qolbasshylaryna Altyn Ordanyń jańadan bolǵan hanynyń buıryq-sálemdemesin jetkizgen. Jálellıddın qatelespegen eken, Temirbektiń ámirleriniń biri Ǵazan, oıynda eshteńe joq Temirbek handy, Janhoja atty nókerin jiberip óltirip, birden Jálellıddın jaǵyna shyqqan.

Taǵynan aıyrylǵan hannan góri taǵy bar hanǵa qyzmet isteý durys dep tapqan edi Ǵazan. Biraq Horezm men Altyn Orda áskeriniń soǵysýy toqtalmaǵan. Osy kezde Jálellıddınnen taǵy bir shabarman kelgen. Ǵazanǵa Altyn Orda jańa hanynyń rızalylyǵyn aıtyp: «Eger Edige ózindegi meniń qaryndasym Jánekeni, balasy Sultan-Muhammedpen bizge qaıtaryp, Horezmde bizdiń atymyzdan aqsha shyǵaram dese jáne meshitte bizge arnalǵan qutpa oqytatyn bolsa, bitimge kelip soǵysýdy toqtatyńdar» degen sálemdemesin de jetkizgen. Horezmdi ala almaıtynyna kózi jetken Ǵazan, aqyrynda Edigemen bitim istep soǵysty toqtatqan. Eki ámir keliskenderi úshin birin-biri shaqyryp, qonaq etip, toı toılap bolǵannan keıin Edigeniń balasy Sultan-Muhammedti alyp, Altyn Orda áskeri elderine qaıtqan. Jáneke bir kezde ózi súıip qosylǵan Edigeniń basyna aýyrtpalyq túsken kezde tastap ketýdi qıanat kórip, aǵasynyń Ordasyna ózi barmaı qalǵan.

Ǵazan áskeri Horezmmen tórt kúndik Belýqıa degen jerdi ótkende bularǵa jasaǵymenen Hadjýlaıt batyr kezdesken. «Horezmdi almaı nege qaıtyp kele jatyrsyńdar?» — degen onyń narazy suraǵyna, Ǵazan: «On myń áskermen jeti aı alysyp biz Horezmdi ala almadyq. Al seniń jasaǵyń úsh-tórt myńnan aspaıdy, odan da keıin qaıtqanyń jón bolar. Biz Edigemen bitimge keldik, Jálellıddın hannyń jıeni Sultan-Muhammedti ákele jatyrmyz» dep jaýap qaıyrdy. «Sóz bolǵanyńa bolaıyn,— dedi oǵan ór kókirek Hadjýlaıt.— Edigege meniń bir ózim de jetkiliktimin».

Bul sózdi sol kúni-aq Edige estidi. Horezmniń mańaıyn taǵy soǵys maıdany etkisi kelmeı, ol eki myńdaı jaýyngerimen Hadjýlaıtqa qarsy shyqty. Túnde júrip, kúndiz tyǵylyp, tynyǵyp, eki kúnnen keıin alystan Hadjýlaıt áskeriniń kele jatqan shańyn kórdi. Edige Qypshaqtyń kóne ádisine salyp, qolyn ekige bóldi. Bir myń jaýyngerimen ózi keıin sheginip, bir qamysty saıdyń boıyna tyǵyldy. Al qalǵan jasaǵyna Hadjýlaıt batyrdyń áskerimenen soǵysýǵa buıyrdy. «Biraq kóp soǵyspaı, ári-beriden soń keıin qashyńdar jáne jeńilgen jasaqtardaı ár jerge týlaryńdy, er-toqymdaryńdy keıbir qarý-jaraqtaryńdy, qorjyn-dılbarlaryńdy tastap múldem jeńilgenderińdi kórsetińder, al andyp turyp biz olardy shapqanda, attaryńnyń bastaryn keıin buryp alyp, qaıtadan tıińder,— dedi.

Barlyǵy Edige oılaǵandaı bolyp shyqty. Edigeniń bar qoly osy eken dep urysqa túsken Hadjýlaıt, jaýymdy jeńdim dep qashqan áskerdiń sońynan qýyp kele jatqanda, bir búıirden jalańash qylyshtaryn jalańdatyp, kók naızalaryn kezene Edige ózi basqarǵan myń jaýynger shyǵa keldi. Sol kezde sońdarynan qýǵan jaýlaryna jetkizbeı zymyrap qashyp kele jatqan aldyndaǵy Edigeniń alǵashqy myń jigiti, attarynyń basyn buryp alyp, arttaryndaǵy Hadjýlaıt áskerine dúrse qoıa berdi.

Hadjýlaıt qosyny ońbaı jeńildi. Ózi maıdanda óldi. Edige onyń basyn Horezmniń kóshesinde syryqqa baılatyp qoıdy. Bunymen qatar urystan tiri qalǵan eki myńdaı jaýyngeri tutqyndalyp Edige jaǵy biraz oljaly boldy.

Edige Horezm ómiri etip óziniń balasy Múbárákshahty, Dárýǵa shyǵa Bıkeshek bıdi, qazyǵa Sadyr sheıhty tastap, ózi mundaǵy qatyn-balalaryn alyp, Qyrymdaǵy ulysyna qaıtty.

Al Jálellıddınniń Edigeni ózine baǵyndyrǵysy kelse eń aldymenen kózdeıtini Qyrym men Saqystan bolatynyna ol kúmándanbaǵan.

Al Edige Qyrym men Saqystandy ońaılyqpen Toqtamys balalaryna bermeıtinine sengen. Óıtkeni bul jerlerdi jaılap jatqan negizgi el — Noǵaıly taıpasy óz ulysy, óz rýy edi. Jáne noǵaılyqtar Edige úshin áli de alysyp-julysýǵa bar bolatyn.

Edige Máskeýge shabýylǵa shyqqan Tyshqan, ıaǵnı, 1409 jyly, Aqsaq Temir balalarynyń arasyndaǵy taqqa talas bitip, Ámir-Temirdiń úlken uly Shahrýh ákesiniń ornyna otyrdy. Ol Gerattan Maýarannahrdyń bıligin berýge úlken balasy Ulyqbekti Samarqantqa alyp keldi. Altyn Orda bıleýshisi Edigemen Bolat han jorǵa, suńqar, qarshyǵalarǵa qosyp qasqyr ishik, qundyz bórik tárizdi tartý-taralǵysyn joldap, bulardy quttyqtap elshi jibergen.

Shahrýh pen Ulyqbek elshige úlken syı-qurmet kórsetti. Bular da Edige men Bolat hanǵa kúmis belbeý, jibek shapan, zerli taqıalaryn tartyp, aralaryn Altyn Ordamen baılanystyra túsý úshin Ulyqbektiń balasy Muhamed Jákı myrzaǵa qalyńdyqqa Edige ámirdiń bir qyzyn suraýǵa qudalyqqa Hasen ómirmen birneshe kisi jibergen.

Ámir-Temir úıi osylaı Edigemen quda bolǵan. Sóıtken Shahrýh Edige óz ulysyna júrip ketkenine jyl ótpeı, Seıt-Áli-Tarhan men İlıas-Qoja ámirdi áskerine bas etip, Múbárákshahtan Horezmdi tartyp alýǵa qalyń qolmen joryqqa shyqqan. Shahrýh áskerimen horezmdikter ıt jyǵys túsip, birneshe kún soǵysqan maýarannahrlyqtar Órgenishke kire almaǵan. Degenmen, Shahrýh endi jeńemin dep turǵanynda Órgenishte kerneı-zurnaılar tartylyp, barabandar tarsyldap jurttyń áldenege shat-shadyman bolyp jatqanyn estigen. Sóıtkenshe bolǵan joq, birneshe kisiler «qalyń áskermen Horezmge kómekke Edige ómirdiń ózi jáne Shyǵys oǵlan kele jatyr eken» dep habarlaǵan.

Edigemen soǵysýǵa Shahrýh bata almaı, áskerin alyp dereý Samarqantqa qaıtqan. «Edige kele jatyr» degen habar sońynan beker bolyp shyqqan. Shahrýh bul jalǵan habardy jurtqa taratqan óz adamdaryn ustatyp alyp, qulaqtaryn kesip quntıtyp, muryndaryn kesip shuntıtyp, kózderin oıyp soqyr etip jazalaǵan. Sodan keıin Ulyqbektiń ustazy Shahmálikti bas etip, qaıtadan ásker shyǵarǵan.

Al Múbárákshah Horezmdikterdiń ózine bolysqanyna qaramaı, Shahrýh áskeri ketisimenen, ákesiniń jolymenen, qala turǵyndaryna qıanat isteı bastaǵan. Óte úlken alym-salyq salyp, kónbegenderine ólim jazasyn qoldanyp, az mezgilde jurtty aza etken.

Órgenishke kelgen Shahmálik endi qalany alý úshin bóten ádis qoldandy. Qala turǵyndaryna jasyryn kisiler jiberip, ózderine zardap kórsetip jatqan Altyn Orda bıleýshilerinen qutylýlary kerek dep úgit júrgizdi. Jurtty azǵyrdy. Aqyrynda Órgenishtiń bedeldi ámirleri, qurmetti dinı adamdary, bek-zadalary nan-sýsyn, quranyn, syılyqtaryn alyp, qalanyń qaqpasyn ashyp, Shahmáliktiń aldyna kep dizelerin búgip, shaharlarynyń kiltin berdi.

Shahmálik qalyń áskerimen tal túste qalaǵa kirdi. Múbárákshah úı-ishin alyp ákesine qashty.

Osylaı Altyn Orda eń aqyrǵy ret jáne múldem Horezmnen aıryldy.

Al Altyn Orda Horezmdi qorǵamaq túgil, óz ishindegi álekten qutyla almaı jatqan. Lıbke knáziniń arqasynda ózin Altyn Orda taǵyna otyrdym dep sanaǵan Jálellıddın, Vıtovt knázdiń degenin isteımin dep Máskeý knázine teris qaraı bastady. Lıbke uly knázi osy kezde orys jeriniń búkil kúngeı jaǵyn alyp bolyp jáne Qara teńiz jaǵasyna Qyrym arqyly Shyǵyspen saýda-sattyq júrgizýge bekinis saldy. Al Jálellıddın, ákesi Toqtamystyń saıasatyn ustap, keshegi qashyp baryp, ózi panalaǵan orys jerine ásker shyǵardy. Birneshe qalalaryn shapty, tonady. Taǵy Toqtamys balalarynyń arasynda taqqa talasqan kúres bastaldy. Shyńǵys urpaǵynyń bóten ámirleri men orystardyń keı knázderinen ásker alǵan Kerimberdi aǵasy Jálellıddınge qarsy shyǵyp, ekeýi qan maıdanda kezdesti. Kerimberdi urys kezinde Jálellıddındi sadaǵymen atyp óltirip, Altyn Orda taǵyna otyrdy. Biraq Kerimberdi búkil Joshy ulysyna ıe bola almady, Saqystan, Úzdi, Tana tusynda Toqtamystyń ortanshy uldarynyń biri Kepek ózin han kótertti. Bular endi ózara jaýlasty, ekeýi kep sońynan Edigeni qurtpaq boldy.

Al Edige Qyrymǵa kelgennen keıin, Jálellıddın men Kerimberdi, Kerimberdi men Kepek óz ara qyrylysyp jatqanda az ýaqytqa tynys alyp, qaıtadan kúsheıip qalǵan. Biraq sál ál bitisimenen ol Qoı, ıaǵnı, 1416 jyly qaıtadan Vıtovtpen soǵysqan. Herman Kıbege deıin baryp, Lıbkege jatatyn biraz jerdi, qalalardy tonap, órtep qaıtqan. Osy jyldary ol áıeli Jánekeni úsh júz salt atty qorǵaýshy jasaq berip, Qyrymnan shyqqan Mysyrdyń kerýenine qosyp, Mekkege qajyǵa qol berýge jibergen. Jáne óz ulysy tusynan, Úz-Temirdiń taǵy bir urpaǵy Shaqyra degen oǵlandy Altyn Ordaǵa han kóterip, Toqtamystyń balalaryna qarsy qoımaq bolǵan. Biraq Shaqyra toǵyz aı ǵana han atalyp, bir urysta Kepekteıa jeńilip, dúnıe salǵan.

Altyn Ordada bul kezde Kerimberdi men Kepek ekeýi eki han bolyp ózara talasqanmen, jeme-jemge kelgende ekeýiniń áskeri Edigege jabylǵan. Al bul jyldary qartaıǵan, soǵystan qajýǵa aınalǵan Edige eski jaýy Vıtovtpen tatýlasqan. Biraq bul oǵan járdem bolmaǵan. Toqtamys balalary jeńip Edige qatyn-balasyn alyp, sońynan ergen Noǵaılynyń azdaǵan áskerimen Dáshti Qypshaqtyń Shyǵys jaǵyna bettegen. Oıy kir jýyp, kindik kesken Qumkentke kelip, qalǵan ómirin tynysh ótkizý edi. Biraq bunysy bolmady. Seıhundarıanyń orta shenine taıap, endi kúngeıdegi Qumkentke burylam degen kúni, Syǵanaq aımaǵynyń bıleýshisi Toqtamystyń eń kekshil kenje balasy Qadyrberdi áskerimenen bunyń aldynan qarsy shyqty. Kimdi kimniń jeńgenin bilmeıtin qyrǵyn urys boldy. Osy aıqasta Qadyrberdi jaraqattanyp, qaza boldy.

Al otyz jerinen jaralanǵan Edige, atynyń jalyn qushyp turyp, qasyndaǵy jalǵyz nemeresi Oqasqa:

— Jaqsy ıt ólimtigin kórsetpeı ólýshi edi, eń bolmasa ólimtigimdi kórsetpeı óleıin, bir-eki jigit taýyp alyp, meni Ulytaýdyń basyna aparyp tastańdar,— dedi.— Eń bolmasa Altyn Ordanyń asqar taýynyń basynda jan bereıin...

Oqas bes joldasymen jaralanǵan qart atasyn on kún boıy jedel júrip otyryp, Ulytaýdyń etegine alyp keldi. Biraq qatar turǵan eki quzdyń shyń, tasty eń bıigine taldan órilgen sal ústinde aýyr jatqan atasyn shyǵarý qıynǵa túser dep, janyndaǵy sál kishirekteý ekinshi taýdyń basyna kóterýdi uıǵardy.

Bul Ulytaýmen qatar bitken Kishitaý edi.

Bes jigit ázer degende taýdyń basyna aparyp salyny jerge qoıǵanda Edige shyńnyń eń bıiginde jatqan jerinen kenet basyn kóterdi. Jan-jaǵyna qarady. Ol Batysynda, sonaý kókjıektiń ar jaǵynda, ózi tý tikken Altyn Orda kindigi — Orda-Saraı, Kúngeıinde týǵan shahary Qumkent, Kúngeı-SHyǵysynda taǵy búkil álemge áıgili, keshe ózi alǵan Horezm, Batys-Kúngeıinde altyn týy jelbiregen Qyrym, Shyǵysynda sonaý áıgili Qaraqurym, al Teriskeıinde qas jaýy Toqtamysty óltirgen Shańǵy Tara jatqanyn, kózimen kórmese de júregimen sezdi.

Ol jan-jaǵyna uzaq qarady.

Al osy sán-saltanatty qalalardyń ortasyndaǵy alyp dalanyń, maly óristerine syımaı byqyǵan qalyń eldiń — Altyn Orda degen kóshpendilerdiń qudiretti memleketiniń keshe ǵana betine eshkim tike qaraı almaǵan aıbyndy ámirshisi ózi emes pe edi? Iá, ámirshisi edi ǵoı.

Edige kenet kózine jas aldy.

— Shirkin, opasyz dúnıe! — dedi ol daýsy qarlyǵa.

Sol sátte sylq etip tósegine qulady.

— Ata,— dedi Oqas,— myna úsh jigit elge qaıtsyn, bizden habar jetkizsin, al myna Tastemir ekeýmiz, seniń janyńda qalamyz. Al qazir tómen túsip buǵy, maral atyp ákelemiz. Qorjynymyzdaǵy azyǵymyz taýsyldy.

— Jaqsy,— dedi Edige,— jigitterińniń joldary bolsyn.

Dál osy sátte Edigeniń dál tóbesinde, sonaý kógildir aspannyń tórinde kerege qanat eki qus paıda boldy.

— Kózi qurǵyr buldyrap kóre almaı jatyrmyn,— dedi Edige Oqasqa,— jassyń ǵoı, qarashy qandaı qustar eken?

Shalqasynan jatqan Edige kórgen qusty bular baıqamaǵan edi, Oqas aspanǵa bir qarady da:

— Qara qustar ǵoı,— dedi,— qaıdan keldi?

— Shirkinderdiń nıetteri jaman eken,— dedi Edige kúrsinip,— sadaqtaryńnyń jebesi bolsa atyp tastańdarshy!

Oqas atasynyń betine qarady.

Dúnıeniń bar qyzyǵyn kórgen, paıǵambar jasynan asyp ketken áıgili batyr, ataqty atasynyń ólimnen qorqyp jatqanyn túsindi.

Shirkin, ómir nege osynshama tátti bolady eken?!

Eki mergen jigit, bir tizerlep otyra qap, sadaqtaryn shirene tartty.

— Oń jaqtaǵysy meniki! — dedi Tastemir.

Aýany qaq jaryp, ysyldaı ushqan qos jebe bir kezde atyldy.

Sál ǵana ýaqyt ótti.

— Tıdi! — dedi Oqas shattana,— áne, ekeýi de birdeı jerge qulap bara jatyr.

— Mergen ekensińder,— dedi Edige.— Áıteýir qulaǵandary durys boldy. Jaqsy yrym! Al endi joldaryń bolsyn!..

Oqas pen álgi mergen jigittiń bireýi Tastemir taýdyń tómendeý tusynan arqar men buǵy atýǵa ketti, al qalǵan úsheýi Edige jaıynda habar berýge elge attandy.

Edige jalǵyz qaldy.

«Meniń munda ekenimdi eshkim bilmeıdi ǵoı, eger jaýlarym ústimnen shyǵyp qalmasa qudaı buıyrtsa jazylarmyn! Teńbil kógimdi oınatyp jaýyma taǵy bir salyp ólsem, armanym bolmas edi». Onyń bar tilegeni jaýlarymen alysyp, maıdan ústinde jan berý edi.

Kókti súıýge jaratylǵan qyran, jerde jatyp ólgisi kelmedi.

«Jaýymmen taǵy bir alyssam» degen úmit ony qýantty.

Onyń tipti ólgisi kelmedi.

Biraq oılaǵany bolmady.

Kenet ol bir sybdyrdyń, qulaǵy ýaq tastardyń únin estidi.

Edige basyn kóterip, jan-jaǵyna qarady.

Aldymenen shoshaıǵan kók naızalardyń súıir ushtaryn kórdi. Sosyn baryp, shoshaq bórikti, shekpen dalbaǵaıly, temir dýlyǵaly jigitterdiń ózderine kózi tústi. Edige olardy bastap kelgen Toqtamys ıran qumasynan týǵan túkti qabaqty Jaǵal degen balasyn tanydy.

Edige óledi ekenmin dep qoryqpady.

Tek:

— Andyp júr ekensińder ǵoı? — dedi.

— Iá,— dedi túkti qabaq Jaǵal. Ol jigitterine qolymenen «káne» degendeı belgi. berdi.

Saly ústinde jatqan Edigeniń denesine kók naızalar kirsh-kirsh kirdi. Sóıtti de top jigit naızalarymen onyń denesin bastarynan asyra joǵary kóterdi.

Edige jany shyǵyp bara jatyp, shyń basynan jan-jaǵyndaǵy kógildir álemdi taǵy bir ret kórdi.

— Shirkin-aı! — deýge ǵana shamasy keldi, kózi qaraýytyp ketti.

— Kóne laqtyryńdar! — dedi Jaǵal.

Top jigit naızalarynyń ushynda shanshylyp turǵan Edigeniń denesin tómen qaraı laqtyrdy.

— Qaıda tústi? — dedi Jaǵal.

— Tómen qaraı qulady,— dedi bir jigit joǵarydan nagyz bir teri laqtyrǵandaı.

Bul jigit te, onyń janynda turǵan ózge jaýyngerler de osy qazir ózderi taý basynan qulatqan áıgili Altyn Ordanyń eń aqyrǵy ámirshisiniń denesimen birge, endi máńgi turmastaı bop Altyn Ordanyń óziniń de qulaǵanyn bilmedi.

Sóıtip júrek jutqan batyr, aılasy men zulymdyǵy qatar júrgen, óz basynyń qasıetterimen qandaı handyqqa bolsa da ıe bola alar, biraq tarıhtyń damý jolyna, aǵysyna qarsy kelgen, kórshiles elderdiń óneri, mádenıeti, qoǵamdyq eńbek tabystary, áskerı jetistikteri — bári-bári asyp ketip, quldyrap bara jatqan Altyn Ordany baıaǵysyndaı jurt qorqar memleket etip qaıtadan kóterem dep ómir boıy jantalasqan eń sońǵy ámirshi Edige osylaı dúnıeden ótti.

— Osylaı kómýsiz tastaımyz ba esil erdi? — dedi bir mosqaldaý jaýynger.

Kómýsiz qalsyn,— dedi Jaǵal.— Jatsyn qarǵa-quzǵynǵa jem bolyp.

Mosqal jaýynger qaıtaryp sóz aıtpady. Jaǵal Edigeniń jerde jatqan qarý-jaraǵyn, dýlyǵasyn alyp, bári tómen túsip ketti.

Biraq Edige kómýsiz qalmady. Jaǵaldar ketkennen keıin buǵy atyp kelgen Oqas pen Tastemir onyń etekte jatqan denesin taýyp alyp, taýdyń basyna shyǵardy. Bozǵylt tasty taý jyqpylyn qashap, qýys jasap Edigeni soǵan qoıdy.

Ústin taspen bekitti.

Sońynan jurt ústinen tóbedeı etip tas úıdi.

Arqanyń eń bıik taýy Ulytaýmen ushar basyn talastyrǵysy kelgendeı qatar turǵan Edige jatqan Kishitaýdy jurt endi kóbine Edige taýy dep ataıtyn boldy.

Ol mola sonaý tóbesinde bult oınaǵan Edige taýynyń basynda áli tur.

Nege halyq onyń molasyn áli kúnge deıin saqtap keledi? Sondaı qankóı jaýyz bolǵan adamnyń molasyń, bir tasyn qaldyrmaı laqtyryp, nege buzyp tastamaǵan?

Qandaı sebebi bar?

Sebebi bireý-aq: Edige jaman ba, jaqsy ma, ol halyqtyń basynan ótken tarıhy. Jaman ba, jaqsy ma, tarıh báribir ólmek emes, Edige de, Altyn Orda da qansha zorlyqshyl, qıanatshyl bolmasyn, qaraly tarıh retinde halyqtyń esinde qalýǵa tıisti...

Tarıh dóńgelegi toqtamady, alǵa qaraı júre tústi. Mamaı Toqtamys, Edige Toqtamystyń balalarynyń ornyna Uly Muhammed, Quıyrshyqtan týǵan Baraq, Joshy urpaǵy Jıneden týǵan Bas-Temirdiń balasy Dáýletberdi, Kishi Muhammedter keldi. Bular da Altyn Ordanyń basyn qosamyz dep jantalasty. Qyrym úshin kúresti, Qazan handyǵyn qurdy, Lıbke men Máskeýge joryq jasady.

Biraq kúsheıip qalǵan Máskeý, Lıbke, Polsha, Aqsaq Temir Ordasyna endi Altyn Orda eshteńe isteı almady. Eshkim Altyn Ordanyń qulap bara jatqan týyn ustap tura almady. Altyn Orda taǵyna taǵy talasyp birin-biri joıdy, óltirdi, daı-daı bop kúresti, tóbelesti. Aqyrynda ózgelerge jem boldy.

EPILOG

Tarıh dóńgelegi toqtamady. Alǵa qaraı taǵy jyljı tústi. Edige ólgennen keıin otyz jyl ótpeı-aq Altyn Orda Horezm, Qyrym, Bulǵardan aıryldy. Uly Muhammedtiń balalary Qasym men Iaqyp, Vasılıı Temnyıdyń arqasynda Mesher jerinde Qasym handyǵyn turǵyzdy. Qyrymǵa endi Osman Túrikteri taıaı tústi. Túriktiń ekinshi Murat sultany jel kemelerin endi tikeleı Kaffaǵa qaraı bettetti.

Arada taǵy bir otyz jyl ótti. Tarıhta Vasılıı Temnyıdyń ornynan Úshinshi Vasılıı, Uly Muhammed, Kishi Muhammed, Baraq Dáýletberdilerdiń ornyna Toqtamystyń nemeresi, Kerimberdiden týǵan Seıdahmet, Uly Muhammedtiń balasy Mahmúdek, Muhammedtiń balasy Ahmet, Hajy Kereıler keldi. Lıbke men Polsha koroli endi Tórtinshi Kazımır boldy. Seıdahmettiń tusynda Altyn Orda taǵy bir qımyldap qaldy.

Seıdahmettiń kómegimen Tórtinshi Kazımır korólǵa qarsy búlik shyǵarǵan Keısuttyń nemeresi Lıbke knázi Mıhalýshka Hshermen Kıbeni aldy. Seıdahmettiń ózi taǵy Máskeýge attandy. Bul kezde Máskeý jeriniń bıligi Úshinshi Ivan patshaǵa kóshken. Máskeý uly patshalyqqa aınala bastaǵan.

Tarıh óz dóńgelegin aınaldyra túsken. Keshegi Altyn Ordanyń qaramaǵynda júrgen Joshynyń besinshi balasy Ábilqaıyr İbir-Sibirde Mahmúdekten Kók Orda handyǵyn tartyp alyp ataqty Shaıbanı handyǵynyń negizin salǵan. Ol endi İbir-Sibirdiń kúngeıine qaraı bettep, Aqsaq Temir memleketine tikeleı qaýip týdyrǵan. Osy kezde Túrik Sultany Ekinshi Murat Kaffany alyp, Qyrymǵa bıligin júrgize bastaǵan.

Al Altyn Ordanyń uly dalasyndaǵy kóshpendi elderdiń negizgisi Qypshaq pen Noǵaıly eki bólinip, Edigeniń urpaqtary Jańbyrshy, Musa, olardyń balalary Júsip, Mamaı, nemereleri Telaǵys, Alshaǵyr bastaǵan Noǵaıly ulysy Qypshaq elin Edil boıynan Jaıyqqa deıin qýyp tastaǵan. Al, osy Edigeniń urpaǵy Er Tarǵyn, Er Saıyndar qaıtadan Qyrym jaǵasyna deıin barǵan. Qypshaq taıpasy bolsa endi qazaq eli atanyp, Qypshaq onyń bir rýyna aınalǵan.

Tarıh dońǵalaǵy alǵa qaraı jyljı bergen. Altyn Ordanyń ishindegi baq talastyq, taq talastyq, birin-biri shabý, birin-biri qurtý endi burynǵysynan da kúsheıe túsken. Aqyrynda, tartylǵan alyp teńizden qalǵan oıdym-oıdym, úlkendi-kishili kólderdeı, endi Altyn Ordanyń ornyna Qyrym, Qazan, Qasym handyqtarymen, Noǵaıly ulysy, Ábilqaıyr Ordasy, qaıtadan Mordva, Bashqurt aımaqtary paıda boldy.

Ábilqaıyr ordasynan Qazaq handyǵy bólindi.

Tarıh dóńgelegi toqtaýdy bilmedi.

Dúnıege ataqty Ivan Groznyı keldi. Orys eli dúnıe júzilik Uly memleketke aınaldy. Ol Qazan handyǵyn qurtyp, bir sheti Ertiske sheıin bardy. Al Kúngeıinde Qara teńizge jetti. Orys patshasynyń tegeýrindi tizesine shydaı almaǵan Edigeniń áıgili Noǵaıly ulysy Edildi tastap, Teriskeı Kavkazǵa aýysty, kóbi onan da ótip, ar jaǵyndaǵy Iran, Túrkıa tipti Úndistan, Pakıstan jerine ketti.

Taǵy da eki júz jyldaı mezgil ótti. Altyn Ordanyń negizgi jerinde — Batysy Jaıyq ózeninen asyp jatqan, Shyǵysy Ertis ózeninen ótip ketken, Kúngeı-Batysy Iranǵa, Kúngeı-SHyǵysy Qytaıǵa jetken, al Shyǵysy sonaý kóne Ubaıra-Subaıra Sibir ormandaryn aımalaǵan, al Teriskeı-SHyǵysy Tobol men Tara ózenderi quıatyn Ertistiń saǵasyna deıin shektesken, teriskeıi Oral taýynyń kúngeı jaǵymenen Tobyl ózeniniń bas jaǵyna jetken uly dalada — Saq, Qypshaqtan taraǵan, ejelden, adam bolyp jaralǵaly, osy arany mekendegen, qazaq eli qaldy.

Bul jurt sonaý kóne zamanǵy Kır, Darı patsha jasaqtarynyń bizdiń zamanymyzdaǵy Etılla bastaǵan qaharly tunýlardyń, Shyńǵys han tatar-monǵoldarynyń, Altyn Orda handarynyń shabýyldaryn, talaýlaryn, alyp dalasyn olardyń qan-josa etkenin, Qytaı, Jońǵar boǵdyhan, qontaıshylarynyń joryq-qıanattaryn, Rossıa aq patshalarynyń qanaýlaryn — bárin-bárin basynan ótkizdi. Bárine de shydady, jalǵyz jańqasy qalǵansha kúresti, aqyry jerin de, sýyn da eshkimge bermedi. Sol kóne qonysynda qaldy.

Edige ólgennen keıin de taǵy bes júz jyl ótti. Uly Rossıa jańa el boldy. Ózimen birge qazaq jurtyn da jańa el etti.

Keshegi Altyn Orda turǵan negizgi dalada — Jańa Qazaq Respýblıkasy ornady.

Gúl shyqqan jerge gúl shyqty.

Joq, Altyn Orda tikenek edi ǵoı.

Báribir tikenektiń ornyna gúl shyqty.

Óıtkeni ústemdik han, patshalardan halyqqa kóshken. Al halyq tasy altyn, qamysty qaıyń ete alady.

Ol tikenek ornyna gúl ósire aldy.

Altyn orda. I kitap

Altyn orda. II kitap

---