InfoHub Logo

Karter Ýotson áldebir jýrnaldyń jańa sanyn qoltyǵyna qysyp, mańaıyna qyzyqtaı qarap, asyqpaı aıańdap kóshede kele jatty. Munda jıyrma jyldan beri bolmap edi, baıqasa — barlyq jaǵy adam aıtqysyz ózgergen eken. Baıaǵyda, bunyń bala kezinde, osy bir batys túkpirdegi qalanyń nebári otyz myńdaı ǵana turǵyny bar-dy, al qazir ol úsh júz myńnan asypty. Ózi júrip kele jatqan osy kóshe kezinde typ-tynysh jumysshy kvartaly bolatyn, al búginde bul ıis-qońysty qabaq prıtondarmen kezektesken qaınaǵan qytaı, japon dúkenderine lyq tolypty. Al balalyq shaǵynyń eń bir tátti sátteri ótken myna mamyrajaı kóshe endi qaladaǵy naǵyz buzyqtardyń jynoınaǵyna aınalǵan.

Ol saǵatyna qarap edi, altyǵa jarty qalypty. Kúnniń bul sútshde mundaı jerde kózge kóp eshtemeniń ilige bermesi belgili, Ýotson buny jaqsy biletin, alaıda kókiregin áli de kóre tússem degen bir qumarlyq bılegen. Jıyrma jyl boıy dúnıe júzin aralap, kóptegen eldiń áleýmettik jaǵdaıyn zerttep júrgen ýaqytynda, ol dúnıedegi eń bir jaıly da tynysh meken retinde, osy qalany jıi eske alyp otyratyn. Al mynadaı ózgeris ony esten tandyrǵan. Bunyń bárin óz kózimen kórip, týǵan qalasynyń qandaı masqara kúıge túskenin baıqaý úshin ol taǵy da biraz qydyra túsýdi jón kórgen.

Karter Ýotson azamattyq ar-ojdandy bárinen de joǵary qoıatyn adam edi. Ol eshkimge táýelsiz de dáýletti jan bolǵandyqtan bireýlerdiń shaqyrǵanyn mártebe kórip, ár túrli orta tórinde, qurmetti dastarqan basynda shalqaıyp otyrýdy asa unata bermeıtin; sondaı-aq óner juldyzdary men júırik shabandozdarǵa da áýestigi joq-ty. Onyń aınaldyrǵany — negizinen moral máselesi edi, bul jaǵynan ol ózin reformator sanaıtyn, alaıda ýaqytynyń kóbin irili-usaqty jýrnaldarǵa materıal jarıalap, jumysshy taby men jarly-jaqybaılar týraly keremet kitaptar jazýǵa jumsaıtyn.

Onyń jurtty eleń etkizgen jıyrma jeti eńbeginiń keıbiri bylaı atalýshy edi: "Eger Isa Jańa Orlsanǵa oralǵan bolsa", "Jadaǵan jumysshy", "Berlındegi turǵyn úı reformasy", "Anglıadaǵy lashyq — radıkalızm mekeni" jáne "Órkenıet kezinde úńgirlerdi mekendegen adamdar" t.b...

Degenmen Karter Ýotson fanatık te, qıalshyl da emes-ti. Qorqynyshty jaǵdaılarǵa tap bolsa, ol abdyrap, úrkip qalmaıtyn — ony tekserip, aqıqatyn ashýǵa umtylatyn. Balań entýzıazm de onyń tabıǵatyna jat bolatyn. Onyń azamattyq tulǵasyn qaı jerde de bıiktetip turatyn qasıetter: jyldar boıy jınaqtalǵan ómirlik tájirıbe, jandy jadyratar ádemi ázil, fılosofıalyq oı-túıin jáne salqynqandy sabyr edi. Ol eshqandaı tóbedón túsken olja men tótesinen jetken baqytty moıyndamaıtyn: adamzat óziniń asqar bıigine tek úlken qurbandyqtarmen, eren eńbek, tolaıym beınettermen ǵana jetedi, buǵan deıin de osylaı bolǵan, budan keıin de solaı bola bermek — mine, onyń senimi. Ol bir-aq sátte túbirimen ózgerip shyǵa kelgen qubylysqa qashan da kúmánmen qaraıtyn, óıtkeni onyń álgi senimi boıynsha adamzat qoǵamy bar baılyq pen baqytqa evolúsıalyq jolmen, kúrespen, mańdaı termen jetýge tıisti.

Jazdyń osy bir qońyr keshinde Karter Ýotson tóńiregin — túgeldeı jan-jaqty zertteı túsýge tyrysqan. Osy maqsatpen ol mańdaıshasyna "Vandom" degen jazýy bar domhananyń aldyna kelip toqtap edi. Bul kishigirim ǵımarattyń ishke bastaıtyp eki esigi bar eken. Birinshisi birden býfet bólmesine aparatyn sekildi. Ýotson bul esikti zerttegisi kelmedi. Al ekinshi esikten ári qaraı jińishke dáliz kóringen. Ol onymen júre kelip, ústelder men oryndyqtar qoıylǵan keń bólmeden shyqty. Munda jan balasy joq eken. Bir buryshtan quısandyqty kózi shaldy. Ol ishteı: munda keıinirek kelip, myna ústel basynda iship otyrǵandardy bylaı baıqap kórý kerek, dedi de, odan ári jyljydy.

Bólmeden árige sozylyp jatqan kishirek dáliz as úıge aparatyn edi. Munda "Vandomnyń" ıesi Petsı Horan keshki qonaqtar keler aldynda asyǵys-úsigis tamaqtanyp jatqan-dy. Búgin ony tańerteńnen beri sharýasy júrmeı, bas terisi qyrtysyp-tyrtysyp, urynarǵa qara taba almaı otyrǵany jáne bar. Buny "Vandom" qyzmetshileri mana-aq bilgen. Al Karter Ýotson qaıdan bilsin. Ol esikten kirmeı jatyp, Petsı Horannyń qyzaryp otyrǵan kózi bunyń qoltyǵyna qysyp alǵan alabajaq jýrnalyna túsken. Petsı Karter Ýotsenniń kim ekenin bilmeıtin, sondaı-aq onyń qoltyǵyna qysyp alǵany — ánsheıin bir ılústrasıaly jýrnal ekenin de bilgen joq-ty. Bas terisi kelispeı turǵan ol bul beıtanys adamdy qabyrǵaǵa jarnama, habarlandyrý japsyryp, jelimmen nemese úshkir bastyrmalarmen qoly tıgen jerdiń bárin búldirip júretin áldebir sýbektige balaǵan. Mine, keıin nasyrǵa shapqan úlken istiń basy osydan bastalyp edi.

Qolyna shanyshqy men pyshaq ustaǵan Petsı Karter Ýotsonǵa tura umtylyp:

— Shyq káne! — degen baj etip. — Bilem men senderdiń ne isteıtinderińdi!

Karter Ýotson abdyrap qaldy. Kútpegen jerde aldynan albasty shyǵa kelgendeı.

— Qabyrǵany satpaqtaǵyń keledi, á?! — deıdi Petsı aıqaılap, qaıdaǵy bir jıirkenishti, ótkir sózderdiń eń tańdaýlylary lek-legimen tógildi deısiń sosyn.

— Eger men sizdi abaısyzda renjitip alsam...

Keshki qonaqtyń alǵashqysyna budan ári sóıleý buıyrmaǵan, Petsı oǵan aýyz ashtyrmap edi.

— Jap aýzyńdy! Joǵal ári! — deıdi ol bir jaǵynan qolyndaǵy pyshaq pen shanyshqysyn shoshańdatyp.

Karter Ýotson shanyshqynyń qalaı búıirine kiretinin lezde elestetip úlgergen de, rasynda da "aýyzdy japqandy" durys kórip, esikke qaraı sheginshekteı túsip edi. Alaıda onyń bul jumsaq sheginisi Petsı Horandy odan saıyn qutyrtyp jibergeni sondaı, ol qolyndaǵy shanyshqy men pyshaqty tastaı salyp, Karterge tura umtylǵan.

Petsı Horannyń salmaǵy júz seksen fýnttaı bolatyn. Ýotson da dál sondaı-tuǵyn. Iakı bul jaǵynan ekeýiniń birinen-biri asqany joq. Biraq Petsı naǵyz traktırlik tóbeleskish, áperbaqannyń ózi bolsa. al Ýotson judyryǵy temir boksshy edi. Onyń artyqshylyǵy osy-tuǵyn. Petsı qolyn qulashtaı siltep edi, biraq tıgize almaı, aýany bos osyp ótti. Ýotson onyń qarymyn qaıtaryp, qasha jónelýi kerek-ti, alaıda ol mundaıda qoldanatyn (qala qaltarystaryn zerttep júrgende, qańǵybas buzyqtardan kórip úırengen) taǵy bir aıla-tásili bar-tuǵyn: qarsylasyna judyryq jumsaýdyń ornyna ol jalt burylyp, kóldeneń eńkeıe qalǵan. Qatty umtylyp kele jatqan Petsı oǵan ońbaı soǵylyp, ekeýi birdeı omaqasa qulap edi. Qulaǵanda... árqaısynda júz seksennen salmaǵy bar, úsh júz alpys fýnt dúnıe kesken terekteı gúrs ete túsip edi. Ýotson es jıǵanda, qarsylasynyń astynda jatqanyn baıqady. Jatqan jeri — tórgi qabyrǵanyń túbi eken, syrtqa shyǵaratyn esikke deıin júz elý fýttaı kórindi, tezirek bir áreket jasamasa bolmaıdy. Eń bastysy — shý shyǵaryp almaý kerek! Erteńgi kúni aty-jóni gazet betinde júrse, ózi týyp-ósken myna qaladaǵy týǵan-týys, dos-jaran ne deıdi, ne dep túsinedi buny? Masqara!

Ol ústinde jatqan adamdy qapsyra qushaqtap, qatty qysa túsip, syrttan keler kómekti taǵatsyz kútti. Kóp ótpeı-aq ol kómek te keldi: zaldan júgirip shyqqan soqtaldaı-soqtaldaı alty jigit edende ıtektelip jatqan bulardy aınala qorshap tura qalǵan.

— Jigitter, alyńdarshy mynany ústimnen! — dedi Ýotson. — Men oǵan tıgem joq, tıgim de kelmeıdi.

Biraq qarap turǵandar úndegen joq. Ýotson da qarsylasyn qatty qysqan qushaǵyn jazbaǵan. Petsı qaıta-qaıta bulqynyp, ony urǵysy keledi, biraq ura almaıdy.

— Qolyńdy bosat, sonda túsem ústińnen, — degen ol bir sát.

Ýotsonnyń ony bosatqany sol Petsı ornynan ushyp turyp, qaıta eńkeıgen kúıi jatqanǵa judyryǵyn siltep te úlgergen.

— Tur! — dedi ol sosyn buıyryp.

Daýsy quddy Qıamet kúngi surapyldyń daýsyndaı kúrkirep shyǵyp edi, endi odan jaqsylyq kútý múmkin emes ekenin Ýotson da túsingen.

— Árirek baryp tur, sonda turam, — degen ol da.

— Tur degen soń, tur eger erkek bolsań! — dedi Petsı aıqaılap; onyń kókshildeý kózi ushqyn atyp, taǵy da barynsha siltep qalý úshin judyryǵy jumyla bergen-di.

Biraq ol qarsylasyn betten tepkisi kelip, on aıaǵyn artqa tartyp kótere túskende... Ýotson eki qolyn aıqastyra qoıyp, betin qorǵaǵan da, sosyn ornynan atyp turyp, Petsı teýip úlgergenshe ony ustap ta úlgergen. Sol ustap turǵan kúıi:

— Jigitter, myna báleni alyp ketińdershi! Men oǵan tısip turmaǵanymdy sender de kórip tursyńdar ǵoı, mine, — degen kýágerlerge jalynǵandaı, — Bunymen tóbelesip qolymdy bylǵaǵym kelmeıdi. Tek qutylsam boldy budan.

Qorshap turǵandardan eshqandaı qozǵalys bilingen joq, bári bularǵa bedireıe qaraıdy. Bunyń ar jaǵynda bir bále baryn sezgen Ýotsonnyń júregi shimirkene qalǵan. Petsı ony aıaqtan shalyp qulatqysy kelip edi, biraq Ýotson ony tik kótergen kúıi jerge salyp urdy da jalma-jan syrtqa umtyldy. Alaıda jańaǵy qorshap turǵandar aldyn bógeı qoıǵan. Túrleri sýyq, betteri isingen jáne quddy kún kórmegendeı júzderi kúlgin tartqan eken;

Ýotson osyǵan qarap bulardyń túni boıy qalanyń shetki aımaqtaryn toryp júretin túngi qaraqshylar ekenin bildi. Olar Ýotsondy qaqpaılap qaıta Petsıge jaqyndata tústi. Al ol buǵan taǵy da órshelene umtylsyn. Ýotson ony manaǵydaı shap berip ustap, qushaǵyna qysa qoıǵan da, qaraqshylarǵa jáne úmitpen qaraǵan. Biraq melshıip-melshıip turǵan olardan kesip alsa qan shyqpaqtaıtyny sezilip edi. Ýotson túńildi. Ol osyndaı qaltarysty jerlerde jalǵyz-jarym júrginshilerdi byt-shyt qyp soǵyp, qabyrǵalaryn syndyryp, keıde tipti kemtar etip ketken talaı jaǵdaılardy biletin edi. Ol sondaı-aq báleden aman-saý qutylǵysy kelse, eshkimge qol kótermeý kerektigin de jaqsy túsingen bolatyn.

Biraq bir jaǵynan, mynadaı ádiletsizdikke ishi de qyj-qyj qaınaıdy. Bir adamǵa — jeti adam! Budan artyq qandaı qorlyq bolady. Buǵan jáne qalaı shydaýǵa bolady! Ol yzadan qany basyna shapshyp, bar kúshin salyp bularmen tóbeleskisi keldi. Alaıda óneli men balalary, bitpeı jatqan kitaby, taýdaǵy ádemi ranchosy túsken. Rancho bolǵanda qandaı! Jeriniń ózi ǵana on myń akrden asady. Budan soń Ýotsonnyń kóz aldyna bir sát kún shýaǵyna malynǵan móp-móldir aspan, gúlge oranǵan keń alqap, syldyraı aqqan tasbulaq, bulaq ishinde qaptaı júzgen qara balyqtar kelip edi. Qandaı keremet kórinister! Ómir degen osy ǵoı, shirkin! Endeshe etqyzýmen táýekelge bel býý jón be osy? Osyny oılaǵanda, Ýotsonnyń jańaǵy qaınap basyna shyqqan qany qaıta salqyndap, sabyrǵa boı jeńdirgen.

Onyń qushaǵynda turǵan qarsylasy qatty bulqynyp, eki aıaǵymen kezek-kezek tepkilenip, qalaıda qarýly qoldyń qyspaǵynan bosap alǵysy keledi. Ýotson ony taǵy da edenge etbetinen túsirdi de, sosyn ózi esikke qaraı tura umtylyp edi, biraq Petsıdiń aýyzjalastary ony qaıta qaıyryp ishke tyqty. Budan ári Petsıdiń judyryǵynan jaltara qasha júrip, bir yńǵaıy kelgen sátte ony jáne manaǵydaı qushaq qursaýyna tyǵyp jibergen. Petsı bulqynady, bul bosatpaıdy. Petsı aıqaılap tepkilenedi, bul ony únsiz qysa túsedi. Petsı kenet basymen urǵylaýǵa kirisken: onyń mańdaımen urǵan birinshi soqqysy Ýotsonnyń murnyń dal qyldy. Endi oǵan bet jaǵyn qorǵamasqa bolmaıtyn edi, sondyqtan ol kelesi "shaýbyl" kezinde basyp Petsıdiń keýdesine tirep alǵan. Alaıda Petsı bul tusta da urýdyń amalyn taýyp, Ýotsonnyń týra tóbesinen óz mańdaıymen qoıyp qaldy. Biraq ol bunysymen óziniń qasyn jaryp, kózin isirip bir-aq tyndy.

Osynaý aıaýsyz birjaqty urý on-on bes mınýtqa sozylǵan. Birjaqty bolatyny, osy tóbeles bastalǵaly Ýotson judyryqtan jaltarǵany, qorǵanǵany bolmasa, óz tarapynan bir ret te qol kótermep edi. Ýotson arpalysty sáttiń bir damyldaı qalǵan tusynda ústelderdi aınala qasha júrip, esikke jaqyndap-aq qalyp edi, alaıda betteri kún kórmegen kúlgin tústi adamdar ony eteginen shap berip, Petsıdiń aldyna ıtere saldy. Taǵy da birin-biri qýý. Taǵy da ustasý. Ýotson aqyry ony belinen myqtap qushaqtaǵan kúıi aınaldyryp-aınaldyryp shalqasynan túsirgen de, ol es jınaǵansha bar pármenimen esikke umtylǵan. Sátin salǵanda, bul joly ol qorshaýdy buzyp ótip, alba-julba, jalanbas, murny qan-qan qalpy dalaǵa atyp shyqty. Týra sol sátte aldynan polısmenniń tap bola qalǵany.

— Tutqyndańyz myna adamdy! — dedi Ýotson alqyna dem alyp. — Alo, Petsı, — dedi polısmen, — ne bop jatyr bul jerde?

— Alo, Charlı, — dedi oǵan ar jaqtan. — Myna malǵun ishke kirip kelip...

— Tutqyńdańyz myna adamdy, polısmen! — deıdi myna jaqtan Ýotson taǵy da.

— Eıda! Eıda! Ket! Qarańdy kórsetpe! — deıdi sońynan Petsı.

— Iá! Joǵal ármen! — dep qostaıdy ony polısmen. — Eger qarańdy tezirek batyrmasań, osy kúnińe zar bolasyn qazir.

— Joq siz myna adamdy tutqyndamaıynsha men eshqaıda ketpeımin. Ol qaradan qarap turǵan meni bas salyp, judyryqtaı bastady.

— Bul ras pa, Petsı? — dep surady polısmen.

— Joq. Men saǵan bárin aıtyp beremin, Charlı. Meniń eshqandaı kinám joq. Buǵan aldymen Qudaı kýá, sosyn myna turǵan jigitter. Men óz ústelimde jaıbaraqat tamaq iship otyrǵam. Kenet bul kirip keldi de, birden maǵan soqtyǵa bastady. Mundaı malǵundy buryn kórsem, kózim shyqsyn. Mende ne ákesiniń quny qalǵanyn bilmeımin. Artynan baıqasam — qyp-qyzyl mas!..

— Ay, maǵan qarańyzshy, polısmen! Meniń qaı jerimnen mastyǵymdy kórip tur bul, — deıdi sosıolog kúıinip.

Polısmen buǵan alakózimen bir qarady da, sosyn shuǵyl Petsıge burylyp, aıta ber degendeı ıek qaǵyp qoıdy.

Aıtyp turmyn ǵoı ol maǵan birden ózi soqtyǵa ketti dep. Sonda qalaı deısiń ǵoı? "Sender meni bilesińder me, deıdi gújildep. Men — Tım Mak-Grettiń týra ózimin. Qalasam, qaı-qaısyńdy da jerge qaǵyp jiberemin". Men kúldim, al ol ıyǵymnan búre ustap, ary-beri julqylaı bastady. Aldymdaǵy sorpa-sýanym tógilip, kıimimdi bylǵady. Sodan keıin bunyń ne istegeni, mine, kógergen kózimnen de kórinip tur ǵoı.

— Já, ne istemek oıyńyzda bar, polısmen? — dedi Ýotson.

— Joǵal! Kózime kórinbe! Áıtpese temir tordyń ar jaǵynan bir-aq shyǵasyń!

Osy mezette Ýotsonnyń ishki dúnıesinde bostan azamattyń izgi nıetti qarsylyǵy bas kótergen.

— Men narazylyq bildiremin.

Mine saǵan narazylyq degendeı Polısmen buǵan jalt burylyp, jelkesinen syǵymdaı ustaǵan kúıi silkip-silkip jibergende, bul eki aıaǵyna ázer ıe bolyp qalyp edi.

— Tús aldyma qanekı! Sen tutqyndaldyń!

— Anany da tutqyndańyz! — dedi Ýotson talap etip.

— Onda sharýań bolmasyn! — degen polısmen. — Typ-tynysh tamaǵyn iship otyrǵan adamǵa nege tısesin sen?

II

Árıne, Ýotsonnyń zyǵyrdany qaınaıtyn jóni bar edi. Onyń jazyqsyzdan jazyqsyz taıaq jep, murny qanap, odan soń tutqyndalǵany azdaı — erteńgi gazetterdiń bári onyń "mas kúıinde" áıgili "Vandom" qojasymen qalaı "janjaldasqany" týraly nebir arsyz maqalalardy birinen soń biri jarysa jarıalaǵan. Bulardyń bolmaǵanda birinde ıneniń jasýyndaı shyndyq joq-ty. Petsı Horan men onyń aýyzjalastary tóbelestiń mán-jaıyn búre-shigesine deıin baıandap bergen. Bári bir aýyzdan Karterdi mas edi deıdi. Biz ony úsh ret syrtqa súırep shyǵaryp jiberdik, biraq ol úsh retinde de qaıtyp kelip, ókirip-baqyryp, bárińdi qyram-joıam dep, traktırdi basyna kóterdi, deıdi. Ýotson belgili bir gazettiń birinshi betinen: "Kórnekti sosıolog mas kúıinde tutqyndalǵan" degendi oqydy. Janyna tabaqtaı etip sýretin de basypty. Basqa gazetterdiń de jetistirgeni shamaly. Maqala attaryn qarańyz.

"Karter Ýotson chempıon ataǵynan úmitker!"

"Karter óz isine qaraı sybaǵasyn aldy!"

"Belgili sosıolog qabaqty qıratyp kete jazdady!"

"Petsı Horan Karter Ýotsondy úsh raýndta nokaýdqa túsirdi!"

Karter Ýotson kepildikke bosaǵan kúnniń erteńinde "Petsı Horan degen bireýge soqtyǵyp jáne ony urǵany úshin aıypty Karter Ýotsonge halyqtan túsken shaǵym boıynsha" jaýapker retinde polısıa sotyna keldi. Alaıda iske kirispes buryn "halyqty" jábirleýshilerdiń barlyǵyn aıyptaýshy retinde aqy alatyn prokýror Ýotsondy shetkeri shyǵaryp alyp, mynadaı beıresmı áńgime qozǵaǵan.

— Osy isti bylaısha-aq jaba salýǵa bolmas pa? — dedi ol — Iakı meniń sizge aıtar aqylym, mıster Ýotson, siz mıster Horanmen qol qysysyp tatýlasa salyńyz. Bitti bári de sonymen! Sosyn isti jabýǵa sotqa meniń bir-aq aýyz sózim jetkilikti.

— Aý, men sizden mundaı kómek surap turǵam joq qoı, — dedi Ýotson qabaq shytyp. — Sizdiń mindetińiz meni anaý, anaý álgi jeksurynmen tatýlastyrý emes, aıyptaý emes pe!

— O, asyqpańyz, men sizdi aıyptaǵanda, qalaı aıyptaıtynymdy kóresiz áli! — dedi prokýror julyp alǵandaı.

— Ondaı jaǵdaıda siz anaý Petsı Horandy da aıyptaıtyn bolasyz, — dep eskertti Ýotson. — Óıtkeni maǵan qol kóterip, soqqyǵa jyqqany úshin men de ony sotqa beremin.

— Men qaıtalap aıtamyn: eń durysy — sizderdiń tatýlasyp, bir-birlerińizdiń qoldaryńyzdy qysý. — Prokýrordyń bul jolǵy sózinen áldebir qorqytýǵa uqsas yzǵar sezilgen.

Qysqasy eki isti de bir aptadan keıin polısıa soty Ýıtbergte qaraý belgilengen.

— Bul sotta seniń jeńýiń ekitalaı, — dedi Ýotsonnyń bala kúngi dosy, qaladaǵy eń úlken gazettiń burynǵy redaktory. — Árıne, ol ıttiń seni urǵanyna eshkim kúmándanbaıdy. Óıtkeni onyń kim ekeni mundaǵylardyń bárine belgili. Biraq odan saǵan túk te paıda joq. Eki isti de teń etip qysqarta salady. Bunyń ózi de seniń — sen bolǵanyń úshin ǵana. Al aty-jóniń belgisizdeý bolsań, oǵan da zar bop qalar ediń.

— Túkke túsinsem buıyrmasyn! — deıdi sosıolog kirjıip. — Qaradan qarap maǵan bireý tıisedi, soqqyǵa jyǵady, al men oǵan saýsaq ushyn tıgizbeımin. Sóıte tura...

— Bul mańyzdy emes, — dep sózdi dosy bólip jiberdi.

— Sonda ne mańyzdy? Aıtsańshy.

— Al aıtaıyn, tyńdaı ber. Sen jergilikti polısıa men barlyq saıası mashınaǵa qarsy keldiń. Sonda sen kimsiń? Sen tipti bizdiń qalanyń turǵyny da emessiń. Munda seniń saılaýǵa quqyń joq, demek seniń saılaýshylarǵa da eshqandaı yqpalyń joq. Al álgi qabaqtyń qojaıyny — ózi turǵan aýdandaǵy barlyq saılaýshyǵa sózi ótetin adam. Erteńgi kúni saılaýda ol kimdi saılatamyn dese, sony saılata alady.

— Sen sonda maǵan sot Ýıtberg óziniń qyzmettik anty men barlyq paryzyn tárk etip, ana haıýandy aqtap jiberedi degiń kele me?

— Kóresiń áli, — dedi dosy túnerip. — Odan bári de shyǵady. Jáne op-ońaı. Ol adam quqyǵy men ádilet jóninde nebir keremet sózderdi sýdaı sapyryp kelip, aqyry eshbir zańǵa, eshbir ádiletke syımaıtyn úkimdi shyǵarady da salady.

— Ay, sonda gazetter qaıda qarap qalady? — deıdi Ýotson tańdanyp.

— Gazetter bılikke qarsy jel bop tımeıdi. Qajet dese, betińe kirdi bes qabat jaǵa salady olar. Qazirdiń ózinde jappaı jamyrap ne jazǵanyn kórip otyrsyń ǵoı.

— Baıqaýymsha, olar hattamada jazylǵan shyndyqqa da qaramaıtyn boldy ǵoı.

— Olarǵa shyndyq ne kerek! Eń bastysy, óz jazǵandaryna jurtty sendire alsa bopty da. Al sendirý úshin bar ónerlerin, bar arsyzdyqtaryn jumsaıdy da. Aıtpaqshy, sen olardyń hat-tamany da joǵarydaǵylardyń nusqaýymen jazatynyn bilmeýshi me ediń? Iakı bılik basyndaǵylar shyndyq olaı emes, bylaı dese boldy — ımanyńdy úıire ber sen. Qysqasy, isti oǵan jetkizbegeniń jón. Áıtpese, saý basyńa saqına tilep alýyń ábden múmkin.

— Biraq is sotqa ketip qaldy ǵoı.

— Onda turǵan ne bar. Sen qalasań, qazir-aq bar isti jaba salady. Adamnyń mashınamen kúresýi qıyn ǵoı, eger áldebir mashına ǵaıyptan onyń paıdasyna jumys istep ketpese.

III

Karter Ýotson birbetkeı adam edi. Ol mashına ózin janshyp jiberetinin jaqsy túsingen, alaıda ol ómir boıy óziniń áleýmettik is-tájirıbesin baıyta túsýge umtylǵan jan ǵoı, al myna jaǵdaı oǵan áldebir tosyn dúnıe usynatyndaı kóringen.

Sot bolatyn kúni tańerteń prokýror isti bylaısha tyndyra salý jóninde taǵy bir talpynys jasap edi.

— Eger siz osyndaı oıda bolsańyz, meniń onda advokat shaqyrǵanym jón bolar, — dedi Ýotson.

— Odan paıda joq, — dedi prokýror. — Maǵan halyq isti júrgizgenim úshin aqy tóleıdi, demek men ony júrgizýge tıispin. Esińizde bolsyn — bul iste sizdiń utyp shyǵatyndaı eshqandaı múmkindigińiz joq. Biz eki isti biriktire salamyz — sonymen bári de támam!

Ýotson sot Ýıtbergti alǵash kórgende-aq unatyp qaldy. Ol ózi betine ıman uıalaǵan, jyly júzdi, áp-ádemi, jas jigit eken. Qońyrlaý kelgen kishirek kózderinen ushqyr oı men tereń aqyldyń nyshany seziledi. Bárinen buryn osy kózderdiń adamǵa degen qarasynda bir túrli jylylyq bar sekildi. Ýotson osynyń bárin ólshep-pishe kelip, eski dosynyń ótkendegi sózin eske alǵanda, "bireý týraly syrttaı qalaı jaman oılaýǵa bolady" dep bir qoıǵan.

Biraq ol kóp ótpeı-aq bul jaǵynan dosy emes, óziniń qatty qateleskenine kózi jetken-di. Petsı Horan men onyń eki soıyl soǵary aıyptaýdyń neshe túrin oılastyryp úlgergen eken. Ýotson eger buny óz qulaǵymen estimese, bireýdiń sózine senbes te edi.

Olar tipti tóbeles kezinde sol jerde bolǵan basqa tórt kýágerdi de joqqa shyǵarǵan! Al kýálik berip turǵan ekeýdiń biri — men as úıde otyrǵanda myna kisi kirip keldi de, áı-sháı joq, Petsıge soqtyǵa bastady, dese, ekinshisi: men kórshi bólmeniń esiginen bárin kórip turdym. Bul Ýotson degen adam qabaqqa eki márte kirip, typ-tynysh otyrǵan Petsıdi ıyǵynan julqylap, aldyndaǵy tamaǵyn tógip, aqyry soqqyǵa jyǵyp tyndy, degen. Olardyń Ýotsonnyń aýzynan shyqty degen boqtyq sózderdiń oıdan sonshama dóreki de ótirik qurastyrylǵany sondaı, osy sózderimen-aq olar ózderin ustap bergendeı edi. Áıtpese, kópshilikke zıaly atymen tanylǵan, belgili sosıolog Karter Ýotson sondaı las sózderdi aıtty degenge kim senedi. Sosyn olar Petsı beısharany ol bylaı urdy dep, qabyrǵany qaýsatar eń keremet soqqylardy sýrettegen kezde, Ýotsonnyń tipti kúlkisi kelgen, biraq sot prosesiniń komedıaǵa aınalǵanyn kórý odan da qıyn edi. "Qudaı-aý, adamdar qandaı quldyraýǵa jetken, damýdyń bıik satysyna jetý úshin bularǵa endi qanshama ýaqyt kerek!" dep oılady ol

Aıyptaýshylardyń sózine qarap, Ýotson ózin-ózi tanymaı otyrdy. Qalaı tanysyn, basqany bylaı qoıǵanda, eń ata jaýynyń ózi buny osynshama basbuzar, sodyr da soıqan adam dep bilmes edi. Jalǵan kýálik berý kezinde jańylý, shatasý degender ylǵı da bolyp turady, bul jerde de kúmándi, kúdikti máselelerdiń tóbesi talaı ret qyltıyp qalǵan. Biraq sot, nege ekeni belgisiz, olardy baıqasa da baıqamaǵan boldy, al prokýror ondaı tusta birden jaltaryp ketip otyrdy. Ýotson alǵashynda qorǵaýshyny shaqyrmaǵanyna ókingendeı edi, endi sonym durys bolǵan eken dep oılaǵan ishteı.

Bul aıyptalýshy turatyn ústelge kelip, is jóninde baıandaı bastaǵan kezde, sot Ýıtbergke degen áldeqandaı bir senimin joǵaltpaǵan edi.

Biraq ol:

— Men keshkilik serýendep júrip, bul kabakqa kezdeısoq... — deı bergeni sol, sot sózdi birden bólip jibersin.

— Sizdiń buryn ne istep, ne qoıǵanyńyzdyń bizge túkke de qajeti joq, — dedi ol syzdanyp. — Kim birinshi qol jumsady? Bizge sony aıtyńyz!

— Qurmetti sot, — dep Ýotson sózin odan ári jalǵastyrdy. — Meniń kýálerim joq, sondyqtan meniń sózimdi aıaǵyna deıin tyńdamaıynsha siz istiń naqty mán-jaıyna qanyǵýyńyz qıyn bolmaq.

Osy tusta sot taǵy da bunyń aýzyna qaqpaq bolǵan.

— Biz bul jerde jýrnal shyǵarǵaly otyrǵamyz joq, — dep barq ete qaldy ol Álginde ǵana júzine ıman úıirilgendeı bop otyrǵan sottyń qas qaǵymda qalaı ózgere qalǵanyna Ýotsonnyń mıy jeter emes.

— Kim birinshi urdy? — dedi Petsıdiń advokaty. Kenet sózge prokýror aralasyp, qazir negizinen eki istiń qaısysy qaralyp jatqanyn, Petsı advokattyń aıyptalýshyǵa suraq qoıýǵa qandaı qaqysy baryn túsindirip berýdi talap etken. Advokat jym boldy. Sot Ýıtberg birinshi iske qosyp jibergen ekinshi is týraly múlde habarsyz ekenin málimdedi. Bunyń bári túsiniktemeni qajet etetin edi. İs jaıyna qalyp, uly maıdan bastalyp ketti de, aqyry eki zańger aldymen sottan, sosyn bir-birinen keshirim surap bir-aq tyndy. Ýotson quddy qarsy aldynan bir adamdy ary-beri qaqpaqyldaı ıterip, onyń qaltasynan ámıanyn qaǵyp alý úshin jantalasyp júrgen bir top qaraqshyny kórip turǵandaı boldy. Iá, mashına iske qosyldy — basqa eshteme de emes.

— Siz osyndaı ataq-abyroıy shamaly úıge ne úshin kirip júrsiz? — dedi olar Ýotsonǵa. Al buǵan jaýap retinde ol:

— Meniń ekonomıka men áleýmettik máselelerdi zertteı bastaǵanyma, mine, birneshe jyldyń júzi boldy... - deı berip edi, sot Ýıtberg:

— Sizdiń "zertteý-mertteýińizdiń" bizge túkke de keregi joq, — dep bir-aq saldy. — Suraq túsinikti. Soǵan naqty jaýap berińiz. Sizdiń mas bolǵanyńyz ras pa, joq pa? Osydan basqa sóz joq.

Ýotson Petsıdiń óz betin ózi bunyń basyna qalaı uryp jaralaǵanyn endi aıta bastaǵan kezde bári buǵan kúle qaraǵan da, sot sózdi taǵy toqtatyp tastaǵan.

— Siz tek qana shyndyqty aıtam dep bergen antyńyzdyń qanshalyqty qasıetti ekenin ózińiz tipti mysqaldaı sezine alasyz ba? — dedi ol tútigip. — Al aıtyp turǵan sózińiz mynaý, naǵyz sandyraq! Aý, oılańyzshy, adam óziniń jup-jumsaq betin qalaı óz qalaýymen sizdiń tastaı qatty basyńyzǵa urǵylaıdy, a? Biz sizdi esi bar, sanaly azamat deımiz. Biraq sózderińiz eshbir qısynǵa qabyspaıdy. Áıtpese óz basyn ózi urdy degenge kim senedi!

— Ashý ústinde adam ne istemeıdi, — dedi bul salmaqty til qatyp.

Bul sóz sottyń shamyna tıip ketse kerek, shabyna ot túskendeı yrshyp túsken.

— Mundaı sóz aıtýǵa sizdiń qandaı qaqyńyz bar? — dedi ol doldanyp. — Bunyń iske eshqandaıda qatysy joq. Bul jerde siz tek qana kýálik etýge tıissiz. Al anaý-mynaý týraly oı-pikirińizdi qaltańyzǵa salyp qoıyńyz, bildińiz be!

— Men tek suraqqa jaýap berdim, mártebeli sot, — dedi Ýotson jańaǵy sabyrly qalpynan jazbaı.

— Siz óıtip jaltarmańyz! — dep, sot taǵy da aıqaıǵa bassyn. — Esińizde bolsyn, ser, siz ózińizdiń mynadaı ospadar minezińizben bárin de ózińizge qarsy qoıyp alasyz. Siz úshin men uıalyp otyrmyn qazir.

"Vandomda" bolǵan oqıǵa jóninde aıtyp turǵan aıyptaýshynyń sózinen keıin ile-shala bastalyp ketken advokat pen prokýror arasyndaǵy kazýıstik pikirtalas ýaqytynda, Karter eldi basqaryp otyrǵan myna asa zor da qýatty, sonymen qatar tym beıshara mashınanyń qalaı jumys isteıtinin bir jaǵynan qyzyǵa. ekinshi jaǵynan ishi ýdaı ashyǵan kúıde uzaq baqylady da otyrdy. Mine bunyń kóz aldynda, sot kamerasynda... ánsheıin túkke turǵysyz kóptegen saılaýshylardy qolynda ustap otyrǵany úshin ǵana qaıdaǵy bir kabakshynyń aldynda jaıylyp jastyq, ıilip tósek bop jatqan sottyń sıqy mynaý. Uryp-soǵý jónindegi osy bir túkke turǵysyz sot isi álgi kúrdeli de kúshti mashınanyń barlyq qalalar men shtattarda júrgizip jatqan júzdegen, myńdaǵan jıirkenishti jumystarynyń biri ǵana.

Ýotsonnyń basynda: "Aý, bul degenińiz kúlkili ǵoı!" degen bir tirkes dyńyldap turyp aldy. Talas-tartystyń eń qyzǵan kezinde, bul shydamaı tipti qystyǵa kúlip jibergen. Sosyn ishteı ol myna otyrǵan zańgerler men dóreki sottan saýda kemelerindegi jýan judyryq shtýrmandar myń ese artyq dep oılady: olar tek shabýyldap qana qoımaı qorǵana da biledi, al bul usaq jeksuryndar zańnyń artyna tyǵylǵannan basqa ne biledi. Iá, belgili bir jalaqy alyp jumys isteıtin bul kásipqoı azaptaýshylar aldymen ózderi shabýyldaıdy, sosyn túrme kameralary men polısmender taıaǵynyń artyna tyǵylyp alyp, qarsylastardyń qarsy soqqy jumsaýyna múlde múmkindik bermeı qoıady. Ýotson qandaı jaǵdaıda da ashý-yzadan boıyn aýlaq ustaǵan. Búkil prosedýranyń jabaıylyǵy men jónsizdigi tek qana ashshy kúlki shaqyryp turǵan-dy. Ýotsondy qutqaryp qalǵan da onyń osyndaı kúlki men mysqylǵa ishteı asa beıimdigi edi.

Qandaıda bir qorqytyp-úrkitý men júıkege tıýge qaramastan ol tóbeles barysyn barynsha dál de senimdi túrde sýrettep berýge shamasy jetip edi. Sondaı-aq qasaqana shatastyrý maqsatynda qoıylǵan kóldeneń suraqtardyń bárine ornyqty jaýap bere turyp, ózi kýálik etken kórgen-bilgenderi tóńireginde de mysqaldaı kúmán-kúdik qaldyrmaǵan. Kerisinshe Petsı men onyń eki jaqtasy qyzbalana alǵa tartqan kýáliktiń ár sózinen ótirik ıisi ańqyp turǵan-dy.

Dál Petsıdiń advokaty sıaqty prokýror da aıyptaýdy eshbir negizsiz qoldap shyǵa keldi. Ýotson buǵan qarsylyq bildirip edi, biraq prokýror óziniń qoǵamdyq aıyptaýshy ekenin málimdep, ıakı óz isin biletinin aıtyp oǵan aýyz ashtyrmady.

"Patrık Horan óz ómirine qaýip tóngenin, sondyqtan ony qorǵaýǵa májbúr bolǵanyn dáleldeýge tyrysty, — delindi sot shyǵarǵan úkimde. — Osyǵan uqsas málimdemeni mıster Ýotson da jasady. Bulardyń árqaısysy ant aıasynda birinshi soqqyny qarsylasy jasady dep sendiredi. Sondaı-aq ekeýi de óz qarsylasy tarapynan eshbir jazyqsyz japa shekkeni jóninde ant-sý ishedi. Al zań boıynsha, kúmán dáleldenbese, is jaýapkerdiń paıdasyna sheshiledi. Biz qaraǵan iste osy bar. Sondyqtan "Halyq Karter Ýotsonǵa qarsy" degen iste kúmándi máseleniń bári joǵaryda atalǵan Karter Ýotsonnyń paıdasyna sheshilip, ol tutqynnan bosatylady. Mundaı jaǵdaı "Halyq Patrık Horanǵa qarsy" degen iske de tán". Iakı mundaǵy máseleler Patrık Horannyń paıdasyna sheshilip, ol da tutqynnan bosatylady. Men sizderge bir-birlerińizdiń qoldaryńyzdy alyp, tatýlasýdy usynamyn".

Ýotson keshki gazetterdiń betinen mynadaı maqala attaryn kórdi: "Karter Ýotson aqtaldy!" "Karter Ýotson aıyppuldan qutyldy!" Biraq bárinen de "Karter Ýotson — jigit!" dep bastalatyn materıaldyń shoqtyǵy bıik turdy. Onda sot Ýıtberg eki tóbeleskishke bir-biriniń qoldaryn alýǵa keńes bergende, ekeýi birdeı buǵan qýana keliskeni aıtyla kelip, onyń sońy bylaı aıaqtalypty.

Qaıtemiz, mynadaı jaǵdaıdan keıin azdap tartyp jiberemiz be? — dedi Petsı Horan.

— Mende qarsylyq joq, — dedi Karter Ýotson. Budan soń ekeýi jaqyn jerdegi bardyń birine júrip ketti.

IV

Bylaısha aıtqanda, bul oqıǵa Karter Ýotsondy tym qapalandyra qoımaǵan. Nesi bar, bul da "áleýmettik tájirıbeniń" biri boldy, nátıjesinde "Polısıalyq sot isin júrgizý" degen jańa bir kitap jazyldy.

Arada bir jyl ótkende, jaz aıynyń tamyljyǵan bir tańynda, Karter Ýotson taýdaǵy ranchosyna kelgen de, sosyn byltyrǵy qysta ózi otyrǵyzǵan paporotnıkterdiń qalaı óskenin kórip qaıtaıyn dep, atynan túsip, bıik qaptalǵa qaraı jaıaý órleı jónelgen. Biraz jer júrgennen keıin ol gúl tuqymdary sebilgen ádemi alqapqa tap boldy. Bul ózi jan-jaǵyn jotaly qyrattar men shoq-shoq aǵashtar qorshaǵan typ-tynysh, janǵa jaıly oryn edi. Osy jerde Karter kezdeısoq bir adamdy kórip qaldy, tegi bul aradan bir mıl jerdegi qonaq úıden shyǵyp, serýeńdep júrgen bireý bolsa kerek. Olar betpe-bet kezikken kezde, bir-birin tanyp ta úlgerdi: qyzyǵy sol, beıtanysyńyz — sot Ýıtbergtiń týra ózi bolyp shyqty! Ýotsonnyń jekemenshik jerine ruqsatsyz-túksiz kirip alyp saırańda-ap júr. Bul shekara degen máselege bálendeı mán bermese de, óz jeriniń shetine qadaý-qadaý belgi qoıýdy kezinde umytpaǵan.

Sot qolyn sozyp umtyla túsip edi, Ýotson ony baıqamaǵan syńaı tanytyp, birden sóıleı jóneldi.

— Saıasat degen — las dúnıe, solaı emes pe, sot myrza? — dedi ol. — Sizdiń qolyńyzdy men shynymen-aq kórmeı qaldy dep oılaısyz ba? Joq, kórgende qandaı! Biraq men ony almaımyn ǵoı. Esińizde bolar, byltyr gazetterdiń biri: Ýotson sottan keıin Petsı Horannyń qolyn aldy, dep jazdy. Bunyń ótirik ekenin siz jaqsy bilesiz, biraq shyndyqty aıtaıyn, sizge saýsaǵymnyń ushyn bergennen góri Petsıdiń qolyn myń ret qysqanym áldeqaıda artyq dep bilem!

Sot Ýıtbergtiń qatty ábirjigeni baıqaldy. Ol tutyǵyp, jótkirinip, sóıleı almaı biraz qınalyp turdy da, aqyry aram oıyn ázilge shaptyrǵysy keldi me, ózinshe qýlana jymıǵan bolyp:

— Sizdeı bilimdi, parasatty adamnyń boıynan osyndaı kekshildikti keziktirem dep tipti de oılaǵan joq edim, — dedi bylsh etpeı.

— Kekshildik deısiz be? O, atamańyz! — dedi Ýotson. — Meniń tabıǵatyma múlde jat dúnıe ǵoı ol. Buǵan dálel retinde men sizge bir qyzyq kórseteıin, ondaıdy siz esh ýaqytta kórmegen shyǵarsyz!

Ýotson jerden bir judyryqtaı tasty kóterip aldy.

— Baıqadyńyz ba mynany? Baıqasańyz, endi maǵan qarańyz!

Karter Ýotson osyny aıtty da, qolyndaǵy taspen óz betin bylsh etkizdi. Kóz aldy birden kógerip shyǵa keldi. Soqqy tıgen jerden shyp-shyp qan da shyqqan.

— Tastyń da qolyma bir úshkirleý tıgeni, — dedi Ýotson, buny jyndandyǵa sanap turǵan sotqa qarap. — Azdap artyqtaý kettim-aý deımin. Biraq, qaıtesiń, ne isteseń de bireýler senetindeı etip isteýiń kerek qoı.

Ýotson jerden maıdalaý bir tasty taýyp alyp, sonymen ekinshi betin, jáne birneshe ret uryp-uryp jibergen.

— Iá, endi birer mınýttan keıin bul betim de isinip-kógerip turatyn bolady. Sonda meniń sózime kim senbes eken!

— Siz jyndanǵan shyǵarsyz! — dedi Ýıtberg dirildeı daýystap. Shoshynǵannan kózi badyraıa qalypty.

— Mazaq qylmańyz! — dedi Ýotson. — Kórmeı tursyz ba meniń qanjosa bolǵan túrimdi! Siz meni oń qolyńyzben eki ret aıamaı urdyńyz! Bul qandaı aıýandyq, a! Men sizge ne jazdym so qurly! Joq, maǵan endi qorǵanbasqa bolmaıdy. Áıtpese, sizdiń aıaıtyn túrińiz joq!

Sot Ýıtberg ózine qarsy kóterilgen judyryqty kórgen sátte-aq qoryqqanynan buǵa túsken.

— Tek uryp kórińiz, men sizdi birden tutqyndaýǵa buıryq beremin! — dedi ol tistenip.

— Men osyndaı sózdi Petsıge de aıtqam, — Biraq onyń ne istegenin bilesiz be?

— Joq!

— Mine mynany!

Osy sózdi aıtyp aýyz jıǵansha Ýotsonnyń temirdeı judyryǵy sottyń murnyna sart ete qaldy. Ol kesken terekteı jerge gúrs ete tústi.

— Turyńyz! — dep buıyrdy Ýotson. — Eger shynymen jigit bolsańyz, turyńyz! Maǵan Petsı de osylaı degen. Aıtpaqshy, buny siz bilesiz de...

Sot Ýıtberg ornynan turǵysy kelmep edi, biraq Ýotson ony jelkesinen julyp alyp, eki aıaǵynan tik turǵyzdy. Bunysy — kózden uryp, taǵy da shalqasynan qulatý edi. Buny estigen soń ol Ýıtbergti qyzyl tándi úndisterdiń tásilimen azaptaýǵa kirisken. Bul jerde jáne uryp-soǵýdyń eń ádemi túrlerin paıdalandy: eki betten, eki qulaqtyń túbinen biraz judyryq siltep aldy da, sosyn etbetinen jatqyzǵan kúıi shóp ústimen dyryldatyp súıreı bastady. Ýotson osy áreket ústinde, "Petsı Horan da maǵan osylaı istegen!" degendi ylǵı da aıtyp otyrdy. Ábden erkinsip alǵan sosıolog óz denesinde de kógergen, qyzarǵan jerler qaldyrý úshin anda-sanda ózin de aıaýsyz uryp qoıýdy umytqan joq — tipti bir sáti kelgen kezde beıshara sotty qarsy aldyna tik turǵyzyp turyp, óz murnyn onyń basyna uryp dal qylǵan.

— Kórdińiz be? — dedi sosyn Ýotson sál artqa shegine turyp, murnynyń qanyn betine jaǵyp. — Mine, siz maǵan ne istedińiz! Judyryǵyńyzben betimdi byt-shyt qyldyńyz! Bul sumdyq! Mine, ázer tiri turmyn! Men amalsyz qorǵanýǵa tıispin!

Sot Ýıtbergtiń ıek astynan tıgen jáne bir soqqy ony jerge jalp etkizdi.

— Mine týra osyny maǵan Petsı aıtqan!

— Bul aıýandyq! Bul eshbir kinási joq adamdy qaradaı qorlaý!

— Dál osy sózderdi men Petsıden estigenmin.

— Saspańyz, men sizdi tutqyndaıtyn bolamyn.

— Siz de saspańyz, men sizden buryn qımyldaıtyn bolamyn.

Karter ańǵardan tómen túsip, atyna mindi de, júrip ketti.

Bir saǵattan keıin, ózi jatqan qonaq úıge súıretilip jetken sot Ýıtbergti — Karter Ýotsonnyń shaǵymy boıynsha — bireýge tıisip, urǵany úshin derevnályq konstebl tutqynǵa alyp, júre berdi.

V

— Mártebeli sot, — dedi erteńinde Ýotson, derevnályq sotqa — bul ózi osydan otyz jyl buryn selolyq ýchılısheni bitirgen, búgingi aýqatty fermer edi. — Myna Sol Ýıtberg degen adam maǵan aıaýsyz qol jumsaǵanymen qoımaı, endi meni aıyptaý týraly mıǵa qonbas birdemelerdi oılastyryp alypty. Sondyqtan men eki istiń birge qaralýyn suraımyn. Kýálik dáıekter men dálelder eki jaqta da birdeı.

Sot kelisti, eki is bir mezgilde qaralatyn boldy. Aıyptaýshy kýáger retinde Ýotson birinshi bolyp sóılep, oqıǵany bylaı baıandaýǵa kirisken.

— Men gúl terip júrdim, — dedi ol — Óz jerimde ósken óz gúlderim. Eshqandaı bir qaýip kútkem joq. Biraq bir sátte... myna adam tasadan shyǵa kelip, tura umtylmasy bar ma! "Men — Dodomyn, — deıdi gújildep. — Eger seni tútip jibersem, bir tal túgin qalmaıdy! Kóter qolyńdy!" deıdi. Men kúle qaraǵam da qoıǵam, biraq ol — mássaǵan! — aıaǵymnan bir teýip, gúlderimdi shashyp kep jibersin. Onynmen qoımaı áke-babamnan túk qaldyrmaı boqtaǵan! Bul endi qarap turǵan adamǵa aıýandyqpen shabýyldan basqa túk te emes! Qarańyzshy meniń betime, qarańyzshy murnyma ne istegenin onyń! Tegi mas bolsa kerek, áıtpese, cay adam, bylaı isteı me! Esimdi jıǵansha, al kep ursyn meni! Sosyn ómirime qaýip tóne bastaǵanyn sezdim de, men de ózimdi qorǵaýǵa kóshtim! Bar bolǵany osy, mártebeli sot! Degenmen... meni bunyń nege urǵanyn túk túsine almaǵanymdy da jasyra almaımyn. Ózin "Dodomyn" deıdi. Ony nege aıtty? Eshqandaı sebepsiz maǵan nege tura umtyldy? Túsiniksiz. Bári de jumbaq!

Sol Ýıtbergke osylaısha ádemi qıystyrylyp, jalǵan kýálik etildi. Ol bıik kreslosynda otyrǵan kezde, polısıalar qoldan qıystyryp jasaǵan nebir "isterdi" tyńdaǵany bar; al endi sondaı arsyz kýálik ómirinde birinshi ret óz basyna qaraı baǵyttalyp otyr, jáne... astynda kreslosy, jelkesinde prıstav kúzeti, bir jaǵynda polısıa taıaǵy turmaǵan kezde.

— Mártebeli sot! — dedi ol qystyǵyp. — Men esh ýaqytta mundaı arsyz kýálik etýdi estip kórgen emespin! Bári jalǵan!

Ýotson atyp turǵan.

— Mártebeli sot, men qarsylyq bildiremin! Neniń shyndyq, neniń jalǵan ekenin siz aıyrasyz. Kýálik etýshi sotta tek aq sóıleýge tıis. Onyń jeke pikiriniń iske túk te qatysy joq!

— Sot jelkesin qası otyryp, buǵan deıin birneshe ret ózińizdiń sot ekenińizdi alǵa tartyp kórdińiz. Demek siz sot isiniń keıbir názik tustaryn ábden bilýge tıissiz. Sóıte tura oǵan múlde qarama-qaıshy isterge baratynyńyz qalaı? Sizdiń sózińiz ben is-qylyǵyńyz naǵyz báleqor adamdy tanytady! Áıtpese, bizge mıster Ýotsonnyń jeke minez-qasıetteriniń ne qajeti bar, eń aldymen biz birinshi bolyp kimniń qol kótergenin bilip alýymyz kerek qoı. Iá, ary qaraı jalǵastyryńyz!

Sot Ýıtberg yzadan jaryla jazdap otyr edi, dúrdıe isigen erinderin jymqyra tistep, ishki bulqynystaryn ázer-ázer tejegen.

— Mártebeli sot! — dedi Ýotson sotqa burylyp. — Bul adamnan surańyzshy, tapa-tal túste meniń jerimde ne qyp júr eken ol?

— Suraq oryndy. Siz mıster Ýotsonnyń jerine qalaı tap boldyńyz jáne onda ne istep júrdińiz, ser?

— Men onyń jeri ekenin bilgem joq.

— Bul — bireýdiń shekarasyn buzyp ótý, mártebeli sot! — dedi Ýotson. — Belgiler ashyq, kórneki jerlerge qoıylǵan.

— Men eshqandaı belgiler kórmedim, — dedi Sol Ýotson.

— Al men kórdim! Óz kózimmen kórdim! — dedi sot julyp alǵandaı. — Qadaý-qadaý turǵan belgilerdi tipti soqyr adam kórgendeı. Men sizge eskertip qoıaıyn, ser, eger siz osyndaı usaq-túıekterdiń ózinde jalǵan sóıleıtin bolsańyz, budan góri irileý máselerde tek ózińizge senimsizdik týǵyzǵannan basqa eshtemege qol jetkize almaısyz. Odan da aıtyńyzshy, mıster Ýotsondy ne úshin urdyńyz siz?

— Mártebeli sot, men sizge aıttym ǵoı, oǵan tipti saýsaǵymnyń ushyn tıgizgem joq dep.

Sot Karter Ýotsonnyń kógerip isingen betine qarap aldy da, sosyn Sol Ýıtbergke ashýlana burylyp:

— Aý, myna adamnyń betine qaramaısyz ba?! — dedi ústeldi judyryǵymen qoıyp qalyp. — Eger siz urmasańyz, onda myna betke ne bolǵan sonda?

— Men sizge aıtyp edim ǵoı...

— Abaılap sóıleńiz! — dedi sot saqtandyryp.

— Men barynsha abaılap sóıleımin, tek shyndyqty aıtamyn, ser. Ol ózin-ózi taspen urdy. Eki taspen kezekpe-kezek urdy ózin.

— Eger jyndanǵan bireý bolmasa, adam óz betin ózi osynshama aıaýsyz urýy múmkin be? — dep surady Karter Ýotson.

— Iá, bunysy endi ertek aıtyp turǵanmen birdeı, — dedi sot.

— Mıster Ýıtberg, siz mas emes pe edińiz?

— Joq, ser.

— Siz sonda múlde ishpeısiz be?

— Tek anda-sanda, keıbir jaǵdaıda ǵana.

Sot tereń oıǵa batqandaı túr tanytyp, birer mınýt únsiz otyryp qaldy.

Ýotson osy mezetti paıdalanyp, Sol Ýıtbergke kóz qysyp qoıǵan; biraq dymy quryp, júıkesi tozyp otyrǵan o baıǵus mańaıynan eshbir kúlkili jaı kóre almap edi.

— Qyzyq jaǵdaı, óte qyzyq jaǵdaı! — dedi sot úkimdi oqyr aldynda. Sosyn ornynan turyp, jaılap sóıleı bastady. — Eki jaqtyń da jaýabymen kýáliginde qarama-qaıshy másele jetkilikti. Al kýáger joq. Bulardyń árqaısysy birinshi bolyp qarsylasy kól kóterdi degendi aıtady, bunyń aqıqatyna jetýge sottyń eshbir múmkindigi joq. Alaıda meniń mynadaı óz pikirim bar, mıster Ýıtberg, sizge Ýotsonnyń ıeliginen alystaý júrý úshin qazirden bastap osy jerden ketip qalyńyz.

— Bul — óreskeldik! — dep Ýıtberg kúńk ete qaldy.

— Otyryńyz ornyńyzǵa, ser! — dedi sot kúrkiregen daýyspen.

Eger taǵy bir ret sózimdi bóletin bolsańyz, sotty syılamaǵanyńyz úshin men sizge aıyppul salatyn bolamyn! Jáne eskertemin aıyppul kólemi óte úlken bolady. Siz ózińiz de sotsyz, sondyqtan sot mártebesin qurmetteýge tıissiz!.. Al endi men úkimdi oqımyn.

— Zańǵa sáıkes, kýálik sózdiń kúmándiligi árdaıym jaýapkerdiń paıdasyna sheshiledi. Meniń asa zor ókinishime qaraı, birinshi bolyp kimniń qol kótergenin dáleldeýge múmkindik bolmaǵandyqtan, — dep ol Sol Ýıtbergke túksıe bir qarap alǵan da, sózin odan ári jalǵaǵan. — Men bul eki iste de jaýapker jaǵyn aqtap shyǵýǵa májbúrmin... Demek siz ekeýińiz de azatsyzdar!...

— Nesi bar, osy úshin azdap alyp jibermeımiz be? — dedi Karter Ýotson sottan shyqqan kezde Sol Ýıtbergke. Biraq yzaǵa býlyqqan ol qoldy bir siltep júre bergen.

---