InfoHub Logo

"Altaı óńirine alpys jyldan beri dál osyndaı qalyń qar jaýǵanyn kórgen joqpyz", — desedi qarıalar.

Rasynda da, bas kótertpeı jaýǵany sonshama, esiktiń aldy, qoranyń mańyndaǵy qardy tazalap úlgere almaısyń, Aýyl-úıdiń arasyna kúrep jalǵyz aıaq jol salýdyń ózi azaby mol jumys. Keıbir salaq kisilerdiń bel aǵashy borsyǵan mal qamaıtyn qoralary syr berip aldy — top etip tóbesi oıylyp túsip jatyr. Kúnniń kózi jylt etip ashyla qalsa, appaq qardyń astynda búk túsip, qazdyń jumyrtqasyńdaı tompaıyp-tompaıyp tilsiz jatqan úılerdi, sol úılerdiń qar keptelgen murjasynan julyndaı kóterilip, jýastaý býdaqtaǵan tútindi kórip, bul aýyldyń adamdary qarǵa tunshyǵyp ólip qalmaǵanyna táýba jasaısyz.

Tórt túlik tebin joq, omalyp qorada tur. Tebinge shyǵarǵandy qoıyp, sýatqa apara almaı áýre-sarsańda júr.

Mine, urlanyp bastalyp japalaqtaı jaýǵan qar máńgilik sabyrmen aspan astyn túgel jaýlap alǵan. Aspan dep, baıaǵy uǵymmen aıtamyz, áıtpese aspan joq, myń-mıllıon — sansyz qar kóbelekter ǵana bir-birin qýa jarysyp, oıyna kelgenin isteıdi. Osynshalyq ǵajap, qulaqqa qorǵasyn quıǵandaı tynyshtyqty Nurjan buryn kórmep edi. „Dúnıede qar jaýǵan sáttegideı beıbit te tynysh ómir bar ma eken, — dep oılady júzin aspanǵa qarata. Jybyr-jybyr qalyqtaǵan qar japalaqtar betine asyqpaı kelip qonyp, jylbysqalana erip, sýǵa aınalyp betin aıǵyzdap aǵa jóneledi. Eptep qytyqtaı ma-aý...

Ór Altaıdy jaılaǵan úsh jylǵy qurǵaqshylyqtyń esesin osynaý es jıdyrmaı jaýǵan qar qaıtaratyndaı. Tópelep jaýǵan qar alǵashynda, qyzyq ári ádemi bolyp kóringen. Aqqala jasap, asyr salyp oınaǵan balalar, ulpa mamyqqa aýnap jetisken aýyldyń qaıqy quıryq ıtteri ásirese máz edi. Úlkender jaǵy da kelesi jazdyń jańbyrly, rysty jyl bolaryn sáýegeılep, asa rıza peıilde-tin. Amal ne, saǵynyp kórisken qardyń aıaǵy, úlken jutqa aınalmasa neǵylsyn: eldi de, jan-janýardy da ábden zyqysyn shyǵaryp, mezi etkeni ras edi. Borap, uıtqyp soǵar tentek minez de tanytpaı, ún-túnsiz jaýyp alǵany aýyr eken: birde uıqyń keledi, birde óz-ózińnen jer tepkilep aıǵaılaǵyń keledi — sezimiń selt etpeıtin sergeldeń kúı keshesiń, áıteýir, basynan kene shaqqan adamdaı meń-zeń, óz aldyna laǵyp, buıyǵy tartqan bireýler.

Japalaqtap jaýǵan qardan qorǵalap úıinde otyra berse de bolýshy edi, oǵan dáti shydamady bilem. Esikten shyǵa deldıip kókke qaraǵan Nurjan, tizeden asqan qardy ombylap, keńsege qaraı tuńǵysh ret iz saldy. Ózinen basqanyń bári qyrylyp qalǵandaı bolyp sezilgen, sóıtse sovhozdyń keńsesi bos emes. Ýpraı bastaǵan úsh-tórt adam karta oınap otyr eken. Qýanyp qaldy.

— Hal qalaı, bala? — dedi ezýindegi temekiniń sabaq jaǵyn úzip alyp, túkirip tastaǵan bastyq.

— Dalada qar jaýyp tur, — dedi Nurjan.

— Qar bes kúnnen beri jaýyp tur. — Ýpraı qolyndaǵy qarǵanyń mátkesin bylǵarysy jyltyraǵan stoldyń ústine perip qaldy. — Qane sen de bir kartańdy ash, — dedi sodan soń, qarsy aldyndaǵy qara jigitke. Ol osy aýyldyń aqshasyn esepteıtin býhgalter edi.

— Minekeıińiz, baseke, bizdiki valet.

— Túsinikti. Ar jaǵyn ashpaı-aq qoı, jarqynym. Kóp bolsa taǵy eki valetiń bar shyǵar. Bizdiki — úsh dama. Trınka zańynda úsh erkekti árqashanda úsh qatyn jeńedi, — dep tozyǵy jetken stoldyń ústindegi aqshany sypyryp, qaltasyna saldy. — Júr, bala, sende jumys bar.

Nurjan bólimshe meńgerýshisine erip qarsydaǵy kabınetke kirgen. Ýpraı tórdegi menshikti ornyna nyǵyzdana otyrdy da: — Ómirde de solaı, — dedi.

— Túsinbedim, — dedi Nurjan qabyrǵaǵa qatarlaı tizgen maı-maı kir oryndyqtyń birine syqyrlata jaıǵasyp.

— Úsh valetti úsh dama árqashanda, tipti úıde de jeńe beretinin aıtamyn da.

— Onyńyz ras.

— Ony qaıdan bilesiń? Áli qatyn alǵan joqsyń.

— Sizderdi kórip te...

— Já, sharýaǵa kóshelik, — dep, jigittiń sózin aıaqtatpady. — Al, bala, jolǵa jınal. Sen baratyn boldyń. — Temekisin tutatty da, shyrpysyn sóndirmesten shertip jibergen. Munshama dál bolar ma, qaǵaz qoqym salatyn shelektiń ishine sónbeı túsip, lap etip jana bastady. Nurjan sóndirmekke tura umtylyp edi: — Tıme, — dedi Ýpraı mańǵaz únmen. — Jana bersin.

— Órtenip ketermiz, aǵa.

— Órtenip ketsek arman ne... Keńirdekten jaýǵan qardyń ortasynan órt shyqsa, álemge áıgili jańalyq bolmas pa edi... Sonymen...

— Sonymen, aǵa...

— Janyńa taǵy da eki jigitti tandap al da, erteń erte attanyp ket. Óziń qaldyryp ketken sybaǵa ǵoı, endi óziń alyp kel.

— Aıyrtaý menen basqa jurtty qabyldamaı ma eken... Kúzdiń sylbyrańynda tabanymnan taýsylǵanym da jeter, kelisimimdi bere almaımyn.

— Ol jaǵyn biz... sizden suramaımyz da, shyraq... Davaı, tiliń men jaǵyńa súıene bermeı saparǵa daıyndal. Óz traktoryńa kóńiliń kónshimese, osy aýyldaǵy on DT-nyń kóńilge jaqqanyn tańdap al, pojalysta, qolyńnan qaqpaımyz. — Budan soń ózi uzaq býlyǵyp jóteldi. — Apyraı, osy bir kóksaýlyq ıtshe erip arylmady-aý. Tamaǵymdy jybyrlatady da turady.

— Maı eritip ishińiz, — dedi Nurjan.

— Endeshe, sol jeńesheńniń eritip qoıǵan maıy sýyp qalar, men kettim, Joldaryń bolsyn.

Ornynan asyǵa turyp esikke betteı bergende, álginde ǵana kápersiz otyrǵan jas jigittiń jan daýsy shyqty: — Aǵasy, oý, aǵasy! Bir mınýt aıaldaı turyńyzshy!

Ýpraı qol saǵatyna shapshań qarady da:

— Taǵy ne? — dep surady sharshańqy únmen. — Úzdik-sozdyq qylmaı aıtaryńdy srazy aıt, ákrı.

— Men barmaımyn, — Ýpraı túsinbeı qaldy ma:

— Qaıda? — dedi.

— Aıyrtaýǵa shóp ákelýge... basqalardy jiberińiz. Jorǵanyń arqasy qurǵamaıdy dep, nemene osy qyms etse menen kóre qalasyzdar. Bul aýyldaǵy traktorıst jalǵyz meni be ekenmin, qazir ekiniń biri mine shabady.

— Ondaı bolsa, jaqsy. — Basyn ustap sál oılanyp turdy da asyqpaı baryp „taǵyna" otyrdy. Asa sabyrlylyqpen jan qaltasyna qol saldy, shylym alyp tutatty. Lapyldap janǵan sirińke shıin ári-beri aýnatyp otyrdy da, ádetinshe shertip qaldy. Biraq osy rette buryshtaǵy shelekke jetpeı-aq sónip qalǵan. Sodan soń temekisin raqattana sordy, tútinin múldem jutyp qoıdy da, qaıtara shyǵarmaǵan qalpy stoldy alaqanymen salyp qalyp, aıǵaıdy sala ushyp turdy. Tek osy sátte ǵana apandaı aýzynan tútin burq etip atyldy.

— Oıbaı-aý, mynaý ne degen myljyń edi-áı, ákrı... dúzge otyryp-otyryp, aıaqtamaı aınyp turyp keter bádik eken-aý. Sen ekiniń bir emessiń, shyraq. Sen... muqym aýdannyń mańdaı aldy mehanızatorysyń, bildiń be?!

— Bildim, aǵasy, bildim. Biraq...

— Biraqty qoıa tur, shyraq. Neni bildiń?..

— Aıyrtaýǵa meni jibermeıtinińizdi. Óıtkeni ondaı qaýipti jerge „mańdaı aldy" adamdy aıdamaıdy.

— Tfý, eneńdi... Ne degen kók mı ediń. — Ernindegi temekiniń sabaǵyn tistep, úzip aldy da túkirip tastady. Bul — bólimshe basqarýshysynyń ashýlanǵandaǵy ádeti edi. Mańaıynda aq jońqasy shyǵyp jatqan papırostyń túkirindilerine qarap, Ýpraıdyń bir kúnde neshe ret ashýlanǵanyn sanap alýǵa bolýshy edi. Ala kóleńkeleý bólmede ekeýi de biraz únsiz, tym-tyrys otyryp qaldy. Aıadaı terezeden syrtqa úńilseńiz, japalaqtap jaýǵan qardy ǵana kóresiz. Basqa dúnıe — qarań, anda-sanda qarsydaǵy býhgalterıa bólmesinen aýyl azamattarynyń áldenege máz, qarqyldap kúlgeni estiledi. Nege ekeni belgisiz, Ýpraı aıaq astynanjýası qaldy. Nurjan osy kisiniń qyltqyp, qysqa kúnde qyryq ret ózgerer minezine tań.

— Aǵa, — dedi Nurjan qońyr daýyspen. — Siz bir nárseni baıqaısyz ba? Máselen, fızıkada mynadaı zań bar. — Ýpraıdyń aldynan bir bet aq qaǵaz jáne qyzyl qaryndash alyp jaza basta-dy. — Iaǵnı zattyń erkin túsý údeýi onyń massasyna tipti de baılanysty emes. Minekı, formýlasy. Qarańyz.

Ǵ-A

— Ony nesine aram ter bolyp aıtasyń. Endi elýden asqanda oqý qonbaıdy maǵan. Meniń ómir týraly óz formýlam bar. Ol — adamnyń qyzmet istep ósýi, tipti de onyń qabiletine baılanysty emes. Mine, formýlasy. — Nurjan usynǵan qaǵazǵa ol da jazdy. — Iaǵnı ýpravláúshıı teń — búkil aýylǵa...

Ý-A

Nurjan eriksiz kúlip jiberdi. Kúlip jiberdi de: — Demek, aǵasy, saý jelip turǵan tehnıkamen Aıyrtaýdan pishen alyp kelý, tipti de traktorısterdiń „mańdaı aldy" mehanızatorlyǵyna baılanysty emes. Kez kelgeniniń qolynan keler sharýa bul.

— Sen osy, kimnen týdyń, ákrı?

— Sizden emes, árıne.

— Ony ózim de bilemin... Davaı syńar ezýlemeı jol qamyna kiris. Atań qazaqta „Kóp sóz — boq sóz" degen mátel baryn bilesiń.

— Atamyz qazaqta „Aqyl adamǵa jas kezinde emes, qartaıǵanda kerek" degen sóz jáne bar.

— Atamyz qazaq tilimen oraq orǵan el ǵoı, aıtsa — aıtqan da shyǵar. — Ornynan turyp ketýge yńǵaılanyp edi.

— Oý, aǵasy, — dep Nurjan qosa qımyldady.

— Ne boldy? Esińe taǵy bir formýla tústi me?

— Eger bir dene ekinshi denege qandaı kúshpen áser etse... Já, qoıshy, báribir uqpaısyz. Aıyrtaýǵa menen basqa bireýdi jiberińiz.

— Sen de sondaı keri kúshpen áser etip otyr ekensiń ǵoı! On jyldyq bilimiń bar, óziń aýylǵa esepshilikke de jaramaı júrsiń. Al men bolsam halqymdy jıyrma jyldan beri bes-aq klass bilimmen basqaryp kelemin.

— Al siz, — dedi Nurjan jaıbaraqat jaýap berip, — Geron formýlasyn, Nútonnyń búkil álemdik tartylys zańyn, qos mekendiler klasyn, baqa-shaıannyń ish qurylysyn, Abaı, Jambyl, Muhtarlardyń ómirbaıan, óleń-shyǵarmalaryn, Ýrýgvaı, Paragvaı degen elderdiń qaı jerde ornalasqanyn, tipti jer sharynda neshe muhıt, neshe qurlyq baryn...

— Jetti, jetti... — dep eki qulaǵyn basty Ýpraı. — Núton degen shaldyń basyna alma qulap, shoshyp oıanǵanyn bilmeıdi deısiń be? Burundaıda úlken qyzym týrady, aldyńǵy jyly baryp qaıtqanmyn.

Nurjan ishegin basyp uzaq kúldi. Qar tynymsyz jaýyp tur. Qarsy bólme — qarq-qarq kúlip jatyr.

Ýpraı budan soń kúlkisin tyıa almaı otyrǵan Nurjanǵa aqyl úırete bastady. — Davaı, sen, shyraq, kúlkini doǵar, ákrı. Zato, men sharýashylyqty bilemin, soǵysqa baryp sendeı saýdaıylardy qorǵaǵanymdy bilemin, qysqasy — seniń Aıyrtaýǵa attanyp, kúzden qalǵan shópti alyp kelerińdi bilemin!

— Soǵysta men de bolǵanmyn, aǵa, — dedi Nurjan.

— Kepkenińniń basy.

— Iá, ras aıtamyn. Shekarada slýjıt ettim. Soǵystan aıyrmashylyǵy — atyspaǵanymyz, atysýǵa jibermegenimiz ǵana... Otandy oq atpaı kúzetý, anaý-mynaý soǵystan áldeqaıda qıyn. Óıtkeni jaý kózge kórinip turǵan joq. Sizder sekildi „ýralap", tıse terekke, tımese butaqqa dep, teris qarap, kózdi jumyp oq jaýdyra bergen joqpyz...

— Osy kúngi jastar nasharlap, tuqymymyz azyp barady, — dep qolyn bir-aq siltedi Ýpraı.

— Tuqymnyń azýy sortyna baılanysty ǵoı, aǵa...

Sózden tosyldy ma, áldebir nárse oıyna tústi me, basqarýshy terezeden tysqa kóz salyp, oılanyp otyryp qaldy. Qar tipti údeı túsken sekildi. Adamdy jyndandyryp jiberetindeı tynyshtyq ornap edi, onyń ózi uzaqqa barmady.

— Iá-á, biz ne kórmedik, — dedi aýyl aǵasy tereń kúrsinip. Qara kóleńkeleý bólmede qara tory júzi odan ári qabaryp, tútigip otyrǵandaı. — Ne kórmedik. Endi mine, saýdyń tamaǵyn iship, aýrýdyń sózin sóılegen urpaqpen uryssyp, júz jylǵa bir-aq qartaıǵanymyz. İshkenderi — aldynda, ishpegenderi — artynda, kóılek — kók, tamaq — toq.

— Taýsylmańyzshy, aǵa, men-aq baraıyn.

— E, báse, — dep qarq ete qaldy Ýpraı. — "Abyroıly komsomol" dep aýdandyq gazetke beker jazbaǵan eken. Alǵashynda osy qıqar jigittiń qaı jeri abyroıly, dep náýmezdenip júr edim, ol oıym beker bolyp shyqty.

— Odan da sol gazetińizdiń jazbaı-aq qoıǵany jaqsy edi. Meniń famılıamdy jazyp, qyzdyń sýretin basyp qudaı urypty.

— Men ózińniń sýretiń shyǵar-aý degenmin. Osy kúni qyz ben jigitti aıyrý qıyn bolyp ketti ǵoı. Shashtary jelkesin jaýyp, shalbar kıgen albastylar. — Býlyǵyp kelgen jótelin tamaǵyn kenep basty.

— Jeńeshemniń eritip qoıǵan maıy sýyp qalar, toq eterine kóshelik, aǵa. Sizge qoıar úsh shartym bar.

— Aıt, aıta ǵoı, shyraq. Qasqaldaqtyń qany, adamnyń jany emes shyǵar. — Ornynan turyp, Nurjannyń qasyna keldi.

— Birinshiden, kómekshilikke Amanjandy alamyn. Ol — óte senimdi de myqty jigit.

— Oı, qudaı-aı, — Ýpraı qarq etip kúlip jiberdi. Sodan soń Nurjannyń arqasynan qaqty. — Áket, áket sol ıtaıaq aýyz soıqandy. İshki jaqqa eptep qaldyryp ket ózin... sońynan izdep barar adam da joq.

— Joǵalsań izder adamǵa qaı qaısymyz da zárýmiz-aý, aǵa. Sonymen, ekinshi kómekshilikke — Baqytjan shydas berer. Terisi qalyń, tolyq jigit, aryq-turaq bizderge jylý berip júrer.

Ne der eken dep basqarýshynyń betine qaraıyn dep edi, ol terezege burylyp, myqynyn taıana oılanyp tur eken. Birazǵa deıin jaýap bolmady.

— Kimdi deısiń? — dep qaıta surady sol teris qaraǵan qalpy.

— Baqytjandy. — Qyshyǵan jerine tıgenin Nurjan da bildi. Qasaqana qattyraq aıtty.

— Ol jigittiń ózi qalaı eken, sharýaǵa qyry joq, bos belbeý, orasholaq emes pe... Mynadaı jaýapkershiligi úlken, qıyn saparǵa jarar ma eken?..

— Aıyrtaýdan shóp ákelý Sandybadtyń jetinshi sapary emes shyǵar.

— Shyraǵym, Sandybadtyń sandalbaıynan myń ese aýyr sapar bul. Jigittiń jigiti ǵana tótep bere alar. Onyń ústine bıyl qys qatty, qar qalyń. „Qar qyzy..." degen bále oıanyp ketipti dep júr ǵoı. Ne qut, ne jut...

— Ol jaǵyn men bilmeıdi ekenmin.

— Bilmegeniń jaqsy, báribir osy kúngi jastar senbeıdi.

— E-e, esime jańa tústi... Qar qyzy týraly ańyzdy aıtasyz ǵoı. Kúzde Aıyrtaýǵa barǵanda estigenmin. Ras bolsa ǵoı, shirkin... Nurjan bul sózdi ah uryp armanmen tolqyp aıtty.

— Ras bolsa, sol qyzǵa úıleneıin dep pe ediń? Já, byljyraqty qoıalyq, úshinshi shartyńdy aıt, shyraq.

— Úshinshiden, aǵasy, ústińizdegi tonyńyzdy basyńyzdaǵy qundyz qulaqshyndy, aıaǵyńyzdaǵy aq pımany prokatqa bere turasyz. Aman-esen qaıtyp oralsam, ózińizge qaıtaramyn...

Ýpraı keńk etip kúldi. Kúldi de: — Múmkin ishtánim men ish kóılegimdi qosa alarsyń... — dep mysqyldaǵan. — Rasynda da, Qar qyzyn aıttyrýǵa baratyndaı-aq, úlde men búldege oranbaq-aý.

— Úlde men búldege, aǵasy, tek qana bastyqtar oransyn degen zań quryǵaly alpys jyl boldy. Al ish kıimderińiz maǵan keńdik jasaıdy.

— Endeshe, barlyǵy da keńdeý...

Osy kezde esik syńsyp ashyldy da, Baqytjan syǵalady. Jyp etip qaıta jaba berip edi, ary-beri teńselip júrgen Ýpraı:

— Beri kel, eı, — del daýystap shaqyrdy. Birin-biri ıtere tabaldyryqtan attaǵaı Baqytjan men Amanjan, esik kózinde qaltıyp turyp qalyp edi. — Tórge shyǵyńdar, uzyndy-qysqaly qoqıqazdar, — dep ázildegen boldy Ýpraı. Ekeýi birdeı adymdap kelip, Nurjannyń janyna jaıǵasty.

— Úıińizge barsaq qoı, dál osylaı qurmettemes edińiz, — dedi Amanjan ádettegi shataqqa qumar mort minezine basyp. Onyń sózin bólimshe basshysy múldem estimegen.

— Másele bylaı, jigitter, — dep tóteden bastap edi, Baqytjan da tynysh otyrmaı, bir qysyr sózdi byqsyta jóneldi.

— Aǵasy, jańa siz bizdi qoqıqaz dep oskarbıt ettińiz, ondaı qus baryn qaıdan bilesiz. Aıtalyq, mektepte bıologıa, zoologıadan menen artyq biletin bir oqýshy bolmaýshy edi. Áli esimde...

— Esteligińdi tezdetip aıt, kún sýyq, — dedi Amanjan.

— ... Áli esimde, altynshy klasta oqyp júrgenimde „kóshpeli shegirtke", „kókqasqa shegirtke" degen eki suraq keldi. Shegirtke, — dedi Ýpraıǵa bajyraıa qarap, — óte meshkeı bolady, aǵa.

— Senen de me? — dedi Amanjan tek otyrmaı.

— Sózdi bólme, bul saǵan qatysty másele emes. Aıtalyq, bir urǵashy shegirtkeniń urpaǵy ózderiniń damý merziminde 300 kılogramnan artyq jas ósimdikterdi jeıdi eken. Shegirtke, joldas ýpravláúshıı, jem talǵamaıtyn zıankes...

— Sonda qalaı? — Ýpraı alaqanyn jaıa surady. Ǵajap, ne ashýlanbady, ne uryspady, qurdasymeı qaljyńdasyp otyrǵandaı jaıbaraqat ta myqty jaýap qaıtardy. — Sender qoqı qaz, men — shegirtke bolǵanym ba? Sol sen aıtqan altynshy klasta meniń ulym da oqıdy. Kitapty únemi daýystap oqıtyn, sodan estip edim, qoqıqazdar tamaqtanǵan kezde jıi-jıi qarqyldaǵan turpaıy ún shyǵarady degendi...

— Bir de — nol, aǵa, sizdiń paıdańyzǵa, — dedi Amanjan.

— Já, jigitger, oınasaq ta biraz jerge bardyq, — dedi Ýpraı, — másele bylaı...

— Myqtylarym sóz aıtsa, bas ızeımin shybyndap...

— Qańtardyń qaqaǵan sýyǵynda shybyndamaı, sózge qonaq ber, — dep Baqytjanǵa jekip tastady. Anaý qaıtyp jaǵalaspady.

— Másele bylaı...

— Aǵa, — dedi baǵanadan beri lám demeı otyrǵan Nurjan. — Sapar máselesin ózimiz-aq retteıik. Tek, jyly kıim jaǵyn qaıtemiz.

— Sen de bir qadalǵan jerińnen qan alatyn bále ekensiń. Járáıdi, meniń pımamdy al.

Ýpraı áńgime tamam degendeı ornynan turdy. Shapshań qımyldap esikke bettedi de, sońynan ilese shyǵyp kele jatqan úsh jigitke jalt buryldy.

— Men senderdi aıaımyn, shyraqtarym. Bul sapar — óte qaýipti ekenin de bilemin, amalym qaısy, — dep alaqanyn jaıa sharasyzdyq qalyp tanytty. — Sovhozdyń maly qyrylyp jatyr. Tis shuqıtyn shóp joq. Úsh jyl qatarynan bolǵan qurǵaqshylyq esimizdi shyǵaryp jiberdi. Eger dál osylaı taǵy bir jyl kárin tikse syrty túk, ishi boq haıýan qalmas. Ondaı jaǵdaıda bizdiń jer basyp júrýimiz ekitalaı.

Barlyǵy dabyrlasa tysqa shyqqanda qardyń baǵanaǵydan ary údegenin baıqady. Qalyń jaýǵan kezinde tóńirek qara quryqtana tutasyp, kórinbeı ketedi eken. Áp-sátte-aq qaraıǵan nárseni aq kıizge orap tastaıdy. Dál qazir jer betinde qara túr joq, muqymy — appaq. Sol appaq laısańnyń ishine engen kisi de tabıǵattyń ázirgi boıaýyna kóshe jóneldi. Alǵashqy qar japalaǵy Nurjannyń uzyn kirpigine kelip qona qalyp edi, erigen joq, kirpigi qımyldaǵan saıyn, qosa shoshańdap kóbelekshe jabysyp tur.

Dúnıe jym-jyrt. Qar qylǵytyp qoıǵandaı.

— „Qar qyzyn" kórseńder sálem aıtyńdar, úsh jyl kenezemdi keptirip, qańsytqany da jeter. Bir shalǵa ókpeleımin dep, muqym eldi qyryp almasyn, — dedi bólimshe basqarýshysy oıyn-shyny aralas. Qundyz bórkin basynan julyp aldy da, jambasyna qaǵyp-qaǵyp, qaryn túsirip qaıta kıdi.

— „Qar qyzy" degen qıssany qaıdan shyǵaryp júrsinder osy. Ondaı ertekke qazir bala da senbeıdi. Áıda, ne turys, kettik, — dedi Amanjan tyqyrshyp.

— Aǵa, sizdiń úıden orazamyzdy ashyp shyqpaımyz ba? — dedi Baqytjan. — Qaýipti tapsyrmamen attanyp baramyz, múmkin, bul aqyrǵy dámimiz shyǵar...

— Qaıdaǵyny ottama! — dedi Ýpraı.

— Osy kúngi jastar buzylǵan... — dedi Nurjan mysqyldap. — Al, saý bolyńyz, aǵa. Endi kóre almaspyz sizdi. Tańerteń erte júremiz ǵoı.

— Saý bolyńdar. Degenmen aqyl tapqan sender me deımin. Kóringenmen keńirdektesip abalasyp aýylda júrgenshe, aıdalada oıhoı dúnıe keship, jandaryń tynyshtalady. Meniń kúnim bolsa mynaý, topalańdardyń tutqyny bolyp, ólgenshe túspes qamytty moınyma ilip júrgenim... Keıde eki qolymdy tóbeme qoıyp, basym aýǵan jaqqa laǵyp ketkim keledi... Áı, qoıshy, bireýdiń muńyn bireý tyńdaǵan zaman ba?..

Ýpraı qolyn jalǵyz-aq siltedi de, jalt burylyp júre berdi. Jigitter ań-tań. Qapalaqtap jaýǵan qardyń astynda súmireıip turyp qalǵan.

— Ómirde osyndaı da adamdar bar, — dedi Nurjan, eki jaǵasy men óńirindegi ulpany qaǵyp. — Qaı sózine senerińdi, qaı minezine kónerińdi bilmeı dal bolasyń.

— Ekeýine de sen, ekeýine de senbe, — dep jumbaqtady Baqytjan.

— Al, ne turys, — dedi shydamsyz Amanjan. — Bizdiń úıge kettik.

Shyrmaýyq salyp ashytqan bal syra bar...

— Áýeli jol qamyna kiriseıik, — dep edi Nurjan.

— Oǵan kirisetin túk te joq. Traktorǵa ot aldyramyz da, qaıdasyń Qar qyzy dep ańyratyp qoıamyz. Áıda, júrińder, — Eki jigittiń eki jeńinen ustap dyryldata jóneldi.

Olardan basqa qybyr etken jan joq edi dalada. Ánsheıinde, yrbyńdap, arsyldap aıaqqa oralǵy bolar ıt-ekesh ıtke deıin ıne jutyp, qyrylyp qalǵandaı, Qarqyldap ushar qarabaıyr qarǵalar da jym-jylas. Tek qana qar — aspanda, jerde. Sol qar muhıtynyń ortasynda qalqań qaǵyp, ala jónelgen úsh jigit Amanjannyń qos bólmeli aǵash úılerine jaqyndaǵanda, aldarynan atty adam jolyqty. Saýyrynan qarly sý sorǵalaǵap attyń aq, qara, qulasyn ajyratý qıyn, qystap jibergen qatty júristen eki búıiri solyqtap, tanaýy pyr-pyr etedi. Er ústindegi erkek taralǵy baýǵa aıaǵyn shirene tirep:

— Ýpraıdy kórdińder me? — dedi.

— Osy jańa ǵana úıine ketti, — dedi Nurjan. — Asyǵyssyz ǵoı.

— Ákeńniń aýzyn... Asyqpaǵanda qaıtem... Mal qyrylyp jatyr, — dedi tútigip.

— Kimniń ákesin aýyzǵa urasyz? — dep qyrsyqtana surady Amanjan.

— Barlyǵynyń da... Osydan úsh kún buryn qar ıterip, qoıǵa tebin arshyp berýge bir traktor jiberem dep edi, áli joq. Jańa úıine barsam, traktordy qarmen kómip, balalarǵa syrǵanaq jasap beripti de, shalqasynan túsip, aýzynan sý aǵyp mas bolyp jatyr.

— Oı, odan shyǵady, — dedi Baqytjan. — Báse, ózi de, DT-sy da joq bolyp ketip edi.

— Al endi bar úmit senderde, — dedi Qoıshy jalbaryna qarap. — Sender júrinder. Aqysyn qaltamnan da tóleımin, náret te japtyraıyn. Ákesiniń aýzyn... elý sharshy shaqyrym jerdiń tebinin arshyp berdi dep, qol qoımasam, atymdy basqa qoıyńdar.

— Bizdi Aıyrtaýǵa pishen ákelýge jiberip qoıdy, aǵa. Áıtpese keliser edik. — Nurjan sypaıylap jaýap berip edi, anaý qamshysyn bir-aq siltedi de, býy burqyraǵan atyn eki ókpeden tebinip qaldy.

— Oı, qudaı-aı, sendermen qysyr áńgime quryp turǵanda bes-alty toqty ólip qaldy-aý. Ýpraıdyń ózine malyn sanap berip, basym aýǵan jaqqa laǵyp ketpesem...

Quıyn-peren shapqylaı jóneldi. Artynda burqyrap qar borany qaldy. „Munyń da basy aýǵan jaqqa laǵyp ketý oıy bar, erikterine salsa, bul aýylda bir túıir adam qalǵysy joq, — dep oılady Nurjan. — Sonda qaıda barady?"

Qar tolastar emes... Únsizdikti de osy qardan úırený kerek shyǵar...

Amanjannyń sheshesi dúnıe júzindegi tuıyq áıel edi. Kóshede kezdesse, joq bolmasa úıine kir nemese úıine kelip sálem bergenin, sálem alǵanyn eshkim estigen emes. Erin ushyn bolar-bolmas jybyrlatatyn da, kóziniń astymen aqyryn ǵana qarar edi. Tipti ol kisiniń júris, turysy eptep qorqynyshtylaý da bolyp kórinetin. Kórshi-qolańmen de onsha aralasy joq, ózimen-ózi bolyp, erteden qara keshke deıin qolynan toqymasy túspeıtin. Búkil aýyl-aımaq shulyq, qolǵap, jeıde, sháli toqytyp tynym bermeıtin. Ómirde kisiniń kóńilin qaldyrap kórmegen ol úı sharýasyna da qaramaı, eldiń isimen shuǵyldanyp otyrýshy edi. Osy tym-tym aq peıildiligi úshin uly — Amanjan talaı ret urysty da, ókpeledi de, báribir qol qýsyryp qarap otyrý qaıda. Osyndaı, japadan-jalǵyz toqyma toqyǵan ońasha sátinde, áldebir ádemi de muńly áýendi yńyldap, aýyr oıǵa beriler edi. Qolyndaǵy jipke kóziniń jasy syrt-syrt tamyp, qaı-qaıdaǵysy esine túser edi.

Amanjannyń anasy bul eldiń qyzy emes. Aıyrtaý jaqtan jer aýyp kelipti. Sondyqtan da ol áıeldiń ótkeni jaıly, bul aýylda eshkim de ashyp aıtyp bere almas. Al ózi kúni búginge deıin ómir-tarıhy týraly jumǵan aýzyn ashqan emes.

Uly Amanjannyń kimge tartyp týǵanyn jan adam bilmeıdi. İshkeri jaqtan jalańash qoınyna, kengýrýdiń balasyndaı salyp ákelgen qyzyl shaqa ul, búginde tepse temir úzetin zińgitteı azamat bolyp ósti. Biraq sheshesiniń keń peıilin bermegen, tym-tym qatal, basbuzar tentek. Famılıasy da sheshesiniń ákesine jazylǵan. Amanjan es bilgennen beri anasyna jalǵyz-aq suraq qoıǵan: — Ákem qaıda? — Sheshesiniń jaýaby da qysqa bolǵan-dy: — Soǵysta ólgen...

Soǵys degen talaı dúnıeniń astan-kesteńin shyǵaryp qana qoımap edi. Soǵys — talaı qýlyq pen sumdyqty tas-talqan etti. Eldiń táýbasyn esine túsirdi. Soǵys sandaǵan kúnány týdyrdy, sandaǵan kúnány aqtady da. Áıtpese 1946 jyly týǵan Amanjannyń ákesi qalaı ǵana soǵys jyldarynda ólip qalady. Osyndaı soǵys týdyrǵan ári týdyrmaǵan, biraq soǵysqa siltegen qısynsyzdar el ishinde kóp-aq edi... Sonyń bir qurbany, osy syryqtaı uzyn boıly, ala kózdi Amanjan-tyn.

Esikten ústi-basyn qaǵyna, jótelip kirgen jigitterdiń esendesýin bir buryshta, týlaq ústinde jún tútip otyrǵan Úndemes shesheı (el solaı atap ketken) ernin jybyrlatyp qana aldy da, qaıtyp til qatqan joq.

— Ol kisige alańdamańdar, — dedi Amanjan peshtiń ıyǵyndaǵy aǵash kúbini eppen alyp turyp. — Ol da bir — qara tas ta bir.

Onyń bul qatty sózi Nurjandy tiksindirip tastady. Anasy týraly anaıy sóz aıtý, kórgensizdik qana emes, asa turpaıylyq edi. Biraq Úndemes shesheı ulyna qarady da, lám dep tis jarǵan joq.

Úsheýi dóńgelek jozyny qoǵamdaı otyryp, shyrmaýyq ıisi muryndy jarǵan sary syrany biraz eńsere iship tastady.

— Raqat eken, — dedi aýzyn jeńimen súrtken Baqytjan. — Saraıym saırap qoıa berdi. Jolǵa azdap ala shyqsa qaıtedi ózin...

— Qatqanyńnyń basy, qatyp qalmaı ma, — dedi Amanjan.

— Shynyn aıtqanda, sol bir ıt ólgen jerge barǵym kelmeıdi, — dedi Baqytjan. — On jyl birge oqyp, birge ósken senderdi qımadym.

— Meniń de zaýqym joq, — dedi Amanjan. — Kúzde sen boldyń ǵoı, qandaı jer eken. Eli sarań degeni ras pa?

— Ras, — dedi Nurjan. — Kúzde úsip-jyǵylyp aýlymyzdy áreń tapqanymyz. Endi sheginetin jer joq. Ýádemizdi berip qoıdyq.

— Myna salqyn syrań basyma shyǵa bastady, — dedi Baqytjan.

— Al, raqmet, qaıtaıyq, — dep Nurjan ornynan turdy. — Jolǵa daıyndalý kerek. Bilgendeı-aq táteme monsha jaǵyp qoı dep edim.

— Daıyn bolǵanda habarlarsyń, bárimiz de uly saparǵa tazaryp shyǵalyq, — dedi Amanjan.

Jigitterdiń shyǵyp bara jatyp „saý bolyńyz" degen sózin jún tútken áıel estimegendeı, jaýap bermedi.

Nurjannyń sheshesi — jastaı jesir qalǵan adam. Bir ul, bir qyzy bar. Ekeýi bir-birine múldem uqsamaıdy. Nurjan qara tory buıra shash ta, qaryndasy kógildir kózdi shıkili sary. Onyń syryn, osy aýyldaǵy sypsyńqaılar san-saqqa júgirtedi. Bala kezinde Nurjan talaı mazaqqa ushyrap ashýlandy da. Birde „Aıǵaı apasynan" (jurt osylaı ataıtyn): „Meniń ákem qaıda?" — dep surady.

— Soǵysta ólgen, — dep aıǵaıdy sala jaýap berdi. Myń da toǵyz júz qyryq altynshy jyly dúnıege kelgen Nurjan „soǵysta sheıit" bolǵan qaıran „ákesin" sodan qaıtyp izdegendi qoıǵan. Bárine de soǵysta ólgender emes, soǵystan aman kelgender „kináli" ekenin, keıinirek sezdi ǵoı.

Al Baqytjannyń maıdannan qara qaǵaz kelgen ákesi osy aýylda tiri júr degen laqap sóz bar. Kim bilsin? Bárine de qý soǵys kináli...

„Aıǵaı apasy" monsha jaǵyp qoıǵan eken. — Qaıda júrsiń qańǵyryp, — dep dúrse qoıa berdi.

— Túý, estip turmyn ǵoı, osynsha nege aıǵaılaısyz, — dedi Nurjan sheshesine keıip.

— Ólgeniń qurǵyr, aspan qarǵa aınalyp ketti ǵoı deımin; bas aldyrmady ǵoı. Álgi qaryndasyń sabaǵyna áreń ketti qonyshynan qar saýlap. Taza kıimderińdi daıyndap qoıdym...

— Amanjan men Baqytjandy shaqyra salsaq...

— Nemene, shesheleriniń aıaǵyna jara shyqqan ba eken, jaǵyp bersin monshasyn. Óı, anaý „úndemes shesheıdiń" boıynda jany bar demeseń, tańerteńnen keshke deıin astyna jiberip qoıǵan baladaı bajyraıyp otyrǵany. Uly jyndanyp ketpeı qalaı júr.

Anasynyń ala quıyn minezine ábden syralǵy bolǵan uly ulpa qardy ombylap júgire jóneldi.

Qar tolastar emes. Aspan joq. Qaptaǵan qar-shybyndar ǵana.

Osyndaı qalyń qar jaýǵan kúni bizdiń úsh jigitimiz aǵashtan qıyp salǵan monshada raqattana jýynyp, biriniń arqasyn biri ysyp, áńgimelesip otyrdy. Qoldarynda qaıyńnyń butaǵynan jasalǵan sypyrtqy, kúıip-janǵan tasqa bir baqyr sýyq sýdy shashyp qalady da, lap etip kóterilgen ystyqqa shydamaı yrsyldap, sabana jóneledi. İshterindegi ókpesi óshpeı, júregi kúımeı sabana beretin — Amanjan bolyp shyqty. Ana ekeýi „oıbaı tunshyǵyp óldim" — dep esikke qaraı tura bezdi. Al Amanjan bolsa qara tasqa aıaq-aıaq sý shashyp ózin-ózi sartyldatyp urady-aı. Esikti daldalaı ashyp, bastaryn tabaldyryqqa ıtshe jastap, taza aýa jutqan Nurjan men Baqytjan qurlyqta qalǵan balyqtaı solyqtaıdy.

— Ákeń... Januzaq aǵasyna tartqan, — dedi Baqytjan. — Qolyna qolǵap kıip alyp sabanýshy edi. Ol monshaǵa túsken kúni uly-jińgir shapqyn bolatyn. Bir túskende — bes saǵat túser edi tas monshaǵa... Otyz bes ret sýsyn aldyryp ishetin. Jákeńniń on balasy monsha men úıi eki ortasynda sýsyn tasyp, ala shapqyn bolyp júrer edi...

— Byljyramaı jatyńdar, — dedi Amanjan yrs-yrs etip. — Jalańash denelerińe ystyq sý shashyp jeberemin.

— Senen ondaı erlikti kútýge.bolady, — dedi Nurjan betin sýyq sýmen shaıyp. — Al qyshýyń qansa esikti ashaıyn.

— Tura tur kishkene, — dedi arqasyn qaıyńnyń búrimen osqylaǵan Amanjan. Óne boıy bileý-bileý qyzaryp qalǵan eken. Qolqany qapqan qańsyq ıis, ystyq býmen jaǵalasa dalaǵa qashyp shyǵady. Aǵashtan órgen alasa monsha ór Altaı eliniń ermegi sekildi edi. Taza júrýine ǵana emes, sýyq tıip tymaýratsa da osy tas monshanyń tabyna júgiretin. Aınala tolǵan aǵash, kesip-kesip tasy qyzarǵansha órtep jaǵatyn. Shelek-shelek sý tasyp, taspeshtiń ústindegi taıqazanǵa quıyp ysytatyn. Keıde úlken kisiler osy sý sarqyldap qaınaýǵa aınalǵan qazanǵa — arsha tastap, jýynǵanda sýdan qosh ıis shyǵyp turýshy edi. Jaryqtyq, arsha atty qasıetti ósimdik adamnyń densaýlyǵyna da paıdaly desedi. Túshkirip, pysqyrsa boldy qýraǵan arshany úgip-úgip gazetke orap, temeki qylyp tartqan Januzaqqa jurt beker kúledi de...

— Ýa, raqatqa bir battym-aý, — dep, bıik sákiden qarǵyp jerge túsken Amanjan beti-qolyn bosaǵa jaqta quıýly turǵan sýyq sýmen jýyp, tyraıyp-tyraıyp, salqyn aýamen tynystap jatqan joldastarynyń qasyna jaıǵasty: — Jigitter, keshke kınoǵa baraıyq, — dedi Baqytjannyń jalańash quıryǵynan shapalaqpen salyp qalyp. Sý-sý alaqan bolbyrap jipsip jatqan deneni ońdyrmaı ysyp jiberdi bilem, bes saýsaqtyń tarbıǵan qyp-qyzyl tańbasy qaldy. Anaý, oıbaılap atyp turdy.

— Oı, ákeń... jyndanyp kettiń be, ákrı. Amanjan qarq-qarq kúldi. — Neshaýa, ókpelemeı-aq qoı. Keshke kınoǵa kirgizemin.

Dardaı jigit bolsa da “kınoǵa kirgizemin” degen sózge máz bolyp, quıryǵyn sıpalaǵan kúıi qaıta jatty. Osy úsh jigit te bir kún qalmaı dedektep jumys isteıtin. Ýpraı men brıgadır qaıda jumsasa sonda bezektep elpektep otyrsa da, aılyq tabystary alpys-jetpis somnan asqan emes. Aspaıtyn sebebi, qurǵaqshylyq úsh jyl qatarynan bolyp, jemshóp tapshylyq jasaýy. Bir aıyr shóptiń ózindik quny bir somǵa deıin bardy. Jazy ystyq, qysy qatal boldy. Topyrlap mal qyryldy. Sonaý osydan myń shaqyrym shalǵaıdaǵy tyń ıgerilgen daladan arqalaǵandaı bolyp saban tasyldy. Ózgelerden góri qaıta osy úsheýi tabysty edi. Bes jyl qatarynan tek qana shyǵynda otyrǵan sovhozdyń keıbir músheleri ánsheıin bostan-bos, beker istep júrer edi jumysty. Aıdyń aıaǵynda: — „Beresi bolyp qalyppyn, ákrı", — dep, temeki alý úshin áıeline alaqanyn jaıyp, balanyń aqshasyn suraıtyn. Ókimet sońǵy kezde ár balanyń basyna posobıeni kóbeıtip jaqsy boldy. Ásirese er-azamattar jaǵy rıza. „Shamań kelse taba ber", — deıdi, áıelderine. Selsovetten bolmasa, sovhozdan qaıyr joq, taba ber..." Al, obaly qane, aýyl áıelderi shamasynsha-aq bosanyp jatyr. Ár úıde 7-8 bala bar.

Úsh jigit býy burqyraǵan monshadan shyqty. Qar áli jaýyp tur. Keshke klýbtyń aldynda kezdespek bolyp, úıdi-úıine tarady.

Qar japalaqtap jaýyp tur. Tolastar emes. Eger taǵy da dál osy qarqynmen bir táýlik jaýatyn bolsa, sóz joq, jut bolatyn syńaıy bar.

Klýbtyń mańaıynda esik-terezeden syǵalap, qar ombylap júrgen biren-saran balalar bolmasa, eresekter jaǵy az kórinedi. Klýbtyń dál mańdaıynda jarqyraǵan jetim sham jaryǵynan qardyń saýlap, aınalyp ushyp jaýǵany anyq kórinedi de, bylaıǵy qoıý qarańǵylyqqa ulasqan jaǵynan eshteńe ańǵara almaısyń. Ǵaıyp bolǵan aspanǵa qarasań ǵana, betińdi jybyrlata qytyqtaǵan qar qıyndylaryn sezesiń. Klýb mańyndaǵy bes tıyndary bolmaı, kınoǵa kire almaı qalǵan balalar, qar kóbelekterin tilimen aýlap máz bolady.

Nurjan esikten qarap edi, eki joldasy taqtaı oryndyqta qaıqaıyp otyr eken, muny kórgen soń: — Kire ber, belet alyp qoıǵanbyz, — dedi. Klýbtyń ishinde úlkender jaǵynan tym az, ómir baqı kınodan qalmaıtyn Januzaq pen Qaıyrly usta ǵana tońǵa oranyp, qanatqa súıene qıqaıyp jatyr. Sahnanyń aldynda biriniń bórkin biri laqtyryp, moıyndaryna qar salyp, shýlaǵan on shaqty bala bar.

— Eı, shıe bóriler, shýlamańdar! — dep, Januzaq qoqılanǵan bolyp edi, eshqaısysy pshtý demedi de. Klýb ishi salqyn. Esikten bir qushaq sýyq ertip osy aýyldyń eki-úsh muǵalim qyzy kirdi. Instıtýt bitirip, odan keıin eki-úsh jyl jumys istep úlgergen qyzdar úsh

jigitten de eresekteý edi, olardy pálendeı mán berip qyzyqtaı qoıǵan joq. Qońyr túbit shálilerine jabysqan qardy qaǵyp, bosaǵa tusta az-kem aıaldady da, Nurjandardyń aldyndaǵy oryńdyqqa kelip qonaqtady. Amanjan jybyrshyp tynysh otyrmaı:

— Sálemetsizder me, apaılar, — dedi. İshindegi uzyn boılysy:

— Esenbisiń, ba-ý-y-r-ym, — dep nyǵarlaı jaýaptasty. Budan ary áńgime bolǵan joq. Segiz eresek, on balaǵa arnalǵan Indıa kınosy bastalyp ketti...

Terezeniń qyraýy erip, tesik jasaldy. Túımedeı ǵana arshylǵan áınekten jalǵyz kóz syǵalady. Áke-sheshesi aqsha bermegen balanyń qashanǵy ádeti osy, qysy-jazy terezege jabysyp, talasyp-tarmasa syǵalap turǵany. Bul ýaqıǵa úsh jigittiń basynan da talaı ótken. Amanjan álgi tanadaı tesikti qulaqshynymen jaýyp, balanyń ıt jynyna tıip edi, Nurjan ursyp tastady:

— Óziń syǵalaǵan tesik edi ǵoı, qoısańshy, — dedi.

— Eı, ustazdar, — dedi Amanjan uzyntura qyzdyń arqasynan túrtip. — Oqýshylaryńa bes tıyn berseńdershi, obal ǵoı. — Muǵalim-qyzdar sóz talastyrmady. Bul jigitpen daýlasyp bereke tappasyn bilýshi edi, lám degen joq.

Syrtta alpys jyldan beri jaýmaǵan qar tópelep tur.

Osy kúni Nurjan uıqtaı almady. Ary aýnap, beri aýnap, tipti, jambasy talǵandaı bolǵan soń, sholaq tonyn jamylyp tysqa shyǵyp edi, qar tolas tapqanyn sezdi. Qarańǵyda bilinbedi de, aspanǵa qarap, betin tosty, qar ushqyny tımegen soń ǵana: — Sap bolǵan eken, — dep shaldarsha óz-ózinen kúbirledi. Qaıtyp kelgen soń da, kózi iline qoıǵan joq. Qaıdaǵy-jaıdaǵy esine túsip basy myńǵy-dyńǵy boldy. Tórgi bólmeden kápersiz uıqtaǵan sheshesi men qaryndasynyń pysyldaǵany estiledi. Bóten dybys joq, talyqsyǵan tynyshtyq. Ne zamatta baryp kirpigi aıqasqandaı bolyp edi, esik syqyrlap ashylyp, úıge appaq kebini bar qyz kirgendeı... Tas qarańǵy bólmeniń ishi jap-jaryq bolyp ketti. Bosaǵaǵa súıenip úndemeı turǵan qyzdyń kózi shyraq bolyp janady. Nege ekeni belgisiz, Nurjan qoryqqan joq. Óńi me, túsi me ajyrata almaı del-sal jatty. Qımyldaıyn dep árekettenip edi, tyrp ete almady, til qatpaq bolyp edi, jaǵy ashylsashy... Aq ter, qara terge túsip terledi. Táńirim-aý, tipti oıaý-aq jatqan sekildi. Áne, qyz tur appaq bolyp, mine qulaǵyna sheshesi men qaryndasynyń pysyldap uıqtaǵany estildi... Ǵajap! „Áı" — dedi, únin shyǵara almady. Endi ne isteý kerek? Bálkim, Qar qyzy dep kókip júrgenderi osy shyǵar. Júregi týlap, alqymyna kepteldi. Ne isteý kerek? „Áı” — úni shyqpady. Qos janary shyraq bolyp janǵan qyz áli tur bosaǵaǵa muńaıa súıenip.

Óldim-aý degende qyzdyń sybyrlaǵany estilgendeı boldy. „Nu-r-j-a-n... sen ket bul aýyldan, múldem ket, máńgilikke ket... bul jerde adamdar kóbeıip barady... saǵan erkindik joq... Erkin ómir joq... Keńistikke ket... er meniń sońymnan... er".

Óldim-aý degende kózin ashyp edi, qap-qarańǵy tún ǵana melshıip tur. Esh nárse joq. „Ýh" — dep demin áreń alyp, alaqanymen mańdaıyndaǵy pyrshyǵan terdi súrtti. Biraq daladan sonshalyqty muńly, sonshalyqty aıanyshty syńsı salǵan qyz áni talyp estiledi.

Áldeqaıdan, alystan qar-qyzynyń bozdap salǵan áni estiledi.

* * *

Aınala appaq qar: aq tútek boran, seńdeı sirestirip qasattap tastaǵan aqsireý kireýke: qarasań kóz qaryqtyratyn shańqan bel-belester áldeqaıda... Alysqa birin-biri qýa jarysady; erbeń eter tirshiliksiz salqyn bedireıgen qarly adyrlar uly ómir shýylynan beıhabar — aıqara jamylǵan aqshaǵı kórpesin buıyǵy búrkenedi; tabıǵattyń kúni kesheler ǵana mazdaǵan tirshiligine meken-jaı bolǵan jazıra jotalar ólim tynyshtyǵyna boı aldyrǵan da, dúnıeniń bar qyzyǵynan ábden jalyqqan qumarpaz adamnyń, jalqy sát talyqsyp keterin eske salǵandaı bolady; kún talasa shyqqanda osyna qaıǵy jutyp, qar tutqynda jatqan beıkúná aıazdy aımap myń-mıllıon kúmis ushqyndaryn sáýlelendirip, toǵyz qabat torqa astynda qaltyraǵan Jer-Ananyń erteń týar bazarly shaǵynyń úmit otyndaı jarqyraıtyn; búgin aspandy sańylaýsyz tutastyra jaýyp turǵan qarly jota-qyrattardyń osy sulýlyǵyn qyzǵanǵandaı, tartyp alyp talaq tastapty; kókjıek joq: aspan da, baıtaq óńir de aq sur; jer joq, bir óńkeı boı sýytyp, júrek muzdatar sumpaıy qar; eriksiz jalyqtyrady, eriksiz jalǵyzsyratady, júz jylǵa bir-aq qartaıtyp ketkendeı qajytady; qulazyǵan osyna bir túske, bir minezge qarap turyp, kóńilińdi aıanyshtyń aıazy býyp, botadaı. bozdap jylaǵyń. keledi; botadaı bozdap jylap turyp, jaratylystyń osynshalyq qatygezdigine nalyǵandaı álemdegi búkil jaqsylyq pen jamandyq ataýlydan bezinesiń, aqsha qardyń ortasynda meńdeı qaraıyp turǵan jalǵyz traktor — appaq dastarqannyń ústinde jorǵalaǵan qońyzdaı-aq qaýqarsyz, beıshara.

Aýyldan shyqqandaryna eki kún, barar jeri sonaý kóringen aq taýdyń ar jaq etegi — onda aýyldyń ala jazdaı daıyndaǵan pisheni bar; sony tıep qaıtýǵa barady; olar úsheý: Nurjan jáne Amanjan men Baqytjan.

Qar muhıtty qaq jara arqyrap kele jatqan traktordy Nurjan júrgizip otyr; astynan aıazdy kúngi kók temirdiń yzǵary ótedi; sholaq qara tonynyń jaǵasyna moınyn tyǵa túsip, álgi kórinisten kózin almaı telmirip keledi: ol qaraıtyn basqa esh nárse joq — aınala appaq; tipti bári únsiz, qasat qardy qaq jaryp, bir qarqynmen bir baǵytta keledi; dostarynyń ne oılaǵanyn bilmeıdi Nurjan, áıteýir, bozarǵan júzderi muńǵa laıyq, ózgeshe kóndim, ózgeshe jýas, qaıtpaıtyn saparǵa attanǵandaı aıanyshty halde; al ózi bolsa mynaý ushy-qıyrsyz, eńký-eńký qarly adyrlardyń ústindegi qybyrlap tynysh tappaıtyn ómir jaıly, sýyq qysyp ybyrsyp qor bolar jer jaıly, kózden de, kóńilden de shetteı bastaǵan muńsyz-qamsyz balalyǵy jaıly oılaıtyn shyǵar; nege ekenin bilmeıdi; osy qý mekıen aıdalada japadan-jalǵyz qalyp qoıǵysy; qalyp qoıyp anaý appaq kebin qardyń ústine aqpen tabandaǵan qara pımanyń izin tastap, máńgi tymyq, máńgi sýyq sheksizdikke, aldyńǵy kúni belgisiz bozań jolǵa shyqqysy keledi; meıli jalǵyzsyrasyn, meıli qar basyp úsip ólsin, meıli azynaǵan qysqy óńirdiń ash qasqyry jep ketsin — oıyna alǵan del-sal, uıqyly-oıaý qatal da qaıyrymsyz saparǵa attansam deıdi; óıtkeni sol bir belgisiz de sheksiz keńistikke qar qyzy shaqyrǵan.

Alpamsa taýǵa órlep keledi, aq shaǵyldar taýsylar emes, kún túnge oıysa bastady; aspan sumpaıy bulttan azattana bastady; olar áli lám demesten tomaǵa-tuıyq bozaryp otyr; kózi oıaý, kóńilderi uıqyda; múmkin, olar appaq qardyń ústindegi kóktemgideı japyraǵyn jaıǵan áli jas, áli armanshyl, ári kúnásiz kók órim úsh qaıyń shyǵar; qazirgi árqaısysynyń júreginen saǵynyshtyń, ókinishtiń belgisiz, budan buryn esh jerde, eshqashan aıtylmaǵan muńly da syrly ániniń qaltyrap baryp, syńsı aıtylýy — sol aqsha qardyń ústindegi aq qaıyńnyń sup-sýyq jel terbegende shydaı almaı jylaýy shyǵar; olar bul ǵalamda traktor gúrilinen ózge jan jarylqar ún estip, kóz sýyrar qardan basqa eshteńe kórip, boı muzdatar sýyqtan basqa túkti de sezinip kele jatpaǵany ras; ymyrt jabylǵan saıyn osynyń bárinen — appaq bolyp kósilgen kórinistiń ózinen aıryldy; endigi mezette bulttan tazarǵan aspan juldyz tanalaryn taǵynyp, sylana bastady; olar báribir únsiz; aýyzdaryn ashsa boldy qyrqysyp-tóbelese jóneletindeı qaýipti de qanypezer otyrys; aspanǵa qarady: sansyz juldyzdar jymyńdaıdy — biri sónedi, biri janady; traktordyń jaryǵy tún túndigin tilgilep, sonaý oıda bolar-bolmas jyltyraǵandaı eles bergen jetim sáýleni izdep barady; soǵan asyǵady, jamyrap tabysqysy keledi; kókke qarady; juldyz aqty, qaıda túskeni belgisiz, áıteýir, olardan tym alys. Qara kók aspandaǵy juldyzdar jaýyp turǵandaı sezindi. Astyndaǵy temir qobdıdan ótken yzǵar shekesin solqyldatqandaı tisi-tisine tımeı, qaltyraı bastaǵan Nurjan, sol bir maǵynasyz janarmen anaý aldynda bel-belestenip mingesip ushtasa kete barǵan appaq dúnıege jıirkene qarady. Jylda, tipti qystaı kórip, kóz qashty bolǵan kórinisi bolǵanymen, dál búgingideı kóńili sýynyp, kókiregin yzǵar qaryǵan joq edi; dúnıeniń osynshalyq ıesizdigin tuńǵysh sezingendeı zárezep kúı keshti. Alǵash aýyldan shyqqanda eptep jelik qysqandaı bolǵan, jastyq shaqtyń kóp-kóp alańsyzdyǵy taǵy da bir essizdikke, muńsyz-qamsyz jazıra tirliktiń jalǵyz aıaq soqpaǵyna jetelegendeı edi. Endi mine qar jamylǵan jup-jumyr taýlardyń tutqynyna túsken saıyn sol jylymyq kóńil, sol jylymyq kóńildiń shýaqtary aıazda úsip ólgendeı ógeı ómirge tap boldy; oty joq, peshi joq jel keýlep, yzǵar býǵan ıesiz úıdiń qonaǵyndaı sharasyzdyqtyń shyrmaýynda qaldy. Qasattana bastaǵan appaq qardy jaryp, baǵdar-baǵytsyz aryndap kele jatqan DT-57-niń qazirgi minsiz júrisi ǵana enditi medet, endigi qýat, úmit teńizin keshken úsh jigittiń — astyndaǵy arǵymaǵy-tyn. Elden shyqqandaryna ekinshi tún, keshe Fadıha degen aýylǵa túnep shyqty da, eleń-alańnan saparǵa qaıta attanǵan. Alda — Qońqaı asýy.

Aspan tósi shurq-shurq tesik. Aı áli týa qoıǵan joq. Qarańǵylyqqa boı bermegen adyr-qyrattar aǵarań tartyp, qorqynysh uıalaǵan kóńilge es bolǵandaı. Qorqynysh uıalaı bastaǵan kóńilge es bolǵan ol da emes, sonaý tóbedegi jetim jaryq. DT-54 sol ólimsireı janǵan jaryqqa qaraı órshelene órmelep keledi. Tún meńdegen saıyn dúrildegen úni de jer-kókti jańǵyrtyp qatty estiletindeı...

Úsh jigittiń janary da sol jalǵyz jaryqqa qadalǵan. Endigi úmit te, tilek te sol —juldyzdaı jyltyraǵan sáýlede.

DT-54 qaıqań qaǵyp tóbege shyqqanda, mańdaıyndaǵy qos shamy shatyryn qar basyp qalǵan, aǵash úıdi tintip ótti de, solq etip baryp tura qaldy. Qar qusyp, sartyldaǵan jylan baýyr dońǵalaqtyń úni sap tyıyldy. Nurjan tutqany tómen basyp, gazdy azaıtty da, endi ne isteımiz degendeı, eki dosyna qarady. Olar da osharylyp, lám demesten sharasyz otyryp qalyp edi. Qar basqan úıden eshkim shyqpady. Traktor jaılap qana zirkildep tur. Osy traktor úni jaǵalasyp, sózderin estirtpeıtin bolǵan soń, ábden aıǵaılap úırengendiki me, Nurjan qatarda otyrǵan Amanjannyń qulaǵyna dybystady:

— Bireýimiz úıge kirip, bilip shyǵaıyq. Qondyra ma eken? — Amanjan onyń dál qulaǵynyń túbine aıǵaılaǵan aýzyn qolǵabymen basa qoıdy.

— Nemenege baqyrasyń? Qulaǵymnyń dabyl jarǵaǵyn tesip jiberdiń ǵoı. — Jatyp kep ashýlandy. Dál qarsy aldarynda, temir qobdıǵa quıryǵyn qoıyp, moınyn tonynyń jaǵasyna tyǵyp, pysyldap uıqtaǵan Baqytjan álgi aıqaıǵa oıana qoımaǵandaı.

Úı jaqtan tyrs etken dybys bilinbeıdi. Eptep mal ustaıdy bilem, qora jaqtan qoıdyń mańyraǵany men jylqynyń pysqyrǵany estiledi. Amanjan qulaǵyn áli shuqylap otyr: — Sańyraý bolyp qaldym-aý deımin.

— Neǵurlym kereń bolsań — soǵurlym jaqsy estısiń. Sańyraý bolsań ǵana saq júresiń, — dep kúldi Nurjan. Budan soń ekeýi de saýsaqtaryn úrlep, qyp-qyzyl bolyp qalqaıa qatqan qulaqtaryn ýqalady.

— Myna qystaqta tiri jan bolsa, kóp kórgen qulaǵymdy saǵan-aq kesip bereıin, qarnyń ashsa qaqtap jersiń, — dedi Amanjan.

— Syǵyraıyp sham janyp tur ǵoı.

— Ol saıtannyń oty.

— Sen de qaıdaǵyny aıtasyń-aý, — dep kúldi Nurjan. — Keshe Fadıha turǵyndary aıtqan: Aıyrtaýdaǵy asýda jalǵyz úı ońasha turady dep. Sol omartashy shal shyǵar.

— Olaı dep bal ashsań bar, bilip kel óziń. Bálkim, túsińe kire beretin perishte qyz osy úıde turatyn bolar.

Nurjan oılanyp qaldy. Esine áldene túskendeı, júregi jıirek soǵyp, elegizı bastady. Osy bir oqıǵany oıda joqta esine salǵany. Nurjannyń jarq etip joǵalǵan arman-adamyn tiriltkendeı boldy. Kúnniń sýyqtyǵy, joldyń qıyndyǵy — bári-bári ıin tirese kelip, kóńildiń jaılaýyndaǵy kóktem kórinisterdi súrtip, tepkilep joǵaltqandaı edi. Endi mine, bir sátte kóktem qusyndaı qıqýlap qaıtyp oraldy. Óń men tústiń eki ortasynda maýjyrap, jalǵyzsyrap jatyp taýyp alǵan qıal-qyzynan Nurjan alǵashynda qorqyp-aq qalǵan. Umytqandaı bolyp edi, endi, áne, táńirim-aý, traktordy aınalyp, aq kóılegin shubaltyp, syńsyp án salyp bara jatqan joq pa... áne...

— Án salyp ketip barady... — dep óz-ózinen kúbirlep qaldy.

— Kim ketip barady?.. — dedi Amanjan rychagty tas qyp ustap, jartylaı qyraý tutqan kabına áınegine úńilgen dosyna úrke qarap.

— Ánin estidiń be, ánin... Netken ǵajap daýys. — Tolqı sóılep, ornynan tura berip edi, ony Amanjan ıyǵynan basyp otyrǵyzyp tastady.

— Otyr! Kózińe qos kórińdi me? Álde jyndanaıyn dediń be? O, nesi-eı, lepirip...

— Ras aıtamyn, — dedi Nurjan úni dirildep. — Beıne bir ertegideı... „Odısseı" degen kınony kórip pe ediń?..

— Iá, kórdik delik. Aıtpaqshy, 20 tıyndy sen úshin taǵy da men tólep edim ǵoı.

— Sol kınodaǵy tóbe quıqańdy shymyrlatatyn sıqyrly ún she?.. Sodan bir de kem emes... Áne... áne... tyńdashy! Kereń bolmasańdar, qulaq salyńdarshy.

Osyna syńsyǵan muńly úńdi — jumbaqty úndi, sıqyrly ándi Nurjannyń ózinen basqa eshkim estýi múmkin emestigin bilgen joq edi beıshara jigit. Baqytjan bolsa qoryldap uıqtap otyr. Kúnniń sýyǵy, qyzdyń áni, qaıda qoný kerek degen úlken suraq ony eshqashan da mazalamaıtyndaı...

— Tfý, atańa nálet! — dep yzadan jarylardaı bolyp otyrǵan Amanjan toqyldap qata bastaǵan pımasymen Baqytjandy teýip qaldy. — Mynandaı qaqaǵan aıazda qysyp bara jatqan qandaı uıqy eken. Tur-eı, oıan! — Baqytjan qor etip baryp byldyrlap sóıledi, biraq sergip kete almady.

— Sappas, — dedi Nurjan. — Qandaı kóp jasar ekensiń.

— Qoıyńdarshy, ákrı, men bilip otyrmyn, — dedi Baqytjan kerilip.

— Atańnyń basy bilip otyrsyń...

— Jurttyń bári sen sekildi taskereń deısiń be. Qar-qyzynyń daýsyn men de estidim. Adamnyń jylaǵysy keledi eken.

Budan soń úsheýi birdeı syqsıma terezesinen bolar-bolmas qana jaryq kóringen kishkentaı úıge únsiz telmirip az-kem otyrdy. Traktor bir qalypty zirkildep jumys istep tur. Aıdalada — japan dúzde mekendegen jalǵyz úıde adam bar ma, eger bar bolsa dál irgesine kelip, traktor dúrildep turǵanda nege bireýi shyqpaıdy dalaǵa. Túsiniksiz. Aıaz býyp tur. Baǵana... jolda baıqamapty, úsh jigit endi shyndap jaýraı bastady. Tisteri saqyldap, bezgegi ustaǵan adamdaı DT-nyń motorymen birge dirildep-qalshyldady. Al qar astynda jalǵyz kózi jyltyrap jym-jyrt jatqan jumbaqty qystaq, jalmaýyz kempirdeı jer baýyrlap, syr bermeıdi-aı...

— Bir túrli qorqynyshty eken, ákrı, — dedi Baqytjan kúrsinip. Basy tipti kórinbeıdi, tonynyń jaǵasyna tyǵyp alǵan. Ánsheıinde tórtpaq, semiz jigit qazir bir ýys bolyp, búrisip otyr. Onyń bul beısharalyǵy Amanjanǵa jaqqan joq, aıaǵymen búıirinen túrtip:

— Eı, láýqı, sen „ákrı-makrıińdi" qaltańa salyp al da, anaý úıdiń terezesin qaq, — dedi buıyra sóılep. — Bar, uıqyń ashylsyn.

— Batyrsyń ǵoı, óziń bar. Shanaǵa tıep alǵan zapas janym joq. Kúıdire berme. — Baqytjan da taıynar emes, shap etip betinen ala tústi. Ekeýiniń egesine Nurjan aralasqan joq edi. Baǵanaǵy áserden áli de aryla almaı, meń-zeń bolyp otyrǵan. İs nasyrǵa shaýyp bara jatqan soń, amalsyz basý aıtty.

— Bekerden-beker egesesinder, jigitter. Qoryqsaq — úsheýmiz de baraıyq. Sýyqtan úsip ólip qalmasa, tiri jan bar shyǵar.

Úsheýi de otyrǵan oryndaryn qımaǵandaı samarqaý qozǵala bastady.

— Traktordy óshiremiz be? — dedi Baqytjan qıpaqtap. Ondaǵy oıy kabınadan eń sońy bolyp túsý edi.

— Ázirshe tura bersin, — dedi Nurjan omby qarǵa sekirip túsip. — Qondyrmaı jatsa keri qaıtýǵa týra keletin shyǵar. — Kúıbeńdegen Baqytjandy artynan ıterip jibergen Amanjan ile ózi de qarǵydy. Bular top-top etip túsken tustyń qary tizeden asady eken. Biriniń sońynan biri erip júre berip edi, eń artta tartynshaqtap kele jatqan Baqytjan: — Áı, osy jumbaq úıińnen qorqamyn. Terezesi syǵyraıyp, úndemeı qabatyn ıt sekildi jymsyp jatysy jaman eken... Men... traktordy kúzete tursam qaıtedi, — dedi jelkesin qası qıpaqtap.

— Byljyrama, — dedi Amanjan ars etip. — Temirdi qasqyr jemeıdi.

Úıdiń dál irgesine jetkende úsheýi birdeı qalt tura qaldy. Traktordyń baıaý zirkilinen ózge ún ólgen. Sonaý. oý. oý. Aıyrtaýdyń aıyr órkeshi eki arasynan qyltıyp, jaryqtyq jelindegen aı kóterilip keledi syzdap. Jalǵyz úıdiń es bolar ıti de joq eken. Itsiz úı kóńilińe odan ary qaıaý salatyndaı, bir túrli jetim, bir túrli qońyltaq ta muńly eken. Aıaısyń... aıdalada — appaq qardyń tutqyny bolyp, adasqan balapandaı búrisip, jer baýyrlap jatqan músápir keskinin kórip janyń ashıdy. Búginde, adam aıǵa ushyp jatqan zamanda máńgi mylqaý taqyr taýlar bar. Kisi aıaǵy jete bermes jerler bar, elden de, uly shýly ómirden de jerip, saıaq júrer adam baryna ılaný da qıyn. Biraq bar eken... Kıizdeı tutasqan sıvılızasıaly ómirimizde, osyndaılyq qaltarysta urlanyp qalǵan taǵy tabıǵat, jumbaqty úıler qalǵanyna shúkirshilik jasaısyń. Átteń, qazirgi zamanda adasyp júrip, ańshynyń úıine tap bolǵannan artyq baqyt bar ma, táńirim...

Baqytjan býyn-býyny dirildep shegine berdi: — Qorqamyn, ákrı...

— Neden qorqasyń, shyraǵym. Nechego boıatsá! — Jer astynan shyqqandaı bolǵan osy gúrildek únnen úsheýi birdeı selk etip, záreleri qalmaı shoshydy. Baqytjan qatarynda turǵan Nurjandy qushaqtaı alyp edi. Jalt qaraǵandarynda, týra qyr jelkelerinde tónip turǵan, appaq, eńgezerdeı arýaq shaldy kórdi. Endi-endi ǵana yńyrana kóterilgen aı sáýlesin emgen qar ózgeshe jarqyrap, dúnıeniń barshasyn aq sút nurǵa shomyldyra bastap edi. Sol... kúni jetip ábden tolǵan aıdyń saýlaǵan sáýlesi appaq saqaly jelbiregen arýaq-shaldy aspan-áleminen ákelip tastaǵandaı ári jat, ári qyzyqty da qorqynyshty edi. Ústinde aq kóılek, aq dambal jáne aıaǵynda lypa joq, tizeden qar keship jalań aıaq tur-aý deımin. Aı astyndaǵy aq kúmis qarıa úsh jigitti de myqtap turyp esten tandyryp edi. Nurjannyń osy ázirde ǵana kóz aldynan kólbeńdep ótken arý qyzy qas pen kózdiń arasynda arýaq-shalǵa aınalyp-aq ketkenine qaıran qaldy. Sasqalaqtaǵan úsh jigit jarysa sálem bergen.

— Assalaýmaǵaleıkým!

— Assalaýmaǵaleıkým! — Assalaýmaǵaleıkým!

Al shal bolsa, sol jalań aıaq, jalań bas qar keshken qalpy bularǵa jaqyndap keldi de, joq izdegen adamdaı júzderine úńile qarady.

— Zdravstvýıte, nezvannye gostı...

Qarsy aldarynda turǵan shal ózge planetadan kelgen jurtshy da, kórden kóterilgen arýaq ta, jalǵyz kózdi jalmaýyz da emes, kádimgi til-aýzy, qol-aıaǵy bar adam ekenine endi ǵana ılana bastaǵan jigitterdiń ózderin tastap ketken shybyn jandary boılaryna qaıta qonǵandaı, jadyrap sala berdi. Eń aldymen batyldyq kórsetken Baqytjan boldy.

— Aqsaqal, siz orystyń aqsaqalysyz ba? — Shal myrs etip kúldi de:

— Qaıdan keledi? Qaıda barady? — dep surady. Mundaıda tyqyrshyp tek turmaıtyn Amanjan:

— Atashka, ruqsat bolsa, úıińizge kirip jón surassaq qaıtedi. Masqara jaýrap turmyz, — dedi. Baǵanadan qorqyp-úrkip, úıine betteı almaı sarsańdaǵandary ánsheıin ǵana qaýqaıǵan shal ekenine kózi jetken soń, erkinsı bastady.

— Ný ı chto je, — dedi shal taǵy da orysshalap, — ıdemte, pogovorım doma...

— Sender júre berińder, men traktordyń sýyn aǵyzyp, sóndirip bir-aq baramyn, — dedi Nurjan. Qyzyl sıraqtan qar keship, úıine bettegen shaldyń artynan Baqytjan tompańdaı jóneldi. Amanjan da ere túsip, qaıta qaıyrylyp keldi de, Nurjannyń qulaǵyna sybyrlady: — Traktordy sóndirmeı aıaldaı tursaq qaıtedi. Mynaý jalań aıaq, jalań bas shalyńnan qorqaıyn dedim. Ózi bir túrli... bylaı qyzyq kisi eken...

— Seniń de seskenetin adamyń bar eken-aý, uzyntura, — dep, ıyǵynan salyp qaldy da, raqattana kúldi. Ózi motordy sóndirip, radıatordyń tyǵynyn aǵytty. Yp-ystyq sý býy burqyrap kóbik qardyń ústine saryldap qoıa berdi.

— Aıtpady deme, — dedi Amanjan ózgeshe kóńilsiz qalypta. — Meniń júregim jylannyń jýsaǵanyn sezedi. — Qolyn bir siltedi de, shaldyń sońynan ketti.

Traktordy sóndirgen soń, osyna aı astynda aq kebinge oranyp jatqan qarly adyrlar jany jaı tapqandaı myzǵyp, máńgilik tynyshtyq qushaǵynda maýjyraǵan. Jazyǵy sýyq demeseń, qysqy tabıǵattyń qazirgi kelbeti keremet edi. Arý-qyzdyń eshkimnen ımenbeıtin, eshkimdi mensinbeıtin alqam-salqam beıbastyq ári ádemi erkin uıqysyndaı edi. Aspandaǵy jaryqtyń aı menen jer betin búrkegen sup-sýyq qardyń osynshalyq jarasymdylyqpen til tabysyp, bir-birine telmirgen kúıi ishteı kúrsinýin kórip, estigendeı edi Nurjan. Zikir salǵan traktor úni óshken soń, baıaǵydaı bir saı-súıegińdi syrqyratar sıqyrly án alystan talyp estilgendeı-tin. Býyn-býyny bosaǵan Nurjan appaq qarǵa etbetinen túsip, sol bir kúnshilik jerden estilgen muńdy ándi tyńdap jata bergisi keledi. Ǵajap, qar án salyp jatqandaı... ǵajap, qar janyp jatqandaı... Nurjannyń qulaǵyna áldebir sybyr estilgendeı.

Men... tońdym... mynaý...

sýyq jalǵannan...

ystyqtyqtan jaýraǵan,

mynaý qarly ólkede

muzǵa aınalyp qalmaǵan,

adamyń bar ma, aıt maǵan...

Osy bir sybyrdy, kózge kórinbeıtin áldekim aıtty ma, joq bolmasa Nurjannyń óz júrek kúbiri me, belgisiz, — áıteýir, estigeni ras-ty. Shyńyltyr aıaz sorǵan júzi bozarǵan, osy qalpynda qardan soqqan aqqaladaı deldıip qatyp tur edi. Jertaǵandap jatqan úıdiń esigi syqyrlap ashylyp: — Eı, aıǵa bata oqyp tursyń ba, júrseńshi, — degen Amanjannyń aıǵaıy estildi.

Jumbaq shaldyń úıi jalǵyz bólmeli. Kire beristegi senek tastaı qarańǵy. Nurjan esik tutqasyn sıpalap júrip áreń tapty, qaıystan jasalǵan eken. Shýda-shýda sýyq onymen jaǵalasa ishke enip, tórge deıin órmelep bardy da jylýǵa aınalyp joq boldy. Bórene úıdiń ishi daladan jaýrap kirgen adamǵa ystyq bolyp sezilgen. Úı sylanbaǵandyqtan dóńbek-dóńbektiń arasyna tyǵylǵan múk sapsıa shyǵyp, murynǵa qańsyq ıisi kelgendeı bolady. Qabyrǵaǵa ańnyń terileri ilinip, buǵynyń shańyraqtaı salaly múıizi qaǵylǵan. Taqtaıdan qıyp jasaǵan nar, nardyń tusynda qos aýyz myltyq, oqshantaı, patrondary kógendelgen bylǵary belbeý, dúrbi, ańshynyń taǵy basqa kerek-jaraqtary ilýli tur. Kire beristegi oń jaq buryshta aǵash sandyq, onyń ústinde ólimsireı janǵan maı sham, al qabyrǵaǵa taqtaıdan dolbarlap jasaǵan sóre qaǵylyp, azyn-aýlaq ydys-aıaq qoıylǵan. Al sol jaq buryshta aýzynan shoq atqylap, eki búıiri qyzarǵan temir pesh ornalasypty. Temir peshtiń ar jaǵynda qalyń taqtaıdan oryndyq jasap ornatqan. Bizdiń eki jigitimiz sol aǵash oryndyqtyń ústinde sottalýǵa kelgendeı qaz-qatar tizilip otyr. Qońyrqaı tartqan úıdiń qazirgi syqpyty ertek sekildi, ala kóleńke tartyp ózgeshe bir jýas kúıge shaqyrady-aı.

Shal ár nárseni shuqylap: temir peshke ústep otyn salyp, shamnyń maıyn jańartyp, peshtiń ústine qumanǵa shaı qoıyp, túngi tynyshtyǵyn buzǵan toqyldaq qonaqtaryna nazar aýdarmaı júrip aldy. Amanjan shydaı almady bilem (shydamsyzdyq onyń týasy qasıeti edi) — hm... hm, — dep jótkerindi. — A-a-ta! Sý bar ma eken bul úıde? Shóldep otyrǵanym...

Shal úndegen joq. Nardyń ústine jaıǵasty da, bes jaǵynda ilýli turǵan belbeýdi alyp, patrondaryn bir-birlep sýyra bastady. İshinde oǵy joq bostary bolý kerek.

— Ata! Shóldedim! — dep Amanjan aıǵaı salǵanda ǵana jaıbaraqat basyn kóterip tilge keldi.

— Sańyraý emespin, nege baqyrasyń? Sýyqtan úsip óleıin dep otyryp shól qyssa ne daýa. Esik aldyna shyq ta, qardan kósip alyp asaı ber.

Taǵy da únsizdik ornady, Úsh jigit syrtqy kıimderin sheshpesten otyr edi, pysynap terleı bastady. Shal bos patrondarǵa kapsýl salyp, bytyrlap ózimen-ózi, bul úıde ózinen basqa tiri jan bar-aý dep elemeıtińdeı. Temir pesh ústine qoıǵan shaınek qaqpaǵyn qaqqylap qaınaı bastady. Tipti, shydaı almady bilem, jigitter sholaq qara tondaryn amalsyzdan jasqana sheshti. Qaqaǵan sýyqta uıqy basa beretin Baqytjannyń býyn-býyny bosap, denesi balqyp qalǵı bastap edi. Úı ıesi tipti ıtpisiń, kisimisiń demegen soń, qansha tózimdi bolsa da shydamap edi, Nurjan: — Ata, jol soǵyp sharshap kelip edik. Ruqsat etseńiz, jatyp dem alsaq...

— Pojalýsta, — dedi shal. Amanjannyń shydamy shart syndy. Albastysy ustap ornynan atyp turǵan.

— Qaıda uıqtaımyz?! Jónińizdi aıtpaısyz ba? Álde... osylaı úndemes oınap otyra beremiz be?.. — Shal samarqaý qımylmen basyn kóterdi.

— Nemenege kergısiń-eı, jigitim? Otyrǵyń kelmese esik áne, syrtynan jap, jónińdi tap. Meniń shóbimdi ákeletindeı buldanasyń ǵoı. Álde, qus tósek bereıin be. Qısaıa ketińder otyrǵan jerlerińe. — Amanjan qasyndaǵy Nurjannyń qulaǵyna „mynaý bir ıt shal ǵoı" dep sybyrlaǵan edi anaý estip qaldy.

— Ne baltaı! Osy kúnińe zar bolarsyń, — dep ornynan jas baladaı sekirip turdy. Jigitter sasyńqyrap qalǵan. Nardan sekirip turǵan shal, qaqpaǵyn qaqqylaǵan qumanǵa shyt dorbadan shymshyp alyp shaı saldy. Dál ortada qaraǵaıdyń túbirinen kesip ornatqan dórekileý jozy bar edi, dastarqan jasaı bastady. Jalǵyz ydys, jalǵyz qasyq, bir tilim nan, sýyǵan eliktiń etin ákelip qoıdy. Budan soń asyqpaı, babymen quıyp jalǵyz ózi shaı ishe bastaǵan. İshindegi eń ashqaraǵan Baqytjan qalǵyp-shulǵyp osy kórinisti baıqaǵan joq-ty. Al kesheden ash eki jigit silekeıleri shubyryp, jyndana jazdap áreń-aq otyr.

Amanjan: — Shaıǵa shaqyrmaısyz ba. Azannan beri nár tatqan joqpyz.

Shal: — Ákeńniń úıine kele jatqan joqsyń, jol azyǵyndy ala shyqpadyń ba?

Amanjan: — Er azyǵy men bóri azyǵy jolda deýshi edi atamyz qazaq... dep ospaqtady.

Shal: — : Al men... tipti de qazaq emespin. Meniń ultym joq.

Amanjan: — Ony ózim de sezip edim, — dep keketti.

Nurjan: — Ulty joq adam bolýshy ma edi...

Kerjaqtar sekildi qulaqpastaǵy shaıdy kishkentaı shyny tabaqshaǵa quıyp, sýytyp ishedi eken, — Kim ekenimdi sezip otyrǵandaryń ras bolsa, kisi basy bes somnan aqsha tóleńder jambas aqyǵa.

Amanjan ysqyryp jiberdi: — Mássaǵan bezgeldek. Qudaıy qonaqtan jambas aqy alǵan jaman yrymdy qaı qazaqtan kórip edińiz......Bes som... pm...

Shal: — Men qazaq emespin dep qazaqsha aıttym ǵoı, uǵar kisige. Tak, chto gonıte po pát rýbleı, — dep orysshaǵa basty. Múdirmeı taza sóıleıdi eken. Endi áńgimege Nurjan aralasa bastady:

— Qazaq bolmasańyz da, áıteýir, adamsyz ǵoı. Shóp ákelýge ketip bara jatqan bizderde soqyr tıyn bolýshy ma edi. Qınamańyz, aqsaqal, turǵan boıymyz osy. Elge ıek súıep úırengendik ǵoı,

áıtpese azyq-aqshasyz saparǵa shyǵar ma jolaýshy. — Uqqan adamǵa Nurjannyń baıypty sózi, maıda qońyr úni ádemi-aq estilip edi.

Amanjan: — Qýalasańyz qumalaq túspeıdi bizderden. Óıtkeni biz tań atqaly ashpyz.

— Endeshe, aıaǵyńdaǵy pımańdy sheship ber. Jańa eken, — dedi shal Nurjannyń aıaǵyna qysyq kózin syǵyraıta qadap.

Ana ekeýi tipti tań qaldy. Baqytjan aǵash bórenege basyn súıep, qorylǵa basyp edi.

— Mássaǵan bezgeldek, — dep Amanjan taǵy da ysqyryp qaldy. — Aqsaq ıttiń kóńili ar jaqta. — Bul sózi artyq ekenine artynan ókińdi.

— Podonok! — dep aıǵaılady shal. Kózi shatynap, qoly-basy dirildep ketti. — Tiliń tym-tym uzyn eken, jartysynan aırylyp qalyp júrme. — Endi Amanjan odan ary shydas bermegen. Ózi de qany qaınap áreń jatyr edi, ars etip atyp turdy.

— Men saǵan pádónekti kórseteıin, qaqbas! — Ózine arystandaı atylǵan eńgezerdeı jigitti shal turǵan ornynan qozǵalmaı tosyp aldy da, jumsala bergen dáý jumyryqtan sap etip ustap burap qaldy. Oń qolymen Amanjannyń shyqshytynan ádeıilep urdy. Aýyr soqqy ońdyrmaı tıgende shalqalap baryp, uıqtap jatqan Baqytjannyn ústine bylsh etip qulady-aı... Baqytjan shoshyp oıandy: — Bul ne shý, ákrı. Túý-túý uıqtatpadyńdar ǵoı. — Nurjan da sasqalaqtaı ornynan tura berip edi, shal shapshań umtylyp baryp, qos aýyzdy myltyqty alyp óńeshin úńireıte opyr-topyr bolǵan jigitterge kezenip tura qaldy.

— A pýka, ne dvıgaıtes s mesta! Shúrippeni basyp qalsam, shúregeıdeı typyrlap jan tapsyrasyńdar. — Nurjanǵa alaıa qarap buıyrdy. — Shesh aıaǵyńdaǵy pımany!

Aldynan adam emes, aıý tursa da seskenbeıtin Amanjan: „Ákeńdi, osy shaldyń qolynan ólsem armanym joq", — dep tepsine tura umtylyp edi, ony Nurjan ıyǵynan basyp toqtatyp tastady. Al ishindegi sý júrek Baqytjanda es joq, kózi baqyraıyp, berildim, jazdym-jańyldym degendeı, eki qolyn birdeı kóterip bezekteıdi.

— Ata..., tonet... aqsaqal, meniń pımamdy da qosa alyńyz, alyńyz da shybyn janymdy qaldyryńyz. — Jylamsyrap aıaǵyndaǵy tabandaǵan pımasyn sheshe bastap edi, shal qyrjyń etip:

— Seniki... tońǵan sıyrdyń sıraǵyna kıgizýge de jaramas, — dedi.

Nurjan: — Aqylǵa kelsek qaıtedi, aqsaqal?..

Shal: — Maǵan aqyl keregi joq, aq qar, kók muzda kıetin sý jańa pıma kerek.

Nurjan: — Ózińiz oılańyzshy,— dedi abyrjyp, — myna túkirik jerge qatyp túsetin sar aıazda jalań aıaq traktor aıdaý múmkin be? Bul degenińiz buryn-sońdy bolmaǵan jazanyń aýyr túri ǵoı. Búıtip qınaǵansha atyp óltire salyńyz. Al siz qyzyǵyp otyrǵan pıma tipti de meniki emes. |

Shal: — Bir úlken bastyqtiki ekenin ózim de bilip otyrmyn. Seńder sekildi sýmuryndarǵa mundaı baılyq qaıdan kelsin. Jalań aıaq qalam dep qınalma, eskileýin taýyp beremin. — Myltyǵyn oqtaǵan kúıi janasalap baryp, dańǵaradaı aǵash kebejeni aqtarystyryp, kónetoz, bir aq, bir qara pıma taýyp aldy. Sodan soń; — Má, aıaǵyń osydan da jaýramaıdy, — dep laqtyrdy. Nurjan pımasyn amalsyz sheship, ol da shalǵa laqtyrdy. Eki jaqty aıyrbas munymen de tynǵan joq edi.

— Eńdi almaǵan neńiz qaldy, a-a-q-saq-al, — dep ádeıi ejiktep qıqarlanǵan Amanjanǵa shal: — Seniń saǵatyń, — dedi qysyq kózin kúlimsiretip.

Amanjan bul sózdi estigende jyndanǵan adamdaı qarq etip kúldi. Kúldi de: — Má, má, mynany alasyń, — dep eki barmaǵyn birdeı shyǵardy. Shal, qolyndaǵy myltyqty sart-surt oqtaǵan boldy da, qamaýdaǵy arystandaı alparysqan Amanjannyń týra mańdaıynan kózdedi. Baqytjanda jan qalmady, zar eńirep shyryldap, qasarysa qasqaıyp, aldyndaǵy aýzy úńireıgen myltyqtan qaımyqıaı júrelep otyrǵan joldasynyń aıaǵyna bas urdy.

— Ber, bere sal, oıbaı bastan qulaq sadaqa. Úıge barǵan soń óz saǵatymdy bereıin saǵan... Amanjannyń qolynan shópildetip súıip júr. Mynaý úırek atatyndaı qos aýyzdy kózdegen shalmen dál qazir shataqtasýdyń bekershilik ekenin Nurjan da uqty. Yńǵaıy kelip jatsa artynan kórer, biraq osy sátte shegine turýy kerek: — Bere sal, — dedi ol da dosynan ótinip. — Bere sal.

— Óı, óńsheń ǵana qoıan júrek qorqaqtar! — dep, tisin shaqyr-shuqyr ot shyǵara qaırady da, bilegindegi saǵatyn sheship shalǵa shyrqatty. Anaý et qaqshyǵan tóbetteı qaǵyp alyp edi. — Itke de temirdiń keregi bolǵany da... Traktordyń sýyn aǵyzbaıyq dep aıttym baǵana. Endi, mine, jalmaýyz shaldyń tutqyny bolyp, ajdahanyń aldyndaǵy kójekteı jaýtańdap otyrǵanymyz. Bul degeniń naǵyz qońqaıshyldyq.

Shal eleń etip qaldy. Amanjanǵa tesile qaraǵan kúıi qolyndaǵy shoshaıtqan myltyǵyn sýsytyp tómen túsirdi.

— Shyraǵym, „qoń-qaı" degen sózdi kim aıtty saǵan? — dedi asa bir tańdanyspen.

— Sheshem aıtyp otyratyn. Erterekte bir Qońqaı atty ońbaǵan adam ómir súrip edi dep...

— Shesheńniń aty kim edi?

— Onda sharýań bolmasyn.

— Qyzyq, — dedi shal basyn shaıqap. — Óte ǵajap nárse... Degenmen men úıge kirgizbegenimde baıaǵyda qılaryńmen qatyp qalar edińder.

— Tamaq ishpegen adamda qumalaq bolýshy ma edi, — dedi Amanjan. Qarýly da salaly saýsaqtarymen bet-aýzyn ysqylap taǵat

tappady. Shaldyń óńgere ustaǵan myltyǵy bolmasa, áldeqashan ıtshe julqylasa keter edi. Amal joq... Nurjan ári-sári oıda.. Baǵanaǵy bir sybyr taǵy da estilgendeı boldy...

Ystyq kúnde jaýraǵan,Mynaý qarly ólkede, Óligi kimniń qalmaǵan...

— Ata, siz kimsiz?! — dedi sańq etip. Daýsy ózgeni qoıyp ózine de jat estildi. Eki jaqty shıelenis eptep saıabyrsyǵan soń, Baqytjan qalǵı bergeni sol edi, dál qulaǵynyń túbinen estilgen zor únnen shoshyp oıandy. Shal úndegen joq.

— Sen kimsiń?! — dep álgi oqys suraqty Amanjan da qaıtalady. Áńgimeniń mánine endi ǵana túsingen Baqytjan: — Ol kisi ıks, — dedi esinep. Shal myltyqty shegege qaıta ildi de, ornynan turdy. Qyzýy qaıta bastaǵan temir peshke bir-eki jańqa otyn tastady.

— Kórip otyr emessińder me, — dedi ot úrlep júrelegen qalpy. — Eki qol, eki aıaǵym bar, kózim jaqsy kóredi, qulaǵym qaqasyz estıdi, bálkim, kisige uqsaıtyn shyǵarmyn.

— Tek júregi ǵana joq... — dedi Amanjan.

— Júrek degenińiz, qol basyndaı et pe, shyraǵym.

— Biraq, ata, sol qol basyndaı etke búkil jer shary syıyp turǵan joq pa. — Nurjannyń bul sózi shalǵa áser etti bilem, oınaǵandaı kóz qıyǵyn tastap biraz únsiz otyrdy da:

— Adal ekensiń, jigitim, — dedi. — Mynaý ekeýinen de sen kóbirek azap shegersiń.

— Siz neshedesiz, ata? — dedi Nurjan ekeý aradaǵy sýyqtyq azdap synǵandaı bolǵan soń.

— Jetpistiń jelkesine mindik.

Amanjan ysqyryp jiberdi. Baqytjan: — Ol da ǵajap emes, ákrı, — dep esineı kerildi. — Qazir erkek bosanyp, esek esep shyǵarypty dese de tańdanýǵa bolmas.

Shal áldenesin umytqandaı dalaǵa shyǵyp ketti. Sol baıaǵy qalpy — kóılek-dambalshań, aıaǵyna eshteńe kımedi. Osy bir saqaly óńirin japqan qapsaǵaı shal úshin mynaý tabıǵattyń qysy, jazy — tipti tórt mezgili birdeı sekildi edi. Osy jasyna deıin qyńq dep aýyrmaǵan, tońyp-jaýraý degendi bilmeıtin, ormandaǵy ań ekesh ań sekildi ǵajap adam edi. Elmen aralas-quralasy joq, qorshaýdan qashyp shyqqan buǵydaı saıaq ǵumyr keshti. Sonaý appaq keńistikke barar jol men yzyń-shý, qym-qýytty ómirdiń eki ortasynda shekara, beket ispetti, mine jarty ǵasyr, osy jaman úıinde japadan-jalǵyz tirshilik qurýda. Qysta ań aýlaıdy, jazda omarta ustaıdy. Bir qyzyǵy, osyna jetim shal ustaǵan ańnyń terisin aýdan, tipti oblys basshylarynyń ústinen, al jeseń dámi aýzyńnan ketpeıtin balyn árqaısysynyń úıinen kórýge bolar edi. Shyr etip jerge túskennen bastap qoǵam úshin, ózge bireýler úshin shyrpy basyn syńdyryp kórmegen Qońqaıda eńbek kitapshasy degen atymen joq-ty. Eshbir jerge ótinish jazyp jumysqa turǵan emes; eshqashan da jınalysqa qatysyp, tipti úılený, shildehana sekildi jıyn-toıda bolǵan emes.

Osy eldiń toıyn qoıyp, topyraqty ólimine qatyspaǵan kańǵybas Qońqaıda din, ıdeıa, bir nársege sený sekildi úlken uǵymdar atymen ada — ózimen-ózi, oqshaý ómir súrip jetpisten asyp barady. Kolhozdastyrý, uly Otan soǵysy, taǵy basqa saıası naýqańdar, jalpaq eldiń basyna tóngen qaýip, uly merekeler, súıinshili qýanyshtar Qońqaı úshin bes tıyndyq quny joq — ánsheıin erikkenniń ermegi-syndy dúnıeler edi. Es bilgennen beri shyndap jylap, ne raqattana kúlip kórmegen; mynaý ómirde bar-joǵy belgisiz quryp bitýge aınalǵan, sırek kezdesetin ań sekildi tirshilik keshken bireý edi... Al ol úshin de bylaıǵy adamzattyń bar-joǵy qajetsiz, óz qara basynyń amandyǵyn tilegen qyzyq kózqarastaǵy kisi. Biz kóp aıta berer gýmanızm, rýhanı baılyq, adamdardyń ózara qarym-qatynasy, „Birimiz — bárimiz úshin, bárimiz — birimiz úshin” degen uran, qoǵamnan, ortadan tysqary ómir súre almaý uǵymy bár-bárin tárk etip, óz janyn da saqtap, ashtan ólip, kóshten qalmaı kele jatqan jumbaqty adam edi. Eń qyzyǵy, osy Qońqaı, eshqashan da úlken ómirge baryp, adamdardy kisinep izdemeıtin, qaıta sol adamdar Qońqaıdyń urlyq ómirin qyzǵanǵandaı ózderi qýyp kelip, tynyshtyǵyn buzar edi... Endi mine, soıtaldaı-soıtaldaı úsh jigit qarap júrmeı, torǵa kelip túskeni. Demek, Qońqaı olarsyz ómir súre alady eken, al olar... Qońqaısyz ómir súre almaıdy eken...

Shal áli oralǵan joq. Úsh jigit ol shyǵyp ketken soń sileıip únsiz otyryp qalyp edi. Ásirese tap qalǵandary, shaldyń, saqtyq kórsetip myltyǵyn ala ketpeýi... áne qanatta ilýli tur.

— Bizge tamaq bermeı me eken, ákrı, — dedi taǵy da az-kem tynyshtyqqa masaıyp, maýjyraı bastaǵan Baqytjan.

— Atańnyń basy, — dedi Amanjan. Sodan soń tulan tutyp, Baqytjannyń taltaıyp sozyp jibergen aıaǵyn teýip qaldy. — Ary tartshy shýash sasytpaı. Tyshqan inine kire almaı júrip, quıryǵyna...

— Ar jaǵy túsinikti, — dedi Baqytjan onyń sózin bólip. — Tazy ashýyn tyrnadan alady. Jetpistegi jetim shaldan jegen judyryqtyń qarymtasyn menen qaıtaraıyn dep pe ediń, ákrı.

— Yryldasa bermeńder, — dedi Nurjan. — Ne isteımiz, sony oılasańdarshy.

— Artty qysqannan artyq aıla joq. — Baqytjan ne aıtsa da jyny qozyp otyratyn Amanjan taǵy da saqyldaı bastady.

— Oý, óńkeı ǵana sý júrek qolabalar-aı. Sendermen sergeldeńge túsirgen qaı qudaı eken:.. Aljyp óleıin dep otyrǵan shalǵa úsh jigittiń shamasy kelmeý degen ne sumdyq.

Baqytjan: — Osy kúngi ár shaldyń qýaty júz attyń. kúshine teń. Úńdemeı otyryp-aq únińdi óshire qoıady... Baıaǵyda bir soǵystyń tútinin ıiskep keldik dep, jer jebir, jeken sýyńa jetedi, ákrı...

— Olaı bolsa olardan qutylý abzal. Báribir jol bermeıdi eken, tartyp alý kerek. — Ornynan atyp turyp, ilýli turǵan myltyqqa umtyldy. Baqytjan baj ete qaldy: — Sottalamyz, oıbaı. Osy kúni adam túgil, aıý atsań da shtraf salady.

Amanjan: — Bul jerde sot joq. Súıegin qarǵa kómip tastaımyz.

Nurjan: — Sot — qaıda da sot. Senińshe, zań qysta aıý sekildi uıqtap qala ma?

Baqytjan: — Sony aıtamyn-aý. Qaıdaǵy bir qaıyrshy — shal úshin kózimiz kógerip túrmede otyrsaq... Qurysyn, jatqan jylannyń qúıryǵyn baspaıyq.

Amanjan: — Al bul qoǵam úshin óli et sekildi, kereksiz adam. Qolqasyn sýyryp qolyna bersek, ókimet bizge syılyq berýi kerek. Biraq... ózin bir jerden... kórgen sekildimin... Myltyqty kóldeneń ustaǵan kúıi oılanyp turyp qalyp edi.

Nurjan: — Pıǵyly jattyń bárin ata bersek adamdardy azaıtyp alarmyz...

— Qudaıdyń qudir-e-e-teee, — dep Baqytjan aıǵaı saldy. — Ne degen uqsastyq. Baǵanaǵy qorqynyshty, ózderiniń ólim men ómirdiń eki ortasynda otyrǵany, osy úıden, tipti mynaý atańa nálet ishkeri jaqtan tiri qaıta ma, joq pa — osynyń bárin bir sátke umytyp baıaǵysha — aýyldaǵysha elire jónegen Baqytjan talaıǵa deıin tańdaıyn qaǵyp tamsanyp otyryp aldy. Eki jigit ań-tań. — Eı, Nurjan, quıt sen, quıt senbe, men bir uly jańalyq ashtym, — dep máz bolyp, alaqanyn shapattady. — Anaý Amanjanǵa durystap qarashy óziń... ıegine saqal japsyr da, kóz aldyńa shaldy elestet... Aınymaǵan atamyz...

Nurjan: — Qaıdaǵy atamyz?

Baqytjan: — Qońqaı atamyzdy aıtamyn. Keremet uqsastyq emes pe...

Nurjan: — Rasynda da. — Tań qala kúlip jiberdi. Tizesine kóldeneń tastaǵan myltyqtyń stvolyn sıpap otyrǵan Amanjan anyqtap qaraǵan adamǵa, shynynda da, Qońqaı shalǵa qatty uqsaıtyn edi.

Baqytjan: — ...Jas kezinde osyndaı-aq bolǵan shyǵar... — Basyn shaıqap, tańyrqaǵanyn qoımaǵan soń Amanjan bulqan-talqan ashýlandy. Alǵashynda qaljyńdaıtyn shyǵar dep ózi de yrjalańdaı bastap edi, ana ekeýi shyndap jatqan soń: — Ottapsyńdar! — dep aqyryp qolyndaǵy Qońqaıdyń myltyǵyn endi ekeýine kezedi. — Eger ondaı usaq-túıek uqsastyqtyń bárin jipke tize bersek, onda sen... onda sen... (aıtsam ba, aıtpasam ba degendeı tutyǵyp qaldy).

— Nemene... „onda sen" — dep shańq etti Baqytjan. Onyń ne aıtqaly otyrǵanyn ózi de ishteı sezip, osyna bala jasynan beri

ıtshe súmeńdep sońynan qalmaı erip kele jatqan qańqý sózdi taǵy da estirin bilip, ishteı daıyndala bastap edi...

— Onda sen... Ýpraıǵa uqsaısyń! Iaǵnı bólimshe basqarýshysynyń aýzynan túse qalǵandaısyń! — dep tisin egedi. Baqytjannyń kózinen jas yrshyp ketip edi. Osy ómiriniń jazylmas jarasy sekildi indet-sózdi basqa-basqa, dál Amanjannyń aýzynan estımin dep oılady ma. Joq, eshqashanda... Úsh uıqtasa túsine kirmegen. Tamam bala... „shata-shata", „bastyqtyń balasy" — dep tilin shyǵaryp, sanyn shapalaqtap mazaqtaǵanda osy eki dosy — Nurjan men Amanjan ara túspeýshi me edi... Iá, sóıtetin... Qudaı-aý, tipti aıtqysy kelip, tili qyshyǵannyń ózinde mynaý qıyn-qystaý sátte, uly saparda shydaı turýy, aýzyn býa turýy kerek edi ǵoı.

— Tapqan ekensiń meni taptyrǵan adamdy! — dep sonshalyq bir kóz ilespes shapshańdyqpen Amanjanǵa tura umtyldy. Biraq istiń nasyrǵa shabaryn sezgen Nurjan, aıaǵynan qaǵyp shalyp jyqty da, jibermeı ustap qaldy. Al ashýǵa býlyqqan Amanjannyń shúrippeni basyp qalýy ábden múmkin edi...

— Jetet! — dep jekidi Nurjan. — Aýyldan attanarda, monshanyń ishinde otyryp bergen ant qaıda. „Ólsek te bir-birimizdi tastamaıyq", — dep qol alystyq. Endi mine... balapan qorazdaı qoqılanyp shyǵa kelemiz... Ótteriń jarylyp ketse de aıtaıyn, úsheýimizde de shıkilik bar. Bul shıkilik soǵys jyly, soǵystan keıin týǵandardyń birsypyrasynda bar.

Shal áli joq. Álde syrtta bitpeı qalǵan sharýasy boldy ma, álde qaıter eken dep, jigitterdi synaǵany ma, kópke deıin úıge kirmeı dalada júrip aldy. Maı shamnyń biltesi jana-jana, erip kólkildep turǵan maıǵa jetip, lapyldaı bastaǵan. Álgi sózden keıin úsheýi de qabaqtaryn túıe oılanyp, únsiz otyryp qalyp edi. Maı shamnyń lapyldaı bastaǵanyn kórgen Nurjan ornynan turyp bardy da, maıǵa maltyp shýatylǵan shúberek bilteni sýyryp, shyny tarelkanyń shetine shyǵaryp qoıdy. Sodan soń ózi ornyna qaıta otyra berip:

— Aıtyńdarshy, — dedi ana ekeýine kezek qarap, — Aıtyńdarshy, ákemiz soǵysqa qaı jyly ketti?

Ekeýi birdeı jarysa: — 1942 jyldyń kúzinde — dedi.

Nurjan: — Óte jaqsy. Al qara qaǵaz qashan keldi?

Ekeýi birdeı jarysa: — 1943 jyldyń qysynda... Stalıngrad túbinde erlikpen qaza taýypty.

Nurjan: — Óte jaqsy. Al endi bizder dúnıege qashan keldik? — Amanjan shaldyń naryn syqyrlata qozǵap, mańdaıyn ýqalady. Baqytjan óp-ótirik jóteldi. Bálkim uıalǵandyǵy bolar. Nemenege uıalady eken?..

Nurjan: — Á-á, úndemeısińder me? Olaı bolsa ashshy shyndyqty men aıtaıyn senderge... Anaý ekeýi birdeı selk etip, salbyrańqyrap ketken basyn kegjeń etkizip kóterip aldy.

Nurjan: — myń da toǵyz júz qyryq altynshy jyldyń kúzinde... kelippiz osynaý b-a-qy-t-ty ómirge... Tún jamylyp otyrmyz ǵoı, aǵymyzdan jarylaıyqshy, jigitter, sonda biz ákelerimiz soǵysta attanǵan sońǵy úsh-tórt jylda qaıda júrdik?

— Senderdi bilmeımin, — dedi Baqytjan jelkesin qasyp, — ózim ákemdi maıdanǵa alyp ketkende ishte qalyppyn... Sheshem solaı degen...

Amanjan qarq etip kúlip jiberdi.

— Láýqı neme, tórt jyl boıy shesheńniń ishinde jatqan ekensiń ǵoı ha... ha...

Nurjan: — Al endi osyǵan, osy tragedıaǵa aıyptymyz ba? Joq bolmasa, qandaı da bir jolmen bizdi jaryq dúnıege ákelgen anamyzdy kinálar ma edik. — Óńi sup-sur bolyp, dirildep ketti. Dostary aǵa traktorıstiń ashýlanǵanyn tuńǵysh ret kórýi edi, tańyrqaı qarady. — Joq, jarqynym, soǵys kezinde nemese soǵystan soń týǵandar bir-birine uqsap jatsa oǵan balalar áste de kinály emes. Endeshe, oǵan eshbir qorlanýdyń da, uıalýdyń da qajeti joq. Konechno v etom mıre nam trýdno býdet jıt, no za to my polýchılı jızn. My — detı voıny. My — zakonnoe dıtá epohı.

— Urlyqtan tapqan urpaqtarmyz, — dedi Amanjan kúrsinip. Osy kezde aldyńǵy seńkeniń arǵy esigi tyqyrlady. Sol tyqyrdy estigen úsh jigit eleńdesip qaldy. Óz úıinde emes, dúnıe júzindegi qatygez ári myqty shaldyń lashyǵynda túnep otyrǵandaryn endi ǵana túsingendeı sasqalaqtap bir-birine qaraǵan. Amanjan jalma-jan myltyqqa jarmasty. Esik ashyldy da bir qushaq otyny bar shal kirdi. Qaq tórde ózine qarap myltyq kezengen Amanjandy kórmegendeı, qushaǵyndaǵy qar-qar jańqalardy peshtiń qanat irgesine tastaı berdi. Sodan soń asyqpaı, saspaı temir peshtiń qaqpaǵyn ashyp, qyp-qyzyl shoǵy jaınap jatqan ottyń kómeıin kósep, otyn saldy. Onyń ár qalt etken qımylyn ańdyp turǵan Amanjan shaldyń osynshalyq saspastyǵyna jyny keldi bilem, zatvordy sart-surt etkizip, atýǵa daıyndaldy. Shal sonda da sasqan joq. Al oryndyqta záre-quty qalmaı baqyraıyp otyrǵan eki jigit demderin ishine alyp qatqan da qalǵan.

— Oǵy joq myltyqty oqtanyp qaıtesiń,— dedi ornynan turyp, ydys-aıaq jaqqa bettegen Qońqaı. — Eger meni shyn atyp óltirgiń kelse, anaý bas jaǵyńdaǵy daıyn patrondy al da, oqta. — Áı, senen ondaı erlik shyqpas, — dedi sodan soń. — Meni kózdep turyp, anaý óz joldastaryńa tıgizip alasyń ba dep qorqamyn.

— Sen sekildi ań atyp úırenbesem de, adam atyp kóreıin. — Shegede ilýli turǵan belbeýdi shapshań julyp alyp, qaz-qatar tizilgen patronnyń birin oqtady da, shaldy qaıta kózdedi. Qońqaı báribir eleń ǵurly kórmedi.

— Qoı, Amanhan! — dedi Nurjan.

— Bylshyldamaı tynysh otyryńdar, — dedi kózi qantalaǵan Amanjan. — Dybyr etseńder, senderdi de sulatyp salamyn.

— Eń aldymen qoıan atyp úırenseń edi, ulym. — Qońqaı mysqyldap kúldi. Sasar emes.

— Eregestirmeńizshi, ata, ashýmen atyp jiberer, minezi shataq edi. — Baqytjannyń daýsy jalynyshty ári qorqynyshty shyqty. Qońqaı qyńbady. Shýatylǵan uzyn aqkóıleginiń etegin kóterdi de, dambalynyń yshqyrynan qystyrǵan trýbkasyn aldy. Yshqyryn taǵy da sıpalap júrip, mahorka salǵan dorbasyn taýyp, trýbkaǵa toltyryp nyǵaı bastady. „Ne degen nerv, — dep oılady Nurjan. — Temirden jaratylǵan shyǵar".

— Oılan, Amanjan, oılan, — dedi tistenip, ne isterin bilmeı otyrǵan Nurjan. — Adam atý ońaı emes.

— Azamat soǵysynda, Otan soǵysynda bir-birin qalaı atty adamdar. Sol úshin batyr boldy, omyraýlary orden-medalǵa toldy. Nemene ondaı erlik bizdiń qoldan kelmeı me?! — Doldanyp, aýzynan aq kóbik atyp tur.

— Olar jaý edi ǵoı, — dedi Nurjan.

— Myna shal jaý emes dep kim aıtty. Fashıserden áldeqaıda qaýipti. Al ımanyńdy oqy, qaqpasym.

Bes-aq qadam jerde trýbkasyn peshten alǵan shalmen tutatyp miz baqpaı turǵan Qońqaıdy beıne júz metrde turǵandaı tym uzaq kózdedi. Ras, atyp-aq salǵysy keldi. Amal ne, kózdegen saıyn kózi qaraýytyl, shúrippege tıgen saýsaqtan jan ketkendeı. Óne boıy óz-ózinen qaltyrap, býyny bosaı berdi. Qońqaı qysyq kózin baǵjań etkizip, alaıa qaraǵanda, Amanjannyń qolyndaǵy qos aýyz myltyq saldyr-gúldir etip jerge túsip-aq ketip edi. Shala basylyp turǵan shúrippe salmaqpen túskende ózinen-ózi tars etip atylyp, qoıannyń qumalaǵyndaı oq shaldy janaı ótip esikke tıgen. Aǵash esik shalqasynan ashylǵanda. aıadaı úıge saýlap sýyq kire bastaǵan. Shal oq tıip ashylyp ketken esikti qaıta jaýyp, tıegin saldy.

— Osy qaqbasty bir jerden kórgen sekildimin. Qaıdan? Júzi óte tanys. — Amanjan shókelep otyra ketti de, óz tizesin óz urǵylady. — Nege ata almadym, qudaı-aý, nege?

Álginde myltyq sańq etkende Nurjan janaryn jaba qoıyp edi, kózin qaıta ashqanda shal tiri, aǵash kebejeniń ústinde trýbkasyn soryp jaıbaraqat otyr. Baqytjan búk túsip solqyldap jylap jatyr: „Táńirim-aý, kórsetpegeniń kóp eken ǵoı. Endi qaıttik?" Sál tynyshtyq ornady. Tynyshtyq ornatý úshin beıne bir myltyq atylýy kerek sekildi... jarasymdy, jýas tynyshtyq. Nurjan: — Siz kimsiz, ata?! Shal: — Men — Qońqaımyn.

Nurjan: — Aty ańyzǵa aınalǵan qatygez Qońqaı budan elý jyl buryn jer jastanǵan edi ǵoı.

Shal: — Ol úlken — Qońqaı, al men — kishi Qońqaımyn. Bizdiń urpaq eshqashan da qurymaq emes...

Nurjan: — Úlkeninen tuqym qalǵan joq. Ómir baqı jalǵyz ótip, kómýsiz qaldy dep estigenmin...

Shal: — Qońqaılar ulyn jasyryn ósiredi. Óıtkeni uly joryqshylar men ataqty baılardan qalǵan endigi tuıaq bizdermiz.

Nurjan: — Al, siz she, siz jalǵyzsyz ǵoı...

Shal: — Men de urpaqsyz emespin. Ony ýaqyt kórseter. Iá, solaı shyraǵym, tekti tuqym tentirep júrse de, óz tegin aınalyp tabady. Mynaý aǵash lashyqtyń oty sónbeıdi eshqashan. Anaý Aıyrtaýdyń qos órkeshin — Ata qońqaı, Bala Qońqaı dep men emes, el ataıdy. — Trýbkany sorǵan qalpy ornynan turyp, aǵash nardyń irge jaǵyna qol júgirtti. Tranzıstor alyp shyǵyp ári-beri burap, ár túrli tilde sóılegen túrli tolqyndardy ustaı bastady.

— Aqsaqal, — dedi Nurjan shaldyń bala sekildi qolyndary tranzıstormen shuqylanyp otyrǵan syqpytyna qaıran qala qarap. — Aqsaqal, dúnıeniń tórt buryshynda ne bolyp jatqanyn bile, seze otyryp, osynshalyq saıaq, ońasha tirlik keshýińizge ne joryq?

— Óıtkeni men adamdar jınalǵan tobyrdy ıttiń etinen ary jek kórem, — dedi Qońqaı. Óldim degende bir áýen ustady-aý. Taǵy da Alla Pýgachevanyń ánderiniń biri eken. Qońyr muń, albasty ashý, ókpe-naz, ójettik — bári-bári astasa kele, adam boıyndaǵy rýhanı aýrýdy aıdan shyǵarar qýatty da názik taǵy án, mádenıetti daýysty úı ishindegi úsh jigit, bir shal den qoıa tyńdap, jalqy sát tym-tyrys otyryp qalyp edi. Sonaý at tuıaǵy áreń jeter ishkeri jaqtaǵy adasqan qazdaı japadan-jalǵyz urlyq ómir keshken Qońqaıdyń qystaǵynda Allanyń áni tipti qulpyryp, saı-súıegińdi syrqyrata shyrqalady eken. Shaldyń da súısine tyńdaıtyn jalǵyz ánshisi, osy „án salǵysh áıel" sekildi. Ánniń aıaǵy daraqylanǵan kúlkimen aıaqtaldy. Osynysymen qudiretti edi. — Myqty qatyn, — dedi shal kúrsinip. Sodan soń ózi-ózinen shańq etip. — Joq! Uly Qońqaı jaqqan ot eshqashanda sónbek emes! — dedi janary ushqyndap. Pyshaqpen tile salǵandaı jalǵyz syzyqtanǵan qysyq kózdiń osynshama aıasy keńip úlkeıgenine jigitter ań-tań ańyraıyp qarap qalǵan. — Ol — jalqy da bolsa jaqsylar jaqqan ot. Eger shyn bilgileriń kelse aıtaıyn: Qońqaı ortalaryńda, Qońqaı jer sharynyń túkpir-túkpirinde, Qońqaı... árkimniń qaraqan basynda, lúpildep soqqan júreginde, óz shyqqan taýym bıik bolsyn der tileginde. Tek qana bir-birinen jasqana jasyrady. — Qoly qaltyldap ornynan turyp ketti. Osy qalpynda jyndana bastaǵan dep oılaýǵa ábden bolar edi. Biraq ol sap-saý, syrǵaýyldaı uzyn qarýly saýsaqtarymen úsh jigitti kezek nusqap sańqyldap tur. — Qońqaı degenimiz sen, — dedi Nurjanǵa. Myna sen, — dedi Amanjanǵa. — Myna sen, — dedi kózi iline berip shaldyń aıǵaıynan oıanǵan Baqytjanǵa. — Aýyzdaryńnan ana súti ketpeı jatyp úlkendermen alysasyńdar. Elý jyl boıy osy Aıyrtaýda — arystandaı aıbat shegip, oshaǵymnyń otyn sóndirmeı otyrmyn. Eshkim de qolymnan qaǵyp, betimnen alyp kórgen joq... Meni búkil aýdan, qala berdi, oblys basshylary biledi. Al sender bilimsizdik tanyttyńdar... — Nurjan shaldyń sózin bóldi.

— Aqsaqal, keshirińiz, biraq sizdiń oshaqtan jalǵyz-aq tútin ushpaı ma?..

Qońqaı: — Jalǵyz tútin de — tútin. Meni, áıteýir, bir kúni bir Qońqaı ózi izdep kelip tabady.

— Biraq ol qandaı tútin, — dep kúrsindi Nurjan. — Eslı by ot gorá dym shel, kak ot ogná, mrakom byl by mır oploshnym — ne bylo by dná.

— Baıaǵyda, — dedi Baqytjan óziniń áli de tiri ekenin dáleldegisi kelgendeı esinep. — Bizdiń aýylda bir shal: „Qazaqqa assalaýmaǵaleıkým dep amandassań bir samaýryn shaıym ketedi", — dep eshkimniń sálemin alyp, esendespeıtin... Jaryqtyq ólgende úsh-aq adam topyraq saldy.

Shal kebejeniń qaqpaǵyn ańyraıta ashyp, ishinen quńdyzdyń, bulǵynnyń, sýyrdyń, tıynnyń, qasqyr men aıýdyń terisin silkip-silkip shyǵara bastady. Osynshalyq baılyqty buryndy-sońdy kórmegen jigitger kebeje aqtaryp otyrǵan Qońqaıdyń qasyna qalaı baryp qalǵańdaryn ózderi de sezbep edi. Eldiń aldy bolyp, eńbektep kelgen Baqytjan: — Mine baılyq, — dedi basyn shaıqap. Amanjan ysqyryp jiberdi.

— Mine osylar barda, — dedi shal qolyńdaǵy bulǵynnyń túgi jylt-jylt etken terisin sıpap, — Kókten qudaı, jerden shunaı almaıdy. Bilgileriń kelse aýdan, oblystardaǵy muqym qarataıaqtyń basyndaǵy bórik, áıelderiniń jaǵasy — men atqan ańnyń terisi. Al teri-tersektiń barǵan saıyn altynǵa aınalyp bara jatqany belgili.

— Túsinik-te-e-ee, — dedi Amanjan ysqyryp. — Para deshi, p-a-a-ra!

— Iá, para, shyraǵym. — Shal terilerdi ornyna qaıta jaıǵastyra bastady. — Bergendi, alǵandy kim jek kórsin. Eger osy úsheýińdi óltirip tastasam da, osy terilerdiń kúshimen sottalmaı qutylyp keterime kámil senemin.

Baqytjan: — Ty — mne, ıa — tebe deısiz ǵoı.

Shal: — XIX ǵasyrdyń orta kezinde Kókshetaý dýanynyń aǵa sultany bolǵan Zilqaranyń Álibek esimdi balasy qylmysty bolyp, abaqtyǵa tússe, atasy Turlybek Peterborǵa barady da, „aq patshaǵa" jolyǵyp, sulýlyǵy súlikteı meńsiz qara qyryq sáıgúlikti paraǵa ótkizip, inisin ıtjekkenge aıdatýdan aman alyp qalǵan eken...

Nurjan: — Kisi óltirgen adamdy para alyp, aıybyn keshirgen patshanyń ózi soýchastnık bolyp qaldy ǵoı qylmystyǵa.

Shal: — Ondaı soýchastnıkterdi esepteı bersek, esep-shottyń tasy jetpeıdi, shyraǵym.

Baqytjan: — Sonda qalaı, bizden alǵanyńyz da para ma?

Shal: — Balamysyń degen, meniń alǵanym jambas aqy. Ony puldy ókimettiń qonaq úıine de tólemeısińder me... Eger osy Kishi Qońqaı asýynda, jalǵyz úı men otyrmasam, baıaǵyda úsip ólmes pe edińder. Órimtaldaı ómirleriń úshin bergen pıma men saǵatty buldasańdar, má, ózderiń alyńdar. Qaıter eken dep, ádeıi synap edim, tym-tym dúnıeqońyz ekensińder. — Ornynan atyp turdy da, pıma men saǵatty jigitterdiń ózine laqtyryp jiberdi. Sodan soń „meni de saǵynatyn kún týar" — dep kúbirlep, narǵa qısaıdy.

— Qaıtqan malǵa — bereke, — dep, Amanjan saǵatyn qulaǵyna tosyp tyńdap kórdi de, qolyna taǵyp aldy. Nurjan ári-sári oıda edi. Shaldyń minez-qulqyna túsinbeı dal!

— Ata, — dedi jýas únmen. — Eger shyn qyzyqsańyz, alyńyz pımany. Men sizdiń eskińizdi kıeıin... Tek meniki emes edi degen sóz ǵoı... alyńyz...

— Raqmet, — dedi shal tósegin qamdap. — Bul úıde kórpe-jastyq joq. Tór aldyna jantaıa ketińder. Úı jyly ǵoı. — Baǵanaǵydaı emes, daýsy jumsaq, qamqorlyq baıqalǵan soń jigitter de moıyndarynan myń batpan júk túskendeı jeńileıip qalǵan. Maı sham ólimsireı janyp tur. Ásirese Baqytjannyń qabaǵy endi ǵana ashylyp edi.

— Adamzattyń búkil tirligine qaıranmyn, — dedi tór aldyna eńbektep jetip. Jińishke aǵash oryndyq belin ábden taldyryp tastasa kerek, birden qulaı jyǵyldy da, eki qolyn basyna jastap, tóbege telmirgen kúıi áńgimesin jalǵastyrdy. — Áldenege asyǵady, ákrı, basyn qatyryp áldeneni izdep kelip júrgeni... Sonda deımin-aý, qaıda asyǵamyz, qaıda bara jatyrmyz? Nemeneni timiskilep ıtshe izdeımiz?

Nurjan: — Jurttyń bári sen sekildi uıqyly-oıaý ótýi kerek pe eken ómirden.

Baqytjan: — Áı, qoıshy, aıaq astynan abyz bola qalmaı, — dep qolyn bir-aq siltedi. Basyn kóterip, maldas qura otyrdy. — Bozamyq dúnıe, aq qar, kók muzdyń betimen bos, qańsyǵan, ıtaıaq bolyp qalǵan aǵash shanany súırep tentiregenge máz bolamysyń. Bos shana súıretý úshin eshqandaı aqyldyń, fılosofıanyń qajeti joq.

Amanjan: — Myna maýbastyń tili shyǵaıyn dedi. — Ózi sholaq tonyn jamylyp Baqytjannyń janyna jaıǵasa bastaǵan.

Baqytjan: — Joq, endi, meniń mıym jetpedi delik... Ózderiń aıtyńdarshy, — dep qyzyńdy. — Qaıda baramyz, osy? Aý, aǵaıyn, qaıda qańǵyp baramyz, ákrı?

Nurjan: — Shóp ákelýge...

Baqytjan: — Al ákeldik... toıst apardyq aman-esen delik. Sodan soń?..

Amanjan: — Sodan soń taǵy da shópke... Qysqasy, sovhoz qaıda jumsasa — sonda...

Baqytjan: — Á, solaı ma... Óziń de bilmeısiń qaıda bararyńdy, ózgeler biledi. Qalaı aıdasa — solaı josımyz. Qalaı jetelese — solaı eremiz soqyr botadaıyn... Adamnyn basy — allanyń doby deýshi edi burynǵylar, endi Ýpraıdyń doby boldyq.

Amanjan: — Eı, láýqı, sen osy úıde qalsań, qaıtedi, pikirleriń bir qazanda qaınaı alady eken, á. — Mysqyldaǵany. Biraq odan Baqytjan qyńǵan da joq.

Baqytjan: — Senderdiń qalǵylaryń kelmeı otyrǵany. Átteń, qaryndaryndy shermıtip bir toıǵyzsa; súırese de shyqpas edińder bul úıden. — Aqsaqal, — dedi tósegine tas búrkenip jatyp qalǵan shaldy mazalap. — Aıtyńyzshy, biz osynda múldem qalyp, pashtyı balańyz bolsaq, qalaı qarar edińiz?

Shal: — Alla saqtasyn. Osydan úsh jyl buryn qasqyrdyń úsh bóltirigin asyraımyn dep, jalǵyz sıyrymdy jaryp ketken.

Baqytjan: — Bóltirik jaryp ketse, biz jep keter edik. Aqsaqal, aıtyńyzshy, jetpis jasaǵan siz, osynshalyq mol qýat, tepse temir úzer qaıratty qaıdan aldyńyz?

— Shal: — Tabıǵattan...

Baqytjan: — Al biz týrnıkke asylamyz kelip, tyrtyńdap júgiremiz kelip, gımnastıka jasaımyz. Aqyr aıaǵy mine tórinen kóri jýyq sizden taıaq jeımiz.

Shal kúldi. Kúldi de aıtty: — Maral koren, zolotoı koren, jen-shen, buǵynyń eti men múıiziniń qany, aıýdyń eti — taza aýa, bastyǵy joq ómir — mine osylar meniń gımnastıkalarym.

— Eı, shal, — dep kerildi Amanjan. — Sol kormyńnan bizdi de kormıttasań qaıtedi. Saǵatymdy syılaıyn.

Baqytjan bilgishsindi: — Korym emes, aqymaq, — k-o-r-e-n... qazaqshasy tamyr. Al sen jem jegiń keledi.

Amanjan: — Kakaıa raznısa. Jeıtin nárseniń tórkini — bir.

Baqytjan: — Endeshe, búginnen bastap shóp je.

Amanjan: — Sovhozdyń malyna jetpeıdi, áıtpese jer edim.

— Adamdar minezine men de qaıranmyn, shyraq. — Solardan, ulardaı shýlaǵan adamdardan qansha jan ushyra qashsań, da, qyr sońyna túsip taýyp alady. Typ-tynysh ońasha ómiriniń aıdynyna tas laqtyrady. Men — ózimmin, basqa emespin, endeshe, ózimshe ómir súrip, óz mekenimdi, ıaǵnı óz memleketimdi qurǵym keledi. Mynaý qarasha úı — meniń kishkentaı ǵana, qarlyǵashtyń uıasyndaı memleketim, qara basymnyń jalǵyz erkindigi. Bul — Kishi Qońqaı memleketi, túsindińder me! — Shal shaptyǵa aıǵaılap, basyn qaqshań etkizip kóterip aldy. Qysyq kóziniń sharasy úlkeıip, bireý qolqasyn sýyra bastaǵandaı aqıyp ketken. Qorqynyshty, asa qorqynyshty túri buzylyp, baqsylyǵy qozǵandaı saqyldady-aı. Biraq ár oıyn, sózin shegelep, zerdeńe urǵylap ákelip qondyrǵandaı túsinikti jetkizdi. — Sol qarlyǵashtyń uıasyndaı mekenimniń, qaýipsizdigin kózimniń qarashyǵyndaı kúzetip, sýverenıtetin saqtaý úshin elý jyl alysqanmen — alystym, atysqanmen — atystym. Bul — meniń janymnyń (keýdesin urdy), rýhymnyń, júregimniń, tipti búkil bostandyǵymnyń Otany. Al sol tıtimdeı memleket, ot jaqqan otanymnyń, shekara — tabaldyryǵyn buzǵańdarǵa qasyq qanym qalǵansha aıamaımyn, maıdandasamyn. Al bylshyldamaı uıqtańdar. Tańerteń Aıyrtaýdan asatyn tóte joldy nusqap jiberemin. — Tas búrkenip jatyp qaldy. Jatyp qalsa da qol-aıaǵy dirildep, kúbirlep sóıleıdi: „Meni de saǵynatyn kún týar... Qońqaılar urpaǵy ólmek emes, máńgi jasaıdy. Óıtkeni Qońqaılar adamzattyń ózderi úshin kerek..."

Shal taqyr basyn bóstektiń, shetinen qyltıtty:—temir peshke ottyq salyp maı shamdy sóndirińder, — dep buıyrdy da, qaıtadan joq boldy. Búrkenip, bir ýys bolyp uıqtaıtyn kisi eken.

Ana ekeýi — Amanjan men Baqytjan jatyp qaldy da, Nurjan dalaǵa shyqty. Úrker tóbeden aýyp ketken eken. Aspan ashyq. Tún sýyq. Aq súttengen aı aspannan mólıe qarap, jerge sekirip túskisi keletindeı. Alǵashynda „ısh-aı" dep qalǵan Nurjan úıdiń irgesinde qalqaıyp turǵan traktordyń janyna barǵysy keldi de, qar ombylaýdan qoryndy. Jym-jyrt. Dúnıeniń barlyǵy úsip ólip, jaryqtyq aı quran oqyǵan aq sáldeli molda, al sonaý juldyzdar janazaǵa jınalǵan musylmandar ispetti edi. Aýylda basqasha bolatyn: sıyry móńirep, áteshi shaqyryp, ıti ulyp — ózinshe ular-shý bolyp jatatyn. İshse de mas, ishpese de Hamıttyń jaman garmoshkasyn qulashtaı tartyp, aýyldy basyna kótere shyrqar aıǵaı áni — mynaý jer betinde adam atty — eki aıaqty, jumyr basty aqyl ıesi baryn eske salǵandaı, janyna jaqyn estilýshi edi. Al qaladaǵy yzyń-shý, qym-qýyt ómir óz aldyna... Munda she? Munda — kisini es-aqyldan aıyryp, kereń ǵylyp tastar tynyshtyq. Dúnıe júzindegi eń taza, eń tynysh jer — osy Aıyrtaý syn-dy. Osyndaı qulaqkesti tynyshtyqtan, elsizdikten qusalanbaı jalǵyzdan jalǵyz jarty ǵasyr, tipti odan da kóp ýaqyt ǵumyr keshken Qońqaı shaldyń urlyq tirligine qaıran qalýǵa bolýshy edi. Shekspırdi, Tolstoı men Hemıngýeıdi bilmeı jetpis jyl ómir súrý degen ne sumdyq?.. Danyshpandyq degen uǵymnyń shartty ekenin osy Qońqaı shal saıqymazaqtaý úshin jer basyp júrgen sekildi. Iá, adam balasy barǵan saıyn, tórt qubylasy teńelgen saıyn eski ómirdi, baıaǵy arbamen qoıan qýǵan zamanyn saǵynar. Bálkim, tabıǵatqa qaıtadan jaqyndaý degenimiz osy shyǵar... Osy shyǵar...

Esik ashylyp, syrtqa qaqyrynyp-túkirinip shal shyqty. Nurjan dalada kóbirek aınalyp qalǵan soń, jasaǵan saqtyǵy bolar.

— Neǵyp aıǵa qarap telmirip tursyń? — dedi.

— Jáı, ózim, aqsaqal. Uıqtar aldynda óstip, taza aýa jutyp, boı sergitetinim bar».

— Jón-jón, bar, uıyqta, — dedi de úıge japsarlas salynǵan qoranyń ishine kirip ketti. Nurjan ári-beri tosyp edi, shyqpady. Áýestik jeńdep, bildirmeı esiginen syǵalady, báribir eshteńe kóre almady. Qarańǵyǵa kózi úırengende ǵana baryp, sonaý tómennen — jer astynan jaryq sáýlelengenin baıqady. Sóıtse, qoranyń, ishinen qazylǵan jertóle bar eksn. Sheshingen sýdan taıynbas degendeı, táýekel dep jaqyndaı tústi. Jertóleniń qaqpaǵy ashylyp, tómen túser saty bar eken. Maı sham onda da janyp tur. Qońqaı shaldyń kóleńkesi abajadaı bolyp kórinedi. Ózi samogon ba, syra ma, áıteýir, sarǵyshtaý sýsyndy, dáý aǵash shelektiń shúmeginen aǵyzyp alyp, simirip otyr. Baılyqtyń, kókesin Nurjan, osy jer astyndaǵy úıden kórdi. Adamnyń janynan ózgeniń bári bar syqyldandy kózine. Tipti shyndap izdese, adamnyń jany da tabylar ma dep qaldy. Sonda onyń esine baıaǵydaǵy bir aýylda estigen áńgime oralyp edi. Ózi quralpy Orynbaı degen jas jigit, bólimshede esepshi bolyp isteıtin. Osy ótken jazda ózderi kele jatqan Aıyrtaýdyń arǵy betinen pishen daıyndaǵan. Sonda áńgimeden áńgime shyǵyp, Orynbaı bir syrdyń shetin qyltıtqan. Aıyrtaýdyń asýynda bir jumbaq shal bar eken. Ózi talaı kisiniń, atýǵa bolmaıtyn ańnyń obalyna qalǵan jaýyz kórinedi. Kerek deseń pasporty da joq. Biraq eshkimnen qoryqpaıdy. Qoryqpaıtyn sebebi, ony búkil aýdan, oblys basshylary jaqsy biledi-mys. Biletin sebebi, álgi shal olardy ańnyń terisi, dári-dármekpen qamtamasyz etedi eken. Bir úlken qyzmettegi kisi aty jaman aýrýdan ólgeli jatqańda, vertoletpen ushyp kelip, álgi shaldyń úıinde aı jatyp emdelipti... Jazylypty. Eger shyn nıet qylsa, ólgen adamdy tiriltip alatyn kórinedi. Áýeli... shamasy taıyp, qýatynan aırylǵan dókeıler eptep álgiden... qozdyratyn bir pále bar eken ǵoı, sodan da alyp turady deıdi... Árıne, sodan soń ol shal qudaıdyń ózin tyńdamaıdy. Biraq ózi keremet qatygez, qanisher kórinedi...

— „Bul sol shal boldy" — dep oılaǵan Nurjan shegine berem degende, jer úıdiń, ishine jylqynyń toń bop domalanǵan qıyn qulatyp aldy. Shal selk etip, joǵary qarady da, maı shamdy úrlep sóndire saldy. Biraq „bul kim?" — dep daýystamady. Kim ekeni beseneden belgili...

Osy kúni túnde Nurjan da, Nurjandy ańdyǵan shal da kóz ilgen joq. Birimen-biri ishteı arbasyp, ishteı atysyp jatyr edi.

Shal oılady: — „Úsh jigittiń ishindegi eń qaýiptisi — Nurjan. Qalǵan ekeýi, kóziniń aldyndaǵyny ǵana kóretin daraqylaý, oılary taıaz. Ne isteý kerek? Aıyrtaýdan asatyn tóte jol bar dep, jón siltep jibersem ǵoı, úsheýi de qurıdy. Al aınalma jolǵa túsirsem aman-esen jetedi. Aman-esen jetken soń, meniń búkil syrymdy,baılyǵymdy muqym elge jaıady. Jaıǵanyna qoryqpaspyn, urlyqqa túsýi múmkin ǵoı. Ne isteý kerek?"

Jigitter sharshap kelip qatty uıqtap qalǵan edi, tańerteń julqylap júrip Qońqaıdyń ózi oıatty. Nurjan da ábden tań syz bergende kóz ilindirgendi. Oryndarynan atyp-atyp turǵan traktorıster, beti-qolyn jýmastan dalaǵa shyqty. Appaq shaǵyrmaq qardyń ortasynda meńdeı bolyp qaraıyp DT-54 tur, qasqyr jemepti. Motordy qyzdyryp, janarmaıdy jylytý úshin shaldan otyn surap edi, qarsylyq bildirgen joq. Temir peshtiń ústine bir shelek sý quıyp qoıyp, ony da ysytyp radıatoryna quıdy. Kóp áýrelengen joq, traktordy áp-sátte ot aldyryp, endi attanamyz dep jatqanda, Nurjan shaldan endigi baǵyttyń yńǵaıyn surady.

— Aldaryńda eki jol bar, — dedi shal qabyrǵasyn tyrt-tyrt qasyp. — Bireýi alys ta bolsa — jaqyn. Ekinshisi jaqyn — jaqyn da bolsa — alys. Eger Aıyrtaýdy aınalyp júrseńder óte uzaq júresińder... Al mynaý bir — Úlken Qońqaı asýy arqyly júrseńder, eki-úsh saǵatta izdegen shóptiń ústinen túsesińder. Shópti aman-esen tıep alyp, qaıtarda Aıyrtaýdy aınalyp jele-jortyp aýyldaryńa barasyńdar. Sondyqtan meniń aqylym — úlken Qońqaı arqyly asýdan ótý. Traktorlaryń myqty, denderiń saý, saıdyń tasyńdaı jas jigittersińder, qıyndyq degen ne táıiri.

— Olaı bolsa, sizdiń sózińizge sendik, aqsaqal, — dedi Nurjan traktordyń jylan baýyr tabanyna shyǵa berip.

— Endi, ózderiń bilińder... shyraqtarym. Paıǵambar jasynan asqanda, aqyl aıtyp, jol kórsetkennen ózge ne qaldy deısiń...

— Qýatyńyzdyń qanshalyqty ekenin túnde kórdik qoı, — dedi Baqytjan.

— Qur aýyz attandyrdyń, shal, — dedi Amanjan. — Báribir túbi seniń úıińnen shaı ishpeı qoımaımyn. Qaıtarda soǵa almasam da, kelesi jazda, ádeıi izdep kelermin...

— Myltyq kózdeýdi úırene kel, — dedi shal mysqyldap. — Jekpe-jek shyqqandaı bolsaq, ókinip júrme.

— Oǵan deıin óziń de aljyp ólersiń. — Shaldyń kózi baǵjań ete qaldy.

— Qaısymyzdyn buryn ólerimizdi bir táńir biler, — dep kókke qarady.

— Al, hosh bolyńyz, — dedi Nurjan traktordy jyldamdyqqa salyp.

— Saý bolyńyz, — dedi Baqytjan yrjıyp. Osy úıden aman attanǵanyna sheksiz qýanyshta edi. Amanjan qoshtasqan joq. Sup-sur bolyp Nurjannyń janyna otyra ketti.

Appaq qardyń arasyna sińip, bergi belesten asyp, kózden ǵaıyp bolǵansha Qońqaı turǵan ornynan tapjylmaı, sońdarynan qarady-aı. Ábden ǵaıyp bolǵanda ǵana: — "Topyraqtaryń torqa bolsyn", — dep betin sıpady da, qoranyń ishinen qazyp, betin sabanmen búrkegen jertólesiniń kespeldekteı qulybyn syldyrlatyp asha bastady. Endigi sátte elý jyl tirnektep jınaǵan qazynasy tyǵylǵan jerdiń astyna tústi de ketti...

Ólerin sezse, osy jeti qat jerdiń astyndaǵy qoımasyna kelip, baıaǵyda ázirlep qoıǵan muz astaýǵa jatpaq. Durystap jatyp alǵan soń, qol jeter jerdegi tıekti tómen qaraı basyp qalady. Sol shaqta munyń ústine ádeıi úıip, ilindirip qoıǵan topyraq qulaıdy. Jer oıylyp túsken soń, qorany da jaýyp qalady qymtap. Al sodan keıin Qońqaı men baılyqty taýyp kórsin... Eshbir adam taba almaıdy. Tek myń jyldan soń... Myń jyldan soń...

Ázirshe ólim tıegin baspaıdy, syra ashytylǵan aǵash kúbiniń tyǵynyn ǵana ashady. Ábden ashýy jetken syradan syńǵytyp uzaq ishti...

İshkeri jaqqa Nurjannyń osymenen ekinshi ret kelýi. Jazdaı jańbyr jaýmaı, qurǵaqshylyq bolyp „Altaı" sovhozynyń búkil shabyndyǵy aqtańlaǵy shyǵyp, kúıip ketken soń sypyra taý arasy, topyraǵy qunarly ári qystyń kúni qar qalyń túsedi, sóıtip, ylǵaly mol saqtalatyn Hatyn ózeni jaǵynan shóp shapqan. Qazaqstannyń bir pushpaǵynda tútin tútetken bul sovhozdyń jeri Altaı taýlarymen jarysa, jaǵalasa baryp, sonaý Taýly Altaı ólkesiniń aımaǵymen shekteletin. Rossıa men Qazaqstandy ataqty shyń Muztaýdan bastaý alatyn aǵyny qatty Hatyn ózeni bólip jatar edi. Bul jaq basqa aýdannyń jeri, bir túkpirinde, tym shalǵaıda bolǵandyqtan, „İshkeri jaq" dep atap ketken. Qurǵaqshylyk ne istetpeıdi adamdarǵa. Aıdap osy Hatyn jaǵalaýyna alyp kelgen. Aýyldan shyqqan atty adam eki-úsh qonyp áreń jeter osynshalyq alysta jatqan tegin jerdiń shabyndyǵyna dánikkenine ekinshi jyl. Jaz shyǵa taýdy shyr aınalyp, mashına jolymen keletin, aı boıy pishen daıyndap, maıalap úıetin. Sonan soń jer qata mashınamen tasyp jetkizip alatyn. Nurjan Hatyn jaqqa alǵash ret kúzdiń qara sýyǵynda kelgen... Mashınamen shóp tıeýge kelgen... Biraq ala jazdaı arpalysyp daıyndaǵan shóptiń teń jartysyn ǵana tıep úlgerdi, izinshe jańbyr jaýyp ketken... jańbyr jaýyp ketken soń, shóptiń birazy alynbaı qysqa qalyp qoıǵan. Endi minekı, taý asyp, traktor shanasymen tasyp alýǵa kele jatqan betteri.

Kók túnek aspanda, sonaý qarly adyrlardy jıekteı batysqa jylystaǵan jaryqtyq kún salqyn sáýlemen jasqana qaraıtyn. Úsh jigit tańerteń shaldyń úıinen shyqqaly lám dep til katyspaǵan edi. Túnep shyqqandaryna raqmet aıtyp, qara sý urttamastan erte turyp attanyp ketken. Ásirese ishteri qaltyrap, jylan jutqandaı tis-tisine tımeı saqyldap kele jatqandary — ystyqty ańsaǵan asqazannyń kóterilisi edi. Burynǵydan áldeqaıda alasaryp, qol sozymda ǵana tegenedeı tóńkerilip turǵan aspan, ol da bir túrli kóńilsiz, óz-ózinen júdeý, óz-ózinen jabyńqy tartqan. Óz-ózinen júdeý tartqan aspan ǵana emes, tań atqansha bir-birimen tóbelesip shyqqandaı toń teris tomaǵa-tuıyq otyrǵan úsh jigit te. Árqaısysy óz oıyn malta ǵyp soryp otyr. Qazir Nurjannyń ornyna traktor aıdap kele jatqan Amanjannyń ashań tartqan eki jaǵy jalǵyz-aq kúnde sýalyp, túgi edireıip, jansyzdana bastaǵan. Al onyń qasynda qysqa moınyn sholaq qara tonynyń jaǵasyna tyǵyp, uıqyly-oıaý máńgirip otyrǵan Baqytjan tipti baıaǵyda ólip, qatyp qalǵandaı qur súlderi, jaınap turar dóńgelek beti qan-sólsiz bozań, burynǵydaı emes, sopaıyp uzaryp ketken sekildi. Olarǵa qarsy qarap, temir jáshiktiń ústinde otyrǵan Nurjan dostarynyń tirshilik oty qolamtalana, sónýge aınalǵan dıdaryna tesilip uzaq qarady: jıyrmadan jańa ǵana asqan jas jigitterdiń júzinde ýaǵyna jetpeı qartaıýdyń alǵashqy belgileri bar edi. Syrttan góri traktordyń kabınasy áldeqaıda sýyq, tórt buryshtana — kamera ispetti qorshaǵan kók temirge saýsaǵyń tıse qaryp túsedi. Motordan shyqqan bolymsyz jylý álgi dúmbilez temirdiń astynda tunshyǵyp, alqynǵandaı edi, demikkendeı edi. Bý bolyp ushady. Dúnıeniń yzǵarynan góri, jigitterdiń óz arasyndaǵy sýyqtyq janyńdy qaryǵandaı edi. Ursyp-talaspaı osynshalyq biteý minezben ońasha otyrý júıkelep, jalyqtyrdy bilem, qos rychakty kezekpe-kezek tartqylap, gazdy azaıtyp, kóbeıtip, tolassyz qımyl ústinde kele jatqan Amanjan jyn soqqandaı aıǵaı saldy. Al qalǵan ekeýi oqys únge selk etip esi shyǵa shoshynyp qalǵan. Amanjan taǵy aıqaı saldy.

— Aý-ý-ý...a...

Aıýdaı uıqtap jatqan alyp dóńder qybyrlap, erekshe ún qosqandaı. Gazdy basyp-basyp qalyp, jyn urǵandaı aıǵaılaǵan jigitti Nurjan jyndanyp ketti dep oılasa kerek:

— Toqta! Traktordy toqtat! — Solq etip baryp toqtaǵan DT-nyń ishindegi úsh jigit qopaq qaǵa ekpinge erip, ızektesip qaldy da, arqalaryn temirge soǵa solq etip qaıta otyrdy. Sál únsizdik basty. Sosyn Nurjan Amanjanǵa asa bir qajyspen qarady.

— Ne boldy?

Bul suraqty estimegendeı meńireıip otyra berdi. Sýalǵan, túk-túk at jaǵyndaǵy qyraý shalǵan túgi burynǵydan ary qalyńdap, qorqynyshpen úrpıedi. Kireýkelengen kózinde sáýle joq, jaranyń ornyndaı shúńireıedi. Al qońqaq murny men óreskel úlken aýzy ol da jansyz, aǵashtan oıyp jasaı salǵandaı ebedeısiz. Túıilip biraz otyrdy da: — Ne dediń? — dep, Nurjanǵa qaıyra suraq qoıdy.

— Nege aıǵaı saldyń deımin?

— Qashan?

Nurjan ózin-ózi zorlaǵandaı eriksiz kúlip jiberdi. Budan soń bir-biriniń ıyǵynan maı sińip, tot basqan zildeı alaqandarymen salyp-salyp qalyp, jamyrap bári kúldi. Mine, ekinshi tún toń bolyp qatqan kóńil jipsip, traktor ishine jeńil nur taraǵan. Alyp-qashpa sezim ol da qaımaqshyp qata bastaǵan-dy. Áne, jibigendeı boldy. Sebepsiz, aıtpaı túsindirgen kúlkiniń mazdaǵan otyna jylynǵan úsheýi aldarynda ne kútip turǵanynan beıhabar, osy sáttiń shýaǵyna talasa umtylǵan. Budan soń Nurjan nege aıqaılaǵanyn aıtpady, qalǵandary taqaýlap suramady. Jym-jyrt, jumbaqty saparǵa qaıta attanǵan. Biraq dúnıe birte-birte taǵy da sýyna bastady. Sýyqtyń eń qattysy — únsizdik ekenin endi ǵana uqqandaı Nurjan yńyldap áldebir ánniń áýenin aıtqan boldy. Onyń murnynyń astynan ǵana syzdyqtap, bir túrli túsiniksizdeý shyqqan úni ana Amanjan mene Baqytjanǵa estilmedi bilem, nazar aýdaryp eleńdemesten, ne qosylyp ermesten oı ormanyna sińip, jalǵyzsyrap adasa bastaǵan. Aınala appaq qar, ushy-qıyry taýsylmaıtyn aq shańqan qar, jansyz aspan, janarsyz kún... Olar súrleý, jolsyz baǵana, jalǵyz úıli jalǵyz shal Qońqaı siltep jibergen baǵytpen tuspaldap qana kele jatqan. Ázirshe qar astynda jasyrynyp jatqan ury tas, jyqpyl-urasyz esh nársege urynbaı aman-esen keledi. Sonaý... oý, aıyr órkesh aq taýdyń arǵy eteginde ıen qystaq, pishen úıilgen jer bar. Pále-jaladan saqtap, dám tartyp jete qalsa, traktordyń shanasyna totıaıyndaı kókpeńbek shópti tıep alady da, keri bozdaqtatady, asyǵady... Aýylda aı men kúndeı jary kútip, qoıǵany sýyp bara jatqandaı asyǵady... Osyndaı shattyqqa toly shaqta traktorǵa qos qanat bitse deısiń, biraq ol jaryqtyq ómir baqıda usha ala ma?.. Bu jalǵanda usha almaıtyndar qandaı kóp edi...

Neni jáne nege yńyldap otyrǵanyn ózi de bilmeıdi. Múmkin, jan dúnıesin jaılaı bastaǵan jalǵyzdyqtan (úsheýi bolsa da) azar da bezer eki qolyn tóbesine qoıyp qashyp, muńlylaý áýenmen mańaıyna jolatpaı, aıdap, qýǵysy kelgeni me; álde oı degen túpsiz tuńǵıyq jylymnan qutylyp shyǵýdyń sońǵy amaly osy ma, áıteýir, kóńilinde tobyqtaı bolyp, túınektele qatqan muz tońdyrǵan saıyn yzyń-yzyń áýenge basady-aı... Nurjannyń kóńilindegi tobyqtaı álgi muz dál búgin de, keshe de, tipti byltyr da emes, anaý bir jyly — shildeniń mı qaınatar ystyǵynda qatqan edi... Sodan beri yzǵar shashyp, eńsesin basady da júredi. Ózi kúlgenimen, kózi kúlmeı, qýanǵanymen, ýana almaı dúnıedegi eń qımasyn máńgilikke joǵaltqandaı buıyǵy tartyp, óz-ózinen qorynatyn, óz-ózinen shoshynatyn. Ol joǵaltqan zaty — ózi ekenin sezdi me? Sezbegeni ǵoı, áıtpegen kúnde el kóshkendeı bolǵan janyn jarylqar aldanysh izdemes pe edi, óz-ózin aldamas pa edi? Áskerden esen-saý oralyp, traktorǵa mingenine ekinshi jyl toldy, báribir osynaý shalǵaıdaǵy Evropada, Shyǵys Germanıada júrgendeı ón boıyn saǵynysh bılep, áldenege asyǵady, áldekimdi saryla kútedi. Mynaý keń-mol pishilgen keń-mol dúnıege syımaǵandaı ózin artyq sezingen nemese osyna dalıyp jatqan jap-jalpaq japannan quıryq basyp demalar, entigin basar jer taba almaǵandaı ógeısigen.

Eki jastyń birine tolmaı, osynshalyq qojyrap, erte... tym erte túńilýi, eshkimge — ómirge de, ózgege de salmaq artpaıtyn, tek bar kináni óziniń qara basynan izdep, minez-qulqynyń aýyrlyǵynan kóretin, basqany emes tek ózin — Nurjanjandy ǵana jazǵyratyn. Balalyq shaqqa bári-bári jarasymdy eken: asyr salyp oınady, kúldi, jylady, alańsyz, joqtan ózgege qýandy da, alǵy kúnderinen asyǵyp úlken jaqsylyq, oqys jańalyq kútti. Alǵashynda on jyldyqty bitirse boldy, qıratatyndaı demige ótep kelse boldy, tasyp-shalqyp ǵumyr keshetindeı úmit emshegin jáne de armansyz emip edi. Endi mine, anaý aıyr órkesh aq taýdy assa, armanyna jetetindeı tunjyrap, tup-tunyq aspannyń astynda qar teńiziniń jalǵyz jetim qaıyǵyndaı — eskeksiz; jelkensiz qaıyǵyndaı qalyqtap júzip keledi. Mynaý appaq dúnıeniń... minsiz betindegi jalǵyz noqat — meńi ispetti traktor shynynda da qar teńizinde maltyp kele jatqandaı edi. Shynjyr tabany kórinbeı, tek tútini ǵana jińishkelene býdaqtap, kógildir aspanǵa sińip, lezde joq bolady. Baıaǵyda Nurjannyń apasy aıtyp otyratyn: bul dúnıede qýǵan da alda, qashqan da alda dep. Sol bir astarlylaý sózdiń mánin endi túsingendeı-di. Qýyp jete almas, qashyp qutyla almas taǵdyrdyń aıtaǵyna úrip, aıdaǵanyna kóngen kónteri tirlikten tizgin úzdi qutylyp kórshi, joq bolmasa jan ushyra umtylshy — jaqyndasań alystap, alystasań jaqyndaıtyn saǵym baqyttyń ushpaǵyna shyqtym degen tiri pende bar ma táıiri: ómir boıy bir nárse jetpeı óte shyǵar adam balasy — óziniń az ba, kóp pe ǵumyrynda zar eńirep izdegeni qanaǵat, toqtam ekenin ylǵı da kesh túsinip, kózin jumady-aı... Nurjan bolsa ómirdiń birde-bir jumbaǵyn sheshe alǵan joq áli. Tek árbir irili-ýaqty oqıǵaǵa tańdaı qaǵyp, tańdanyp, „nege olaı ekenin", ıaǵnı aq dep júrgeni — qara, al qara degeni aq ekenin túsine almaı basyn qatyryp oılaı berer edi.

Qar jamylǵan aınala kún sáýlesimen shaǵylysyp janardy jeıdi. Essiz, ıesiz taý-taýdyń bárinen óldim-taldym dep qudaıdyń zoryna assań, ekinshisi turady kel-kel dep shaqyryp. Úsh jigit endi kele jatqan baǵyttarynyń durys-burystyǵyna kúmándana bastaǵan. Joldyń osynshalyq uzaq bolýy múmkin emes...

— Toqtatshy, — dedi Amanjanǵa. — Azdap aıaldap, oń-solymyzdy tanyp alaıyq.

Traktor toqtady. Biraq motory tolassyz soqqan júrek sekildi damyl tappaı jumys istep tur. Qonaqtaǵan taýyqtaı búrisip otyrǵan Baqytjanǵa da jan bite bastady. Talyqsyp baryp uıqy jeńdedi me eken, azdap qalǵyp alǵan-aý. Eki kózi qantalap, ne boldy degendeı analarǵa jaltaq-jaltaq qaraıdy. Alǵashqy sózi:

— Jettik pe? — boldy. Ejelden urt minezdi Amanjan sham shaqyra jaýap bergen: — Atańnyń basy jettiń!

— Degenmen qaı tusta turmyz ózi, — dedi qurdasynyń sózin aýyr almaǵan ol jan-jaǵyna qarap.

— Bilsek — turamyz ba? It bile me, tońqaıyp-tońqaıyp etegin túrip tastap, artyn kórsetip jatqan taýdan ózge qybyr etken jan, erbıgen buta joq, — dedi Amanjan áli de óz-ózinen ashýlanyp. Adasyńqyrap ketkenderin ol baǵana sezgendeı. Tek anaý ekeýi kápersiz otyrǵan soń pysyqsymaǵan. Endi eki jigit jarysa Nurjanǵa qaraǵan. Bir kún bolsa da traktordyń naǵyz ıesi, jolbasshy jigit osytyn. Ol bolsa únsiz. Kabına tutqynynan bosap shynjyr tabanǵa shyqty da, aq qardyń betine qos syzyq tastaǵan artqa, sonsoń jan-jaǵyna syǵyraıa qarady-aı... Qyrdan oıǵa túsip ketken soń, nysanalap kele jatqan Aıyrtaý da kózden tasalanyp kórinbeı qalǵan-dy. Al aspan melshıip, tabalaǵandaı, miz baǵar emes. Etekke túsken soń kún de aq jıek taý ıyǵyna tym-tym taqalyp, endi bolmasa batyp keterdeı minbelep tur. Ne bir erbıgen qaraǵaı, ne bir qaraǵan — butasyz — "İshkeri jaqtyń" qyl-qybyrsyz kóse taýlary bar syryn ishine búgip, syzdaýyqtaı syzdanady. Altaı silemderiniń dál osy tusy qas qylǵandaı ne sebepten taqyr, taza, taıgasyz jalańash ekeni túsiniksiz.

— Ne isteımiz? — dedi Amanjan gúr etip. Oǵan taǵy da eshkim jaýap bergen joq. Sál únsizdik bıledi.

— Alǵash baǵytymyzben júre bereıik. Seniń júregiń, ıaǵnı ıntýısıań bir nárseni sezgen shyǵar, — dedi Nurjan qabaǵy qars jabylyp tútikken dosynyń sýyq júzine qarap. — Ákel, traktordy ózim júrgizeıin.

— Meıliń, tek adassaq sen jaýap beresiń, — dedi de ornynan turdy Amanjan. Baqytjan eki jaqqa da qosylǵan joq, sol úndemegen qalpynda qaıtadan qalǵı bastaǵan edi.

Traktor tutqasy óz qolyna tıgen soń, dál aldarynda aspanǵa salynǵan baspaldaqtaı shanshyla kóterilgen taýǵa órmeleı jóneldi. Álginde ol otyrǵan temir jáshik endi Amanjan enshisine tıip, osynaý uzaq ta aýyr sapardan jerigendeı kejegesi keıin tartyp, tulan tutqan keıipte únsiz otyr. Baqytjan bolsa anaý appaq taý ústerine qulap ketse de, sezbes sezimmen qalǵyp-shulǵıdy. DT qaraǵaıdan qıyp jasaǵan jalǵyz shanany áreń súırep, qop-qoshqyl tútin búrkip, arqyraıdy. Tike tartqan taý qaıqańy tómende turǵanda jaıpaqtaý sekildi edi, órlegen saıyn bıiktep, quzarlana berdi. Nurjan gazdy tolqyndata, úzip-úzip basyp, qıalaı tartyp, ırek-ırek syzyq tastaı, aspanǵa bettegen. Taý basy jetkizer emes. Anda-sanda tirkeýdegi shananyń amandyǵyn tekserip, syǵyraıǵan terezeden artyna qarap qoıady. Baýyry alasa, aýyr shana qasattana bastaǵan jentek-jentek qar jınap, alqymyna keptep úıedi de, qasarysqan nemeni tapalap, basyp-janshyp óte shyǵady. Saılaý jerge kún sáýlesi túspeı kóleńke uıyp jatqan, traktor órlegen saıyn jaryqtyq kún de bıiktep, taý alasara berdi. Sazarǵan dúnıeniń tynyshtyǵyn traktor daýsy buzyp, sereıip, ólimge boıusynǵan aınala kúrk-kúrk jótelip, uıqysynan oıanǵan kári shaldaı edi. Kóksaý taýdyń demikken demi yzǵarlana qoıny-qonyshyńdy qýalaıtyn. Álginde taý tabanynda turǵanda eptep jylymyq sezilgen, bıiktegen saıyn aýa da salqyndaı tústi. Tústikten esken qyzyl jel bar, betti qarıdy. Úsh jigit taý jelkesine shyqqanda óre túregelip, kabınadan bastaryn shyǵara alǵa qarady — taǵy da dál osy tabandaryn tirep turǵan taýdan aınymaıtyn taǵy bir taý turǵan men mundalap. Úsheýi birdeı keliskendeı ysqyryp jiberdi de, oryndaryna sylq etip otyra ketti. Aryp-ashyp aldaǵy asýǵa ilingende sol asýdyń ar jaǵynda jumaq kútip turǵandaı asyǵyp edi, endi mine ne qystaý, ne aǵash joq, jup-jumyr jumyrtqa — taǵy bir taý qasqaıady. Taý men adam arasyndaǵy

soǵys tolastar emes...

— Endi ne isteımiz? — dedi shydamsyz Amanjan. Baqytjan ádetinshe únsiz otyr.

— Bilmeımin, — dedi Nurjan qajyǵandaı kúrsinip. — Jazdy kúni bolsa aınytpaı tabar edim. Qazir bir-birinen aıyrmasy bolsashy. Jumyrtqa sekildi.

— Onda da ár taýyqtyń emes, bir taýyqtyń jumyrtqasy, men úshin eń sońǵy taý — osy sekildi, — dedi Amanjan qaltasynan „Prıma" temekisin alyp. Endi báribir degendeı shylymyn asyqpaı tutatty da: — Eı, taltaımaı, aıaǵyńdy jıyp otyrshy, qatynyńnyń tóseginde otyrǵandaı shireısiń ǵoı, — dep Baqytjannyń qatyp qalǵan pımasyn óziniń toń bolyp sereıgen pımasymen toq etkizip teýip jiberdi. Ol úndegen joq, ádetinshe baqyraıyp bir qarady da, aıaǵyn jıyp aldy.

— Endi ne isteımiz? — dep Nurjan surady. Jaýap bolmaǵan soń, traktordy jyldamdyqqa salyp, gazdy basty. — Ne bolsa da toqtamaı júre berý kerek.

— Jyljı bergenniń jazasyn jaǵar maı taýsylǵanda tartasyń, — dedi temekisin qushyrlana sorǵan Amanjan. Budan ári eshqaısysy sóılegen joq. DT jańa ǵana ázer shyqqan alyp taýdan tómen qaraı syrǵyp, qulaı bastady. Teriskeı jaǵynda ura-jyra bar, oqta-tekte tas kezdesip, bura tarta berdi. Nurjan endi andaǵaılap, gazdy basqandy qoıyp, saqtyqqa kóshken. Eki-úsh ret shaqur-shuqyr tas tıip, solq etip jyraǵa túsip ketken soń, jyldamdyǵyn azaıtty. Taýdyń orta beline kelgende Nurjan óz-ózinen elegizip, artyna jalt qarap edi, tirkeýdegi qar sypyrǵan shanany kóre almady. Alǵashynda óz kózine ózi senbeı traktordy taǵy da baıaýlatyp, artyna qarady. Joq. Tormozdy basyp, gazdy azaıtty. Budan soń jyldamdyqty shapshań aıyrdy da, jylan baýyr tabanǵa qarǵyp shyǵyp, kelgen izine qarady. Júz metrden astam qashyqtyqta qarǵa batyp jatqan shanany kórdi. Aýzyna alǵash túsken sóz:

— Tfý! Atańa nálet! — boldy. Bul kezde Amanjan kabınanyń kelesi esigin shıqyldata ashyp, shynjyr tabannyń ústinde aǵytylyp qalǵan shanaǵa túksıe qarap tur edi. Baqytjan qapersiz qalǵyp, selt etpeı otyr.

— Davaı nazad! Traktordy shuǵyl bur da, artqa tart!

— Ony ózim de bilip turmyn, biraq sol qıaǵa qaıta órlep shyǵa alamyz ba?

— Táýekel, — dedi Amanjan, — oǵan jeter trosymyz joq, báribir barý kerek.

Oryndaryna qaıta otyryp, qasat qardy qaq aıyra shyr aınalyp keri buryldy. Biraq on qadamnan asa almaı, bir orynda ıtińdep shyr aınalyp turyp aldy. Qansha jan ushyra ilgeri umtylǵanymen, tip-tik jalama bet bettetpedi, taıǵanaqtap qarǵa adym jyljı almady. Nurjan ekeýi alma-kezek aýysyp, rychagty ońdy-soldy tartqylap, gazdy ólerdeı kúsheıtse de esh nátıjesiz, býradaı bulqynyp, ash qasqyrdaı jentektep qar shashqany bolmasa, bir orynda shyr kóbelek aınala bergen shynjyr tabandar.

— Bolmaıdy, betteter emes, — dedi Nurjan.

— Qane maǵan bershi, — dedi Amanjan alaqanyna túkirip.

— Óziń tartpaısyń ǵoı. Gazdy sen bassań da, men bassam da — motory bireý.

— Endi ne isteımiz? — dedi Amanjan kózi alaıyp. Sonan soń áli de es-aqyldan aıryla maýjyraǵan Baqytjandy búıirden túıip qap:

— Eı, qoı kúzetip keldiń be, álde jaý túsirip keldiń be, tym bolmaǵanda oıaý otyrsańshy.

— Ákirı, qyzyqsyńdar, men bárin bilip otyrmyn. Shanany jaıaý súırep kel deısińder me? Ondaı kúsh bolsa osynda otyrar ma edim, senderden sóz estip, — dep moınyn jaǵasyna tyǵa túsip, bylq etpesten qalǵı bergen.

Aınala appaq qar, kún taýdyń ar jaǵyna sýsyp túsip barady. Saı-salany kóleńke basyp, aspan kóbeń tartqan. Kóp keshikpeı keler túnniń habarshysyńdaı bir sýyq yzǵar soǵyp, onsyz da jetimsiregen kóńildi keýleıdi-aı. Jel keýlegen saıyn murjadan ýildegen ún shyǵatyndaı. Ne isterin bilmeı, sharasyzdyqqa ushyraǵan úsh jigit taǵy da amaldary ábden taýsylyp, sál-pál únsiz qalyp edi. Sol únsizdikti Amanjannyń gúrildegen jýan daýsy buzdy:

— Etekke túsip, taýdy shyr aınalyp, kelgen izimizdi qýalaı qyr jelkesinen kelsek qaıtedi.

— Ákirı, ol da aqyl, — dep Baqytjan tuńǵysh ret pikirin aıtty. — Vot bashka.

— Saı tabany qandaı kúıde ekenin qaıdan bilemiz. Qardyń asty tolǵan tas nemese sor batpaq bolsa...

— Qysta batpaq bolýshy ma edi, ákirı, — dedi Baqytjan qarap otyrmaı.

— Typ-tynysh qalǵı bergeniń jaqsy edi, beker-aq oıattym, — dedi Nurjan. — Sonaý etektegi sıyrdyń silekeıindeı shubyrǵan býdy kórdiń be, sol jerde qardyń astynda qatpaı jylyp aǵyp jatqan bulaq bar. Al bul jaqtyń bulaǵy qystygúni de batpaqty keledi, óıtkeni qar qalyń túsedi. Bylaısha aıtqanda, ústinde kórpesi bar, sý mıym, — dedi Amanjan.

Baqytjan: — Uly mártebeli myrzam, quldyqqa bas ıdik, ózi bilmese de elge aqyl aıtý — qazaqtyń qasıetti óneri.

Kelgen jolymen keri orala almaı keshti batyrdy. Ary tart, beri tartpen ózara kerisip te aldy. Shapshyma taýǵa qarsy salǵan traktor „meniń shamam jetpeıdi" degendeı, turǵan ornynan tyrp etpesten shyr kóbelek aınala berdi, aınala berdi. Aıdala appaq taýdyń baýyrynda arpalysyp, kúresip júrgen úsh jigitti mazaqtaı kúlip, kún uıasyna baǵana kirip ketken. Endigi mezette ymyrt úıirilip, qas qaraıa bastap edi. Áýeli ońtústik shyǵystan jalǵyz juldyz týyp, taý-taýdyń shyǵys jaq jıegi aǵarań tartqan. Búgin aqpannyń ortalaǵan kezi, jaryqtyq aı dúnıeni aq nurǵa bólep turǵan ádemi shaǵy edi. Alysa-alysa ábden dymy quryp, amaly taýsylǵandaı úsh jigit endi ólmes kúnniń qamyn oılaǵan. İshkeri jaqtyń túkirik qatyp túser saqyldaǵan sary aıazy býyp, appaq dúnıeniń jalmaýyz túni ıekteı bastady. Ot jaǵyp jylynaıyn dese, jýyq mańaıda tis shuqyr aǵash jaq, óńkeı bir jup-jumyr taqyr taýlarǵa qarap turyp qarnyń ashyp, qasqyrsha ulyǵyń nemese botadaı bozdap jylaǵyń keledi. Álemniń osynshalyq qatygez, janǵa jat, tánge salqyn sezilýi — jıyrmadan jańa ǵana asqan úsh boıdaqty al degende jasytyp tastady. Esh aıla-áreketsiz boldyrǵan pishinde sulq otyrdy: áldekimdi jazǵyrdy, áldekimge kijinip, balaǵattady. Traktor zirk-zirk etip eki ıyǵy selkildep jumys istep tur, bir qalypty gúril, yńqylyn tyńdap otyra berseń ot alyp emes, jylaǵandaı qaı-qaıdaǵyndy esińe salady; kóńilińdi shabaqtap, janaryńnan jas tamady, janaryńnan tamǵan jas qar betine muz monshaqqa aınalyp túser edi, boıdan jylý, júrekten jiger birtindep sýsyp qasha bastaǵanda arǵy dúnıege armansyz attanyp-aq keter buıyǵylaý ári shym-shym jylymyq nur sebelep, uıqyń kele bastaıdy eken. Biraq mynaý aq qar, kóksireý muzdy taýda ómir baqı da uıqyǵa jeńdirýge bolmaıtyn edi.

— A... a... a... ý... a! — Amanjan qaq mańdaıynan áldekim salyp qalǵandaı aıǵaı salyp, ornynan atyp turdy. Tóbesin kabınaǵa jaman soqty. Oqys daýystan ana ekeýi de shoshyna óre túregelgen. Dál osy joly „nege aıqaıladyń, jyn urdy ma" dep eshkim aıyptaǵan joq.

— Sen baqyryp jibermegende osy otyrǵan qalpymyzda qatyp qalady ekenbiz, — dedi Nurjan kúlip.

— Jańa ǵana kózim iline berip edi... Ákrı, qoıanshyǵyń bir basylmady-aý, — dep kúńkildedi Baqytjan.

— Ne isteımiz? — dedi Amanjan esin jıyp. — Tilimdi tistep alǵanymdy.

— Ózderiń bilińder... Meniń mindetim ere berý, — dedi Baqytjan esinep-qusynap.

— Sen nemene, kóshke ergen ıtpisiń? — dedi Nurjan.

Sonaý qarsy jaqtaǵy appaq taýdyń ar jaǵynan yńyrana kóterilip, bup-býaz aı týyp kele jatty. Álginde ǵana ymyrt jabylyp, kespiri kete bastaǵan qysqy ólke tilmen jetkizgisiz kúmis nurǵa shomylyp, sıqyrly da saıqal qylyqpen jarqyrap-jaınap túrlendi-aı. Sol sút dúnıe-aq shańqan álemniń arǵy bir túkpirinen syńsyǵan, qorlana jylaǵan ún keletindeı, talyp-talyp áreń jetetindeı. Dámestem kúrsinip, dámestem jótelgen bulyń-bulyń taý qorshaýynda qalǵan úsh jigit qaz-qatar shynjyr tabanǵa shyǵyp, týǵan aıdy jalqy sát qumarpaz kóńilmen qyzyqtap qalǵandaı qasqaıa qarsy alyp, sereıip turysyp qalǵan.

— Osynyń bári bekershilik, — dedi Amanjan aýyr kúrsinip. — Báribir baıaǵydaı emes, onda jaz edi ǵoı... Onyń ne aıtqysy kelgenin, tipti ne oılaǵanyn qalǵan ekeýi uqqan da, uqpaǵanyn qaıyryp suraǵan da joq.

— Mundaı ádemi kórinis endi qaıtalana ma, joq pa, kim bilsin. Qane úsheýmiz de anamyzdy eske alaıyqshy, — dedi Baqytjan jylamsyrap.

Amanjan: — Nege anamyzdy ǵana...

— Basqa kimimiz bar. Uly urystyń urlyq urpaqtarymyz. Úsheýiniń de qulaǵyna: „Tońyp júrsiń-aý, qulynym", — dep

shesheleri sybyrlaǵandaı boldy.

— Qandaı tamasha, — dep eleýredi Baqytjan osynaý aq shańqan aıly túnge shyn súısingenin jasyra almaı. Onyń júregi óz-ózinen tolqyp, belgisiz bir jaǵalaýǵa shaqyrǵandaı-tyn. — Ras, aıtamyn, dostarym, aınalańa qarashy, ǵajap emes pe? Ádemi emes pe? Ertek syndy dúnıe. Aq boz atqa aq shana jegip, mynaý kilegeı qardyń betimen aǵyzar ma edi... Átteń...

Ómir boıy qalǵyp otyratyn joldasynyń oqystan oıanyp ketken kóńil tolqynyn túsinbedi me: — Senen osyndaı sezimtaldyqty kútpep edim, — dep Nurjan aǵynan jaryldy.

Baqytjan: — Betperde ǵana, shyn adam sonyń ar jaǵynda, degen eken bir danyshpan.

Amanjan: — Seniń ol danyshpanyń ottaǵan eken, endeshe. „Adam bir boq kótergen — boqtyń qaby" — degen bizdiń Abaı aqsaqal. — Jótel býlyqtyryp, tamaǵyn kenep aldy da, — bári bekershildik. Búgin aldasań, erteń — aldanasyń. Baıaǵyda... múldem basqasha edi ǵoı. Ol shaqta jaz bolatyn. Al men ýyzdaı jas edim, — dep jumbaqtylaý kúrsindi.

Baqytjan: — Qazir qartaıyp tursyń ba? Bar bolǵany jıyrma úshten astyq.

Amanjan: — Iá, dostarym, bizder bos shana súıretken, sondyqtan jasyna jetpeı qartaıǵan saqaly joq shaldarmyz.

Nurjan: — Balalyqtyń bazarly kúnderimen jylap qoshtasqaly qashan. — Ol da áserlenip, kóńili bir túrli alaburtyp otyr edi. — Shynynda da, baıaǵydaı emes... bir túrli janǵa — jat, tánge — salqyn.

Baqytjan: — Mynaý appaq dúnıe... Sup-sýyq.

— Baqytjan: — Kimderge — sýyq, kimderge — ystyq, ómirge ókpeleýge bolmaıdy.

Nurjan: — Endeshe, traktordy sóndirmeı bolmaıdy... Baqytjan: — Nege?

Amanjan: — Bizdiń túbimizge jetip, shashymyzdy aǵartatyn seniń osy „nege?" — degen saýalyń shyǵar.

Baqytjan: — Ómirdiń ózi osy suraqtan turmaı ma?

— Janarmaı taýsylyp qalsa, erteń mynaý ıt ólgen jerden shyǵa almaı, sespeı qatpaımyz ba? — dedi Nurjan.

— Men de beker surap otyrǵanym joq. Osy birdeme aıtsam, shaptaryńa shoq túskendeı, týlaıtyndaryń ne? Motordy óshirsek traktordyń sýy qatyp qalmaı ma?. Sodan soń radıatormen máńgilikke qoshtasa ber. Al radıatormen qoshtasqanyń — ómirińmen qoshtasqanyń. — Baqytjan ana ekeýi aýzyn ashsa taǵy da daýlasaıyn dep, ishteı shıryǵyp daıyndalyp edi, olar úndemedi. Óıtkeni Baqytjannyń „taptym" degen logıkasy bular úshin álimsaqtan belgili qarapaıym nárse. Endeshe, bas qatyryp, dáleldep qaıtedi... Basqa ǵoı jandaryn qınap otyrǵan... basqa-sýdy aǵyzarlary sózsiz. Biraq erteń qalaı qyzdyrady traktordy, radıatorǵa quıatyn ystyq sýdy qaıdan alady?..

Sharasyzdyqtyń toryna qaıta qamalyp, asyǵys kóterilgen aıdan jylý dámetkendeı telmirip biraz turdy.

— Ýra! — dedi Baqytjan teriden tigilgen bıalaıyn bir-birine uryp. Ózi jerge ushyp túse jazdady. — Ýra! Anany qarandar. Ot kórinedi.

Ol nusqaǵan jaqqa jalt qarasyp edi, sol búıirdegi alasalaý taýdyń ıyǵynda bir nárse jyltyrap janyp tur eken. Alǵashynda shynymen ot eken dep oılap qalǵan, ot bolǵan kúnniń ózinde tym-tym alysta edi.

— Ot emes, — dedi Amanjan saspaı, — taýdyń kók jelkesinde qaı aǵaıynyń qazan asyp jatyr edi. Juldyzdyń sheti.

Mylqaý únsizdik qaıta basty. Tek DT-54 qana damyl tappaı zirkildeıdi. Aqsharbylanǵan aınaladan ólimniń sýyq ıisi sezilgendeı bir túrli qorqynyshty, samsap shyqqan jansyz juldyz, qınalǵan, azap shekken adamzat úshin osynshalyq paıdasyzdyǵyn sezingendeı jasqana jymyńdaıdy. Nurjan aq tús — sáýleni tuńǵysh ret ólerdeı jek kórdi. Boıyn eptep qorqynysh bılegen. Ol osaldyǵyn joldastaryna sezdirgisi kelmedi. Sol sekildi ol alǵash ret qarnynyń ashqanyn sezindi, jyly tósek, ystyq sorpany saǵyndy, jutqynyp baryp óz ábestigin jótkirinip jasyrdy. At jalyn tartyp mingennen beri jaqsy menen jamannyń, aq pen qaranyń ekeý arasyna shekara qoıyp kórmegen ulan ómirdiń taýqymeti úlkenge de, kishige de ortaq, bas ta, jas ta talǵamaıtyn ospadarlyǵyn ári ádildigin baǵamdaǵan. Baǵamdap turyp, ár nárse óz tusynda keremet ekenine oı kózin jibergen. Soǵysqa baryp bir qulaǵyn berip qaıtqan brıgadır Qadyl qansha ret jer-jebir, jeken sýyna jetip ursyp edi-aý. Aıtary jalǵyz sóz bolatyn: — Biz ne kórmedik, jaýmen alystyq. Jambastan syz, aıaqtan yzǵar ótti. Joqshylyqtyń zardabyn tarttyq. Iá, biz ne kórmedik. Keıingi jastar ǵoı muńsyz-qamsyz, kúnde oıyn, kúnde toı, erkelep-esirip júrip jatqan. Endi oılap tursa, onysy beker, ánsheıin baıa-shaıa baıbalam eken. „Biz ne kórmedik? Endeshe, myna biz ne kórmedik? Endeshe, myna biz, beıbit ómirdiń siz kózge shuqyp, jazǵyra berer erke uldary ne kórmedik? Qaıda qıyndyq — sonda jatyr. Aıqaılaǵan únimizdi estip, keńirdekten qar keship, boıymyz sýyp bara jatqanyn kim estip, kórip tur bul jalǵanda", — dep aıtqysy-aq keldi.

— Ne isteý kerek?! — dedi Amanjan tisin shaqyr-shuqyr qaırap. — Ne isteý kerek? Aıtsańshy, aǵa traktorıssiń ǵoı. —

Nurjanǵa shúılikti.

— Ózderiń bil, ákirı, — dedi Baqytjan, — qarnym asha bastady. İshimde bir kesek muz jatqandaı.

— Traktordy sóndiremiz, — dep kesip aıtty Nurjan. Budan soń gazdyń tutqasyn tómen basa saldy. Appaq saýmal simirgen aınalany qulaq kesti tynyshtyq basty. Jym-jyrt, jumbaqty dúnıe. Tirshiliktiń kúıin shertip turǵan appaq dúnıeniń... betindegi qara noqat múldem úzildi — bir sátke kóz jumyp óldi. Naǵyz sýyq endi ǵana bastalǵandaı.

Onyń ne oılaǵanyn aıtpaı túsingen Amanjan: — Sýyn aǵyzaıyq, — dep traktordan qarǵyp tústi. Onyq artynan ekeýi de sekirgen. Omby kardy keship baryp, tyǵynyn aǵytyp jibergende yp-ystyq sý saryldap, tıgen jerin eritip, býy burqyrap aǵa jóneldi. Bul qalpynda alyp bir ógiz zár jiberip turǵandaı edi. Qolǵaptaryn sheship-sheship jiberip, úsheýi birdeı eńkeıip ystyq sýǵa qaltyraı muzdaǵan qoldaryn jýdy.

— Qandaı raqat, isher me edi? — dedi Baqytjan máz bolyp. — İshimizdegi muz erir edi, ákrı.

— Seniń asqazanyń DT-nikinen áldeqaıda myqty, ishseń — ish, — dep azǵyrdy Amanjan.

— Tapqan ekensiń aqymaqty. Erteń osy sýǵa zar bolamyz.

— Aldymenen sol erteńge jetip alaıyq, — dedi Amanjan.

— Bir amaly tabylar, — dedi Nurjan. Budan soń úsheýi birdeı keıin sheginip, jyp-jyly qoldaryn qoıyndaryna tyǵyp jiberdi. Aýyzdarynan ushqan bý aı sáýlesinde kók tútin bolyp býdaqtaıdy. Belýardan qar keship keldi de, traktordyń tabanyna sekirip qaıta shyqty.

Ánsheıinde aýzyna marjan salǵandaı, qalǵyp, ún-túnsiz otyra beretin Baqytjan tym-tym sózsheń bolyp ketti. Álde ishki bir qorqynyshyn jasyrǵany ma, álde sharasyzdyqtyń toryna qamalǵan soń, „endi báribir" degen táýekeli me? Kim bilsin. Qazir de traktor tabanyna qarǵyp qaıta shyǵa salysymen; eki qolyn kezek sermep: — Qar — muhıt; traktor — keme, úsh batyr aıqasqa shyqty tilsiz jaýmen, — dep eleýrep, taqpaqtaı jóneldi.

— Atańnyń basy, — dedi Amanjan ıt jyny ustap. — Appaq dastarqannyń betindegi sasyq qońyzbyz. Taraqanbyz órmekshiniń toryna shyrmalǵan. Qanatyn áýmeser bala julyp alǵan dármensiz shybynbyz. Tyrbanamyz kelip, sodan soń... tyrapaı asamyz...

Únsizdik basty. Alystan... tym-tym alystan shyńshyńdaǵan bir syńsý talyp jetkendeı. Sol jumbaq úndi tek qana Nurjan estip, elegizedi.

— Apamdar tamaǵyn iship baıaǵyda jatyp qalǵan shyǵar, — dedi Baqytjan aıaq astynan muńǵa berilip. — Senderge beker erdim, ákrı... „Oıbaı, myna turǵan jer, shaýyp baryp alyp kelemiz", — degen soń...

— Seni qoıyp, ózim de ókinip otyrmyn, — dedi Amanjan onyń sózin bólip. Úninde zil, áldekimge kijiný bar. — Osynyń bári Qońqaı qaqbastyń kesiri... Qysty kúni bul kerbaqqan tustan Aıyrtaýǵa asar jol joǵyn sezip edim.

— Sezseń nege aıtpadyń? — Baqytjan shap ete qaldy. — Sol úıden aýylǵa keri qaıtyp ketsek, tóbemizge shaı qaınatardaı shoshyndyń... Endigi murnymyz shýyldap óz otymyzdyń basynda, soraptap sorpa iship otyrar edik. Endi mine... aıdala, appaq qar, qyryq gradýs sýyqta boıymyz sýyp bara jatqany. — Onyń kózine tyǵylyp jas kelip qalyp edi, ol osaldyǵyn jasyrǵan joq, kemseńdep qoıa berdi. — Qudaıym-aı, elden eki eli ajyraýǵa bolmaıdy eken-aý... — Oǵan qoı dep jubatý aıtqan eshkim bolmady. Árkim óz oıymen arpalysyp otyr edi.

Amanjan: — Átteń, bári kesh, — dedi tisin shyqyrlata qaırap. — Bir sumdyqtyń bolaryn júregim sezip edi. Sengim kelmep edi sol shalǵa. Endi mine adaldyqtan adasyp otyrmyz. Ákeńniń... sol Qońqaıdan bastap, búkil álemdi traktormen taptap óter me edim. — Kóńili qansha pás bolǵanymen, Amanjannyń sózine eriksiz kúlip jiberdi Baqytjan. Myrs etti de:

— „Garúshıiń" jetpeıdi ǵoı, — dedi.

Amanjan: — Joq, odan basqa da bir nárse jetpeıdi. Aram ólgenshe — aıǵaılap óleıin — a-a-a-a-ý-ý-y-a! Men tońyp, jylynarǵa — ot, isherge — as taba almaı otyrmyn, eı, adamdar! Estımisińder, meniń únimdi! — Ol qulaǵyn tosyp, tyń-tyńdaǵan boldy da qaıta kijindi. Judyryǵyn túıip, áldekimge aıbat shekti. — Á-á, úndemeısińder me, qol ushyn berýge qorqasyńdar, á! „Biz ne kórmedik", — dep keýdesin qaǵatyn, eı, aǵalar, ha-ha-ha, endeshe, myna biz ne kórmedik. — Dáý judyryǵymen kabınanyń temirin qoıyp-qoıyp qaldy. Qolynyń aýyrǵanyna da qaraǵan joq. Keýdesin qysqan uly dolylyq des bermeı, qanyn saq-surq qaınatyp edi...

Baqytjan: — Óle qalsaq bir-birimizge topyraq ta sala almaıtyn boldyq-aý.

Amanjan: — Nıchego, qar salamyz ha-ha-ha... Ne degen sorly pende degen...

— Jetti! Ajaldan buryn aljymaıyq! — dep jekidi Nurjan.

Amanjan: — Mynaý kabına emes — kamera sekildi. Al sen, joldas a-a-aǵa traktorıst, nadzıratelge uqsap kettiń; pm, dalada budan góri jylyraq shyǵar. Ne, isteımiz? Bosatyńdar myna túrmeden. — Kabına qabyrǵasyn taǵy da urǵylaı jóneldi.

Baqytjan: — Ózderiń bilińder, ákrı. Men glýbokı uıqyǵa kettim. Aıtatyn sálemderiń joq pa! Chao! Haı!

— Mynadaı sýyqta bir mınýt te kózi ilýge bolmaıdy, — dedi Nurjan. — Traktordyń yǵyn tazalap, qasat qar oıyp ákelip, úıshik qalap alaıyq. Qardyń ishi jyly bolady.

— Astymyzdan syz ótpeı me? — dedi Baqytjan qalypty saqtyǵyna basyp. Minezi aýyr, kóp sóıleı bermeıtin Nurjan dosynyń sholaq oılylyǵyna jyny keldi bilem: — Traktordyń besetkasyn tósemeımiz be... artymyzǵa, — dep zildene til qatyp edi, ol bir kún bolsa da aǵa traktorshy sanaıtyn Nurjannyń yńǵaıyna kóship: — Ózderiń bilińder, — dep jyǵyla saldy.

— Al ne turys, qar oıalyq, — dep aldymen Amanjan qarǵyp tústi. Biriniń artynan biri jerge sekirgen olar beıne parashútpen qarǵyǵandaı top-top etip qulap jatyr. Yzǵyryq jel úrip, berishtengen seńdeı siresken qardy kúrektep, baltalap oıyp, sýyq qaryp mańqaıyp turǵan DT-nyń yǵyna qalap, úı jasaı bastady. Saýsaqtary tońazyǵanymen, qapshaǵaı qımyldap, birsindep endi boılary jylyp, eptep ter shyqqan. Jan dármenge túsip, qar úıshikti áp-sátte jasap aldy. Traktordyń ábden maı sińgen otyrǵyshyn, arqalyǵyn shyǵaryp ákelip tósenish jasady. Denesi jylyǵan jigitterdiń kóńili kóterińki, bir-birin ıtermelep, asyr salyp oınady.

— Uıadaı, — dedi Amanjan gújildep. — Tamaq tabylsa qystap shyǵýǵa bolady.

Úsheýi qatarlasa jata-jata ketti.

— Áıteýir, qara basyp uıqtap qalyp júrmeıik, — dedi Nurjan. Baqytjan aıtty: — Uıqtamaıtyn bolsaq, ıesine úı jasadyq. Amanjan aıtty: — Tońbas úshin, aqymaq.

Nurjan aıtty: — Áste uıqtaýǵa bolmaıdy, úsip ólemiz. Budan ári Amanjan temekisin tutatyp edi, ala kóleńke qar úıshiktiń ishin sáýle timiskeledi.

— Temekińdi byqsytyp kep tarta berme, ákrı, — dep Baqytjan qyljyńdaǵan boldy, — úıimizdi órtep jiberesiń.

— Ottama, — dedi teris qarap búk túsip jatyp. — Temekiden órtenbeıdi mundaı úı, sen shyǵarǵan gazdan órtenedi.

— Tazdan taraq, bizden gaz qalǵaly qashan? — dedi Baqytjan. Odan ári qar úıshiktiń ishinde bóten áńgime bolǵan joq, árkim óz oıymen ońasha qalǵan. Alystan... tym alystan... ash qasqyrdyń ulyǵany estiledi. Sol bir aıly túnde taraǵan jat úndi Baqytjan da estip, elegizedi bilem, qorqynyshyn qaljyńǵa aınaldyrdy.

— Traktoryńdy qasqyr jep ketpesin, — dep jyrq etip ózi kúldi — óp-ótirik kúldi. Onysy oǵashtaý kórindi. Amanjan temekisin qushyrlana soryp, qaıtadan beri aýnap tústi de:

— Ottapsyń, eń áýeli ishimizdegi semiz, maıtyqqan kótendeı seni jeıdi, — dedi. Osynaý syryqtaı uzyn, at jaqty, qara sur qurdasynan seskenýshi edi, shaptyǵyp betinen alǵan joq, biraq sózden esesin jibermeıdi.

— Ash qasqyr semiz, aryq dep tańdap júredi deısiń be. Seniń de sorpalyǵyń bar, — dedi.

Nurjan aýyr oıda edi. Qaıta-qaıta kózine tyǵyla bergen uıqyny ýqalap qýyp, ár nárseniń basynan bir shalyp, kóz ilmeı sandalyp jatqan. Osyndaıda, qolyń tımeı jantalasqan sátte, maza bermes oıdyń da túbi taıyzdap, qańsyp qalary bar.

Áskerı qyzmette júrgen eki jylyn esine túsirip kórip edi, qur áýreshilik boldy — kóz aldyna kúzette turǵan azapty tún ǵana elestedi de, tek sol kirpik qaqpastan qaqaıyp turǵan sáti ǵana... tipti kózi ýaq-ýaq jumylyp, qalǵı bergen soń, Amanjannan shylym surap tartyp edi, úırenbegen soń ba, qolqasyna tútin keptelip, qaqalyp-shashalyp mazasy ketti.

— Jigitter, uıqtap qalmaıyq, — dedi sonsoń daýystap. — Dalaǵa shyǵyp, ári-beri alysyp oınasaq qaıtedi. Uıqymyz qashyp, boıymyz jylysyn, — dedi.

— Ol da aqyl, — dep Amanjan temekisiniń tuqylyn sóndirdi de, eńkeńdeı sheginip tysqa shyqty.

— Tóbeleseıik, shyn aıtamyn, jylynatyn túrimiz joq, tóbeleseıik, — dep jalyndy Amanjan judyryǵyn bir-birine urǵylap, tisinen ot shyǵara qaırap.

— Men ondaı oıynǵa qatysa almaımyn, ákrı, — dep Baqytjan taısaqtaı berdi. Nurjan aıtty:

— Bizdiń shamamyz saǵan jetpeıdi ǵoı.

— Ekeýiń jabylasyńdar, — dedi soǵysqa ázirlengen Amanjan. Al, qane, kelińder. Jasasyn tóbeles, ýra!

Baqytjan: — Á, olaı bolsa mojno. Eı, Nurjan, sen aldynan shyq, men artyn oraıyn... pozısıa kerek.

Nurjan kúlip: — Pochemý men aldynan, sen artynan...

Baqytjan: — Sebebi men adamdardyń artynan bas salǵandy táýir kóremin.

Nurjan: — Iá, árkimniń óz tásili bar. Men-aq betpe-bet baraıyn.

Amanjan qolyn kóterip: — Toqtańdar-toqtańdar, munymyz naǵyz tóbeles bola almaıyn dep tur. Kúlip júrip judyryqtasqannyń máni joq, — dep toqtatty. — Sodan soń, sender maǵan búkil taktıkalaryndy sezdirip aldyńdar. Qazir men moshnyı qorǵanysqa ketemin de, arqamdy traktorǵa tirep turyp, jaqyndaǵanyńnyń jaǵyńnan ura berem. Davaıte, rebáta, shyn mánindegi qandy soıqan bastaý úshin ar-namysqa tıip yza keltirer balaǵat sózben atysaıyq áýeli. Davaıte dostar (kózi jaınap, ekilene silkindi) aıyzymyz qanǵansha bir boqtasaıyq. Eshkim de kórip, estip turǵan joq.

Nurjan: — Endeshe, mundaı spektáklge men úzildi-kesildi qatyspaımyn, — dep azarda-bezer boldy.

Baqytjan: — Eń aldymen ıt bolyp bastaıyq, qyzyq bolsyn.

Amanjan túsinbeı qaldy: — Itshe bastaǵany qalaı?

Baqytjan: — Máselen, jer tarpyp úremiz.

Amanjan: — Úrsek úreıik... av, av, av!

Baqytjan: — Av bolsa — av!

Ekeýi bir-birine yrsyldap ıt bolyp úrip júr. Bir-birine jer tarpyp, tap-tap beredi.

— Boldy, boldy. Senen jap-jaqsy tóbet shyǵyp ketýi múmkin eken. Endi, bala, qazaqtyń burynǵy bılerindeı júginiske otyryp, balaǵatymyzdy bastap ketemiz. Qamshy ornyna bıalaı tastaımyz, — dedi Baqytjan.

Amanjan: — Ol qyryńa da kóndik. — Aıyzy qana rıza bolyp júr.

Baqytjan: — Jaraıdy, endeshe, — dep alǵa sýyrylyp shyqty da, myqynyn taıana júginip otyrdy. — Eki roldi bir ózim-aq oınaıyn. Eı, Amanjan, kel júginiske, qutyrǵan býradaı jynyńdy shashpaı tyńda meni. Al, bastadym: Itaıaqtaı bolǵan aýzyńdy, quryqtaı soraıǵan boıyńdy, qoradaǵy qoıyńdy, túk oılamaıtyn oıyńdy, kirpideı tikireıgen shashyńdy, shaqshadaı bolǵan basyńdy... ana jerińdi, myna jerińdi... pálen eteıin, túgen eteıin... (entigip) obshem uraıyn... Ýh, jipsip kettim ǵoı, ishpeı-jemeı albatty balaǵattasqan qıyn eken...

Amanjan tamaǵyn kenep, daıyndalyp, ol da júginip otyr: — Al, láýqıym, endi sen tyńda; Eı, Baqytjan, kújireıgen moınyńdy, stol ústindegi doıbyńdy... urym-butaq, zaý-zatyńdy dvaınoı, troınoı uraıyn... má, qamshym, sen sóıle. — Qolǵabyn qarsydaǵy „bıge" tastady. Nurjan ekeýiniń balaǵatyn tyńdap, raqattana kúlip:

— Baıaǵynyń bıleri de dál osylaı aıtyspaǵan shyǵar. Baqytjan qyzyna bastady: — Endeshe, Nureke, aldıar taqsyr,tóbe bıimiz sensiń... Bizdiń janymyzda baıaǵynyń bıi jip ese almaı-dy.

Nurjan: — Oý, búgingi zamannyń sheshenderi sender bolsańdar onda... Onda qumyrsqa qýyryp je deseńshi...

Baqytjan: — Eı, Amanjan, „DT"-nyń aty — traktor, arba emes, shana azdy deısiń be, shananyń aty — shana, qol shana emes, senbeseń jatyr áne; álde Nurjan azdy deısiń be, azǵan da ozǵan joq, Nurjannyń aty — traktorıst — dırektor emes; al, boqtasýǵa kelsek: shaı ishetin keseńdi, sıyr saýyp júrgen...

Amanjannyń kózi shatynaı aıǵaı saldy: — Ne?! Ákeni aıtsaq ta, sheshe jaǵyna baryspaıyq.

Zýlaǵan qalpymen baryp shánıip turǵan alasa boıly, tórtbaq dosynyń shyqshytyn ala bir perip, qalpaqtaı ushyrdy. Tóbeles bastaldy! Ornynan baj-buj etip, qarmana turǵan ol jan-jaǵynan qarý izdep kórip edi, kózine qardan basqa esh nárse ilige qoımady.

— Ákeńniń aýzyn uraıyn, svolysh, oınaıdy eken desem, shyndap júr ǵoı. — Odan soń jerden ýystap bir-eki ret jentek-jentek qar laqtyrdy da, júgirgen boıy taltaıa sereıip turǵan Amanjandy tebe bergende, sonshalyq bir qapshaǵaı shapshańdyqpen aıaǵynan sart etip ustap burap qalǵanynda taǵy da qıralańdap qulap qaldy. İstiń nasyrǵa shabý qaýpi turǵan soń: — Qoıyńdar! Jetti endi! Úsip ólsek te, tóbelespeıik! Aıýan bolyp kettińder me! — dep ara túsip edi, qany qaraıyp, urynarǵa qara taba almaı, kúshi asyp-tasyp, ózine laıyq bilekti jaý izdep alasurǵan Amanjan ony da bar pármenimen uryp ótti. Kóziniń oty jarq etip basy zeńip ketken Nurjan soqqy qanshalyq aýyr bolǵanmen, tyrań etip qulaǵan joq. Ne isterin bilmeı az-kem oılanyp turdy da, jyndanǵan Amanjannyń qarǵa aýnap qyńsylap jatqan Baqytjandy aıamaı tepkilegenin kórip aıǵaı saldy: — Toqtat! Fashıs bolyp kettiń be?

— Men senderge fashısiń ne ekenin kórseteıin. Áıteýir, aram ólemiz! Báribir úsip ólemiz, — dep kijingen Amanjan endigi sátte ózine qarǵyǵan. Qorǵanbasa bolmaıtyn edi. Qaradan-qarap júrip bir nárseni búldirgisi, qıratqysy kelip qyshyna beretin Amanjannyń qolyna dál qazir myltyq berseń ekeýin de qyzyl ala qan qylyp, atyp tastary sheksiz edi. Adam boıyndaǵy asaý qan túıirshikteri qozyp, jaýyzdyqtyń soıqandy soǵysyna shaqyrady eken-aý. Zulymdyq ár adamda, ár ultta baryn baıymdaǵan Nurjan joq. Dosynyń ekinshi soqqysy tıgende óziniń de qany tasyp, basyna shyqqany sonsha, sonsoń óne boıy qalshyldap, qarsy umtylǵany, up-uzyn qurdasyn ishinen perip, yńq etip aýyrsyna eńkeıip qalǵanda, áskerde úırengen tásili boıynsha kók jelkeden urǵany, sonsoń ózi qulamaı táltirektep turǵan jigittiń qyltasynan teýip qulatyp, qulap bara jatqan sátinde sekirip baryp qos aıaqtap bókseden tepkeni, budan soń kózine qan quıyla doldanyp, áli quryp búk túsken beıshara Amanjandy bir teýip ketkeni tek ashýy sabasyna túsip, ólerdeı ókinip edi. Úsheýiniń de uıqysy qaıtyp kelmedi ne

til qatysqan joq, sulap-sulap dúmbilez kúı keshken. Endi úsh kún boıy uıqtamaýǵa jeterlik oljaly oı taýyp edi.

Dúnıe aq shańqan... Kesheler soǵyp ótken aq tútek borannyń sarqyndysy, seńdeı sirestirip qasattap tastaǵan aq sireý kireýke... aq taýlar... alysqa... áldeqaıda birin-biri qýa jarysqan. Erbeń eter tirshiliksiz, salqyn sazarǵan qalpy adyrlar uly ómir shýylynan beıhabar — aıqara jamylǵan aq kebinin búrise búrkenedi. Aıly túnniń astynda arýaqtaı sozylǵan sýyq... asa qytymyr dúnıe... tún ortasy aýǵansha jaq ashpastan jaırap nege tóbeleskenderin, kimdi-kim urǵanyn ýaıymdap jatty da, basqa... buǵan deıin keshken ómirdiń, tátti bir lázzatty sátin esine alysqan... Ondaı qymbat mınýttar Nurjanda joq-ty, sypyra jaıdaq, tirshiliktiń qamymen óte shyqqan surqaılaý edi... Áli kúnge eshbir qyzdyń betine qarap kúıdim-jandym dep ǵashyq bolyp kórgen joq-ty. Emirene eske alar endi nesi qaldy. Mynaý qaltarysta qańǵyǵan ıen jerge qarashanyń qara sýyǵynda, budan buryn da bir ret dám tartyp kelip edi-aý. Onda olar kóp jigit bolatyn, mashınaǵa minip, taý aınalyp, qara jolmen kelgen. Iá, onda olar kóp edi, soıtaldaı-soıtaldaı on jigit... shóp tıeýge kelgen. Alǵashqy kúni bes mashınaǵa tıer-tımesten kún jaýyp ketken. Sonsoń, barlyq mashınany qaıtaryp, eń sońynda ózderi jaıaý qaıtqan. Iá, sonda ózderi mingen avtomashına belýardan batpaqqa batyp qalyp, qaıtyp shyǵara almap edi... Sirkirep qara kúzdiń aq jańbyry tolassyz jaýǵan. Ne panalar úı, ne aǵash joq, qudaıdyń qý mekıen dalasynda qalǵan on jigit eki keshtiń arasynda on shaqyrym alystaǵy Ognevka degen seloǵa jaıaý tartqan... Qarsydan shaba jaýǵan jeldi nóser óńmeninen óter sýyq edi. Ústerinde tek kúpáıkesi ǵana bar jigitter kerzi etikterin qorqyldatyp, túbi tesilip ketken aspandy, bıylǵy qýańshylyq jyldy, jazdaı bir tambaı qoıyp, kúzde sorǵalaǵan jańbyrdy, aýdannan júz shaqyrym shalǵaıdan shóp daıyndaǵan basshylardy ońdyrmaı balaǵattaǵan... Shelektep jaýǵan janbyrdyń astynda kózge túrtse kórinbeıtin qarańǵylyqty jamylyp, batpaq keshken jigitter sonadaıdan syǵyraıa shaqyrǵan bolymsyz jaryqty betke ala bezektep edi. Áýdem jerde ǵana kóz qysa qylymsyǵan Ognevkanyń bular asyqqan saıyn alystap, jetkizbeı qashqany, al qarashanyń eń sońǵy jeldi nóseri sabalap, moınynan kirgen sý qoıyn-qonyshysyn qýalap etigine sorǵalaǵany, tisi-tisine tımeı saqyldap sumdyq tońǵany, osyna súńgilesken azapty haldiń qaıtip qaıtalanbaýyn, mynaý keri baqqan ishkeri jaqta at basyndaı altyn bar dese de qaıta aınalyp kelmeýin tilegen óz-ózine ant etken, sylp-sylp basyp, jolsyz, jónsiz jortqan on jigit aýyl shetindegi tildeı kópirdi áreń degende sıpalap taýyp, qundyzdaı shubap óte beremiz degende keńirdekten keletin ózenshege Nurjan aıaǵy taıyp ketip, ońbaı qulap edi... Jar jıegindegi taldy panalap, júzip júrgen tamam úırekti úrkite bylsh etip qulaǵan Nurjandy Qaıken men Aqaı zorǵa degende shyǵaryp alyp edi. Quıryq basyp otyryp, etigine tolǵan sýdy tógip tastar qurǵaq jer joq, yljyraǵan sýsińdi dúnıeni taǵy da laǵynetteýde, shylpyldatyp ilgeri tarta bergen. Bular kelip jetkenshe aýylǵa sińip úlgergen qalǵan jeteýinen aırylyp qalǵan da, muqym Ognevkadan esigin qaqpaǵan úı qaldyrmaǵan. Biraq kóshe-kósheni jezdeı qaqtap, aralap shyqsa da, birde-bir úı túneýge ruqsatyn bermep edi. Sý tyshqandaı súmireıgen úsh jigit adamdardan osynshalyq merezdik, jatpeıil, masqara qatygezdikti buryn áste baıqamaı, tipti múldem kútpeı kelip, óz bastaryna sart etip tıgende ǵana baryp, sýyna túńilip edi-aý. Joqshylyq kezinde, tipti kúni keshegi soǵysta adamdar dál osylaısha qatybastanyp, jat baýyr bolǵan joq shyǵar. Álde bul jurt tym-tym toıynyp ketti me, kekirigi azyp, kekireledi me, múmkin, jeti qat tún ishindegi urylar dep senbedi me?! Qaıdam, áıteýir, Nurjan osy jıyrmadan jańa asqan jasynda tuńǵysh ret adamdardy jekkóre bezinip edi... Bar bolsań kóre almas, joq bolsań bere almas aǵaıyn shyr aınalyp kelgende, qara basynyń qamyn kúıttep keteri ras ta... Sonymen, úsh jigit Qaıken, Aqaı, Nurjan ólgen jylandaı shubatyla qonys tepken Ognevkanyń basyna túsip, aıaǵyna deıin ár úıdiń esigin tartyp, terezesin qaǵyp shyqty. Eshqaısysy qondyrmady. Aýyldyń shetindegi oqshaýlaý ornalasqan aqyrǵy úıdiń esigin tyqyldatyp edi — ar jaǵynan áıeldiń „kto?" degen jińishke daýsy estildi de, izinshe ózi shyqty. Pushpaq-pushpaǵynan sý sorǵalaǵan úsh jigitti kórgende alǵashynda ańtaryla seskenip qaldy da, „sizderge kim kerek?" dedi. Aqaı ana ekeýinen góri pysyqtaý edi:

— Ótinemin, jylaımyn, qudaı úshin túnetip shyǵyńyzdar, Qaraǵaı aýdanynyń jumysshylarymyz, mashınamyz batyp, jaıaý qaldyq. Barmaǵan úı, tartpaǵan tutqamyz joq, eshkim jolatpady, bir qaıyrymdylyq jasańyzdar, úsip ólýge jettik, bosaǵadan ary aspaıyq, tek boıymyz jylynsa boldy, — dep zarlaı jóneldi. Tórgi bólmeden er adamnyń úni estildi. Áıel bul máseleni jalǵyz ózi sheshýge batyly barmady bilem, qaıta kirip, kúıeýi bolar, áldekimmen aqyldasty. Sodan keıin ǵana esikti aıqara ashyp: — Kirińizder, — dedi kúlimsireı. „Kirińizder" — Nurjan úshin bul jalǵanda osy sózden qudiretti, osy sózden ystyq, ári ardaqty uǵym joq shyǵar. „Kirińizder" — qandaı ǵajap! Osy izgi nıetten soń ólip ketseń de ne arman. „Kirińizder" — adamzattyń qoly jasaǵan búkil aramdyqty aqtap qalar yqylasty peıil-aı.

Qarapaıym jınalǵan uıadaı jyly qos bólmeli shaǵyn úıge kirgenderinde ábden silikpesi shyǵa tońǵan jigitterdiń sý tamshylaǵan muryndaryn orys kójesiniń ashqyltym ıisi jardy. Júz jylǵa biraq qartaıǵan múshkil hal, júz jylǵa qaıta jasarǵandaı qýana tolyqsyǵan-aı! Tabaldyryqtan attaýyn attasa da, ne ary emes, ne beri emes, osharylyp qalǵan jasqanshaq jolaýshylarǵa irge jaqtaǵy nardyń ústinde maldas qura otyrǵan shegir kóz, sary shashty orys: — Tórge shyǵyńdar, — dep qazaq tilinde iltıpat bildirdi. — Aldymen syrt kıimderińdi sheship, sýyn syǵyńdar da, peshtiń yǵyna jaıyńdar, uıalmańdar. Sostıyp, ıt kórgen eshkideı tura berýdiń endigi reti joq edi. İshterindegi eresegi Aqaı bastap sholanǵa shyǵyp, syrt kıimderin sheship, ekeýlep burap, sýyn syqty. Nurjan jalma-jan otyra qalyp kerzi etigindegi shúlpildep turǵan sýdy tókti. Túngi qonaqtarynyń ár qımylyn qalt jibermeı baqqan úıdiń ıesi áıeline tamaq ázirle dep ámir berdi. Tórgi bólmeden shashtary úrpıip eki-úsh balanyń basy kórinip edi, uıqtańdar, kisi kórmep pe edińder — dep zekidi. Býy burqyraǵan joıan tabaq borsh aldaryna kelgende anasynan qaıta týǵandaı jasady-aı. Peshten jańa ǵana alǵan yp-ystyq nan, peshten osy ázirde ǵana alǵan yp-ystyq kójeni azyp-tozyp kelgen úsh jigit muryndary shýyldap armansyz iship-jedi-aı. Únemi qyltyldap turar pende shirkinniń kóńili baǵana jaqsylyq ataýlymen qaıtyp ońalmastaı bolyp zárezeptene jerigen edi, endi mine sol eki qoldy tóbege qoıa bezingen adamdardan aıtyp jetkizgisiz darqan kóńil taýyp, panalap otyr. Jumyr basty pendeniń bár-bári birdeı emestigine ımandaı ılandy-aı. Qaýjań-qaýjań tamaq jep, ar jaǵyna el qonyp, sýyq sorǵan deneleri qyzyna bastaǵan jolaýshylar nardyń ústinde qozǵalmaı otyrǵan orysqa tústep qarap edi, óz kózderine ózderi senbeı qaıran qala tańyrqady. Biraq eshqaısysy da sezdirgen joq, ishterinen tynyp, únsiz túsinisken. Úı ıesi orystyń eki aıaǵy tizesinen joq, tomardaı sholaq eken. Degenmen, ol da jigitterdi yńǵaısyz áserden ózi-aq aryltqysy keldi me: — Eki aıaqty Gıtler alyp qalǵan. 1945 jylǵy 8 maıda mınaǵa túsip qaldym, — dedi. Ol bul sózdi nemketti, búgin kún bultty eken degendeı jaı aıta salyp edi.

— Men sol GDR-da slýjıt ettim, — dedi Nurjan tek otyrmaı. Ózin Retıvyh dep tanystyrǵan múgedekke qarap.

— Qalaı, unady ma? — dedi.

— Halqy taza, tıanaqty, bizdeı emes pysyq.

— Biraq dúnıe júzindegi ataqty danyshpandar da, atańa nálet jaýyzdyq ta sol sen maqtaǵan halyqtan shyǵyp jatyr-aý, — dep áldene oıyna oralǵandaı kúrsińdi. — Al, jatyp demalyńdar, sharshaǵan shyǵarsyńdar. Bıylǵy qurǵaqshylyq senderdiń aýdandaryńa qatty tıdi ǵoı.

— Ózi sońǵy jyldary tabıǵat ta ózgerip barady-aý, — dedi baǵanadan jaq ashpaı tosyrqańqyrap otyrǵan Aqaı. Jyly úı maýjyratyp, ystyq kóje býynyna tústi me, Qaıken ızek qaǵyp, qalǵı bastaǵan.

— Ózgergen aýa raıy ǵana ma eken, el de baıaǵydaı emes... Qudaıyn umyta bastady, — dedi Retıvyh jup-jumyr sholaq tizesin sıpap. Múmkin, áli de syzdap aýyra ma, álde burynnan sıpaı-sıpaı ádettenip ketti me belgisiz.

— Ol ózgeristi osy joly kórdik, — dedi Aqaı. — Siz bolmaǵanda tań atqansha jaýynnyń astynda qalar edik.

— Jalpaq jerden qaǵa beris, tym shalǵaıda tirlik qurǵan adamdar taǵylanyp, bóten minez tanytary ras. Aýyl-úımen aralaspaǵan semányń balasy da kisi jatyrqaǵysh kelmeı me. Bul aýylda tek kileń kerjaqtar ǵana emes, kerjaq bolyp ketken qazaqtar da barshylyq, — dedi de, qonaqtar shamdanyp qaldy ma degendeı, áńgimesin ázilge shaptyrdy. — Jamandyq pen jaqsylyq adamdardyń qanyna emes, janyna uıa salǵan ǵoı. Neǵurlym baıyǵan, turmysy túzelgen saıyn táýbesin umytqysh keledi. Eki aıaǵym bar bolsa, men de qondyrmas pa edim, qaıter edim, a, Masha?!

Ybyrsyǵan ydys-aıaqty jýyp, bákin-shúkin úı ishiniń sharýasymen júrgen tolyq áıel jymıyp kúldi de:

— Ýyzdaı jas kezińde, ıá, saý kezińde senen qatal, senen tákappar eshkim joq bolatyn. Patshaǵa sálem bermeýshi ediń. Meni de mensinbegensiń. Soǵysqa deıin sońyńnan ermegen qyz qalyp pa edi. Seni qarmaǵyma túsirgen soǵysqa raqmet, — dedi jarasymdy, ári jaıdary minezben. Bári jamyrap kúldi. Qalǵyp otyrǵan Qaıken de túkke túsinbese de, óz aldyna yrjalaqtaǵan-dy.

Ol jatqan soń da kópke deıin uıqtaı almady. Kóz aldynan nardyń ústinde Býdda qudaıy syndy qasqaıyp, júreleı otyrǵan Retıvyh kóldeneńdep ketpep edi. Jer betinde múgedekter bolmasa kóz eti ósken jurt uıattan baıaǵyda jurdaı bolar-aý dep oılady. Jer betindegi adamdar tek bir-biri úshin ǵana týaryn oılady. Jer betindegi adamdardyń ólisi tirisinen, tirisi ólisinen aıyrmashylyǵy joq pa eken dep oılady. Jer betindegi qybyrlap ómir súrip júrgen adamdardyń tek qyzyq úshin ǵana emes, qaıǵyny da qarsy ala biler qarapaıymdylyǵyn oılady. Sol ispetti jer betindegi adamdardyń qaıratyna qaıran qaldy. Nege ekeni belgisiz, onyń esine seksenge kelgen ájesi tústi. Ótken jyly basqyshtan qulap, aıaǵyn syndyryp alǵan. Sonda aýdannan kelgen jedel járdemge salyp jatqanda ájesi: „Áı, Nurjan, — dep edi, — synǵan aıaǵymnyń basy teris buralyp qaldy, bylqyldatpaı aýnata salshy", — dep edi kúlip. Sonda ájesiniń qaıraty buǵan úlken medet bolǵan. Jáne sol myqtylyqty maǵan daryta kór dep ishteı tilegen-di. Qarashanyń nóseri tolastamaı eń sońǵy ánin aıtyp, tań atqansha toı toılap edi. Shatyrǵa tıip tasyrlap, terezeni sabalap, jym-jyrt jatqan jýas haliniń mazasyn alady. Keıde nóser qaıdaǵy-jaıdaǵy oqıǵany eske salyp, belgisizdeý muńǵa, alystap quspen birge qaıtyp ketken armanyńdy shaqyrǵandaı bolady. Sol uzatylǵan qyzdaı syńsyp ketken armanyń qanaty talǵandaı jaqyndap, jabyrqaý tartqan janyńa qaýyrsynymen sý sebelegendeı me, álde taǵatsyz qaqqan qanatynyń sýyly estilgendeı me, álde máńgilikke — quzarǵa qulap ólip tynǵandaı ma... álemniń túkpir-túkpirinde ne bolyp jatqanynan beıhabar, del-sal urlyq ómir keshken shaǵyn aýyldyń óz merekesi, óz qasireti — ózinde. Úlken kartanyń betinde joq. oǵan sımaı qalǵan kishkentaı aýyldyń árqashanda úlken armany bolýshy edi.

Taǵy da tań atyp, erteń bastalǵanda berekeli úıdiń shaıyna qanyp, raqmetin aıtyp syrtqa shyqqanda úsh jigit taǵy da sarsańǵa qalǵan-dy. Bulardyń bar-joǵyn eskermeı, jaryla qashqan jeti joldasy alań-eleńnen turyp, oıǵa túser traktordyń telejkasyna minip ketipti. Ary júgirip, beri júgirip, amaly taýsylǵan úsheýin taý arasyndaǵy tanymas el Ognevkanyń dámi jibermedi. Etekke túser kólik joq, sátsizdik degen aıaq astynan, tilep te, surap ta almaısyń. Ognevka — sonaý etektegi Qaıyńdy kolhozynyń bir brıgadasy. Qys boıy, tipti osy qarasha aıynan keıin traktor bolmasa, mashına qatynaı almaıdy. Jeri qara topyraqty bolǵan soń, egin bitik, pishen qalyń shyǵady. Sebezgilep jańbyr jaýsa, qoıý batpaqtan aıaq alyp júrý zor, qysta qar qalyń jaýyp, kóktem kesh shyǵady, kúz tym erte túsetin. Jol qatynasy qıyn bolǵan soń, Qaıyńdy kolhozy bul ishkeri jaqtyń mol baılyǵyn der kezinde jınap úlgermeı, ysyrapqa ushyrata bergen soń, kóp nazar aýdarmaı, „ózderi bilsinge" kóshýshi edi. Soltústiginde ataqty Hatyn ózeni, ońtústigi Buqtyrma, eki ózenniń ortasyndaǵy ıen jer tegin baılyq, kúısiz kún keship, umytylǵandaı jetimsirep jatýshy edi. Al Ognevka eń alys, shetkeri aýyldyń birinen sanalatyn da, Úlken jerdiń qóp-kóp jańalyǵynan kereńdeý, tomaǵa-tuıyq. Ognevkalyqtardyń minez-qulqy da qyzyq ekenin Nurjan sol jolǵy saparynda ańǵarǵan. Árkim kúıbeń qaǵyp, óz sharýasymen áýre. İrgesinen bóten kisini qoıyp, sap túzep sarbazdar ótip bara jatsa da bas kóterip qaramaıdy. Sodan soń bergen sálemińdi sańyraýdaı almaıdy eken. Al aspan oıylyp jerge qulasa da eleń etpeıtin nemkettilik sananyń tasemendigi — qatal tabıǵattyń ózinen juqty ma deseń, jaz aıynda osy ólkeden sulý, tamyljyǵan janatty jerdi tek túsińde ǵana kórmeseń basqa jaqtan taba almaısyń.

Soıtaldaı úsh jigit brıgadanyń keńsesine baryp edi, aıadaı bólmeni kók tútin qylyp ystaǵan bir top jigit otyr eken. Kirip kelgenderge samarqaý moınyn burdy da, domınosyn sartyldap oınaı berdi. Esik kózinde deldıip ári-beri turǵan soń, Aqaı eki kún boıy tastamaı arqalap júrgen dorbasyn qoltyǵyna qysyp: — Bul aýyldyń bastyǵy kim eken? — dedi. Eshkim til qatqan joq. Oıyn jalǵasa berdi. Aqaı daýsyn qattyraq shyǵaryp:

— Bul aýylda bastyq bar ma? — dedi. Uzyn boıly, aryq orys alaıyp bir qarady da: — Nege baqyrasyń, bul aýylda sańyraý da, bastyq ta joq, — dedi kúrkirep. Onyń qarsysyndaǵy tyǵyrshyqtaı qara qazaq: — Brıgadır tańerteń kolhoz ortalyǵyna ketken. Senderge ne kerek? — dedi.

— Oıǵa túser traktor bar ma? Sonyń jónin bileıik dep edik, aǵasy, — dep Nurjan kishireıe surady.

— Keshke eki traktor túsedi. — Álgi qazaq jónin aıtty. — Tossańdar, ala keter, bálkim.

Budan ári áńgime sozylmady, úsh jigit izinshe qaıta shyqty. Shyqqanymen jandaryn qoıarǵa jer tappady. Erý bola turar jyly baspana izdegendeı edi. Múgedek Retıvyhtiń úıine qaıta barýdyń reti joq. Sandalyp, batpaq keship kóp júrdi. Osyndaıda qas qylǵandaı ýaqyt shirkin ótpeı-aq qoıady-aý.

— Bir bólke nan surap jesek qaıtedi, — dedi ańqaýlaý Qaıken.

— Atańnyń basy, aqsha bermeseń tatyrmaıdy da. Byltyr kelgende de ashtan ólip qala jazdaǵanbyz, — dedi Aqaı. Úsheýi endi úsip-jyǵylyp tura bergenshe ermek izdeıik dep at qora jaqqa barǵan. Alasa boıly, shoqsha saqaldy qazaqtyń shalyn kórip, ákesin keziktirgendeı qýana sálem berdi.

— Assalaýmaǵaleıkým, aqsaqal!.

Shal bulardyń betine bajyraıa qarady da:

— Zdravstvýıte, — dedi.

— Myna shal saqaly bar demeseń, qazaqsha bilmeıdi. Búldirmeı turǵanda qashaıyq, — dedi Aqaı. Osy kezde at qoranyń arǵy túkpirinen shyǵa kelgen sary qaryn orys kempiri aıǵaıdy saldy: — Chto stoısh, staryı chert...

Bylaıyraq uzap shyqqan soń Aqaı aıtty: — Baıaǵyda ókimet ornamaı turǵanda ishkeri jaqtyń kerjaq baılaryna kóp qazaq jalǵa ketti degen, sodan qalǵan jurnaq qoı.

Qur beker sandalýmen kesh boldy. Úsheýi qaıtken kúnde oıǵa túsetin traktorǵa ilinip ketýdiń qamyna kiristi. Qyzýlaý traktorıster aqysyn bermeseńder otyrǵyzbaımyz dep áýre saldy. Úılerinen asyǵys shyǵyp daıar mashınaǵa otyra salǵan jigitterdiń qaltasynda kók tıyn joq edi, ne isterlerin bilmeı sasqalaqtady. Osy kezde Aqaı aıtty: Men myna dorbany beker arqalap júr deısińder me? İshinde úsh-tórt kılogramm qoıdyń júni bar, bir ájetke jarar dep sala salyp edim. Sony kórseteıik.

İship alǵan masań traktorıster Aqaı bergen júnge kelisti. Tek kabınada oryn joq, oǵan kartoshka tıelgen, soqaǵa otyryńdar, — degen soń, kesheler ǵana súdiger jyrtyp, batpaq qatqan soqaǵa atsha minip sekektep taýdan túsip edi tún jamylyp. Mine, sol ishkeri jaqtyń dámi endi qysta taǵy da buıyrdy. Eger buıyrsa...

Qaıda qarasań da appaq qar: seńdeı siresip qasattanǵan qar; qarasań kóz qaryqtyratyn shańqan bel-belester, erbeń eter tirshiliksiz salqyn bedireıgen dúmbilez taýlar.

Tym shalǵaıdan saryn estiledi...

Dostarym uıqtap qalmady ma dep tyń tyńdap edi, muryndaryn qaıta-qaıta tartyp, búrisip oıaý jatyr eken, qýanyp ketti. Biraq eshqaısysy da álgi bir sáttegi ashý-yzadan aıyǵa almaǵandaı. „Tóbelesip alǵanymyz tym nátıjesiz bolmady-aý", — dep oılady Nurjan. Budan soń ol sonaý bir kóktemde, alǵash áskerden kelgen

shaqtaǵy oqıǵany esine túsirdi. Kózin juma tátti bir ásermen qaıta... qaıta elestetti. Qandaı ádemi kórinis edi. Qandaı ǵajap dúnıe edi... Iá, onda kóktem edi ǵoı... onda kóktem bolatyn... kók-jasyl álem bolatyn. Onda appaq qar da, appaq qardyń ortasynda meńdeı bolyp qaraıyp turǵan traktor da, mynaý búıiri búlkildep, ýaıym ýystap jatqan eki dosy da, alystan... tym jyraqtan ulyǵan ash qasqyrdyń úni de... azapty júris, azynaǵan oı da — bári-bári, bári-bári joq, tek ózi ǵana... tek ózi ǵana... tek ózi ǵana ma edi.

Baıaǵyda aspan ne degen túpsiz, kókjıek ne degen sheksiz edi: óz oıymmenen ózim arpalysyp jatyp, kúnniń eńkeıgenin, endi túngi uıqysy — uıasyna batatynyn, sonymen birge búgingimen baqılyqqa qoshtasatynymdy, biraq jyldar sýsyp ótken saıyn dál osylaı qystan qalǵan maıanyń ústinde kókke qarap shalqamnan jatqan jalqy sáttik ońasha kúıimdi saǵynatynymdy baıqadym ba sonda; oı degeniń sol aspan, sol kókjıek sıaqty sheksiz de shetsiz emes pe; endeshe, júz ret oılaǵansha, kóz shalqyǵan, batar kúnniń nuryna balqyǵan kóktemniń kerbez kelbetine bir ret qaraǵanym ǵanıbet emes pe; araǵa talaı jyldar salyp, týǵan aýlyńa qaıtyp oralsań, kózińe kóringenniń bári-bárin aımalap súıip, aınalyp-tolǵanyp, jyltyrap aırylyp qoshtasarsyń; ámbe mynaý kóktem seni dúnıege taǵy bir týdyryp, budan burynǵy, budan keıingi ómirińniń aıtyp óter ásem ánindeı, júregińniń názik qylyn shertken; jańa ǵana qaýshaǵyn ashqan qyr gúli, japyraq jaıǵan jas qaıyń, móńkip aǵar taýdyń erke bulaǵy, táı-táı basqan úkili jas bota, enesin qaqtaı emgen qara qasqa qulyn, týǵan jerine qaıtyp oralǵan aqqý-qaz mazasyz tirlikten sharshaǵan janymdy jańǵyrtqan: dalanyń baldaı tátti aýasyn keýde kere jutyp jiberseń, saraıyń ashylyp, óz-ózińnen, meıli maqaý bolsań da, áıteýir, bir ándi emin-erkin shyrqaǵyń keler, talasyp baıyp batar kún men jatqan maıanyń kóleńkesin uzartyp, kógi endi ǵana tebindeı bastaǵan tóbelerdi mazdatqan; talasyp baıyp batar kún bar aımaqty altynmen aptap, ómir shattyǵynyń saltanatty shatyryna aınaldyrady; talasyp baıyp batar kúnge qarsy júrip kele jatqan Qyz shóp ústindegi Meni baıqamaı kózinde kúnniń qyp-qyzyl alaýy sekirip oınap, Men ómir baqıda estimegen, ári názik, ári syrshyl áýendi yńyldaǵan edi; aýyldan qyrǵa uzap shyǵyp, suǵanaq kózder tutqynynan bosap, ońasha qalǵan jas Qyz altyn aǵystyń ortasynda júzgen aqqýǵa uqsaıdy; mynaý kóktemniń bir bóligindeı bolyp óziniń alańsyz kóńil kúıine erkelegendeı edi-aý; ol jaratýshysyn da, jarylqaýshysyn da bilmeıdi, tek qana, áıteýir, bir ǵaıyptan paıda bolǵan, essiz qýanysh qushaǵyna alyp, áldılep terbeıdi, áldeqandaı sulý hám syrshyl dúnıeden sybyrlap áńgime aıtady; raqattyń, baqyttyń býy óne boıyn qytyqtaıdy; men ǵana keremetpin, men ǵana asqan sulýmyn degen tákappar sezim jetegindegi arý óń men tústiń eki arasyndaǵy beıkúná masań halde edi; ol ándetken kúıi Men jatqan maıanyń janyna kelip toqtady; Qyzdyń osynaý ońasha alańsyz erkindigin úrkitip almas úshin ıisi burqyrap jatqan sarǵyltym shópke buǵa túsip edim ǵoı; jas Qyz kún nurymen shaǵylysyp, synaptaı tolqyǵan bulaq sýyn ishken altyn kıikke aınalǵan; juqalań kógildir kóılektiń tarlaý tigilisi balǵyn deneniń ár múshesin aıqyndap, alqyna soqqan júrektiń lúpilinen jyrtylardaı bolady; ne uzyn, ne qysqa emes qoıý shash buıralana qobyrap, ashyq mańdaıdy qyzǵana jasyrady; al endi ǵana músindene bastaǵan tip-tik baltyr mıýa ormandarda sırek kezdesetin qos qaıyńnyń súmbil bitimindeı; al tal shybyqtaı buralǵan taldyrmash bel úp etip samal tursa maıysatyndaı; al batar kúnniń batsaıy boıaýyn jaǵynǵan jibek moıyn, baıan tós pen qara kóz — meniń de, seniń de tek túsińde ǵana kórip, epostyq jyrlardan ǵana oqıtyn ertek syndy, sıqyrly ámbe symbatty teńdesiz sulýlyq; kún batty, sonda da onyń qara kózi men sadaqtyń oǵyndaı kirpikterindegi nur joǵalǵan joq, kún áýlıeniń túndi sáýlelendirýge qaldyrǵan amanatyndaı, men demimdi ishime alyp, qybyr etpesten jatqanym; qyz kúlip aqqan bulaqqa aıaǵyn salyp, tátti arman, bıik qıal qanatynda otyrǵan; ol endi yńyldap aıtqan áýendi doǵaryp, ózgeshe ádem muńǵa bólengen; beıbitshilik, baqyt, qýanysh — degen uǵymnyń naǵyz mánin de, sánin de men osy qyzdyń boıynan taptym: qarabarqyndana bastaǵan kóktem keshinde eki tizesin qushaqtaı otyrǵan osynaý qyz, múmkin, jyldar boıy tylsymnan, erteńimnen nemese ertegiden izdep júrgen mahabbatym ba edi: men sonda dúnıede dál osy qyzdaı sulý, dál osy qyzdaı ánshi, dál osy qyzdaı baqytty adam joq dep bildim; oqystan paıda bolǵan kúnási joq móldir súıispenshiligimnen shoshyndym da; endi qalǵan ómirimniń máıegi, jer qoınyna kirgenshe aıtyp óter duǵasy — tek sensiń, namazdyger-namaz sham arasynda ǵaıyptan týǵan kóktem — qyz dep edim-aý; sen maǵan budan eki jyl buryn nege jolyqpadyń... júregim toqtap qalǵan sekildi: áldekim túpsiz zyndanǵa tastap jibergen sekildi; kózimdi jumdym — báribir qarabarqyn keshti nurlandyrǵan kók kóılekti kóktem-qyzdy kórdim, áne, qos qanaty bar qalyqtap ushyp barady, áne, oqystan kılikken qara qus ilip aldy da kóz kórip, qulaq estimeıtin alysqa alyp ushyp ketti... shoshynyp baryp kózimdi ashtym: kóktem-qyzdyń perishtege balaǵan ıyǵyna qolyn salyp, jyrtyń-jyrtyń kúlip turǵan daraqy jas jigitti kórdim, ıkemine berilińkiremegen qyzdyń qolynan julqa tartyp, men úshin belgili ári belgisiz jaqqa ózimsine júr-júrlep, qoıýlana bastaǵan qarańǵylyqqa sińip bara jatty, ornymnan atyp turyp, sońdarynan qýǵym keldi; qyzǵanyshtan órtengen júregimdi julyp alyp, solqyldap turyp aǵyl-tegil jylaǵym keldi; biraq keıingi kezde ornyqqan aqyl meńdedi me álde ejelgi dármensizdigim tusaý boldy ma — kókiregim qars aırylyp, ókingenim bolmasa, batylym jetpedi: shalqamnan túsip qara kók aspanǵa qaraımyn; juldyzdar jypyrlap molaıǵan, tym bıikten qyzyqtyryp, kóz qysady, áne, juldyz aqty — esh nárse oılap úlgere almadym; taǵy da... maǵan juldyzdar jaýyp turǵandaı bolyp sezildi: ustaıyn dedim — aýzymdy ashtym, alaqanymdy jaıdym — mańaılamady: salqyn da saıabyr tartqan dala beıqam, tósinde bolyp jatqan san qýanyshtan, san ókinishten beıhabar; jańa ǵana bar jastyǵymdy, bar mahabbatym men bazarymdy urlap, kóz aldymda qoltyqtap ketken tanymaıtyn sary aýyz jigitti kúni búginge deıin ólerdeı jek kóremin, meniki ánsheıin jalǵan qumarlyq emes, kóktemgi beıýaqytta týǵan shynshyl sezimniń aıynda-jylynda, ne basyma is túskende, ne kórer tańdy kózimmen atqyzyp syrqattanǵanda, sanamda jalqy sát sáýlelenip, sonsoń ǵaıyp bolar rýhanı pirge degen uly yntyzarlyq bolar... men bilemin „ — qumarlyq keme jelkenderin keýleıtin jel sekildi — keıde, ol da sýǵa batyrady, biraq ol onsyz júze de almas edi" — meniń oıym men boıymdy bılegen áste de ondaı sezim emes, ińirdiń ózindeı kelte de kemeńger, máńgi tolastamas jumbaq súıispenshilik; aspanǵa qarap shalqamnan jatyrmyn: murynǵa kepken shóptiń ıisi keledi, juldyzdar aǵyp tur; aýyl jaqtan: Nurjan... dep shaqyrǵan anamnyń úırenshikti aıqaıy estilgen, Nurjan... úıge qaıt... qulynym...

— Iá, sonda aspan ne degen túpsiz edi, kókjıek ne degen sheksiz edi... sheksiz edi...

Qaıda qarasań da appaq qar seńdeı siresken, tutasa qasattanǵan sýyq dúnıe... Alystan — tym shalǵaıdan qyzdyń syńsyta salǵan áni keldi qulaqqa...

Kúndizgi dúrdarazdyqtan soń Amanjan da kirpigine kirpigi aıqaspaı badyraıyp jatyr edi. Ábden maı sińdi bolǵan sabalaq júndi sholaq qara tondy qaýsyryna túsip sonaý bir shaqtaǵy... jadyraǵan jazdaǵy oqıǵany esine aldy. Esine alyp edi, boıyna jylý tarap, eki tizesiniń tońǵany báseńsigendeı boldy. Adamnyń oıyna osyndaıda tek esten ketpes ómiriniń ádemi sát elesteri qandaı jaqsy... Iá, onda jaıma-shýaq jaz edi-aý, jaz bolatyn, jaılaý bolatyn:

„. Taqymymyzdaǵy at arqyraı kisinep qoıa berdi.

Keshki saýyn bitip, aǵytyp jibergen qulyn enesimen tabysyp, jylqylardyń aldy qaraǵaıly betkeıge josyla órip barady eken; oqta-tekte úıirin qyzǵanysyp, alakóz bop tebisken aıǵyrlardyń shań-shuń daýsy shyǵady; ondaı sátte tórt qanatty kıiz úıdiń aldynda turǵan jylqyshy „aı-úı" dep arashalaı aıǵaı salady; úıdiń qyr jaǵyna qaǵylǵan mama-aǵashqa atymyzdy baılap, úıge bettedik; jylqyshy qonaqjaı adam eken, izgi nıet bildire esendesti; kıiz úıden sabaǵa sar-sur quıyp jatqan saýmal daýsy, aıaq-tabaqtyń syldyry estiledi; birte-birte úıirile bergen ymyrt uzap bara jatqan jylqylardyń qalyń qarasyn ǵana kózge súldelendirip, jeroshaqtaǵy byqsyp janǵan ottyń sáýlesin aıqyndaı túsedi; sonaý alyp býradaı shógip jatar taýdyń qyr jelkesine kúmis shege qaǵyldy, ol tún — arýdyń alǵashqy habarshy juldyzy — qoıshy juldyz, óriske bettegen jylqynyń pysqyrynǵan-osqyrynǵany estilmeı, endigi sátte kózden tasalana bastady, tek anda-sanda alakóz bop ketisken aıǵyrlardyń ǵana jan aıqaıy shyǵady; endi úıden gúrpildete pisken sabanyń daýsy shyqty; alystan... anaý buıyǵy-buıyǵy júndes jotanyń ar jaǵynan „Joldaıaq, Joldaıaq" dep shaqyrǵan qyz úni estiledi; onyń jińishke de jarasymdy daýsy qarańǵylyq uıyp, qalǵı bastaǵan taý ańǵaryn jańǵyryqtyrady; alańsyz armanshyl qyzdyń jalǵyzsyraǵandaǵy bar ermegi — sol Joldyaıaq-aý dep oıladym; eki qolyn artyna ustap, jylqylar uzaǵan jaqtan eki kózin almaı turǵan jylqyshy eleń etip: „Aqbilek qoı, qoıshylardan kele jatqan", — dedi; biz úıge kirdik; saba pisip turǵan suńǵaq boıly ádemishe áıel ımene esendesti de, irkilmesten qymyz quıý qamyna kiristi; betinde maıy júzgen qymyzdy syńǵyta iship jibergende kózimiz shyradaı janyp qoıa berdi; eki-úsh keseden keıin jazdyń kúshti qymyzy boıymyzdy qyzdyryp, búkil kórinis qaıta jasardy, biz ózimizdi ózgeshe kóńildi, sergek sezindik, úı ıesi áńgimeshil adam eken, aýyz jappaı sóılep otyr; syrttan at dúbiri estildi de, áldebir ánniń áýenin yńyldap, áldekim kirdi úıge; ol kúpáıkesiniń jan qaltasyna qolyn salǵan kúıi bosaǵaǵa súıenip, qalt turyp qaldy; symdaı ǵyp kıip alǵan qara shalbar, basyna oraǵan juqaltań qyzyl jaýlyq, kúpáıkesiniń jaǵasynan ántek kóringen aq keýdesheniń jaǵasy — bár-bárin sumdyq shapshań ári tinte sholyp shyqtym da ot qyzýy men ondyq shamnyń sáýlesi nurlandyrǵan júzine úńildim; bilmeımin, múmkin, qymyz qyzdyryp, kózim buldyrap otyr ma, álde es bilgennen bermen oısha qıalymnan, ásirese aldaǵy kúnderimnen tolassyz izdeıtin, biraq ol ne — adam ba, perishte me, — ózim de sezinip bilmeıtin jumbaqty beıne, saǵynysh deıtin býaldyr saǵymnyń arasynan jalt etkeni me; asa turpaıy, ári jalynyshty kózben qarasam kerek; ekeýmizdiń de janarymyz jalt etip, bylaıǵy jurt esin jıyp alǵansha qarasyp, hám ishteı uǵysyp ta úlgerdik; maǵan onyń esh alamanǵa uqsamaıtyn tabıǵı dıdaryna endi bir qaraýdy jazbapty; ákesi — Aqbilek, qymyz iship al da, jylqyny Eshkiólgenge buryp jiber, — dedi; ol qymyz ishken joq, úndemegen qalpy oqys burylyp shyǵyp ketti; men jańa ǵana jasqanyp ketken kirpigimdi qaıta kótergenimde bosaǵa bos turdy; biraq Aqbilektiń beınesin oısha elestettim: maǵan ol sol bosaǵada qolyn qaltasyna salyp, áli turǵandaı seziledi; maǵan ol dúleı taýlardyń ortasynda najaǵaı otymen túsken kók jasynǵa, júregimdi ustaramen tilip ótken qasapshyǵa uqsady; nege ekenin bilmeımin, ony da, ózimdi de, tipti tirshilikshil álemniń basy tolyp, júregim aınydy; jylqyshynyń áıeli aıtty: Aqbilek oqýǵa túse almady, sosyn ákesine qolǵabys jasap júrgeni ǵoı: „Oqyp keregi ne dep oılaımyn, — oqyp keregi ne", eger men ony osyna jaılaýdaǵy qymyz ıisi ańqyǵan kıiz úıdiń bosaǵasynan emes, qaladan: parkten, teatrdan, bıoınaqtan kórsem, dál osynshalyq tátti muńmen áserlenip, dál osylaı sulý kúıinde elestete almas edim; men ony tipti basqasha kórýge qushtar emespin, onda ol búkil tańǵajaıyp jaratylysynan aırylyp, ústine kúpáıke emes, áshekeıli jaltyraýyq kóılek kıgen saıyn jarasymnan jurdaı bop, betine opa jaqqan saıyn qartaıatyn — sonsoń masqara buzylyp, kúnáǵa batatyndaı edi; oqyp keregi ne, oqyp keregi ne", biraq men mynaǵan da ókindim: tabıǵattyń taza sulýlyǵyn, tabıǵat óz ýysynan-aq shyǵarmaıdy-aý, al kóp ádemilikti biz, bolmaǵan soń, qoldan jasaımyz; Aqbilekteı qyz, bálkim, júz jylda bir-aq ret týar, átteń, sonyń ózinde baıqamaımyz, ne eskermeımiz — taǵy taýdyń arasynda tasalanyp qalar; máńgige umytylady; qımaısyń, qınalasyń — dármeniń joq, dármen bar-aý, kózdi jumyp kólge sekirer erligiń bolmaǵan soń osylaısha sanamen ǵana sandalyp aıalaısyń... aıalaısyń, keregi ne osynyń... sonsoń, sorlyqtyń bárin tabystyrmas taǵdyrǵa telemiz; jylqyly aýyldan uzap, qalyń .. qaraǵaıly óńkeıgen jotany asa berip, sonaý Eshkiólgenniń baýraıynan syńsyta shyrqaǵan án quıyldy qulaqqa! Al men Aqbilektiń ánin tyńdap, oıǵa shomdym; al jol serikterim túngi ánge ári-beri qulaq túrdi de, biri „Jylqyshynyń qyzyna zootehnık qyryndap júrgen kórinedi", — dep edi, ekinshisi: „Ol ıttiń áıeli, eki balasy bar emes pe", — dedi áldenege ókingendeı keıispen; sosyn ekeýi de tereń kúrsindi: aspanǵa qaradym: jap-jaryq sekildi, qalanyń bir óship, bir janǵan sansyz ottaryna óte uqsaıdy eken; juldyz aqty: Eshkiólgenniń ar jaǵyna asyp, al qaralanyp jatqan qara jerge qars kirip ketkendeı boldy; maǵan juldyzdar jaýyp turǵandaı sezildi; aýzymdy ashtym, alaqanymdy jaıdym — darymady, jazdyń janǵa jaıly jumsaq túni bolsa da qaltyrap, tońazı bastadym; Eshkiólgen jaqtan estilgen án báseńsip, arqyraı kisinegen aıǵyr daýsy taý-tasty uzaq jańǵyryqtyrady-aı... „Zootehnık qandaı adam eken? Joq degende osynyń da baqyty buıyrmady-aý" — astymdaǵy atty qamshymen saýyrlap salyp jiberdim — jazyqsyz sabadym...

Qara kók aspan gaýharǵa malynyp tur.

Amalym ne, menen alys... Menen alys nárseler kóp, bár-bárine qolyń jete bermeıdi. Jan dúnıem án salyp turaryn bylaıǵy jurt bile me, toń moıyn, ur da jyq dep oılaıdy. Al men qysastyqpen ádeıi isteımin, eregesip isteımin... eregesip... qandaı raqat jaı... jyly dúnıe... jyly-jyly... Qudaı-aý, sol jylqyshynyń qyzy qaıda? Taǵy taýdyń arasynda máńgilikke adasyp qala ma? Mynaý saı-súıegińdi syrqyrata salǵan án, sol qyzdyń muń-zary bolmasyn... Áne, jeroshaqta mazdap ot jandy. Ystyqtadym... Áne, ol maǵan sapyryp-sapyryp qymyz quıdy... Netken jyly dúnıe... adam tońǵanda ǵana jylynady eken-aý... Raqatyn-aı... ystyǵyn-aı...

Qaıda kóz salsań da, seńdeı siresken, qasattana qatqan sýyq dúnıe...

Baqytjan da kóz ile almady.

Ol endi byltyr qalada qalyp qoımaı, aýylǵa beker oralǵanyna ókindi, ıá, sonda qalyp-aq qoıýy kerek edi... Beker oraldy aýylǵa... Onda qońyr kúz edi... Beker oraldy aýylǵa... beker...

„Aǵyl-tegis adam-aǵys.

Arpalysqan adam-aǵystyń ortasyndaǵy bıoınaq qaırandap qalǵan keme sekildi; kemeniń ústi tolǵan taǵy da adam, byjynaǵan jastar; baqtyń dańǵaradaı darbazasynan kire sala-aq ilgerindi-keıindi sabylǵan júzdegen qyz-jigittiń ortasyna túsip, áp-sátte basyń aınalyp, esińnen aýysar ediń, áldeqandaı jelik paıda bolyp, sharshy toptyń ortasyndaǵy bástesterdeı eliger ediń; tóbeńnen tóngen sansyz shamdar kózdiń jaýyn alsa, „chachalaǵan" yshqyndy mýzyka úni qulaq tundyrar; baryn kıip, baqanyn qolyna alyp shyqqan qyz-jigit jazdyń mol-mol qyzyǵy aǵash japyraqtaryndaı mintelip, kúzdiń surǵyltym jýas kúnderine oıysa bastaǵan soń, meılinshe utyp qalýǵa jantalasqan syńaıly; sáýlesimen jarqyraǵan kózderden jastyqtyń oty ushqyn atqanymen, eptep sýyq soryp bozarǵan better bári bir qońyr kúzdi eske salady; oqta-tekte terektiń sap-sary japyraǵy qalbalaqtaı ushyp, ony árkim jerge túsirmeı ustap alýǵa tyrysady; osy kóriniske qarap turyp, jas shirkinniń búkil sán-saltanaty sur bult, qyraýly yzǵardan qashyp kelip, mynaý aıadaı baqqa jasyrynǵandaı áserde qalasyń; ár aǵashtyń túbinde úıir quryp, shylym shegip turǵan aq shalbar, qaıys belbeý bozbalalardyń toq kúlki, daraqy daýystaryna syńǵyrlaǵan ádemi kúlki aralasady; samaladaı samsaǵan elektr shamy aspan baryn, sol aspanda sansyz juldyz baryn umyttyrǵan; adamdardyń osynshalyq mol bolyp kórinýi — baq aıadaı tar edi, esikten kirgen bette bı alańyn aınalyp ótesiń de, álgindegi ornyńa qaıta kelesiń, osylaısha shyr aınala beresiń, aınalǵan saıyn jańa tanys taýyp, ári-beriden soń júz tanysyń kóbeıedi; meniń bul qalaǵa oqýǵa túsýge kelgenime kóp bolǵan joq, úshinshi kún; sondyǵy bolar, bári beıtanys, jurt ne istese sony istep, bıoınaqty bir-eki ret oraǵytyp ta úlgerdim; bıge zaýqym joq, baıqamaı bireýdiń qyzyn shaqyryp qoısam, tártipsiz uldar sabap ta jiberýi yqtımal ǵoı, sonymen on shaqty ret aınalǵan soń, osy ermektiń ózi mezi etti, al jergilikti jastar jalyǵa qoıatyn emes; meniń bir baıqaǵanym, menen ózgeniń qaı-qaısysy da eki-ekiden, úsh-úshten qydyrystaıdy, tek anaý bir qolynda shıyrshyqtap ustaǵan qolshatyry bar qyz eshkimge jýymaı, eshkim jýymaı, adasqan qazdaı syńar júr; ánsheıinde ózinen sulýyraq qurbysyn kórgende qıpalaqtap qalar qyzdar da, qyzyldy kórgende qyzynbaı tura almaıtyn jigitter de oqshaý jaratylǵan asqan kórkem anaý bir totyny elemeýi, tipti qaǵyp-soǵyp kóz qyryn da salmaı óte shyǵýy meni qaıran qaldyrdy; sáýleli shamnyń saýlaǵan nurymen taıtalasqan kelbetti dıdar. Qoldan soqqandaı qıqy-shoıqysyz ásem músin, kelisti de kerbez júris, ásirese shyradaı janǵan qaıqy kirpikti shýaqty kóz — perishteniń ózin de joldan taıdyratyńdaı-tyn; adam-aǵystyń tolqynynda aspaı-saspaı bólekshe júzgen qońyr-qaz ispetti; ne bir qatygez, qaıyrymsyz adam, ne bir qaıǵy jutqan qasiretti adam ǵana dál osylaı — dúnıedegi qyzyqtyń bárin tárik etip qý bas bolyp qalmaq; múmkin, aıaǵynyń múkisi, betiniń tyrtyǵy bar shyǵar, sulýlyq degenniń ózi kóńil kúıge, sezinip-túısinýge baılanysty sharttylyq qoı, jo-joq, múldem basqa... Jumbaq jaratylǵan jan eken... Men mynadaı oıǵa keldim... óz sulýlyǵymen jurtty tánti qylǵan, buldaı bilgen jáne ózine teń taba almaı, osynda júrgenniń bárinen jıirkengen, tym-tym bıiktegi — qol jetpes quzdardaǵy eńlikkúl; jigit-jeleń ári-beri jantalasyp ıekteıdi de, shamasy men órisi jetpeıtinin bilgen soń, bos áýreshilikti qoıady; al ol odan saıyn asqaqtap bıikteı beredi, osynaý jaınaǵan kelbet, jarasymdy kerbezdiktiń kermıyǵyna er salar, quzaryna qol salar er júrek „álpınıs" joq bul qalada! Olaı bolsa, kóp úmitkerlerdiń biri retinde nege táýekel dep tas jutpaımyn; qyz degen halyq beıtanys jigitke úıirsek bolmaýshy ma edi... Túsirip-aq ketermin... Myna turǵan shóp jelkelerdiń ózegin órt jalasyn; buǵan deıingi bar tájirıbemdi jınaqtap, symdaı bop kıliktim: „Qaryndas, jalǵyz nege júrsiz, qasqyr jep qoısa qaıtesiz", — bul taýyp aıtqandaǵym edi; ol úndegen joq, ıtpisiń, kisimisiń dep betime de qaramady, tomaǵa-tuıyq, aýyr oıǵa berilgendeı asyqpaı-saspaı aıaldaıdy: „Qaryndas... a... qaryndas, tanysyp qoıalyq, esimińiz kim?" — Ol lám demedi, otty janaryna aqyl uıalap alysqa qaraıdy; shýly dúnıeden bólingen maqaý keıipte; men jarbańdap úsh ret ere aınalyp shyqtym bıoınaqty, biraq bári bos áýreshildik, tanymaıtyn kóshke ilesken adasqan kúshikteı aıanyshty halge tústim; óz-ózimnen yńǵaısyzdanyp ishteı uıalyp ta kelemin; al degende boıymdy bılegen eser sezim, ushqalaq oı qyz janynda qadirim qashqan saıyn berekesi ketip, móńirep jurtyna qaıtyp, shym-shymdap aqylǵa ulasty; endi men de ún-túnsiz oǵan qosylyp alyp aınala berýge bel baıladym; baǵanaǵy óz betimen laǵyp júrgen qyz-jigitter japa-tarmaǵaı bizge nazar aýdara bastady, bir-birine ymdap-nusqap, keıbiri kúlip, keıbiri basyn shaıqasty; meni bul jaǵdaı qatty qýantty: „til tabyspasam da, erke qyzdyń janyna erip júrýimniń ózi erlik emes pe", jigitter maǵan emes, men jigitterge, olardyń dármensiz ynjyqtyǵyna kúldim; besinshi ret aınalyp bara jatqanymyzda jumbaqty sulýdyń tili shyqty: „beker áýre bolasyz, beker..." — onyń úninde senimsizdik pen jatbaýyrlyqtyń júrek sýytar salqyny bar edi, biraq sonda da órkókirek jeliktiń áýpirimine basyp, tóbem kókke jetkendeı qýanyshty únmen: „men Siz sekildi bireýdiń úkili botasymyn, syrt kózden uıat qoı, jerge qaratpaı iltıpat bildirińiz" — dep saıradym; átteń, osyndaı tákappar adam bolady eken-aý, jumǵan aýzyn ashsashy; biz taǵy da únsiz aıańdap kelemiz; men bolmasam onyń jalyǵatyn túri joq ázirge; jurt tarqaýǵa aınaldy da, jumbaq qyz shyǵar esikke bettedi; men sonda da qalmaı, qosarlana jóneldim; esikten shyǵa bergende bir buryshtan qarqyldaǵan qatty kúlki estildi; munyń ekeýmizge baǵyshtalǵan aıar kúlki ekenin bilmedim, bilsem de: ózderiniń qoly jetpegen soń qyzǵanady, — dep oıladym; qyzdyń qapsarynan qalmaı, úıine erip kelemin; ol baǵanaǵy bir sózden soń qaıtyp úndemegen; aspanǵa qarady, solaı uzaq júrdi; men de kókke telmirip, janymdaǵy qyzdyń jan syryn uǵýǵa arpalysyp kelemin; ótirigim be, shynym ba, kúni búginge deıin bilmeımin, lekitip kelgen júrek tolqýymdy jasyra almaı sóılep-aq jiberdim: „aınam, Siz al qara aspandy nurlandyrǵan juldyz sıaqtysyz, biraq tym alystasyz, sondyqtan da sulýsyz, qadirlisiz; degenmen, adamnyń qýaty jetpeıtinniń bári-bári keremet emes qoı; neǵurlym adamzattan alshaqtasańyz, solǵurlym kózden tasalanyp, tipti umytylasyz, sonsoń asyldyń ózine kúmán keltire bastamaqpyz; qanshama taǵylanyp, el-jurttan jerinseńiz de, túbinde aınalyp tabar qazyǵymyz bar ǵoı; jalǵyzdyq qudaıǵa ǵana jarasady deıdi, qosa aǵarar qosaq tappaı jer qoınyna kirem deısiz be, áıteýir, bireýdiń jary bolaryńyz haq; múmkin Siz ómir boıy izdep kelgen nemese izdep óter eles adamyńyzdy renjitip kele jatyrmysyz, múmkin, ol adam — men bolarmyn, oılanyńyzshy, osy qylyǵyńyz úshin ǵumyrlyqqa ókinip ótpeısiz be? Bilemin, qyzdar, ásirese qazaq qyzdaryna salıqaly, salmaqty, ám kerbez de kerim bolý kerek, burynǵy ótken apalarymyzdyń osy bir qasıetin joıyp almaı, jańǵyrtý kerek te shyǵar, túsinemin, biraq men Sizdi túsinbeımin; Siz, aıtalyq, muzǵa qatyrǵan tiri gúlsiz, endi júz jyldan soń muzdy qaıta eritip, tirshilikke qaıta qosý kerek shyǵar, qudaıa, oǵan meniń dátim, jasym jeter me; Siz, aıtalyq, tún arýy Aı-aq bolyńyz, qudaı-aý, oǵan da adam qonyp jatyr emes pe; Siz, aıtalyq, aýrý bolyńyz, qudaı-aý, men ondaıdan bezer me ekenmin, qaıta burynǵydan áldeqaıda aıalap, baýyryma almaımyn ba, sonyń ózi jaqsy; Sizdi men alaqanyma salyp ardaqtap, jumyr jerdi shyr aınalyp emdeter edim, osylaısha sharshaýdan mahabbattyń sarqylmas qýatyn, jalyqpas lázzattyn alar edim; Siz, aıtalyq, meniń jarym bola qalsańyz, eger birge turýǵa kelispeseńiz, nekelesip alyp aýylǵa attanaıyn, sóıteıin, aınam, alystan saǵynysaıyq, sosyn alaýly qımastyqpen eńirep qaıta tabysaıyq; baıqaımyn, Siz meni joǵaltyp alasyz; "joq, Siz meni joǵaltyp alasyz, jeter endi, bári bekershildik!" — degen daýystan selk etip esimdi jısam, qyz óz úıiniń baspaldaǵynda tur eken; sosyn jalt buryldy da, úıine kirip ketti; muń qabyzdaǵan bota kózinde bir tamshy jas bar-aý... júris toqtap, kisi aıaǵy basylǵan tynysh kóshemen syrp-syrp aıańdap jalǵyz qaıttym; baǵanadaǵy shamdar áýe juldyzymen taıtalasady; anda-sanda men sekildi jalǵyz-jaıaý kezigedi; kúzdiń syzy qoınynan kirip, balaqtan shyǵady; aspanǵa qaraımyn: juldyzdar beıne jaýyp turǵan sıaqtanady; aýzymdy ashtym, alaqanymdy jaıdym — jolamady; jumbaq qyzdy izdegen kóńil osylaısha japadan-jalǵyz máńgi sheksizdikke júre bergisi, júre bergisi keledi...

Erteńgi kúni keshke baqqa taǵy keldim, keshegi minsiz sulýymdy — ózimniń ǵana tákappar aıaýlymdy jolyqtyrýǵa ańsarlymyn; darbazaǵa jaqyndaı bergende byjyldap jedel járdem keldi de, appaq bop sulaǵan qyzdy kóterip sala berdi; bul — jumbaq qyz edi...

— Malıka ǵoı, baıǵustyń talma aýrýy jazylmaı-aq qoıdy, — degen daýystar kúz jelindeı yzyńdap kúni búginge deıin qulaǵymnan ketpeıdi... Biraq men ony umytýym múmkin emes edi... Áne, ol jalǵyz ózi men bilmeıtin, biraq, áıteýir, túbi barmaı qalmaıtyn qara túnek saparǵa attandy...

Aǵyl-tegil adam-aǵys.

Qarasań bas aınalady... Men sol ýaqıǵadan soń, ol qalada qala almadym... Sodan beri kózimdi jumsam boldy, appaq qylyp sulatyp, sol qol shatyrly sulý qyzdy jedel járdemge salyp jatady. Óz-ózimnen shoshynyp, kózimdi ashyp jiberemin. Al qazir ony eske alý tipti de qorqynyshty emes, ol meni áne qol bulǵap shaqyrady.

Áne, ymdap shaqyrady, artynan ere bergim keledi.

Qandaı raqat, jyp-jyly dúnıe... jyp-jyly...

Eki joldasym meni ylǵı uıqtap otyradyǵa jorıdy, al men tipti de qalǵyp emes, jo-joq, kózimdi jumyp, qol shatyrly qyzdy esime alamyn, óıtkeni ony shyn súıip edim, buıyrmady... qandaı jyly, ystyqtaı bastadym, mazdatyp ot jaqqan kim? Qudaı-aý, biz qaıda jatyrmyz osy... ystyqtadym..."

Al qara aspandaǵy aı óziniń qyzýy joq nuryn qanshama saýlatyp tókkenimen, Altaıdyń qyryq gradýs sýyǵy qylqyndyrǵan qarly ólke, tas bolyp qatqan qalpy, eshkimge kereksiz qor kúıdi bastan keship, máńgi tynyshtyqtyń qushaǵynda tyrp etpeı ólip jatyr edi. Jaryqtyq aı da qatyp qalǵandaı, keńistikti sharbylaǵan aıaz aýanyń ar jaǵynda, tutqynda tur. Appaq tún qanshalyq ádemi bolsa, sonshalyq qatygez sýyq edi. „Kóretinińdi kórmeı, kórge kirmeısiń", — degen sóz tegi ras eken, qar inniń ishinde sereıip uıqyly-oıaý, maýjyrap, toń teris jatqan úsh jigit uıqyǵa jeńdirmeıik dep oı taýsaǵanymen, birtindep baryp, uıqy-dushpannyń qoınyna kire berip edi. Óli men tiriniń eki arasynda terbelip, del-sal halde jatqan... Qudaı-aý, óńderi me, álde tústeri me... Appaq kıiz úı... appaq... tór aldyndaǵy tósekte mamyqqa oranyp, raqatqa kenelip jatyr eken deıdi. Ortada — jeroshaqta laýlap ot janady... Tozaqtyń oty ma, jumaqtyń oty ma belgisiz... Mine, esik syqyrlap ashyldy da, qoldaryna shyraq ustaǵan eki qyz kirdi. Ústerine qara jamylǵan... Biri — jylqyshynyń qyzy,ekinshisi — qol shatyrly qyz. Dál, osy osy mezette sonshalyqty jumbaqty, sonshalyqty sıqyrly áýen estilgendeı boldy. Táńirim-aý, ónderi me, tústeri me?..

Jylqyshynyń qyzy bir basyp, eki basyp jaqyndap keldi — Amanjannyń dál janyna keldi. Qolynan tartyp turǵyzdy. Jigit meń-zen.

— Tur, janym, basyńdy kóter, — dedi jylqyshynyń qyzy. — Saǵan aıtar syrym bar". — Tań-tamasha qalyp, qyzdyń betine qaraǵan Amanjan: — "Aıta almaıtyn shyndyǵy, asha bermes syry bolmasa, adam nesine jer basyp júredi, — dedi tańyrqap. Sonda ǵana, endi ǵana tanyǵandaı. — Qudaı-aý, senbisiń shynymenen".

Qyzdyń ottaı janǵan saýsaqtary betine tıdi, eptep sıpady: „Menmin. Biz ekeýmiz bar syrymyzdy, bar shyndyǵymyzdy aıta berýimizge bolady. Shyn ǵashyq adamdar tek arǵy dúnıede ǵana qosylady".

Amanjan áli ań-tań: „Sonda qalaı? Biz jer astynda júrmiz be?"

Jylqyshynyń qyzy: „ — Iá, jer astyndamyz..."

Amanjan: „ — Sen qashan keldiń bul jaqqa?"

Jylqyshynyń qyzy: „Zootehnık aldap, abyroıymdy tókken soń..."

Amanjan: — "Bilip edim, sezip edi júregim. Esińde me?.."

Jylqyshynyń qyzy: „ — Iá, bári esimde".

Amanjan: — „Ol kezde jaıma-shýaq jaz edi..."

Jylqyshynyń qyzy: „ — Qys jer ústinde ǵana, janym. Munda jaz. Jer astyna qar jaýmaıdy. Máńgi jylylyq".

Amanjan eseńgirep, qara kóılekti qyzdyń qushaǵynda bylq-sylq otyr: „ — Biz ólikpiz be?" — dep suraıdy. Jylqyshynyń qyzy ony aımalap, muz bolyp qatyp, jansyzdana bastaǵan betinen súıedi.

— „Joq-joq, janym, biz máńgi tirimiz. Óıtkeni biz ǵashyqpyz bir-birimizge... ǵashyq jandar ólmeıdi. Romeo men Djýletta, Láıli-Májnún, Qozy men Baıan, bári-bári — jer betinde armanyna jete almaǵandardyń barlyǵy osynda..."

Amanjan qyzdyń súıemeldeýimen ornynan turady: „ — Olaı bolsa... solarǵa baryp qosylaıyqshy", — Ekeýi qol ustasyp, kıiz úıden shyǵady. Táńirim-aý, qaıda barady, qaıda?! Óńi me, túsi me?..

Kıizdiń dál tórine salynǵan qus tósekte, úlde men búldege oranyp, raqattyń altyn besiginde terbelip jatqan Baqytjan osy jıyrmadan asqan jasyna deıin osynshalyq keremet baqytqa kenelip, osynshalyq jumsaq ta jaıly mamyq tósekke jatpaǵan shyǵar-aý... Shalqasynan túsip, soıǵan qoı terisine oranyp, býlanǵandaı balbyraǵan... Dúnıede eń qımasy uıqy edi, onyń da kúni týyp, qudaıy bir jasady. Bas jaǵynda totydaıyn taranyp, mańdaıyn

alaqanymen sıpap otyrǵan arý — baıaǵyda qaladaǵy kúzgi parkte jolyqtyrǵan qol shatyrly qyz — Malıka eken-aý, qandaı raqat...

— Tur, basyńdy kóter. Bul menmin ǵoı. Tanymaı qalǵanyń ba, qol shatyrly qyzbyn ǵoı, — deıdi muzdaı bastaǵan betine ernin tıgizip. — Seni ertip ketýge ádeıi keldim, janym. — Aımalap, basyn súıemeldeıdi. Baqytjan tań-tamasha.

Baqytjan: „ — Táńirim-aý, óńim be, túsim be? Men qaıda jatyrmyn. Ne degen ystyq dúnıe... úı me bul?"

Qol shatyrly qyz: „ — Bul — Jer-Ananyń ystyq qushaǵy. Anań da qara jer, atań da qara jer... jer..."

Baqytjan esine áldene túskendeı: „ — Iá, ıá, seni jedel járdem alyp ketken".

Qol shatyrly qyz: „ — Jedel járdem meni osynda — jer asty eline ákelip tastaǵan... Máńgilikke ákelip tastaǵan. Ol shaqta sarǵaıǵan kúz edi..."

Baqytjan: „ — Ras, kúz bolatyn, qazir qys. Sýyq. Biraq ystyqtap otyrmyn".

Qol shatyrly qyz: „ — Bul elde kúz bolmaıdy... Óıtkeni biz jer astyńda júrmiz... máńgi jyly júrmiz. Endi sen eshqandaı tońbaısyń... Júr menimen, — adal súıetiniń ras bolsa, er sońymnan". — Jas botadaı býyn-býyny dirildep, táltirektegen Baqytjandy qoltyǵynan súıep jeteleıdi.

Baqytjan: „ — Qaıda, qaı jaqqa baramyz?!" — Júreksine tartynshaqtaıdy.

Qol shatyrly qyz: „Surqaı kúzi, sýyq qysy, sumdyq adamdary joq, ǵashyqtar eli, mahabbat patshalyq qurǵan — o dúnıege... Jer betinde bir-birine qosyla almaǵan Romeo — Djýletta, Láıli — Májnún, Qyz Jibek — Tólegen, barlyǵy sol jaqta".

Baqytjan: „Sonda qalaı, biz de ólikke aınalamyz ba?" Qol shatyrly qyz: „ — Joq, kúnim. — Qushaqtaıdy — Joq, bizder ol jaqta máńgi jasap ótemiz. Sen buǵan deıin ólip kelgen ediń, endi búginnen bastap tirimiz... tirimiz... júr ǵashyqtar mekenine, júr..."

Baqytjan júreksine eredi: „Tek, asyqpaıyqshy..." — Ekeýi aqyryn-aqyryn basyp, aq otaýdan shyǵyp bara jatady. Alystan... tym-tym shalǵaıdan syńsyp salǵan muńly áýen estiledi. Qudaı-aý, qaıda jatyr? Qaıda barady? Óńi me, túsi me? Ne degen kúıip-janǵan dúnıe...

Aınala appaq qar, seńdeı siresip tutasa qatqan sýyq dúnıe.

Kók táńirisinde erkin júzgen aı astynda aıaz soryp, mańqaıǵan biteý taýdyń ortasynda tutqyn bolyp — qozydaı qaraıyp qaýqarsyz traktor tur. Býlanyp baryp, sýyq urǵan temirin qyraý tutyp, túrtip qalsań qaryp túsetin ashý-poshym alyp adamnyń qartaıyp, qaıǵy oılaǵanda aqyrǵy ret siltenip, túıilip qalǵan dáý judyryǵyndaı kekti bitim. Ushqan qus, júgirgen ań, qybyr eter tirlik ıesin aıaz shalyp, úsip ólip qalǵandaı — óli tynyshtyq. Sazarǵan aq túnniń, áıteýir, bir tusynan atom ǵasyrynyń ash qasqyry ulydy ma, ólim únindeı — qorqynyshty ulý estiledi emis-emis. Tek sol ulý ǵana búgingi zárli túnniń jarshysy. Mine, ash ishekshe shubatylyp taýsylyp bitpeıtin qystyń uza-a-q túninde qardan jasap alǵan úıshikte búk túsip, oı emip jatqan úsh jigittiń ádemi qıaly qansha sıpalap jylytqanymen, maýjyratyp aparyp — birte-birte úsik úıine áldılep, aldap-sýlap kirgize bergen. Asa qataldyqpen tisin qaırap, tilin jalaqtatqan ajal-arystan ol da arany ashylyp, ýyzdaı jas oljasyn qyzyqtaýǵa saqadaı-saı edi. Júrekterin eptep jylytpalaǵan álgi ásershil kóńildiń tátti esteligi baıyrqalap baryp, juqalań tartyp, sýyǵan... Sonsoń búkil deneleri qyzynyp, býyn-býyndaryn ala bastap edi. Býyn-býyndaryn ala bastaǵan sýyq endi qan tamyrlaryna shaýyp, qýalap, mápelep erkeletkendeı saıqaldyqpen uıqtatady, jabyrqańqy janyn terbep, ýatady... ýatady... Nurjan sereıip, aǵashtanyp qata bastaǵan aıaq-qolynyń shym-shymdap jylyǵanyna tań qaldy. Qyzyq... beıne bir qus tósek, mamyqqa oranyp jatqandaı boı-boıy balbyrap, búkil denesi talmaý tartty da., qyzyq... úlken bashpaıynan, saýsaq-saýsaǵynan ózgeshe bir qytyq júrip, dyzyldap qyshyǵandaı ma-aý; al ózi burynǵydan ary búrisip, qol-aıaǵyn baýyryna jıyra tústi; ol ózin beıne bir qar-úıshikte emes, qozynyń appaq júninen basqan alty qanatty aq ordada jatqandaı úlken raqat kúıde sezingen. Amanjan da, Baqytjan da joq, tek jalǵyz ózi — biz ózi ǵana... tabany tyzyldap taǵy dýyldady-aı: jer-oshaqtaǵy laýlap janǵan ot qyzdyrǵandaı ma-aý; eki tizesin baýyryna alyp, álgi tabanyn kúıdirgen ottan qasha ma-aý... Ne degen ertek syqyldy erkin dúnıe, eseńgiregen hal; ne degen jas sábıdiń uıqysyndaı beıbit dúnıe, ne degen appaq... sút dúnıe... Nurjan aq qozynyń júninen basqan otaýda raqattyń altyn astaýynda tynyshtyq kúıin keship, jumylǵan kózin ashýǵa qımaı, jumylǵan kózin ashsa, endi-endi ǵana emin-erkin sezine bastaǵan baqytqa, raqatqa toly uıqyly-oıaý halinen múldem aırylyp qalam ba dep shoshynǵan. Ol tipti dál osylaı búktetile ılenip jata bergenshe turaıyn dep qansha ma talpynsa da, jatqan jerinen tyrp etip qozǵalýǵa shamasy jetpedi. Áldekim albastydaı keýdesinen basyp qozǵaltpaǵan. Sonsoń ol tym quryǵanda oń jambasyna aýnap túspekke áreket qylyp edi, ol oıynan da dáneńe shyqpady. Aıqaılap Amanjan men Baqytjandy shaqyrdy. Olarda da, ózinde de ún joq — tunshyqqan tynyshtyq. Osy kezde aq qozynyń júninen jasalǵan aq otaýǵa ústinde qyp-qyzyl kebini bar Qar qyzy kirdi. Kirdi de tór aldynda qol-aıaǵyn tańyp tastaǵandaı qor bolyp sulaı jatqan Nurjannyń basyn kóterip:

„Tur, tur, jigitim, tań atty, kún shyqty", — dedi jalynyp.

Nurjan óz basyn kóterýge qansha áreket jasasa da, tas baılap tastaǵandaı, qozǵalta almady: „ — Sen kimsiń? Álde perishte, álde adam..." — dedi ernin zorǵa qımyldatyp.

Qar qyzy: „ — Qar qyzymyn..."

Nurjan áli maýjyrap jatyr: — „Qar qyzy... Mynaý sup-sýyq ólkede syńsytyp án salatyı arý sen ekensiń ǵoı".

Qar qyzy: „ — Iá, menmin".

Nurjan qýanyp ketti: „ — Seniń muńly ánińdi jer betinde tek men ǵana estı alatynymdy bilesiń be? Tek men ǵana tyńdaı alamyn".

Qar qyzy: „Eger ony bilmesem, izdep keler me edim".

Nurjan janynda otyrǵan appaq qyzdy baýyryna tartyp, aımalaıdy: „ — Kóp izdedim ǵoı ózińdi... KÓP izdedim. Sharshadym, sharshatty meni. Aıyrtaýda Qar qyzy bar eken, qysta qarly shaǵyldardyń arasynda kózge kórinbeı án salyp júredi eken de, jaz shyǵa jetiqat jer astynda sińip ketedi eken, — degen ańyzdy talaı-talaı estisem de, ishteı ılanbaýshy edim. Endi mine, ózińdi kórip otyrmyn. Qandaı sulýsyń".

— Qar qyzy: „Qandaı sulý bolsam — sondaı sýyqpyn".

Nurjan qyzdyń alaqanyn betine basady: „ — Ras sýyqsyń. Nege solaı eken?"

Qar qyzy: „ — Meni adamdar máńgilikke ókpeletken".

Nurjan: „ — Adamdaryń kim sonda?"

Qar qyzy: „ — Qońqaı shal..."

Nurjan: „ — Ol adam emes, Qońqaı ǵoı".

Qar qyzy: „ — Qońqaılar da adam. Olar kerek. Olar jastardy adastyrý úshin jaratylǵan. Al adamdar eń áýeli adasyp almasa, birin-biri áste de izdep taba almas edi..."

Nurjan: „ — Ras aıtasyń, eger sol Qońqaı shal adastyrmasa, seni eshqashanda izdep taba almas edim".

Qar qyzy: „ — Eger sol shal bolmasa, men dál osylaı máńgi-baqı adasyp, zar ılep, zar jutyp ótpes edim. Sen meniń tilimdi alsań, qazir ornyńnan atyp tur da, anaý eki joldasyńdy qýyp jetip, ertip qaıt, keri qaıtar".

Nurjan: „ — Olar qaıda ketti?"

Qar qyzy: „Qol-aıaǵyn úsik urǵan ekeýi, jer asty eline bettep barady".

Nurjan oılanyp qalady: „...Men dál qazir ornymnan turyp ketsem... Seni qaıtyp kóre almaı qalarmyn. Sol jer asty eline saǵan erip meniń de barǵym keledi. Shyn baqyt, shyn mahabbat, naǵyz bostandyq — jer astynda ǵana..."

Qar qyzy: „ — Meni súıetiniń ras bolsa, kele kórme bul jaqqa". — Eki qolyn sermep zerezep bolyp bezekteıdi.

Nurjan: „ — Nege? Nege? Nege?"

Qar qyzy: „ — Óıtkeni ekeýmiz qosylyp qoıamyz".

Nurjan: „ — Qosylsaq she? Biz ǵashyq jandarmyz ǵoı".

Qar qyzy: „ — Shyn ǵashyq o dúnıede de qosylmaýy kerek. Birge tursaq báribir urysyp qalamyz. Qozy men Baıan aryz berip baıaǵyda ajyrasyp ketken. Óıtkeni Adam, qaıda da adam: jer betinde de, jer astynda da, tipti kók táńirisinde de... bári bir adam".

Nurjan jalbarynyp jylap jiberedi: „ — Mahabbat she? Mahabbat!"

Qar qyzy: „ — Joq bolǵan soń da mahabbatqa tym yntyzarmyz. Eger záýde bar bolsa, baıaǵyda jek kórip keter edik. Naǵyz mahabbat jer astynda da joq. Tur! Egile bermeı, eńseńdi kóter. — Qolynan tartady. — Úsik shala bastaǵan eki dosyńdy oıat. Sen sekiddi jigitter jer astyna ǵana emes, jer betine kerek. Tur! Tur! Tur!"

Ol Qar qyzy emes. Nurjannyń tamyrynda alasuryp, aıazben aıqasqan, úsikke boı bermeı jantalasqan qyp-qyzyl qany, týlap soqqan júregi edi...

Óldim degende tynyshtyqtyń buǵaýyn úzip, ornynan atyp turdy! Alasa qalanǵan qar úńgirdiń tóbesine tóbesi tıip qulap qaldy. Ózderiniń óne boıynan jan ketip, úsikke uryna bastaǵandaryn sezdi de, jalp etip qulaǵan qardyń astynda qalǵan Amanjan men Baqytjandy julqylap, tipti tepkilep oıata bastady. Jan dármende eki betterinen urǵylap, shymshylap júrip, áreń esterin jıǵyzdy. Erbıip-erbıip oryndarynan kóterem sıyrdaı kıreleńdeı kóterildi de, sylq etip qaıta qulady. Nurjan jantalasa aıǵaılap: — Turyńdar! Júgirińder! Úsip ólip qala jazdappyz! Uıqtaýǵa bolmaıdy! — dep julmalaıdy eki joldasyn.

Amanjan: — Tún ortasynda oıatqanyń ne-eı, jaý shapty ma? Baqytjan: — Kishkene uıqtaı turaıynshy, ákrı. — Bylq-sylq etip áreń tur.

Nurjan: — Uıqtaýǵa bolmaıdy. Úsip ólip qalamyz. — Aıaq-qoldary dýyldap, ashyǵanyn endi ǵana sezgen eki jigit Nurjannyń yrqyna kóne bastady.

Olar endi alasuryp jattyǵý jasaýǵa kiristi. Nurjan komanda berip júr.

— Turyńdar! — Turady.

— Otyryńdar! — Otyrady.

— Turyńdar!

— Otyryńdar!

— Al endi traktordy shyr aınalyp júgireıik. — Tizelerinen qar keship júgire bastaıdy.

— Al endi beti-qolymyzdy qarmen ysqylaıyq.

— Al endi aıqaılap kúleıik. Qane, kúleıikshi bir, joldastar. Kúleıik! Kúleıik! Búkil álem kúńirensin... Ha-ha-ha...

——Ha...ha...ha...

——Ha...ha...ha...

Búkil álem „ha-ha-ha-ǵa" aınalyp ketti.

Úsheýi esi aýysqan adamdaı keńirdek jyrta saqyldap qarqyldap, qar tepkilep kúldi-aı... — ómir úshin, ómir únin estirte qasaqana kúldi...

— Ne degen tamasha ómir? Ha-ha, — dedi Amanjan arpalysyp. — Kúlgen adamnyń bári baqytty emes, ha-ha...

Aıýdaı qorbańdap, aı astynda jantalasqan jigitterdi kórgen kóldeneń kóz bolsa, jyn urǵan eken dep oılar edi.

— Qane, jigitter, — dedi Baqytjan eki dosynyń qolynan tartyp. — Bıleıikshi bir aıyzdy qandyryp. Ózimiz úshin. Súıip qosyla almaǵan qyzdarymyz úshin.

Atkópir qardy tepkilep, arsyl-gúrsil bıleı bastady.

— Al endi, jigitter, endi qushaqtasyp, ystyq-ystyq súıiseıik, — dedi entigin zorǵa basqan Nurjan. — Budan keıin qolymyz tıe me, tımeı me? Tipti budan soń bir-birimizdi dál qazirgideı qımas kóńilmen jaqsy kóre alamyz ba?

Úsheýi júz jyldan soń jolyqqandaı qushaqtary aıqasyp súıisedi.

— Súıiskenniń bári mahabbat, qushaqtasqannyń bári adal dos emes, — dep, Amanjan bylsh etkizip túkirip, bıalaıymen aýzyn súrtip tastady. — Óne boıym bir túrli jybyrlap, qyshyndyra bastady.

— Tań atqansha shydaıyq, — dedi Baqytjan.

— Tań atqan soń qaıyn juraǵatyńnyń úıine barasyń ba?..

— Degenmen kún shyǵady ǵoı.

— Oı, sol kúnińdi! — dep Amanjan tisin qaırady.

— Kúnge til tıgizýge bolmaıdy, — dedi Baqytjan. — Saǵan kerek joq bolǵanymen, ózgelerge kerek.

— Turmańdar, qımyldańdar, — dep Nurjan eki jigitti ıterip-ıterip qaldy. Qyzyq, sereıip turǵan Amanjan ekpinimen ushyp tústi. Biraq Nurjanǵa ashýlanǵan joq. Ornynan qaıtadan qarǵyp turdy da, kózi shatynyp, aýzynan bý burqyraǵan qalpy qolyn sermep: — El úshin alǵa? Ýra, joldastar! — dedi jan daýsy shyǵa.

— Sovhoz úshin! Otdelenıe úshin. Jasasyn ýpravláúshıı! — dedi elirgen Baqytjan.

— Báribir úlken bashpaıymda jan joq, — dedi Amanjan entigin basyp. — Óne boıy birte-birte qyzyna bastaǵandaı.

— Men aman sekildimin, — dedi Baqytjan alqynyp.

— Sen semizsiń, sýyq maıyńnan ótkenshe kóktem shyǵady-aý, — dep qaljyńdady Nurjan. Úsheýi aıyzy qana taǵy kúldi.

Alaıda Amanjannyń hali bárinen de múshkil edi, qol-aıaǵy, tipti búkil denesin birtindep úsik shala bastaǵan syqyldy. Saqyldap kúlip turdy da, bir ýaqytta óz-ózinen bulqynyp, ústindegi kıimin asyǵys sheshe bastady. Alǵashynda Nurjan qaljyńdaıtyn shyǵar dep mán bermedi de tonyn, sonan soń pıdjagyn sheship, endi kóılegin sypyra bergende ustaı aldy.

— Amanjan deımin, ne boldy saǵan?!

— Eshteńe emes, ana qarańdarshy, koster janyp tur... Fý, atańa nálet... ystyqtadym, — dep Nurjannyń qolynan julqynyp shyǵyp, sekirip bıleı bastady. — O, jaryqtyqtyń lapyldaýyn-aı... Kelińder qane, otty aınalyp armansyz bir bıleıik, dostar. Laýla koster! Laýla qar ústinde janǵan ot! — Saq-saq kúlip, yrǵyp oınaı berdi. — Sender de sheshinińder!

— Ustaıyq, — dedi Nurjan. — Ustap alyp, denesin qarmen ysqylamasa bolmaıdy.

— Ustaı almaısyńdar, — dedi Amanjan mazaqtap. — Aınalaıyn jaryq ot? Kúıdirshi? Órteshi! Órtep jibershi, anaý qar betinde qaptaǵan qara mysyqtardy — (eki jigitten bastap sanaıdy)... bir mysyq, eki mysyq, úsh mysyq, myń-mıllıon mysyq... Jer betiniń bári mıaýlaǵan mysyqtar...

Baqytjan jylamsyrap qoıa berdi: — Alla, taǵalam-aı, ne jazyp edik saǵan... qor boldyq-aý...

— Tur ornyńnan! — dep aıǵaı saldy Nurjan. — Azamat emespisiń.

Eptep esi aýysa bastaǵan Amanjandy ekeýi eki jaǵynan shap berip ustap alyp edi, qarýly jigit birazǵa deıin boı bermedi. Budan soń traktordy ot aldyratyn qaıys belbeýdi alyp kelip aıaǵyn tusap baryp, biri keýdesine minip otyrdy da, ekinshisi Amanjannyń ón boıyn qarmen ysqylaı bastady.

— Átteń, qazdyń maıy bolar ma edi. Qoldyraı bastaǵan óne boıyn sylap tastaıtyn, — dedi Baqytjan.

— Qoıa berinder! — dedi julqynyp. — Jaýradym. Qutyryp kettińder me. Sheshińder aıaǵymdy. Ózim-aq...

Áıtsede ústi-basy qoldyrap úsine bastaǵan Amanjandy tyrp etkizbeı basyp otyryp, etin uzaq ysqylap baryp áreń bosatty. Budan soń shapshań kıindirip, ana ekeýi bir-birine laqtyra ıterip, qyzý qımylǵa túsirdi.

Arpalyspen birer saǵat ýaqyt áp-sátte óte shyqty. Amanjan úsik shalǵan denesindegi muzdaı bastaǵan qan lúpildep qaıta qozǵalysqa túsken soń, rasynda da, býsanyp terlegen. Qaıratty jigit es-aqylyn da áp-sátte jınap úlgerip edi.

— Raqmet, dostarym, — dedi júrip, — sender bolmasańdar jyndanyp kete jazdadym-aý. Qyzyq, tap ortamyzda lapyldap ot janyp turǵandaı elestep ketti. Al kıimderimdi qalaı sheshkenimdi ózim de bilmedim.

— Endi árqaısymyz bir-birimizge saq bolaıyq. Bireýimiz sheshine bastasaq boldy, qarǵa ekpetinen salyp, quıryǵynan shapalaqtap, bir qabat terisi sypyrylyp qalǵansha ysqylaımyz, ákirı, — dedi Baqytjan sekirip júrip.

— Sen bárimizdi aldyńa salyp baryp úsısiń, — dedi Amanjan. — Teriń kıttiń terisinen bir kem emes.

Jer-jahan appaq qar: seńdeı siresip, tutasa qatqan sýyq dúnıe... Túpsiz al qara kók aspanda myń-mıllıon juldyz, jambasqa aýa bastaǵan aı, batys kókjıekke sýsyp túse bastaǵan shoq úrker aı sáýlesimen aımalasyp jatqan, qumary áli tarqamaǵan, maýqy áli basylmaǵan toıymsyz. Qorqatyn sol qardyń kóıleginiń dal-dulyn shyǵaryp, yrqyna kónbeı, degenin istemeı, qashyp qutylýdyń amalyn izdep arpalysqan adamdar — aı sáýlesiniń astynda sekirip oınap, seńdeı bılep qutyrǵan úsh jigit... ómirdiń mánin túsinip, mahabbattyń, shyn baqyttyń ne ekenin paryqtamaǵan jas býyn — enesin izdep zarlaǵan jas bota...

Jumyr jer appaq qar: sýyq álem, sol sýyq álemniń bir pushpaǵynda ólim men ómirdiń qaqpaqylyna aınalyp, shybyn jany shyrqyraǵan jıyrmadan jańa asqan úsh boıdaq; qolynda qarýy, aldynda atysar jaýy joq, óz-ózinen jyndanǵan, óz-ózimen maıdandasqan maqtaýly beıbit kúnniń úsh soldaty... úsh qoıanshyq, úsh esalań — úsh batyr...

Qańtardyń uza-a-q túni taýsylar emes. Máńgi qozǵalysqa túsip, shapshań qımylmen sharshasa da, shapqylaı bergen soń jigitterdiń tońdana bastaǵan denesine jylý tarap, mańdaılary jipsıin degen. Toqyldap qatqan pımalaryn sheship jiberip, bir-biriniń aıaǵyn qarmen ysqylap edi, endi bashpaılaryna da jan kirip, qan júgirgen. Boılary jylyǵanmen, ystyqty ańsaǵan ishki saraıy sol — salqyn qalpynda, temir qubyrdyń aıaz soryp, jel keýlep ýildegenindeı qulazyńqy. Kóńildegi túıtkil muz erı qoımaǵan... Erteńgi sýishkilikterine asa senimdi emes. Jıyrmasynshy ǵasyrdyń ash qasqyry tipti jaqynnan ulyǵandaı...

— Ana qara! — dedi Baqytjan yshqyna aıǵaılap. — Anany qarańdar, bes-alty ıt tur.

— Atańnyń basy, — dedi aýyr minezdi Amanjan báribir saspaı.

— Ien taýda ıt júr degen. Ol — qasqyr! Bizdiń janazamyzdy shyǵarýǵa kelgen, dáretińdi alyp, ımanyńdy úıire ber.

Rasynda da, shana aǵytylyp qalǵan joǵaryda qulaqtaryn tige seltıip-seltıip bir úıir qasqyr tur edi ańdyp. Nurjan tuńǵysh ret záresi usha qoryqty. Biraq joldastaryna syr bildirgen joq:

— Sirińke jaq! — dedi Amanjanǵa. Sodan soń ózi traktor kabınasyndaǵy temir qobdıdan maı sińdi shoqpyt alyp, solárka aǵyzyp edi, tútikteri qatyp qalǵan eken, tambady. Ádemilep turyp balaǵattady da, álgi maı-maı shúberektiń ózin tutatpaqqa áreket jasaǵan. Jarty qorap sirińkeni túgesip baryp, áreń byqsyp janǵan alaýdy ońdy-soldy bylǵap aıǵaılap-aıbar jasaǵanda, shoqıyp-shoqıyp otyrǵan qasqyrlar jylystap, sheginip baryp, qaıta ańdydy.

— Báribir traktorǵa jolaı almaıdy, — dep jubatqan Baqytjan ózin-ózi. — Temirden qorqatyn shyǵar, ákirı.

— Atańnyń basy, — dedi Amanjan shyrt túkirip. — Ashyqqan qasqyr seni túgil, traktoryńnyń ózin asap qoıar. Baıaǵyda Qara dalada pásepte júrgen kezimizde bir shelek avtolymyzdy iship ketken.

— Sen de soǵasyń! — dedi Nurjan. — Adam daýsynan úrketin bolý kerek. — Qosylyp turyp, baıaǵyda, mekteptiń kórkemónerpazdar úıirmesindegi horda aıtqandaı shyrqaıyqshy bir. Kelińder! Shyrqaıyq... shyrqaıyq (óne boıy dirildeı bastaǵan edi, álde qorqynyshtan, álde tońǵannan).

— Qasqyrdy óleń aıtyp qýǵandy qaı atańnan kórip eń. — Bul sózdi Amanjan ashý shaqyra aıtyp edi.

— Sonymen qasekeńderge konsert qoıyp beretin boldyq. Men baryp bılet satyp keleıin, — dep batyrsyndy Baqytjan.

Olar qasqyrdan kóz almaı ishterinen eptep yńyldaı bastaǵan. Bir ýaqytta Baqytjan jan ushyra baqyryp jiberdi:

— Áne, áne, ákirı. Bizge qaraı jaqyndap keledi. — Zar eńirep jylap jiberdi. — Oıbaı! Apa!

— Shyrqaıyq!

— Shyrqasaq shyrqaıyq!

Án bastaldy. Esh adam uǵyp bolmaıtyn, qyzyq án bastaldy: birdiń basy, birdiń aıaǵy túsiniksiz, iship alǵan ýdaı mas kisiniń sandyraǵy sekildi ıir-ıir, úzik-úzik qojyraǵan suryqsyz áýen, baldyr-batpaq sóz ári tamasha sóz.

Nurjan qasyndaǵy sónýge aınalyp, tútindegen shúberekti qasqyrlarǵa qaraı laqtyryp jiberip, óz omyraýyn ózi sabalaı shertip, azandap qoıa berdi:

...Ólsem ornym qara jer — syz bolmaı ma... ...Myńmen jalǵyz alystym, kiná qoıma...

Amanjannyń áni:

Appaq qar, ash qasqyr, oý, oý... Appaq qar, ash qasqyr, oý, oý... Appaq qar, ash qasqyr, oý, oý...

Baqytjannyń áni:

Apam-aı, apam, apam-aı... Jalǵyzyń qor bop qala ma-aı. Apam-aı, apam, apam-aı... Endi qaıttim qorqam-aı...

Qorqyp-úrký sezimderi ólgen, ishterindegi eń er júrek, eń qatal Amanjan qolǵabyn sheship staqan jasady da ótirik araq quıyp, tost kóterdi.

— Al endi, joldastar, qasekeńderdiń bizdi umytpaı, el aralap, sharýashylyqpen, halyqtyń turmys-halimen tanysqany úshin, jas óspirim jastarǵa jasaǵan ákelik qamqorlyqtary úshin; osy qasekeńder bolmasa tańymyz atar ma, kúnimiz shyǵar ma edi, ózimizdi ap dep asap qoıaryn bile tura maqtamasqa amalymyz bar ma? Al, aǵalar, sizder úshin alyp qoıalyq! —

Shyǵystan, Aıyrtaýdyń ońtústiginen tań bilindi!

Shyǵystan, qyzemshektengen qarly tóbelerdiń ar jaǵynan syzat bergen aınalaıyn tań, qulanıektene aǵarań tartty. Aǵarań tartyp, tún perdesin sypyrǵansha, tamaǵy kebersip, daýystary qarlyqqansha án salǵan úsh jigit bir úıir ash qasqyrdy hormen shyǵaryp salǵan. Sonda jigitger qaz-qatar traktor tabanyna shyǵyp turyp aıtqan eń sońǵy trıo án mynaý edi:

Boldyq qoı bar ónerdi taýysqandaı; Mert boldyq aıǵa shaýyp arystandaı, At jalyn tartyp mingen bula shaqta, Shyqylyqtap kózge tústik saýysqandaı, ýa

saýysqandaı, tra-ta-ta, ha-lal-aı, saýysqandaı

nemese arystandaı...

— Interesno, — dedi Baqytjan. — Búgingi qasqyrlar jemeıdi, biraq masqara qorqytady.

— Ýra, tań atty!

Bári qulaqshyndaryn aspanǵa atyp, ýralaıdy.

— Báribir batyr ataǵyn bermeıdi, — dedi Amanjan muńaıyp.

— Óıtkeni bizdiń erligimizdi kórip turǵan eshkim joq, — dedi Baqytjan.

— Kórip tursa da bermeıdi, — dedi Amanjan. — Óıtkeni bizdiń de, traktordyń da qanaty joq, joq... eshqashan da usha almaımyz. Ushý úshin týatyndar bar. Biz — baýyrymen jorǵalaýshylarmyz.

Iá, tańnyń atqany daýsyz edi. Túni boıy jemtik ańdyǵandaı qydıyp jigitterdiń záre-qutyn alǵan ash bóriler quıryqtaryn butyna qysyp, taýdan asyp, qasha uzaı ketken. Degenmen ash qasqyrdyń da paıdasy tımeı qalǵan joq. Altaıdyń qyryq gradýs sýyǵynda qasat qar, aqyrǵan aıazda úsikke shaldyrmaı, tań atqansha arpalystyryp, án saldyrǵan. Pende degenniń ıtjandy emes pe, „Adam úsh kúnde kórge de úırenedi" degen osy, taýdyń qaqaǵan sýyǵy men tili jalaqtaǵan bórisinen kezek qorǵanyp, taǵy bir kúndi qarsy alǵan. Biraq alda áli de ushy-qıyrsyz kúres kútip turǵan-dy. Túndegi dúrdarazdyqty qasqyr jep ketti de, tek sol bir ózara túsinbeýshiliktiń kýásy ispetti, appaq qardyń betinde muryndarynan aqqan qyp-qyzyl qan qatyp jatqan. Kózge kúıik qylyp, kóńilge qaıaý saldyrmaıyn dedi me, Nurjan aıaǵymen teýip-teýip, qarmen kómip tastaǵan. Árıne, alǵashqy sóz: „Endi ne isteımiz" degen suraqtan bastaldy. Qyraý basyp, muzdap turǵan traktordyń shynjyr tabanyn tepkilep, ár tetigin shuqylap, bas-basyna shyr aınalyp shyqty.

— Qarnym ashty, — dedi Baqytjan ádetinshe. Onyń oılanbaı aıta salar ár sózi shanshýdaı tıer Amanjan myrs etip, mysqyldaı kúldi de:

— Shoshqa ólgeli jatsa da, qors etkenin qoımaıdy, — dep temekisin tutatty. Nurjan sym temirdiń basyna shúberek baılap, alaý jasap álek.

— Traktordy qyzdyrý úshin eki kýbometr otyn, saqyldap qaınaǵan eki-úsh shelek ystyq sý kerek, — dedi.

— Aýylda, úıdiń irgesinde turǵanda qudaıdyń zoryna ot aldyrýshy edi. Itaıaq bolyp qaldy deshi. — Baqytjan ýaıym bildirdi.

— Solárkany jylytyp alsaq birdeme bolar edi...

— Qur sózben traktor qyzdyrylmaıdy. Davaıte iske kiriseıik. — Amanjan maı júretin jez tútikterdi ustap, jabysyp-jabysyp turǵan qaryn sypyryp tazalap, alaqanymen jylyta bastaǵan. Dúnıedegi jamandyq pen jaqsylyqty jurttan buryn kóretin kóregen Baqytjan taǵy da aıqaılap jiberdi.

— Anany qarańdar! Tal ósip tur! — Ol nusqaǵan jaqqa japa-tarmaǵaı jalt qaraǵanda keshe apaq-sapaqta baıqamaǵan eken, bular qonyp shyqqan taýdyń teriskeıinde tarbaıa ósken taldy kóredi. Bul „İshkeri jaqqa" ótkeli alǵashqy keziktirgen aǵash edi, súreńsiz ómirdiń kóz súrindirer tuńǵysh qaraıǵany bolǵan soń ba, qysqy jolaýshylardyń esi shyǵa qýanǵany ras-ty. Táýlik boıy nár tatpaı, silikpesi shyǵa sharshaǵan, zyqysy ketip jaýraǵan jigitter dál qazirgi sátte ár erbıgen buta, erbeń eter jan-janýar kórse, myń jasary haq edi. Tipti bile bilgen adamǵa túndegi qasqyrdyń ózi es boldy. Jaryqtyq kúnniń qulaǵy Aıyrtaýdyń ıyǵynan qyltıǵanda bulaýǵa túsip qalja jegendeı, álgi qaljyraǵan jigitterimiz qaǵanaǵy qarq rıza kóńilmen alaqaılap edi.

— Aınalaıyn, Kún!

— Júr, Bake, — dedi Amanjan qolyna balta alyp, — júr, qasat qardyń betimen eńbektep baryp, anaý taldy otyndyqqa qıyp ákeleıik.

— Úıden shyqqanda traktorıst edik zińgitteı-zińgitteı, odan Qońqaı memleketiniń tutqyny boldyq, odan túni boıy qasqyrlarǵa konsert qoıyp, artıs boldyq, endi mine alpınıske aınaldyq... — dedi Baqytjan.

— Endi bir kún dalada qalsaq, keri maımylǵa aınalyp ketemiz, saspa, — dep arqasynan qaqty Amanjan.

— Tipti sonyń ózi jaqsy. Keıde adam bolyp jaralǵanyma ókinemin de.

— Adam bolyp jetistirip júrgeniń shamaly edi. Aıda, kettik. Baqytjan barǵysy kelmeı qıpaqtap az-kem turdy da, dosynyń

alaıa qaraǵan kózine kózi túsip, álgi oıynan lezde aınydy. Boran soǵyp, ábden berishtep, shegelenip qalǵan qar betimen taý basyna qaraı jorǵalaı jónelgen ekeýiniń sońynan únsiz qarap uzatqan Nurjan: — Jaqsy, jigitter! — dedi kúbirlep. Ózi traktor kabınasyn aqtaryp, asaı-musaıyn ázirleı bastady. Qar betinde qaraıǵan ekeýdiń jyljyǵanynan taıǵanaqtap tómen sýsyǵany kóp. Jel úrip, jyltyrata qatyrǵan taıǵaq tym qatygez, tym qazymyr edi. Alda kele jatqan Amanjan beıne bir álpınıser sekildi baltamen oıyp shuńqyrlap, basqysh jasaıdy da, tabanyn tirep, izin basqan Baqytjanǵa belbeýin laqtyrdy. Ol qatarlasqan soń, taǵy da alǵa, quzar taýǵa shabýyldaıdy da ıtpektep órmeleıdi... Ekeýi de alty aıryǵynan ter sorǵalap ystyqtady. Óne boıynan burqyrap bý shyǵady. Oıdan qaraǵan kisige órtenip turǵandaı-tyn. Karterdi shuqylap, eki dosynyń qımylynan kóz jazyp qalyp edi, bir nárse dál janynan tómen qaraı sonaý shatqalǵa zý etip aǵyp ótti. Ol ne boldy eken dep oılap úlgergenshe, joǵarydan daýys estildi.

— Qolaba, laýhı, ynjyq. Jat solaı saı tabanynda! Amanjannyń laqtyrǵan belbeýin qaqshı berem dep oqystan

aırylyp qalǵan Baqytjan aınadaı jarqyraǵan qar betine jup-jumsaq quıryǵy tıgen soń, qol shana tepkendeı syrǵanap ketken eken. Anaý oǵan qarap alańdamady, durystap turyp balaǵattady da, ózi órmeleı berdi. Budan soń ór jaqtan taǵy da daýystady.

— Nurjan, aý, Nurjan, sen oǵan nazar aýdarma, ózi keledi ıt bolyp, boıynda shybyn jany bolsa.

Baltanyń daýsy estildi. Ol talǵa esen jetip, qıa bastaǵan eken. Budan soń býda-býda butaqty qushaqtaǵan ol oqtaı zymyrap keshe traktor shıyrlap qazyp tastaǵan qazan shuńqyrǵa gúrs ete qaldy. Nurjan seriginiń eptiligi men qapshaǵaı shapshańdyǵyna tań qaldy ári shyn kóńilinen rıza boldy. „Esirik bolmaı, er bolmaıdy" degen sózdiń jany bar.

Tońazyǵan jas tal byqsyp tutana qoımady. Ústine eptep erip, mólt-mólt tamyp turǵan solárka tıgen soń ǵana jylbysqylana janǵansymaq bolǵan. Álgi otty traktordyń quıryq jaq astyndaǵy bakqa qoıyp, myjyraıǵan maı-maı shelekke toltyra qar nyǵady da, álgi bolar-bolmas tútindengen ottyń janyna taqady.

— Munymyzdan túk te shyqpaıdy, — dedi Amanjan.

— Solárka jibigen soń ústine quıyp, meniń pıdjagymdy jaǵaıyq. Senderdikinen góri eskileý ǵoı, — dedi Nurjan.

— Anaý láýhıdiń tonynyń ishine kıgen jeletkesi bar, sony qosa órteý kerek, áıtpese bir shelek qardy qaınatyp, salqyndatqyshqa quıý múmkin emes.

——Eń áýeli onyń ózin shaqyryp ákelý kerek.

— Keledi ózi! — Zildene aıtty. Baqytjandy ne sebepten sýqany súımeıtinin Nurjan bilmeıdi. Túnde retin taýyp, sabap ta aldy.

— Degenmen sen baryp shyǵaryp ákel, — dedi. — Tosyp otyramyz ba osylaı.

Ornynan kerenaý kóterilip bara jatyp: — Barsam da tek jeletkesi úshin baramyn, — dedi. Sodan soń qolyna súımen alyp, sekirip baryp qatqan qarǵa jalp etip otyra ketip edi, etekke qaraı syrǵanaı jóneldi. Ot jaǵa almaı kúıbeńdegen Nurjannyń

qulaǵyna saı jaqtan baj-búj etken daýys taǵy estildi. Baqytjan alda, Amanjan sońynda, súımendi taıanysh qyla órmelep keledi. Baqytjannyń ne sebepten jan daýsy shyqqanyn túsine almady. Traktor janyna kelip jetkende jelkeleı nuqyp, ushyryp túsirdi de: — Láýhı, neǵyp búgejektep jatyp aldy desem, bizden jasyryp qurt jep otyr.

Nurjan ras pa degendeı oǵan qarap edi, urty tompaıyp, silekeıi shubyra jalmań-jalmań etkenin kórip shyndap túńildi.

— Uıat eken, — dedi. — Soǵys bolsa nemese asharshylyq bolsa qaıter ediń. Qasqyr da qas qylmaıdy joldasyna degen qaıda? Apań qaltańa salyp bergen bir ýys malta qystan shyǵarady dediń be?

— Qyzǵanǵandaryń osy bolsa má, alyńdar, talap jeńder, tipti qaryndaryń ashyp bara jatsa meni soıyp, qaqtańdar, — dep qaltasynan alǵan maltany shashyp jiberdi. Biraq Nurjan da, Amanjan da miz baqpady. Appaq qardyń betinde bir ýys malta bytyraı shashylyp jatty. Eshqaısysy eńkeıip almady da.

— Shesh jeletkeńdi, — dep ámir berdi. Baqytjan únsiz sheshine bastady.

Janarmaı jipsigen soń pıdjak pen jeletkeniń ústine malshyta quıyp, lap etkizip tutatty. Ómir oty laýlady! Tirshilik bastaldy! Ot tıgen jigitterdiń betinen qan, ot tıgen jez tútikterden maı júgirdi. Birer shelek qar qaınatyp, salqyndatqyshtyń muz qabyrshyqtanǵan óńeshine quıdy. Karterdiń maıy jibidi! Janarmaı tıgen soń baǵanaǵy shylqyǵan jas tal da sytyrlaı jandy! Kún jaryqtyq arqan boıy kóterilip, janaryńdy jalaıtyn sáýlemen muqym mańaı, aınala — appaq qar áınekteı jarqyrady-aı. Shyńyltyr aıazdyń astynda shyny ýatyp tastaǵandaı shaǵylysa oınaıdy... Óziniń qyńyr qylyǵyna ókinip, seń bop qatqan uıaty ol da jibidi bilem, Baqytjan murny qanaǵansha dedektep jumys istedi. Qaıys beldikti dóńgelek ot aldyrǵyshqa orap ákep, túıinshegin ilgishine ilip, kezek-kezek tarta bergen soń eń aldymen pýskash tyryldap iske qosyldy da, aqyretteı jaıylyp, sýyq júzben syzdana sazarǵan aqshaǵyl taýlardy jańǵyryqtyryp, traktor ot aldy. Birazǵa deıin kóksaý tıgendeı qaqalyp-shashalyp baby bolmady. Nurjan baryp gazdyń tutqasyn basyp qalyp edi, ókirip-ókirip túni boıǵy óksigin qusyp tastap, baıaǵy áýenine basyp, áýeýleı ánin shyrqady-aı... Jasasyn ómir! Jasasyn, jastar! Jasasyn, jasa-syn, jasasyn!..

Jigitter ony-muny, kerek-jaraǵyn temir qobdıyna baqshalap turyp saldy, otyrǵysh pen arqalyqty qar úıshiktiń astynan arshyp alyp, ornyna qoıdy. Kabınaǵa qarǵyp minip, „jolymyzdy ońǵara kór" dep kúbirlep saparǵa, tirshilik joryǵyna attandy áne! Ne bolsa da táýekel jasap, mynaý taýdyń balaǵyndaǵy ózeksheni quldap, mynaý meken bolǵan aq taýdy shyr aınala orap, kelgen izderimen joǵaryda qalǵan shananyń qyr jelkesinen túspekke nıet bildirdi.

Biraq Nurjannyn bul usynysyna Amanjan úzildi-kesildi qarsy boldy.

— Esimiz barda — elimizdi tabaıyq, — dedi ol.

— Sen qalaı oılaısyń? — dedi Amanjan.

— Sen qalaı oılasań — solaı oılaımyn, — dedi Baqytjan.

— Túý... ıt arqasy qıannan kún demeı, tún demeı bar aýyrtpalyqty arqalap shyqqanda, jol ortadan qaıtyp ketýge dátim shydamaıdy. El-jurttan uıat. — Aǵa traktorıstiń bul sózine Amanjannyń kúlkisi keldi.

— Pah., hı-hı... shirkinniń elden uıala qalǵany-aı... Ulyǵan qasqyr, uıtqyǵan boranǵa besikten beli jańa shyqqan bizderdi aldap-arbap aıdap salǵanda, sol eliń... uıalmaıdy, biz uıalýymyz kerek! Aıda, byljyraqty qoıyp traktorǵa minińder. Kún barda etekke túsip alaıyq. — Ózi qarǵyp traktordyn tabanyna shyqty.

— Asyqpa, jigitim, daýysqa salamyz, — dedi Nurjan. — Odyrańdama soqyrym, balany basyp ketesin degen eken baıaǵyda bireý.

— Pah! Beıne bir kınodaǵydaı. Komsomol jınalysyn ashamyz deshi.

— Ar-uıat jınalysy.

— Hvatıt! — dep aıǵaı saldy Amanjan. — Shaltaı-baltaıdy qoıyńdar. Eki táýlik alysqanda ar-uıatymnan aırylyp qalǵanmyn. Al qaryz alýǵa árkimniń óz qara basyna jetpeı júr. — Moınynyń tamyrlary bileýdeı bolyp isinip shyǵa keldi. Adamdardyń minez-qúlqy qyzyq qoı: qazir bylaı, qazir olaı. Al Amanjan óz aıtqanyna kónbeseń, basyn kesip alsań da ustanǵanynan taımaıtyndardyń biri-tin. Sýyq qatty qysqanda tors-tors aırylatyn qara jerdiń ózi ispetti, jan dúnıesine, psıhologıasyna saı kelmeıtin nárse bolmasa eshkimniń aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júrmeıtin ol, qazirgi daý-damaıda sózsiz jeńem dep oılady. Eki kún boıy ólim men ómirdiń qaqpaqyly bolyp, qar-qatynnyń tutqynynan endi bosandym ba degende, jalǵyz shana shóp úshin ajalǵa bastaryn tigý — baryp turǵan aqymaqtyq dep oılady. Jo-joq, patrıottyq rýh, jaýapkershilik sezimi Amanjanda da sóngen joq, biraq kózsiz erliktiń zamany emes qoı bul. Ne isteseń de aqyl, aıla kerek.

Ol ásirese kesheden, shalmen arbasýdan keıin, qatty ózgerip ketip edi. Nege ekenin kim bilsin, Baqytjan baǵanaǵy bir qurt máselesinen keıin, óz-ózinen ol da ózgerip sala bergen. Ásirese Nurjannyń keýdesine tonnyń ishinen kıgen pıdjagyn sheship otqa tastap, dirdektep turǵan keıpin kórgen sátten bastap, jan dúnıesine, psıhologıasyna saı kelmeıtin nárse bolsa shydamy tars aırylar edi. Óz yrqymen bolmasa eshkimniń aıtqanyna qónip, aıdaǵanyna júrmeıtin ol, qazirgi daý-damaıda sózsiz jeńem dep oılady. Eki kún boıy ólim men ómirdiń qaqpaqyly bolyp, qar-qatynnyń tutqynynan endi bosandym ba degende, jalǵyz shana shóp úshin ajalǵa bastaryn tigý—baryp turǵan aqymaqtyq dep oılady. Jo-joq patrıottyq rýh jaýapkershilik sezimi Amanjanda da sóngen joq, biraq kózsiz erliktin zamany emes qoı bul. Ne istesen de aqyl, aıla kerek.

Ol ásirese kesheden, shalmen arbasýdan keıin qatty ózgerip ketip edi. Nege ekenin kim bilsin, Baqytjan baǵanaǵy bir qurt máselesinen keıin, óz-ózinen ol da ózgerip sala bergen. Ásirese Nurjannyń keýdesine tonnyń ishinen kıgen pıdjagyn sheship otqa tastap, dirdektep turǵan keıpin kórgen sátten bastap, jan dúnıesine tamasha sáýle tarap edi. Kúpirlikke toly kúnderimen múldem qoshtasqandaı, adamgershilik, dostyq, qımastyq degen túsinikterdiń mánin shyndap paryqtaǵandaı bolǵan. Bir baǵytqa — bir maqsatpen attanǵan adamdar arasynda qara sýdy bólip urttar qoıan-qoltyq yntymaq bolmaıynsha, ilgerileý múmkin emestigin uqqan. Anaý úzeńgiles kele jatqan dostarynyń totyqqan mys tústi sharshańqy dıdaryna uzaq úńilip, olardy endi ǵana tanyǵandaı, olarmen endi ǵana shyndap dostasqandaı balasha qýanǵan. Ári óziniń keshe túnde ońbaı taıaq jegenine tipti ókingen joq, qaıta „ózime de sol kerek" dep óz-ózin tabalaǵan. Er-azamat ne maıdanda, ne joryqta synalady degen osy. Ol — Baqytjan osynaý qar shaǵyldardyń arasynan dostaryn ǵana emes, ózin de izdep taýyp alǵandaı edi. Ol uly jańalyq ashty — ózin ashty...

Qońqaı shalmen aradaǵy qaqtyǵystan soń, minezi kúrt ózgergen Amanjan ǵana. Ne kórindi?

— „Láýqısyń, uıqyshylsyń, tamaqsaýsyń", — dep meni kelemejdegende patefondaı saıraýshy ediń, bir barmaǵymdy búgip júrdim deshi... Biriniń júnin biri julyp jep qoǵam maly tur mańyrap. — Baqytjannyń bul jalyndy sózi, shynynda da, ábes estilip edi, ásirese aq qar, kók muzdyń ortasynda, tis-tisine tımeı búrseńdep, eki táýlik nár tatpaǵan ishekteri ıtshe ulyp jatqanda... Amanjan, ishin basyp qatty kúlgeni sonshama, traktordyń shynjyr tabany solqyldap ketti.

— Pah-pah, shirkinniń patrıotyn-aı, ha-ha ý-ý-ishegim-aı... Pavka Korchagın ortamyzda júr eken ǵoı... — Kúlkisin short tyıdy da, ars etip jekidi. — Láýqı neme, qoǵamǵa mal kerek bolǵanda, adam kerek joq pa?! A! Ashtyqtan, lajsyzdyqtan bir-birimizdi tirideı jegeli turyp, jalyndy sózder aıtamyz. Jalyndy sóz janymyzdy alyp qala almaıdy, jarqynym. Nasıhatshym men lektorym janymnan tabylyp raqat boldy-aý. Qulaǵymnyń etin qoǵamtanýdan beretin yzyldaq muǵalim jep edi... endi mine...

Dem alǵan saıyn aýyzdarynan býdaq-býdaq bý shyqqan úsh jigitke sonadaıdan qarap turyp, ishteri órtenip tur-aý dep oılaýǵa bolýshy edi. Al olardyń syrty qaltyraǵanmen, jan dúnıeleri lapyldap janyp jatqany ras-ty. Amanjannyń ashýlanyp aıtqan sózinen soń, ne isterin bilmeı biraz oılanyp, únsiz qalǵan. Qazirgi jaǵdaıdy salmaqtap qarasa, Amanjannyń sózin de teris deı almas edi. Ne isteý kerek mundaıda? Jan baǵyp aýylǵa taıyp tursa, nege keldiń dep aıypqa tartpas.

Qar shaǵyldardyń arasynan, Qar qyzynyń syńsyta salǵan muńly áni estilgendeı...

— Aýylǵa bir aıyr bolsa da pishen aparmaı, keri oralmaımyz. Qazir taýdy shyr aınalyp, anaý shananyń jelkesinen túsemiz. Osy pikirge qosylam degenderiń qol kóterińder, — dep kesip aıtty Nurjan. Ary tart, beri tartpen yryldasyp tura berse, qystyń kelte kúni qazir-aq batyp keter.

— Ol úshin taǵy da eki táýlik kerek. Ondaı jas jutar táýekelge seniń qarnyń, traktordyń maıy shydamas, — dedi Amanjan.

— Eger seniń barǵyń kelmese, osy jerde qala ber. Manevrdi biz ózimiz-aq jasap kelemiz.

Nurjan men Baqytjan qol kóterdi. Osy kezde Amanjan traktordy sóndirip jiberdi de, eki myqynyn taıana taltaıyp, gýsenısany solqyldata oınap, tisi aqsıyp tura qalǵan.

— Buǵa berse — suǵa berýge ábden úırengensińder, — dedi qarǵa shyrt túkirip. — Al endi tyrp etip kórińdershi. Eń áýeli ekeýińdi, sodan soń ózim qan bolaıyn. — Qaltasynan bákisin sýyryp aldy. Eki jigit shoshyna qarap qalǵan. Basqa-basqa, dál osyny kútpep edi. Bir jasynan birge ósken dos, zamandas, aǵaıyndas... taǵysyn, taǵylar — bár-bári byt-shyt, bár-bári beker, ánsheıin qaıǵy-muńsyz erigip júrgende aıtylar shartty uǵym ekenine Nurjannyń kózi tuńǵysh ret jetken edi. Endeshe, anaý aýylda izdep barar kimi qaldy? Qaı eki týyp, bir qalǵany bar. Sheshesi me, qaryndasy ma? Olar óz kúnin ózi, Nurjansyz-aq kóre beredi. Táńirim-aý, Nurjannyń osy eki jigitten basqa kimi bar edi? „Amanjan, sen... osyndaı ma ediń?.. Pyshaq jumsaǵany nesi... Jo-joq, aýylǵa endi qaıtyp barmaý kerek eken. Ne bolsa da osyna qar-elinde, adamdary az keńistikte ólý lazym eken..."

— Nadoelı vy mne, nadoelı! — dep keńirdegin sozyp baqyrǵan Amanjannyń óreskel úni onyń oıyn buzdy. Bulardan sál bıikte, shynjyr tabanda turǵan onyń kózi ot shasha baǵjań etkende, Nurjannyń aldynda birge ósip, bite qaınasqan jan dosy emes, Qońqaı shal turǵandaı júregi dir ete qaldy. — Vot tak nadoelı mne vse lúdı. Vse chelovechestvo!

— Mynanyń orysshasy nıchaýa eken, a Nurjan, — dep Baqytjan ázilge shaptyryp edi, Amanjan tebinip:

— Yrjaqtama, — dedi. — Boq-jynyńdy aqtara salarmyn. Ýpraı ákeńe qosh deýge shamań kelmeı qalar, oınastan týǵan shata neme!..

— A-a! — dep ańyryp turyp qalǵan Baqytjan denesin toq soqqandaı áserde basyn qos qoldap qysqan qalpy, osynshalyq aýyr sózdi kótere almaǵandaı shókelep otyra berdi. Eki kózine qan tola bastaǵan. „Shata" deıdi-aý. Osy bir qańqaý sóz úshin ózinen ary namystanyp, talaı balanyń murnyn dal qylǵan Amanjan, endi mine, es bilip er jetkende, beti bylsh etpeı ózi aıtyp tur. Nendeı bir tylsym kúsh, ornynan tik kóterdi de, arsyldap turǵan alyp Amanjanǵa qaraı atyp jiberdi. Álemde menen myqty eshkim joq dep áspensip turǵan jigitgiń eń áýeli qolyndaǵy pyshaǵy shyr etip ushyp, qarǵa sińip joq boldy da, ózi kesken terekteı sulap tústi. Mine keremet! Soqqy qaı jerinen tıdi, ony Amanjan da, tipti osy áreketti baqqan Nurjan da baıqamaı qalyp edi. Jalǵyz-aq sátte jeńiske jetken Baqytjan traktor tabanyna qarǵyp shyqty. Qarǵyp shyqty da: — Úndemegenge úrýlerińdi qoımadyńdar. Senderden kelgen keremetti kórip aldym, — dedi saspaı sóılep. — Qońqaı shaldan qoryq, qasqyr men aıazdan, ashtyqtan qoryq, endi Amanjannan shoshyp súrgen ómirdiń ishin uraıyn. Eı, Nurjan, traktorǵa ot aldyr. Shanaǵa baramyz. Ana qabaǵan ıt jatsyn solaı buralyp. Monshada bergen antty buzǵan adamnyń tartar jazasy — osy. — Kishkene qaıys jipti Nurjanǵa laqtyrdy.

— Jeńdik dep tursyńdar ǵoı. Má, má... — dep saýsaǵyn shyǵardy Amanjan. Turaıyn dep eki-úsh ret talpynyp edi, búıiri ýdaı ashyp kótertpeıdi. „Atańa nalet qaı jerimnen urǵan" dep yńyrsı kúbirledi. — Báribir ajaldaryń menen... búgin bolmasa er-teń, erteń bolmasa — arǵy kúni.

Traktor dyryldap ala jóneldi. Qansha tózimdi, keń peıil, júregi jumsaq bolǵanymen, Nurjan birjola túńilgendeı edi, DT-ǵa qarǵyp mindi de, motordy jyldamdyqqa qosyp, rychagty tartyp qaldy.

— Kettik! — dedi janyna jaıǵasqan Baqytjanǵa,

— Kettik! — dedi ol da. Apaı-topaıy shyqqan jentek-jentek qardyń ústinde beli ketken sıyrdaı kıreleńdep Amanjan qaldy. Biraq ol: „Toqta, meni ala ketińder", — dep jalynbady. Kózi qantalaǵan qalpy, qaqpanǵa túsken qasqyrdaı máńgilik kekpen, arlan ashýmen qaldy. Denesiniń aýyrǵanyna, sýyqtyń ótkenine qaraǵan joq, sol qulap túsken qalpynda — myzǵymaı, ójet bitim, bitispes óshpendilikpen qaldy. Traktor etekke quldap, uzap ketken soń, qorlana jylady. Saı-súıegi syrqyrap, qolqasy qoparyla eńkildedi. Kóz jasy aqsha qardyń betine muz-monshaqqa aınalyp túsip jatyr. Basqa-basqa, dál Baqytjannan osyndaı soqqy jeımin dep oılady ma. Murny pysyldap, qalǵyp-shulǵyp otyratyn boq qaryn emes pe edi. Jo-o-oq, bul oılaǵandaı emes eken. Túıe boıyna senip qur qalyptynyń keri osy da... Sýyqtan dombyǵyp, qyzaryp ketken saýsaqtaryn jeńimen súrtip úrledi de, qoınyna tyqty. Son-aý-oý oıǵa moınyn sozyp qarap edi, belýardan qar keshken traktor tútini býdaqtap, saımen yldılap shyrqap barady eken. Toqtaýsyz zyryldaıdy. Myna ekpinine qaraǵanda jalǵyz-aq saǵattyń ishinde taýdy shyr aınalyp, qarǵa qaqalyp jatqan shananyń qyr jelkesine jetip keler túri bar. Amanjan dostaryna ermeı qalyp qoıǵanyna, óziniń ońbaı qateleskenine ókindi. Endi onda jalǵyz-aq amal qalyp edi. Ol — anaý eki júz metr joǵaryda jatqan shanaǵa órlep baryp, eki jigitti tosyp otyrý. Keshirim ótiný. Oǵan Amanjannyń namysy jibere qoısa... Sonda ne isteý kerek? Yzǵarly tynyshtyq. Tyrs etken ún joq. Dúnıede óli tynyshtyqtan qorqynyshty ne bar eken?

Keshe bular topshylaǵandaı saı tabany sor, qoıtasty kedir-budyr oppa emes eken. Ol da bolsa alǵashqy sáttiliktiń basy edi. Shynjyr tabannan asyp, qabyrshyqtana berishtengen qar seńin qaq jaryp, júze jónelgen. Keshegi kókirekterin yńǵyrýdaı keýlegen jat sezim, jabaıy qylyq seıilip, uly bir maıdanǵa attanǵandaı tústeri ári túıilgen, ári ózi kúshine ımandaı sengen qaısarly, ári qasiretti. Shyndaı óshikken adamnyń qasaqana jasar eregespe dolylyǵy bar. Túńilip baryp, úmitin úzip baryp, óz tileýin ózi ǵana tiler-jalǵyzdyqtyń, janashyrsyz jetimdiktiń zaryn tartyp, zapysyn shekken qaıran kózsiz erlik-aı, ólimdi tek osylaısha, osyndaı kókperi, asaý minezben ǵana jeńe alasyń...

Aınala appaq qar: seńdeı siresip, tutasa qatqan sýyq dúnıe.

— Nurjan, — dedi Baqytjan tomaǵa-tuıyq traktor júrgizip otyrǵan muńlylaý júzine qarap.

—Aý.

— Úsik shalynǵan adam ystyqtap, ústindegi bar kıimin sheshe bastaıtyny ras-aý deımin... Túnde meniń boıym endi ǵana jylyp, kúıip-jana bastaǵan shaǵymda, Qol shatyrly qyz kelip, jeteleı jóneldi. Sen sıraǵymnan julyp oıattyń, áıtpegende búgin sereıip qatyp jatar edik.

Olar birazǵa deıin taǵy da únsiz otyrdy. Anda-sanda qar astynda jasyrynyp jatqan ury tasqa tabany shaq ete qalǵan DT-54-te min joq, zyrlap-aq keledi. Keshe ázer dep asqan taýdy shyr aınalyp orap, óz izderine qaıta túskende qystyń qysqa kúni eńkeıe berip edi.

— Tońǵan joqsyń ba? — dedi Nurjan pıdjagy men jeletkesin solárka quıyp jaqqandary esine oralyp.

— Qaltyraǵanym bolmasa, qyj-qyj qaınap otyrmyn, — dedi Baqytjan kúlip. — Tańerteńgiden qaltamnyń túbinde bir malta qalyp qoıypty, uıat bolmasa bólip kemirsek qaıtedi.

Nurjan onyń, qıpaqtaǵan músápirleý keıpine qarap kúlip jiberdi. Nesine qybyjyqtaısyń, ákel.

Qaltada júre-júre ábden satalaqtanǵan maltany eki jigit kezek-kezek kemire bastady. Maqaý da dúleı taýdyń mazasyn alyp,

záresin ushyrǵan DT-54 kúni keshe ǵana dál osy mezgilde ózi salǵan orma jolmen qaıqaıa órlep bara jatty.

Qasattanǵan qarǵa batyp, qatyńqyrap qalǵan aǵash shanany aınalyp ótip shegindi de, solq etip toqtady. Traktor toqtar-toqtamastan jerge qarǵyp túsken Baqytjan qolymen ymdap; áli de shegine tús degen belgi jasap úlgerdi. Al ózi shananyń zildeı aýyr temir muryndyǵyn myqshyńdap kóterip, ilgeshek tesigine dál keltirdi. Qardy tepkilep tıekti izdep edi, tappaǵan soń, daýystady: — Gýsenısanyń palsysyn ákelmeseń, tıek joǵalyp qalypty, — dedi. Nurjan laqtyrǵan saýsaq temirdi tesikke tyǵyp, baltamen uryp kirgizdi. Odan soń, kóz ilespeıtin shapshańdyqpen kabınaǵa qaıta sekirip minip: — Bismilla, al attandyq!: — dep kózinen ot shasha alǵa qarady.

Kesheden beri ıt áýrege túsirgen keri baqqan shanany súıregen DT-54 eńiske qaraı quıryǵyna shelek baılaǵan atsha zymyraı jónelgen. Táýlik boıy ólim men ómirdiń arasynda ótken asqaraly kúreske moıymaǵandar... jeńiske jetti. Olardyń endigi maqsaty — Aıyrtaýdyń arǵy etegindegi Ognevka aýlyna iligý. Sonda túnep shyǵyp, jón surap, kúzden qalǵan shóptiń negizgi jobasyn tabý. Sóıtip, bir maıa shópti shanaǵa yńyrandyra tıep, asý arqyly emes, aýyl-aýyldyń arasyn qosyp jatqan kúre jolmen sheńber jasap aınalyp, esi barynda elin tabý. Árıne, uzaq ta bolsa — qysqa jol tek sol bolmaq.

Shanany aman-esen tirkep alyp, kóńilderi hosh qalpymen joǵarydan tómen quldılaǵanda Amanjan baǵanaǵy ornynda áli jatyr edi. Sonadaıdan qaraǵanda, qar ústinde qaraıǵan adamdy tiri dep, topshylaý múmkin emes. Alǵashynda ashýmen, qyrsyǵyp jatqan shyǵar dep mán bermep edi, tipti týra qasyna kelgenshe qybyr etpegen soń, shoshynysyp qalǵan.

— Mertigip qalmasyn, — dedi Nurjan.

— Súıek syndyrar soqqy meniń qolymnan qaıdan kelsin. Montansyp jatqan shyǵar.

DT-54 — tapalap keterdeı bolyp, tumsyǵynyń aldyna kelip toqtaǵanda da Amanjan tyrp etpegen. Sol, alysqa... qar basqan taýlardan joq izdegendeı, qadala qaraıdy. Kabınanyń esigi ashylyp, Nurjannyń basy qyltıdy.

— Tur endi, astyńnan sýyq ótedi. Kettik, — dep daýystady. Amanjan úndegen joq, bedireıgen qalpy — sup-sur bolyp jata berdi. Traktordan qarǵyp túsip, qasyna kelgen Nurjanǵa nazar salmady. Qolynan tartyp: — Júr deımin. Ókpege qısaq ta, ólimge qıamyz ba bir-birimizdi. Aǵattyq senen de, bizden de ketti. Kinálasar

tus bul emes.

Bul kezde Baqytjan da shydaı almaı jetip kelip qalyp edi.

— Bıtke ókpelep tonymdy otqa salmaımyn, — dep kergı turdy ornynan. Biraq Amanjannyń, osynshalyq, aıaǵynyń basyn qaıqaıtyp kimge buldanatynyn eki joldasy túsine almady. Sondyqtan da álgi bir aýyr sózi kóńilderine kelmedi. Úıden úsheý bolyp shyǵyp, ekeý bolyp oralý múmkin emes, erteń Amanjan olaı-bulaı bolyp ketse, taǵy da ekeýi jaýap beretini sháksiz. Endeshe, Amanjan buldanbaǵanda — kim buldanady. Biraq aqqý, shortan, shaıandaı árqaısymyz ár jaqqa tartyp, shalqasynan túser shataqqa barýǵa quqymyz bar ǵoı. Tym quryǵanda osyny túsinbegeni renjitip edi Nurjandy. Óziniń júregi bos, tym-tym kóńilshek, aqsha qardaı tazalyǵyna tuńǵysh ret jyny keldi.

Amanjan traktorǵa kerenaý kóterilip, úırenshikti ornyna shalqalaı jaıǵasty da, kópke deıin áńgimege aralaspaı tomaǵa-tuıyq ońasha otyrdy. Eń alǵashqy suraǵy da túıeden túskendeı edi.

— Eı, láýqı, — dedi Baqytjanǵa. Buryn aıaq aldynda, temir jáshiktiń ústinde búrisip, qalǵyp otyratyn ony aıaǵymen búıirinen túrtip qalýshy edi, baǵanaǵy soqqy esinen áli kete qoımaǵan sekildi... — Sen... oqtaı atylǵan shapshańdyqty, keremetteı aýyr soqqyny qaıdan úırendiń?..

Moınyn ishine alyp, traktor yrǵaǵymen basy ızektep otyrǵan Baqytjan myrs etip kúlip jiberdi.

— Qaıdaǵyny suraısyń-aý. Qalaı atylǵanymdy, qalaı, qaı jerińnen urǵanymdy ózim de bilmeımin. Seniń aýzyńnan ómir baqıda estimegen sóziń shyqqanda, mıym yp-ystyq bolyp ketti de, bir tylsym kúsh ornymnan julyp alyp, laqtyrdy da jiberdi...

— Senbeımin, — dedi Amanjan temeki izdep, qaltasyn qarmanyp. — Báribir senbeımin. Nurjan úıretken shyǵar. Ekeýiń maǵan jabylý úshin erteden daıyndalyp júrgenderińdi sezýshi edim.

— Ondaı aram pıǵylǵa barma, — dedi Nurjan. — Sende bes — beresi, alty — alasymyz bar ma. Joq bolmasa, ákemizdi sen óltirip pe ediń...

— Ras-aý, — dep qaldy Baqytjan qopańdap.

Aınala appaq qar. Qaqaǵan aıaz. DT-54 — eńiske qarap, tabanynan qar boratyp zyrlap keledi. Alystan, qar shaǵyldardyń arasynan... syńsyta salǵan, muńly án emis-emis estilgendeı...

Aıyrtaýdan batys jaq saılaýyna ilingende sonadaıdan qarańdaı júrgen adamnyń súldesi boljandy. Úsheýiniń de kózderine jas ala qýanǵan sáti osy edi. Aq qar, kók muzdyń ortasynda adasyp, sergeldeńge túsken azapqa toly kúnder men túnderdiń alǵashqy adamyn aımalap, súıýge bar.

— Ýra, ákirı! — dedi jas balasha máz bolǵan ornynan qarǵyp turyp. Basyn kabınanyń alasa tóbesine toq etkizip soǵyp, tilin tistep alsa da aýyrsynbady. — Qumardan shyǵa bir ret sorar shaıy bar bolsa, ne arman... Ókinishsiz kóz jumar edim.

— Áı, qaıdam, shylymyńdy ezýge qystyra sala tamaq, qyz izder me ediń. — Baqytjan bul bolymsyzdaý qaljyńyma ashýlanyp

qalmady ma dep betine jalt qaraǵan. Biraq onyń tottanǵan qara kúreń júzinde maıda ǵana jymıys bar eken.

— Ol da ǵajap emes, pende degeniń máńgi qanaǵatsyz ǵoı, — dedi salmaqpen. Nurjan bolsa traktor qulaǵymen alysyp otyryp, eki dosynyń jalǵyz-aq kúnde kúrt ózgergen minezine qaıran qaldy.

Jigitger jaqyndaǵanda totıaıyndaı kókpeńbek shópti kúrt- kúrt jep, kápersiz turǵan at qos qulaǵyn tige osqyrynyp edi, ıesi qolyndaǵy kúregin tastaı bere umtylyp, tizginge jarmasty. Qardyń astynda jumyrtqadaı jumyrlanyp jatqan otaý shóptiń qaryn jartylaı ashyp, shanaǵa birer aıyr tastap úlgeripti. Traktordan

qarǵyp-qarǵyp túsken soqtaldaı úsh jigit jarysa:

——Assalaýmaǵaleıkým! — dep jamyraı amandasty. Alpysty alqymdaǵan murtty adam alǵashynda kókten qulaǵandaı sap ete qalǵan jolaýshylardan seskenip qalǵany ras edi. Jaý emes, urymtal kelgen ury

emes, ýyzdaı ǵana jas qazaq balalary ekenine kózi jetken soń, qarsy júrip, qolyn berip esendesti.

— Iá, jol bolsyn, shyraqtarym, qaıdan júrsińder?

— Sizderge kórshi Qaraǵaı aýdanynyń jumysshylarymyz, Fadıhany asyp, kúzden qalǵan pishendi alyp qaıtýǵa kelemiz.

— Jón, jón, — dedi ol kúregin qaıta alyp. — Biraq qystygúni Fadıhadan týra taý asyp túser jol joq edi. Qalaı ǵana qamalyp qalmaı shyqtyńdar?

— Endeshe, sol joldy biz saldyq, aqsaqal, — dedi Amanjan.

— Shynynda da, bularyń erlik eken, — dedi ol. Alaqanyna shyrt túkirip, maıanyń qaryn tazalaýǵa kiristi. — Bul jolmen qystygúni buryndy-sońdy eshkim júrip kórgen joq.

— Túnde qonǵan úıdiń ıesi: „Osy Aıyrtaýdan asýǵa bolady; jol saırap jatyr, men aldyńǵy kúni ǵana-aq qarap keldim", — dep jón siltegen soń jol qysqartaıyq dep táýekelge basyp edik, adasa jazdaǵanymyz ras, aqsaqal, — dep, Nurjan shynyn aıtty. Shal murtyn sıpap, basyn shaıqady.

— Jón siltegen adamnyń aty-jónin bilesińder me?

— Bilmegende. Ol kisi bizdi tań atqansha tutqynda ustady. Esimi — Qońqaı.

— Áı, atańa nálet-aı! — dedi shal bir kúrek qardy qushyrlana laqtyryp jiberip. — Osydan úsh-tórt jyl buryn taǵy bir qyzdy aldap, anaý quzardyń shatqalynda at-shanasymen qatyp qalyp edi. Mysyq tileýinen aınymaǵan deshi. Qonǵan kisiden aqy alatyn aýrýy da qalmaǵan shyǵar. Ol jalmaýyzdyń mańdaıyna adamdy aljastyrýdy jazǵan. Qońqaı adastyrady, men taýyp alamyn. Ózine ókimettiń de, qudaıdyń da tisi batpaı-aq qoıdy.

— Berip edik almady, — dedi Baqytjan. Budan soń, traktordan óz kúrekterin ákelip, shalǵa kómektese bastady. Endi shaldyń kúregine Nurjan jarmasty. — „Jaqsy" kisi eken...

— Raqmet, shyraqtarym. Ol shalǵa qudaı birdeńe bereıin degen eken... — dep belin jazǵan ol áli de Qońqaıdyń ıttigine nalyǵan syńaımen: — Asýdyń dál aýzynda jalǵyz úı bop otyryp alady da, ári-beri ótken júrginshilerdi tespeı sorady. Maǵan salsa baıaǵyda atyp tastar edim, qutyrǵan ıtteı qyńsylatyp. Sender shóp úıgen jerden sál qıys, batysqa oıysyp ketipsińder, — dedi kózin syǵyraıta taýǵa qarap. — Búgin bizdiń úıge erý bolyńdar, erteń erte ózim ertip aparamyn. Myqynyn taıanyp turǵan Amanjan: — Eı, shal, temekiń bar ma? — dedi.

— Joq, shyraǵym, nasybaı atsań bereıin.

— „Boq jaman emes, joq jaman" depti qarǵa, — dedi de shaldyń shaqshasyna qol sozdy.

— Áı, shyraǵym, — dedi shal jap-jas jigittiń tik sóılegenin jaqtyrmaı. — Qyzymdy almasań, alma, biraq jamandama degen sóz jáne bar.

— Onyń sondaı — ákesindeı adammen qaljyńdasatyn ádeti bar. Ásirese shaldardy kórse, kózi qantalap shyǵa keledi. — Baqytjan jýyp-shaıǵan boldy.

— Áziliń jarassa, atańmen oına. Kóńilime dik alyp turǵan joqpyn... E, qalaı eken, bálem. Endi ishiń ótkenshe túshkiresiń... Murnyna atqan nasybaıdy sińbirip, túshkirip-pysqyrǵan Amanjanǵa bári mazaqtaı zilsiz kúldi.

— Nasybaıy qurysyn, — dedi ol tynyshy ketip. — Tanaýym qańsyp túsip qalsa da, jolaıtyn dúnıe emes eken.

— Ózińe de sol kerek, ákirı, — dedi Baqytjan. — Keshegi meniń esemdi aqsaqal qaıtardy. Aqylyń endi kirgen shyǵar.

— Ata, (bul sózdi Nurjan aıtqan) at-shanasyna shoqaıtqansha bir otaý pishenińizdi traktor shanasyna bir-aq tıesek, áýre bolyp qaıta-qaıta kelip júresiz be?

— Qaıdan bileıin, qaraǵym, ózderiń jol soryp, aıaz soryp sharshap kelesińder.

— Túk etpeıdi, kimderge ketpegen esil eńbek. — Bul sózdi esin áreń jıǵan Amanjan aıtty; Qarap tura berýdi ábes kórdi me, ol da amalsyz kúrek aldy qolyna.

— Jaqyndat traktordy, — dedi Baqytjan shirenip, — Urysta — turys joq.

Soıtaldaı úsh jigit jáne shal bir otaý shópti traktordyń bóreneden qıyp jasaǵan dáý shanasyna áp-sátte tıep aldy.

Aınala appaq qar, seńdeı siresip, tutasa qatqan sýyq dúnıe...

Alystan, qar shaǵyldardan estiletin muńly án, birte-birte jaqyndaı túskendeı...

Aıyrtaýdy etektep qystaqqa kelip jetkende kóz baılanǵan. Shanadaǵy shópti qoraǵa túsirip, traktordyń sýyn aǵyzyp, jalǵyz bólmeli syǵyraıǵan terezesi bar aǵash úıge kirgende, qas

qaraıyp, kóz baılanǵan, bul úı úsh jigitke keń saraıdaı kórindi. Yqtasynǵa salynǵan qystaqta jupynylaý ómir bolǵanymen, úlken júrek keń peıil ańǵarylǵan.

Bul jerdiń qulaqqa urǵan tanadaı tynysh tirligin tek uzynnan-uzaq sozylǵan jabyq qoradaǵy móńiregen sıyr men buzaýdyń azan-qazan úni buzady eken. Bul jerdiń taǵy bir ereksheligi — qystaq janynan býy burqyrap, jylyp aǵar bulaq, boıy tal-terekpen kómkerilgen jáne ońtústiktegi bıik taýdyń teriskeıi — aǵashty, teginde, Altaıdyń qalyń ormany osy tustan bastalatyndaı. Eger dál osy qystaqtan tup-týra soltústikke bet túzeseńiz, ataqty HaTYN ózenine at basyn tireısiz, ar jaǵy Rossıa. „İshkeri jaq" dep atalar bul óńirdiń ala-bóten ereksheligi de sol — Altaıdyń basqa jerlerindeı emes, ázirshe quıqasy buzylmaǵan tyń: aıaz az tıgen, aǵashy men ańy da ázirge aman. Qysy qatal, jazy jaısań taýdyń taǵy tabıǵaty tehnıka yrqyna kónip, baǵyna qoıǵan joq. Sońǵy qurǵaqshylyqqa ushyraǵan úsh jylda sonaý Buktyrma boıyn jaılaǵan tamam el qıyndyǵyna qaramastan mal azyǵyn daıyndap, shamasy jetkenshe tasyp áketip júr. Kelimdi-ketimdi kisi men jolaýshylardyń jaqqan otyn sóndirmeı, osyna shalǵaıdaǵy Altaıdyń syńsyǵan jynysy talaı ret órtke shalyndy. Ótken jazda muqym tegis janyp, júzdegen soldat kelip áreń óshirgen. Degenmen sońǵy bes jylda jaryqtyq ishki Alataıdan da kúı kete bastap edi.

Alqa-qotan qoǵamdasa dastarqanǵa otyrǵanda úı ıesi shal aıtty:

— Jergilikti halyq bul jerdi Bekalqa dep ataıdy. Úlken Naryn aýdanynyń eń alystaǵy qystaǵynda biz otyrmyz. Bizden ary el joq — ıen. El joq degen de múldem adamsyz emes, taýly Altaı ólkesine deıin ara-tura ańshylar kezdesedi nemese bul jerdiń tabıǵatyn qyzyqtap júrgen týrıser jaz aıynda shubyryp jatady.

Aǵash úıdiń teri qaptaǵan esigin syqyrlatyp kirip-shyǵyp sháı jasap júrgen kempir asa pysyq adam emes sekildi-aý. Bálkim, qarttyqtan ba, múmkin, salaqtyqtan ba, tútini basylmaǵan eski jez samaýryndy áreń degende qaınatyp ákelip edi. İship-jemniń berekesi de onsha bolmady. Bir jarym táýlik nár tatpaı, úsip-jyǵylyp kelgen úsh jigit jyly úı, qurt-irimshik qosqan ystyq shaıdyń ózine masaıyp, terlep-tepship ólerdeı soraptaǵan. Ári-beriden soń, manaýrap, uıqylary kele bastady. Ásirese murnynyń ústi shyp-shyp terlegen Baqytjan qalǵyp ketip, qolyndaǵy kesesin túsirip ala jazdaıdy.

— Adam balasy kórge kirgenshe ne kórmeıdi, shyraqtarym, — dep, shal shalqalap júkke arqasyn tireı otyryp nasybaıyn bappen atady, — bári de tirshiliktiń qamy, úırenip ketkendikten be, mal baqpasaq otyra almaımyz. Qolyna qarap, asyrap-saqta dep buldanyp jatyp alar ulymyz joq, jalǵyz qyzymyz bar, oǵan da obal boldy, shyrǵalap bizdi tastap eshqaıda kete almaıdy. Oǵan da obal...

Iá, ólmeıin dep ókpe jegen zaman da... Áı, kempir, — dedi sonsoń daýystap, — Almajan búgin keshikti ǵoı, jas buzaýlarmen alysyp júr-aý, jalǵyzym.

Tek Nurjan ǵana bolmasa, ana ekeýi shaldyń áńgimesin zaýyqsyzdaý tyńdady. Baqytjan baǵana jantaıyp jatyp qalǵan. Amanjan, ol da shulǵyp, eki kózi qantalap, úsik denesin ashyta ma qyrjıyp mazasy bolmaı otyr. Burysh jaqtaǵy temir peshtiń oty mazdaı janyp, eki búıiri narttaı qyzaryp ketken. Bolar-bolmas sáýle shashqan shańyraqsyz shamnyń jaryǵy ala kóleńke úıdiń muńlylaý shyraqshysy. İrgede eski aǵash tósek tur. Sol tósektiń basyna qyzdyń kıim-keshegi ilingen. Al álgi tósek tirelgen qabyrǵada aq mataǵa kestelenip salynǵan kók kepterdiń sýreti kaǵylǵan. Nurjannyń oıyn aıtpaı-aq oqyǵandaı shal: — Almajannyń kógershini ǵoı, — dedi qanatqa qaǵylǵan sýretke qarap. — Jaryǵym, ózi de tordaǵy qus sekildi jalyǵady. Áıteýir, bar ermegi — kitap, kúndiz-túni bas almaı oqı beredi. Qysta týǵan on shaqty saýyn sıyr bar, sútin saýyp, anaý oıdaǵy Ognevkaǵa shanamen aparamyz. Sonyń bárin Almajannyń jalǵyz ózi atqarady. Byltyr mektepti bitirgen soń, tıyn-sıyndy jıyp bereıik, qalaǵa oqýǵa bar desek, kónbedi. „Senderdi kimge tastap ketem", — deıdi, jaryǵym...

— Degenmen, qıyndaý, aqsaqal, qıyndaý. Jas júregi eki jastyń birine kelmeı qusaǵa tolady ǵoı, — dedi Nurjan.

— Endi qaıtemiz... Úlken jerden qaǵa beris, taý arasynda jatyrmyz. Keıde aqymaq bolsa da adamdardy, kórsoqyr bolsa da kórshi-qolańdy saǵynasyń. Osynshama saıaq tartyp júre bersek, Qońqaıǵa aınalyp ketermiz dep shoshynamyn.

Nurjan aıtty: — Úlken jerdi ańsap ta keregi joq-aý. Óıtkeni úlken eldiń — úlken daýy bolady... Al Qońqaıdyń tirligi basqa aqsaqal. Ol kisi jalǵyzdyǵym — erkindigim dep, aldyna kelse tistep, artyna kelse teýip eshkimdi mańaılatpaıdy.

Sıyrshy shal nasybaıyn qushyrlana ıiskep otyryp aıtty: — Ottapty. Kópshilikten qorqady ǵoı, qorqady qorqaýyń... Ol da bir kózge shyqqan súıel. On ekide bir gúli ashylmaǵan qyzdyń obalyna qaldy.

Jigit eleń ete tústi: — Sol oqıǵanyń anyq-qanyǵyn aıtyp berińizshi? — dep shalǵa qolqa saldy. — Bizdiń jaqta árkim ár saqqa júgirtkeni bolmasa, shyndyǵyn eshkim bilmeıdi.

Eki jigit pysyldap uıqtap jatyr. Kempir kirip-shyǵyp júr.

Úı ıesi áńgimesin bastady: — Balam, ol bir qorqynyshty oqıǵa. Osydan eki-úsh jyl buryn, on segiz jasar jolaýshy qyz jón surap Qońqaıǵa jolyǵady. Qystaqtaǵy sheshesi qatty aýyryp, at-shanasymen Úlken jerdegi aýrýhanaǵa aparady da, qaıtarynda álgi jalmaýyz shaldyń jalǵyz úıine tap bolady: Shaldan: „Ata, asýda jol bar ma, taý aınalyp júrgenshe tike tartyp keteıin dep edim. Asyǵyspyn, ata, qorada qamaýly qoı qalyp edi", — dep aqyl kútedi. Buǵynyń qanyn iship, kózi qaraıyp otyrǵan shal álgi qyzdy tarpa bas salyp, julmalaı bastaıdy... Tún ishinde shyryldap áreń degende jalańash, jalań aıaq qashyp shyqqan qyz... aq qar, kók muzdyń arasynda adasyp, tipti yzym-ǵaıym joq bolǵan. Ne bóri jegenin, ne úsip ólgenin kúni búginge deıin eshkim bilmeıdi. Keıbireýler aıtady: „Ol qyz qarǵa aınalyp ketipti. Qysta osy taýdy sharlap án salyp júredi eken de," jaz shyǵa jer astyna túsip ketedi eken". Anaý bir kúni bizdiń kempir aıtady, ótirik-shynyn qaıdam (kempir dalaǵa shyǵyp ketti.) Qoranyń syrtyna dáret syndyrýǵa shyqsam, appaq kúmis shashy bar... (oılanyp) ıá, beıne bir qardan jasalǵandaı, sup-suńǵaq, qyz tur. Shoshynyp shalqamnan qulap qaldym deıdi. Ol da meni kórip qoltyǵymnan kóterip ornymnan turǵyzyp, janary móldirep qarady da: „Elge, adamdarǵa sálem aıt, apa, endi men eshqashan da adam bolǵym kelmeıdi", — dep, zym-zıa joq bolyp ketti. Júzin anyq baıqaı almaı qaldym. Betinde aq torǵyn perdesi bar deıdi báıbishem.

Árıne, men senbedim. Al, kempirim: „Paıǵambar jasyna kelgende ótirik aıtyp ne kórindi", — dep ant-sý ishedi.

Kempir bir qushaq otyny bar qaıta kirdi. Shalynyń sózsheń bolyp ketkenin jaqtyrmady bilem:

—— Qaqsamaı, balalarǵa uıqy ber, — dedi.

— Byltyr qysta elikke qaqpan qurdym. Qudaıdyń qudireti, qaqpanǵa túsken elikti belgisiz bireý bosatyp jiberipti. Adam deıin desem, jańa jaýǵan qarda izi joq. Eger tún ortasy aýa dalaǵa shyqsań, bireý án salyp júrgendeı syńsyǵan daýys estısiń.. Qyzyq, áıteýir. Óz qyzymyzdy da tún balasynda uzatpaı, úıge qamap ustaıtyn boldyq. Anaý... tór aldyndaǵy beınesi jippen órnektelgen sol — Qar qyzy. Almajannyń oılap taýyp júrgeni ǵoı...

Nurjan qar qyzynyń tórdegi sýretin jańa baıqap, tańyrqaı qarady.

— Shynynda da, ertek syndy ǵajap dúnıe eken. Sol jumbaq qyz meniń de túsime kirip júr.

— Almajan da „túsimnen shyqpaıdy, tipti syrlas bolyp kettim", — deıdi. Al meniń túsime bir ret te kirgen emes, shyraǵym.

— Men bir nársege qaıran qalamyn, — dedi Nurjan maıda qońyr únmen. Sharshańqy tartqan júzi ala kóleńkeli úıde anyq ajaryn boljatpaǵanmen, osyna jas jigittiń oıshyldyǵyn, ár nárseniń baıybyna barmaı tynbaıtyn mazasyzdyqtyń nyshandaryn sezýge bolýshy edi. Nasybaıyn atyp, maldas quryp otyrǵan shaldyń kókeıin tesken Nurjannyń jasyna saı kelmeıtin kósheligi, sypaıy ashyqtyǵy, balasha ańqaý tazalyǵy-tyn. „Átteń, osyndaı ulym bolsa", — dep arman qylar azamatyń osyndaı-aq bolar. Sıyrshy óz-ózinen kúrsindi de, jigittiń sózine den qoıdy. —

Qar basqan qatparly jota, qaraǵaıly aq taýlardyń ortasynda eki adam meken etesizder. Aıyrtaýdyń kúngeı betinde — Qońqaı, teriskeıde — Siz. Eki tútin — eki basqa minez, eki basqa tirlik... Osy bir, úsh qaınasa sorpasy qosylmas múldem jat bótendik arasyn taý bólip jatqan Altaıdy qoıyp, qaz-qatar avtobýsta kele jatqan qala halqynda qanshalyqty mol deseńizshi... Men oǵan áste de tań qalmaımyn, meniń tań-tamasha qalatynym, Sizdiń, ata, osynaý ıen jer ıt arqasy qıan aıdalada otyrǵanyńyz. Qońqaıdyń jóni bir basqa.

— Men, shyraǵym, Qońqaı úshin otyrmyn, — dedi sıyrshy.

— Túsinbedim ǵoı.

— Túsinbeıtin ne bar. Ol adastyrady, men taýyp alamyı. Mondanaqtaı jerdiń betin, bir jaqsy, bir jamandyq jaılaǵan. Al eger men osy Aıyrtaýdan kóship ketsem, Qońqaı zálimniń jeńgeni goı. Osylaısha andysyp ómir jalǵasady. Teginde, seniń de óz Qońqaıyń bar. Basqalardyń da...

— Qyzyq pikir eken, — dedi Nurjan oılanyp. Alabarqyn úıde kúreńitken júzinde taǵdyrdyń kóp-kóp qoınaý, qaltarystaryn túsine almaı, óz-ózinen kóndigý, mezgilsiz júdeý bar.

— Jatyp, dem alsańdarshy. Áı, shal, ertegiń aıaqtalsa balaǵa maza ber, — dep kempiri alaıa bir qarady da, ydys-aıaqty jınastyra bastady. Eki jigit kápersiz uıqtap jatyr.

— Qazir-qazir, báıbishe. Tósegińdi qamdaı ber, men senen bir nárse suraıyn dep edim, ulym, — dedi Nurjanǵa, — anaý jigit neshe jasta?

— Qaısysy?

— Anaý, uzyn boıly, súıegi irisi.

— Á-á, Amanjan ba?.. Menimen jasty, jalpy, osy úsheýmiz de dańqurdaspyz — jıyrma úshten astyq. Qartaıyp baramyz, aqsaqal.

— Qarttyqtyń aýly senderdi qoıyp, maǵan da alys... Sheshesi tiri ǵoı ana jigittiń?

— Tiri. Biraq aýrýshań. Kóp sóılemeıtin tuıyq kisi.

— Qudaıdyń qudireti, sol jigitti alǵash kórgende, jasaryp ketken Qońqaı eken dep qaldym. Týra aýzynan túse qalǵandaı...

— Siz de qaıdaǵyny aıttyńyz-aý, ata. Kisige kisi uqsaı bermeı me... Aıtalyq, Baqytjan bizdiń aýyldyń bastyǵynan aınymasa, baǵana meni sizge uqsaısyń deıdi jigitter. Kýáǵa tartar ákemiz joq, úndemeı kóne beremiz, — dedi kúlip.

— Men senderdiń aýyldaryńda eki-aq ret bolǵanmyn... Iá, adamǵa adam uqsaı beredi... Biraq meniń oıyma osydan jıyrma tórt jyl burynǵy bir oqıǵa túsip otyrǵany... Iá-ıá, ol 1945 jyldyń jaz aıy bolatyn.

— Áı, zar jaq shal, tún ortasy boldy, jatsańdarshy endi, — dedi kempiri birjola keıip. — Arǵy bette qalǵan ulyńdy endi izdep otyrsyń ba?..

— Qazir, báıbishe, qazir... Kúbir-kúbir sóıleser kisi taba almaı zerigemiz, ulym. Jylqy ekesh-jylqy da kúmbir-kúmbir kisinesip, saýyrynyn qasysar úıirin izdeıdi. Azban bolyp ketsek te Úlken jerge qarap azynaıtynymyz qalmaǵan.

— O ne degenińiz, ata, aıta berińiz. Men tipti teginnen uıqyǵa joqpyn.

— Ol jaqsy ádet. O dúnıede máńgi uıqtaıtyn bolǵan soń, bul dúnıede az uıqtaǵan lazym. Sonymen osydan 24 jyl buryn kerjaq aýly Ognevkadan bir qyz joǵaldy. Bárimiz at sabyltyp izdep taba almaǵanbyz. Onda da dál osyndaı qaqaǵan qys edi. Bir-eki jyl ótken soń, ólip qaldyǵa joryp qoıdyq. Biraq keıin bir sybys estildi. Qońqaı úıine qystatyp shyǵarǵan eken de, eki qabat bolǵan soń, „Qońqaılar urpaǵy kókek sekildi, óz balasyn ózgege asyratyp ósirmese, jurt tuqymyn qurtady" dep, arǵy bettegi aýylǵa aparyp tastaǵan eken. Tipti, Qar qyzy týraly ańyz sol kezden beri el aýzynda...

Uıqydaǵy Amanjan tisin shyqyrlata qaırap ary aýnap tústi.

— Qyzyq eken... — Nurjan Amanjanǵa úrke qarady.

— Úı ishi qońyr, jaıaý sham birde órteıtindeı ekilenip, endi birde óshetindeı álsirep janyp, shalqyp tur. Bóreneli bólmede jibekteı ińirlik sát bar. Taý qýysyndaǵy qystaq jalpaq jahannyń umyt qaldyrǵan jetim qozysyndaı buıyǵy, uıqy qushaǵynda edi. Bákin-shúkin sharýasyn tamamdaǵan sirińke qara kempir jatar oryn qamdady.

— Al, balalar, — dep qolyn taıanyp, ornynan turdy shal. — Sharshap keldińder, jatyp demalyńdar.

Kesken terekteı sulap qalǵan eki dosyn túrtip oıatyp, dalaǵa ertip shyqty. Aıyrtaýdyń kepeshtiginen syǵalaǵan aı nur shasha bastapty. Tún sýyq. Úsheýi birdeı „ısha-aı" dep titirendi. Dostary syp etip, ıt qabatyndaı úıge qaıta kirip ketken soń da Nurjan syrtta kóp turyp qalǵan. Qyzyq, bir túrli uıqysy keler emes, sharshaǵany da bilinbeıdi. Aıańdap qaraýyta sozylǵan qora jaqqa barǵysy keldi. Biraq júrek qurǵyr daýalamaǵan. Aıaz qaryǵan traktordy bir aınalyp shyǵyp, taǵy da jas buzaýdyń móńiregen úni shyqqan qora jaqqa qarady. Erbeń etken adamsyz jym-jyrt dúnıe... Aınala appaq qar. Taýdyń teriskeıindegi baraǵy — orman qorqynyshpen túneredi. Aǵash úıdiń terezesinen jyltyldaǵan álsiz sáýle áne, jalp etip sóndi. Tegi, kempir kerosıni taýsylyp qalar dep sóndirip tastaǵan bolý kerek. Nurjan erteńgi saparlaryn oılady. Shaldyń aıtýyna qaraǵanda tym alys emes, osy ashamaıly ózekpen órleı berse Aıyrtaýdyń arǵy tumsyǵynda ǵana eken. Kúzdi kúni jer qarada kelgende bár-bári múldem basqasha syqyldy edi. Onda olar mynaý Bekalqa degen qystaqty kórmegen. Basqa jolmen júripti. Nurjannyń budan ári melshıip tura berýge shydamy jetpedi. Kúreń qabaqpen túnergen taý arasynan qýalap úzilip-úzilip soqqan sýyq jel óne boıyn qaltyratyp jiberip edi. Keshe, ıen taýdyń basynda qalaısha úsip ólip qalmaǵandaryna qaıran qala esikke bettegen. Esiktiń tutqasynan endi ǵana ustaı bergeninde ólikteı sulaǵan qora tustan sozylta shyrqaǵan án estildi. Sol tutqany sheńgeldep ustaǵan kúıi qalt turyp qalǵan ol án áýenine eriksiz qulaq túrip edi. Aı astynda kúmis nurǵa shomylǵan eńseli taýdyń, úreı uıalaǵan qoınaýynan sýyryla shyqqan qyz daýsy názik te erkin samǵaýmen túngi aýada boztorǵaıdaı shyryldap, iline, máńgilikke qatyp qalǵandaı edi. Úmit pen qaýip kezek jeńisken ánniń qaıaýly shyrqaýshysy kim? Álde tranzıstor ma oınap turǵan, álde álginde ǵana ákesi kúrsine eske alǵan saýynshy qyz Almajan ba? Kim bolsa da jalǵyzdyqtan, ógeı ómirden muńdyqty kúı keshken jannyń, jalyqqanda, tildesip sóıleser, sybyrlasyp syrlasar adam izdep sharq urǵan kóńilin ánmen áldılegen, sabyr saqtap, sap-sap júregim degen óz-ózin jubatýy, óz-ózin ýatýy. Terbeter kisi tabylmaı, ózin-ózi shaıqap, yrǵalyp, óksip baryp uıqtap qalar sábıdiń álsiz áreketi sekildi. Osyna oqystan týǵan tańsyq kúı eliktirip, solaı qaraı jetelegendeı edi, biraq tabıǵatynan salmaqty jigit, alystan tyńdap, aıaǵyn attap basa almady. Sál qımyldasa, jańa ǵana bastalǵan ásem ánnen aırylyp qalardaı, qazdıyp kóp turdy. Nege ekeni belgisiz, onyń kóz aldyna keshe túnde „tur-turlap" oıatqan Qar qyzy elestedi. Álde án salyp, appaq nurda júzip júrgen sol — Qar qyzy shyǵar. Án tolastap, úıge kirip, tórge tóselgen tósekke jatqan soń da, áldekimdi tosqandaı elegizip, kóz shyrymyn ala almady. Eki dosy men shal-kempir muryndary pysyldap, tereń uıqyǵa ketken. Temir peshke jatarda ǵana toltyryp otyn salyp qoıǵan sekildi; mazdap, shoq atyp janady. Úı ishi alageýim. İrgedegi kógershinnen „kilemi" bar aǵash tósek bos tur. Nurjan dál sol aǵash tósektiń túbinde edende jatyr edi.

Shaldyń osy ertekke bergisiz áńgimesin tyńdaǵanda, Nurjannyń júregin „átteń, sol Qar qyzyn bir kórsem" degen qıal terbegen, ári óziniń jebeýshisi sanaǵan. İshteı ańqaý kóńilmen ılanǵan da. „Eger ótirik bolsa, meni úsikke shaldyrmaı túnde túrtip oıatqan qyz kim?"

Qazir, sol Qar qyzyn saǵynǵandaı armandy oıda jatyr. „Bálkim, álginde án salǵan Almajan emes, ol Qar qyzy shyǵar... Ol da múmkin, — bul jalǵanda múmkin emes nárse bar ma?.. Bálkim, shaldyń Qar qyzy dep sandyraqtap júrgeni jalǵyzdyqqa shydaı almaı kúıip-janǵan soń, jalań aıaq, jalań bas, appaq ish kóılegimen dalaǵa atyp shyǵyp, tizeden qar keship, alaýlaǵan ystyq jalynyn muzdatyp, án salatyn óz qyzy — Almajan shyǵar... Ol da múmkin; bul álemde múmkin emes nárse bar ma, táıiri. Óń men tústiń, uıqy men oıaýdyn arasyndaǵy jumbaq hal... peshtiń oty mazdap janady, shal oıanyp kempirine kúbirledi: — Almajan búgin keshikti ǵoı, jaryǵym. Almajan keshikti ǵoı...

Alma-a-jan... Aınala appaq qar... Tizeden qar keship, án salǵan Qar qyzy. Nurjan elegizedi, saǵynady. Joq, saǵynbaıtyn, saǵymdaı ustatpaıtyn áldeneni izdeıdi, úmittenedi; júz jyl óter, myń jyl óter, Nurjan, áıteýir, sol Qar qyzyn izdep tappaı qoımaıdy... Traktormen búkil Altaıdyń qaryn tazalap shyqsa da tabady... Ol endi Qońqaı atty shaldy qarǵap-sileı bastady. „Báse, kózi jaman edi, jylt-jylt etken, endi bir ret jolym túsip bara qalsam, DT-men jaman úıińdi túıip qulatarmyn... Qaıtarda kúre jolmen qaıtamyz, ol ótirikshi shalǵa endi qaıtyp jolyǵa almaspyz. Qar qyzy... Ol qandaı eken?.. barmysyń bul ómirde, joqpysyń?.. Jyly jerde erip ketetin shyǵar, qyzyq... Jazdygúni jer astyna túsip ketetini ras pa eken. Almajan keshikti ǵoı, Al-ma-a-jan, ol qandaı eken?.. Erteń erte turyp kórermin... Jalǵyzsyratpaı, ala ketsem aýylǵa, áı, áke-sheshesi báribir jibermeıtin shyǵar.

Muqym ómir: appaq qar, seńdeı siresken aq sireý sýyq dúnıe, tizeden qar keshken jalań aıaq, jalań bas bezektegen qar qyzy... dirildep tońady, ystyqtap án salady, daýsy qandaı ǵajap, kisiniń jylaǵysy keledi, kisiniń jylaǵysy keledi; qulaǵyna kúmbirlegen áldebir ún keledi: „Almajan, keshikti ǵoı, qaıda júr", — deıdi; Nurjannyń kóz aldyna appaq qardan jaratylǵan aq súmbile qyz elesteıdi; „Almajan, qaıda júr... Almajan keshikti... Alma-jan... Al... ma-jan..." osynaý daýys yzyń-yzyń qaıtalandy-aı, qulaǵyn tas qyp bitedi, báribir estıdi; maı sham óleýsireı janady; murynǵa ózgeshe: shamnyń ba, temir peshte qozdaı janǵan ottyń ba, áıteýir, qańsyq ıis keledi; kıiz tutqan esik ashylǵandaı boldy; áldekim kirdi; syrtqy kıimderin sheshti; teris qarap otyryp sylpyldatyp tamaq ishkendeı boldy; Nurjan endi kórpeniń shetinen aqyryn jasqana syǵalady, biraq kelgen adamnyń erkek-áıelin aıyra almady; óıtkeni: júzin áli kórgen joq; ol endi taǵy da sheshindi: sonda ǵana top-tolyq aq baltyrǵa kózi túsken; ol maı shamdy aqyryn úrlep sóndirdi de, tósegine bettedi; ol dál Nurjan jaq irgedegi syqyrlaýyq aǵash tósekte jatady eken; peshtiń aýzynan saýlaǵan sáýlege baltyry shaǵylysyp, jigittiń basyn basyp keterdeı óte jaqyndap tósekke keldi de, aıaǵyn salbyratyp, ári-beri otyrdy: kúrsińdi; sosyn jatty; Nurjan óp-ótirik pys-pys etip uıyqtady; sosyn kózin syǵyraıtyp bolar-bolmas ashady da, aq baltyrǵa qyzyǵa qaraıdy; sharshaǵan kóńilge oıda joqta quıylǵan jumbaqty nur aıaz qaryǵan sezimin jylatady; qybyr-qybyr tirile bastaǵan sezim tula boıyn mazdatady; ol endi ystyqtady; murnyn tartyp, jótkirinip, oıaý jatqanyn jasyrýdan qaldy; al qyzdyń jıi-jıi alǵan demi betin sharpyǵandaı boldy; olar osylaısha ishteı arbasyp, temir peshtegi ot sóngenshe jatty, betin bir nárse jybyrlatqandaı boldy; aqyryn ustap edi tósekten qulaǵan qyzdyń qolań shashy eken: óne boıyn qytyq bılep, júzin kórmegen saýynshy qyzdyń shashynan sıpady, ol úndegen joq: birdeme dese qazirgi óziniń de, mynaý jas jigittiń de júregin bılegen ádemi ári aıaýly halin úrkitip alardaı, al úrkitip alsa endi júz jylda da, myń jylda da taba almasyn, ǵumyr boıy zar jutyp izdep qana óterin, osynaý juldyzdy túndi jamylyp kelip, qonǵan jalǵyz túndik baqyt qusyn (bálkim, mahabbat qusy) máńgige ushyryp alarmyn dep oılady bilem; ol tylsym kúshpen Nurjandy ózine jaqyndata tústi, ózi de qulap keterdeı bolyp tósektiń shetinde jatyr, ol mynaý irgesinde jatqan jigitti bilmeıdi, osy jasyna deıin óńi túgil, túsinde de kórgen joq, biraq dúnıedegi eń qımasyndaı, erteńdi-kesh zaryǵa kútken, jyldar boıy izdegen adamyn tapqandaı, tańǵajaıyp qýanyshpen kelip, sıyrdyń súti men qystyń aıazy jarǵan qatqyldaý alaqanyn betine basty, Nurjan da shydaı almady-aý, ol da traktordyń rychagy qajaǵan kús-kús qolyn qyzdyń yp-ystyq qoınyna apardy; ol endi jigit betindegi saýsaqtaryn jyljytyp, kir basyp biltelengen shashyn salalady; álemde osyna taraq tımeı uıpalanǵan shashtan keremet, osyna janarmaı men kún nury sińgen, sýyq sorǵan betteı ádemi nárse joq shyǵar oǵan; óıtkeni Nurjan da osylaısha sheksiz bir qushtarlyqtyń, kózsiz yntyzarlyqtyń qushaǵynda edi (sezim ortaq bolsa kerek) endi ol kús-kús alaqanymen tún qyzynyń, bálkim, Qar qyzynyń kózin aqyryn ǵana sıpady; qudaı-aý, eki kóz, ol ómir baqıda kórmegen jumbaqty janar aǵyl-tegil jasqa toly; ol aǵyl-tegil jylap jatyr, álginde qos anaryna qoly tıgende ot kósep alǵandaı bolǵan denesi asa salqyn qandylyqpen aqylǵa, aıaýshylyqqa, qyzdyń da, óziniń de adasqan armanshyl júregin músirkeýge kóshti; ekeýiniń qazirgi hali: uzaq joldan — appaq qar basqan qysqy adyrda aryp-ashyp bir-birin izdep kele jatqan eki jastyń bul dúnıemen qoshtasar sátindegi eń alǵashqy, ýa eń aqyrǵy jalǵan jolyǵýyndaıtyn; olar qar jamylǵan asqardan asa almaı uzaq tyrmysqandaı, kóktemdi kóksegen júrekti alqyndyra kúresti; biraq mańdaıǵa eki syzylmaıtyn taǵdyr sopaǵy tek osy Aıyrtaýdy-Qońqaı asýyn basyp ótpeıinshe tabyspaıtyndaı edi; mine, olar sol quzardyń ushpa basynda tur: aıǵaılap bir-birin shaqyrady — únderi shyqsashy, qoldaryn sozady — saýsaǵy endi janasa bergende, syrǵyp tómen qulaǵandaı... múmkin, endi myń jylda da appaq qardy syqyrlatyp, qol ustasa qatar sapar shege almaıtyn shyǵar... bálkim, ol ekeýi tek qana arǵy dúnıede, múldem toqtaǵan tirshilikti ármen qaraı jalǵastyryp, raqattyń muzdan jasalǵan besigine birge bólenetin shyǵar, ıá, sonda ol ekeýin aq kıimdi, aq shylaýyshty Qar — ana uzaq terbep uıqtatady... onyń peıishten esken lepteı ásem áldıi jer betinde bir-birin izdep óter ǵashyqtardyń jerastynda tabysyp, jumaqtan aıtar sálemine aınalady... Shashyn salalaǵan yp-ystyq, alaqanǵa ernin basyp, esinen aıryla uzaq súıdi...

Nurjannyń del-sal talaýsyraǵan masań tynyshtyǵyn qyzdyń aqyryn aıtqan qońyr úni buzdy: — Siz kimsiz, aǵa?!

Ol da sybyrlap: — Appaq qardyń ústimen bos shana súıretken bozdaqpyn... — dedi júregi dirildeı.

Almajan: — Bos shanany nege súıreısiz?

Nurjan: — Súıre! — dedi, súıreımiz. Al, men Sizdi bilem, ákeń aıtqan...

Almajan: — Al, men Sizdi baıaǵydan... jer jaralmaı turǵannan bilem. Baǵana, sıyr qoraǵa shóp túsirip júrgenderińizde taǵy bir ret — tipti tym jaqynnan kórdim. Tań qaldym, ylǵı túsime kiretin, únemi qıalymnan izdeıtin beımálim jigittiń Sizge uqsaǵanyna qaıran qaldym.

Nurjan: — Men de... men de Sizdi kóp izdedim ǵoı, qurbym...

Almajan: — Sizdiń izdegenińiz Qar qyzy emes pe?..

Nurjan alaqanymen qyzdyń kózin taǵy da sıpaıdy. — Janaryńyzda jas bar ǵoı. Sharshadyńyz ba mynaý appaq sýyq dúnıeden...

Almajan da jigittin kózin sıpaıdy: — Siz de jylap jatyrsyz. Sharshatqany-aý, mynaý appaq sýyq dúnıe... Siz bilesiz be, atam men apamnyń Qar qyzy dep júrgeni — menmin. Iá-ıá, irgeńizde jatqan sol aty ańyzǵa aınalǵan Qar qyzy...

Nurjan shoshyp qalyp, basyn qaqshań etkize kóterip edi.

— Múmkin emes... Ol ólgen! Qarǵa aınalyp ketken... Múmkin, emes, ol jáı ertek qana... — dedi zárezap bolyp.

Almajan da basyn kóterip aldy.

— Qoryqpańyzshy... Men qoryqqandardyń qorǵany bolýǵa jaralǵan adammyn...

— Siz shynymen-aq adamsyz ba?! — Nurjan esi shyǵa surady. Almajan: — Iá, adammyn!..

Endi ekeýi óz tósekterinde tizelerin qushaqtap otyrdy. Qalǵan kisiler qalyń uıqyda. Bulardyń sybyr-kúbirine oıanar emes.

Nurjan: — Sonda qalaı, Siz shal-kempirdiń balasy emessiz be?

Almajan: — Anamyz bala kótermegen kisi... Men... sol túni adasyp ketken Qar qyzymyn... Borandy túnde úsik uryp, kirpigim ǵana qımyldap, qarǵa kómilip jatqan jerimnen osy úıdegi Ata taýyp aldy. Jan adamǵa sezdirmeı bir jyl baǵyp-qaqty. Keıin... aýrýhanadaǵy sheshemniń qaıtys bolǵanyn estidim... „Shesheden qyz qalmasyn, túıeden tuz qalmasyn" degen emes pe, alystan qosylar aǵaıyn bolǵanmen, et jaqynym joq, elge qaıtýdyń eshbir qısynyn tappadym. Sodan beri tipti tiri adamnyn betine qaraǵym kelmeıdi. Eki aıaqty ataýlynyń bár-bárinen kóńilim qaldy da, ústime appaq kóılek kıip qyrǵa shyǵyp án salamyn... Al Qar qyzy týraly ańyzdy ózim oılap taptym. Atam ekeýmiz ádeıi el-jurtqa taratyp jiberdik. Mine, sodan beri kúndiz — saýynshy, túnde — Qar qyzy beınesinde júrmin... Keıde japadan-jalǵyz jata berýge shydamaı, mynaý aǵash úıden atyp shyǵyp, tizeden qar keship alaýlaǵan ystyǵymdy basamyn... Bálkim, sizdi izdegen sezimniń sergeldeńi shyǵar...

— Ǵajap eken!.. Bári túsimdegideı! — dedi júregi atsha týlaǵan Nurjan. — Qar úıshikte jatyp úsýge aınalǵanymda „tur-turlap" meni oıatqan da siz be?

— Ol men emespin. Meniń kisim, meniń, ıem, ıaǵnı meniń elesim. Sol túni Sizdi qatty saǵyndym, kóp oıladym. Aıaǵyma shańǵy ilip alyp, taý-tasty kezip án saldym. Ózim osynda júrsem de, elesimdi sizge jiberdim. Sizdi men buryn kórmedi dep oılaısyz ba?

— Árıne, kórgen joqsyz?

— Kórgenmin, — dedi kúlip. — Kúzdi kúni mashınaǵa shóp tıep júrgenderińizde kórgenmin... Týra janyńyzǵa bardym, biraq siz baıqamadyńyz. Mine, sodan beri senseńiz, esimnen eshbir shyqpadyńyz... Sodan soń, shydaı almaı ánimdi sizdiń aýylǵa jiberdim. Osynda, mynaý jetim qystaqqa jetelep kelgen de, sol — meniń saǵynyshym... Qazir ózim osynda otyrsam da, elesim sonaý aq qar, kók muz shomylǵan qarly taýlarda syńsyp án salyp júr.

— Ol da múmkin-aý...

— Keshe Siz meniń túsime kirdińiz.

— Siz de... Siz meniń betimnen sıpap oıatyp jiberdińiz, qolymnan tartyp turǵyzdyńyz.

— Ol men emes, meniń elesim ǵoı... Sizdi oıatýǵa ádeıi jibergenim.

Almajan keshe kórgen túsin tolqyp, ózgeshe muńmen aıtty: — ...Uzaq joldan ekeýmiz de sharshap-shaldyǵyp kele jatyrmyz eken deımin... Ústimizde aq kebinnen ózge esh nárse joq — jalań aıaq, jalań baspyz. Moınymyzǵa ilip alǵan shana — sol shanada Qońqaı, taǵy bir jigit otyrady... Kele jatqanda da qatar, qol ustasyp emes, siz shyǵystan, men batystan bir-birimizge qarama-qarsy júremiz. Aldymyzdan qar basqan taý kezdesedi. Ol — Qońqaıtaýy eken... Sol taýdyń eki jaǵynan tyrmysyp órmeleımiz, ushar basyna endi-endi iline bergen kezde syrǵanap tómen túsemiz... Moınymyzǵa qylǵyndyra ilip alǵan shana... Sol shanadaǵy „qońqaıdar" qarq-qarq kúlip bizderdi qamshynyń astyna alady... Súıreı almaı jan terimiz shyǵady... Sol ýaqytta Qar qyzy keledi de moınymyzdy qylǵyndyrǵan shananyń bas jibin qıyp jiberedi. Qońqaılar sol shanamen aǵyp quzǵa qulaıdy... Sodan soń ekeýmizdi appaq kúmis shanaǵa, úlde men búldege orap otyrǵyzady da, barlyq adamzat súırep búkil álemdi sharlap, aralatady eken deımin... Ǵajap, ekeýmizdi barsha adam ataýly shanaǵa jegip súırep júr... súırep júr, súırep júr...

Jaqynnan... tym jaqynnan qar qyzynyń syńsyta salǵan, muńly áni estiledi. Nurjannyń óne boıy, arasanǵa shomylǵandaı balbyrap, kózi iline berdi.

— Qatty sharshaǵan ekensiz, aǵa, — dedi onyń kórpesin qymtaı japqan Almajan. — Sharshaǵan ekensiz... Sharshatqan eken... Syrymdy beker-aq aıttym. Qar qyzyna súıispenshiligi burynǵysha arman qıalynda qalýy kerek edi. Endi ondaı sezimnen aıryldy ol.

Tańerteń oıana kelse, tósek bos jatyr; appaq qardyń arasynda adasyp júrgende juldyzben birge jaýyp túsken aqpannyń bir tal gúli joq, eleń-alańnan turyp, sıyr saýýǵa ketse kerek; jastyǵy shylqyǵan sý, túsinde jylaǵanǵa uqsaıdy.

Taǵy da bozamyq saparǵa attandy, endi ol ornyn Amanjanǵa berip, ózi temir jáshiktiń ústine teris qarap otyrdy; traktor ornynan qozǵala bergende, qystaqtyń qalyń qyraý basqan terezesi aldymen noqattanyp, sosyn birte-birte keńeıip dóp-dóńgelek bolyp tazardy; erigen áınekten dóp-dóńgelek qap-qara móldiregen jalǵyz kóz kórindi. Nurjan ony tasa bolǵansha, óziniń áınekten qaraǵan qara kózindeı kishireıip, alysqa uzap, appaq qardyń ishine ábden sińgenshe janarymen shyǵaryp turǵanyn sezdi; tún qarańǵysynda Nurjanǵa onyń dıdaryn, tipti ekinshi kózin kórýdi jazbady, múmkin, soqyr shyǵar, biraq ol úshin onyń sholpan juldyzdaı jarqyraǵan jalǵyz janary da jetetin edi. Sol jalǵyz janar arqyly jumbaq qyzdyń dıdary, beımálim qyzdyń aıdalada — appaq qardyń arasynda adasyp júrgen teńdesiz jetim sulýlyǵyn rýhanı qýat etti; kúni búginge deıin sol eńbekten jaralǵan alaqannyń jylýy jalyqqan, táńirim-aý, keıde bir sharshaǵan janyn jannatqa, sol jaqqa Qar qyzynyń otanyna júr-júrleıdi...

Olar únsiz keledi. Úndese qyzyl sheke bolyp tóbelesetindeı. Nurjan byrshyp terlep, al janyndaǵy ekeýi dir-dir etip tońady, óıtkeni olar ómirde Almajandaı Qar qyzy baryn bilmeıdi — alǵa qarap otyr; Nurjan Almajandaı túrin kórmegen qımasynan birte-birte alystap máńgige qoshtasyp barady; óıtkeni ol artqa qarap otyr...

Búkil álem appaq qardyń astynda jatyr... qulaqqa syzylta salǵan muńǵa toly án keledi, múmkin, adasyp júrgen Qar qyzynyń syńsýy shyǵar...

Qar qyzy... Ol qandaı eken? Barmysyń mynaý jalǵan dúnıede, álde joqpysyń?..

Álemniń áınegin qyraý basqan, aınala appaq qar, seńdeı sirestirip qasattap tastaǵan aqsireý kireýke, qarasań kóz qaryqtyratyn shańqan bel-belester áldeqaıda... alysqa birin-biri qýalap jarysady; erbeń eter tirshiliksiz salqyn bedireıgen qarly adyrlar uly ómir shýylynan beıhabar-aıqara jamylǵan aqshaǵı kórpesin qymtap, kúrk-kúrk jóteledi — máńgilik tymaýdan bútkil tabıǵat aryla almaǵandaı...

Nán shana shópti toltyra tıep alyp, qar-teńizinde júzip kele jatqan DT-54 markaly traktory úsh-tórt kúngi tynyshtyqtan, ıesiz keńistikten ábden sharshaǵandaı, sonaý aýylǵa — Úlken ómirge asyǵys attanyp barady. Kabınadaǵy úsh jigit osy aınalany qorshaǵan appaq taýlarǵa tilsiz telmirip, árqaısysy óz oıyn maltalap otyr. Jaryqtyq, tehnıkada min joq, shóp tıelgen shanany myqshıa tartyp, ázirshe syr bermeı keledi. Uzaq jol, aýyr saparǵa syr berip alǵan, tek adamdar ǵana edi... traktordy Nurjannyń ózi júrgizip otyratyn. Túnde qonyp shyqqan qystaqtyń ókpe tusyna

kelgende, tormozdy tabanymen kilt toqtatty da, gazdy azaıtty. Esine áldene túskendeı, qabaǵyn túıe sál únsiz otyryp qaldy da:

— Al, dostarym, aıyp etpeńder, men sendermen qoshtasaıyn dep otyrmyn, — dedi eki joldasynyń sýyq sorǵan júzine kezek qaraı. — Bala jastan birge oınap, birge ósip edik, artyq-aýyz aıtylǵan sóz bolsa, keshirińder. Ómir atty uzaq sapardy birge bastasaq ta, birge aıaqtaý múmkin emes eken. Men osy jerde — Qar qyzy mekeninde múldem qalamyn, mal-jannyń kúızelmeýi úshin qalamyn. Eger men osynaý keńistikte qalmasam Qar qyzy ókpeleıdi. Al ol ókpelese, búkil halyq onyń kárine jolyǵady... Qaıyr!

— Shóp tıelgeı shanany súırep ótý bizdiń moınymyzǵa jazylǵan shyǵar. Qalam deseń — qarsy emespin. Qar qyzy eline de erkek kerek-aý,— dedi Baqytjan. Amanjan qol berip qoshtaspady, „saý bol" dep úndemedi. Sol túıilgen qalpy meńireıip otyryp qalǵan.

— Bar eskerterim, — dedi traktordan omby qarǵa qarǵyp túsken soń Nurjan. — Qanattaryńmen ushsańdar da, quıryqtaryńdy umytpańdar.

Appaq qardyń betindegi meńdeı bolyp, kókjıekke sińip barady, áne...

Álemniń áınegin qyraý basqan, aınala appaq qar, seńdeı sirestirip, qasattap tastaǵan aqsireý kireýke, qarasań kóz qaryqtyratyn shańqan bel-belester áldeqaıda... Alysqa bir-birin qýalap jarysady. Erbeń eter tirshilik belgisi joq, salqyn bedireıgen aıazdy aımaq. Bular Qońqaı asýynyn ókpe tusynan aınalyp ótip bara jatyr edi.

DT-54-tiń rychagyn endi Amanjan ustap otyrǵan. Tabanymen tormozdy basty da, traktordy toqtatty.

— Al, Báke, — dedi janynda qalǵyńqyrap otyrǵan Baqytjandy shyntaǵymen túrtip. — Mynaý qarǵys atqan jerde qalyp koıýǵa men de bel baılap turmyn. Múmkin, az jylǵa, bálkim, máńgilikke, ázirshe ózim de bilmeımin... Taǵdyrdyń jazýy osy shyǵar. Qońqaı shaldan ne jeńilem, ne jeńem, ne sonyń jolyn qýyp ketermin, áıteýir, Úlken ómirge barǵym kelmeıdi. Úlken ómirge kishkentaı adamdar ǵana syıa alady... Hosh. Endigi kelgenińde bul jer — Amanjan asýy atalady.

Traktordan sekirip tústi de, áli tyshqan izi túspegen tap-taza tyń qardy ombylap, taý basyna qaraı tyrmysa órlep bara jatty.

Alǵashynda meńireıip turyp qalǵan Baqytjannyń kózi ashyp, janaryna jas úıirildi. Jıyrma jyl bir-birinen eki eli ajyramaǵan dostaryn, mynaý appaq keńistiktiń ár jerine bytyrata taratyp, aýylǵa soqa basy qalaı ǵana qaıta alady. Biraq óz-ózinen mújilip, aq qar, kók muzdy aıazdy aımaqta tura berýge áste de bolmaıdy, tek qana alǵa júrý kerek, tolassyz máńgilik qımyl kerek...

---