InfoHub Logo

Bir kúni Zolá, birneshe dos-jarandarymen birge. otyrǵanda, jazýshyǵa qıaldyń tipti de keregi joq depti. Jazýshynyń jumysyna tek óziniń anyq baıqaǵan nárseleri negiz bolýǵa tıis. Dál onyń, Zolányń nárseleri sıaqty.

Bul gáp kezinde bolǵan Mopassan birden:

— Onda siz ózińizdiń qomaqty úlken romandaryńyzdy qaıdaǵy bir gazettiń jalǵyz habary negizinde jazatynyńyzdy qalaı túsindiresiz jáne sol kezderi aılar boıy úıińizden shyqpaısyz? — dep surapty.

Zolá úndemeı qalypty.

Mopassan qalpaǵyn alyp, syrtqa shyǵyp júre beripti. Onyń ketip qalǵanyn buny qorlaǵany dep te aıtýǵa bolatyn edi. Biraq ol odan seskenbedi. Ol tiri janǵa, tipti Zolányń ózine de, qıaldy joqqa shyǵarýǵa jol bermeıtin edi.

Árbir jazýshy sekildi, Mopassan da shyǵarmashylyq oı gúldenip ósetin qunarly ortany, poezıa men prozanyń altyn júlgeli topyraǵyn qatty qadirleıtin.

Ol — kórkem óner tirshiliginiń bastaýy, Latın mahallasyndaǵy shadyman-shat aqyndardyń aıtatynyndaı, onyń "máńgilik kúni men qudaıy" bolyp tabylatyn.

Biraq qıaldyń osynaý kóz qarıtyn kúni, tek tabanyńmen jerdi basqanda ǵana, jarqyrap janatyn. Ol bos qýysta jana almaıdy. Dereý sónip qalady.

Qıal degenimiz ne? Tap osyndaı kiltıpandy saýalǵa Gaıdar qalaı jaýap berse, tap solaı jaýap berýge bolar edi. Ol suhbattas kisige kúdiktene bir qarap:

— Sen meni taǵy da shalǵyń kele me? Onyńnan túk te shyqpaıdy! Báribir aıtpaımyn, — der edi.

Keıbir uǵymdar ózimizge azdy-kópti aıqyn bolýy úshin, eń táýiri — eresek kisiler balalarmen sóıleskende qalaı istese, tap solaı istep, ony anyqtap alýǵa bolady.

Balalar ádette: "Bul ne ózi?", "Bul nege kerek?", "Ol nelikten bulaı?" — dep ejikteıdi. Siz oǵan osynaý suraqtardyń bárine qashan, tym bolmasa, jaramdy bir jaýap taýyp bergenińizshe, olardyń kóńilderi kónshimeıdi.

Eger bizge "qıalmen elestetý" sózin aıta alatyn bir kishkentaı suhbatshy tabyla qalsa, onda áńgime, shamamen, bylaı bolar edi.

— Al qıal degeniń ne ózi?

Eger biz bul jaıtta "kórkem ónerdiń kúni" nemese "kıeliniń kıesi" jóninde sóılep, aqyl-oı ormanyna enip ketsek, onda bizdiń aldymyzda bir-aq jol — suhbatshymyzdan qashyp qutylý joly ǵana qalar edi.

Balalar aıqyndyqty talap etedi. Sol sebepti de biz oıymyzdaǵy suhbatshyǵa, lajdyń joǵynan, qıal degenimiz adam ataýlyǵa tán bir qasıet dep jaýap berer edik.

— Qandaı qasıeti?

Bul adamnyń ómir-tirshilikti baqylaýy, oı men sezim qorlaryn paıdalana otyryp, aqıqat bolmysqa qosa, oıdan shyǵarylǵan adamdary men oqıǵalary bar oıdan shyǵarylǵan ómirdi jasaý. (Árıne, bulaı etý áldeqaıda ońaı.)

— Ol ne úshin kerek? — dep suraıdy suhbatshymyz. — Naǵyz ómirdiń ózi bar emes pe? Basqasyn oıdan shyǵarý qajeti qansha?

— Onyń qajet bolatyn sebebi, naǵyz ómir degeniń óte úlken jáne kúrdeli, adam ony eshqashanda tutas jáne kúlli kóp sypatty kúıinde jete bile bermeıdi. Jáne ol kóp nárseni kórip, basynan ótkere almaıdy. Máselen, ol úsh júz jyl artta qalǵan zamanǵa ushyp baryp, Galıleıdiń shákirti bola almaıdy, bir myń segiz júz on tórtinshi jylǵy Parıjdi alý isine katysýshy ne Máskeýde otyryp, akropoldiń mármár ustyńdaryn qolymen sıpaı almaıdy. Nemese Rım kóshelerin kezip júrip, Gogolmen áńgimelese qoıýy múmkin emes. Álde Konventte májilis quryp, Marattyń sózin tyńdaýy neǵaıbyl. Ne palýbada turyp, juldyzdary shashyrap jatqan Tynyq Muhıtqa qaraýy ekitalaı. Óıtkeni ol kisi óz ǵumyrynda eshqashanda tipti teńizdi de kórmegen. Al, adam bárin de bilgisi, kórgisi jáne estigisi keledi, óz basynan ótkergisi keledi. Mine, sol sátte qıal oǵan aqıqat bolmys berip úlgirmegen, ne múlde bere almaıtyn nárseni bere salady. Qıal adam ǵumyrynyń qulazyǵan qýysyn toltyra alady.

Osy arada siz ózińizdiń suhbatshyńyzdy umytyp ketesiz de oǵan múlde túsiniksiz nárselerdi aıta bastaısyz.

Kimde-kim qıal men oıdyń arasyna qatal shekarany qoıa alady? Ol, so shekarańyz, joq qoı.

Qıal tartylys zańyn, Nútonnyń bınomyn, Trıstan men Izoldanyń qaıǵyly hıkaıatyn, atomnyń bólshektelýin, Lenınradtaǵy Admıralteıstvo ǵımaratyn Levıtannyń "Altyn kúzin", "Marselezany", radıony, elektr jaryǵyn, hanzada Gamletti, shama teorıasyn, "Bembı" fılmin jasap shyǵardy.

Aqıqat bolmystan qol úzgen qıal qalaı tul bolsa, qıalsyz adamnyń oıy da jemissiz, gúl bolady.

Fransýzdyń: "Uly oılar júrekten shyǵady" — degen naqyl sózi bar. Ásilinde, muny uly oılar adamnyń búkil bolmys-bitiminen shyǵady dep aıtqan durysyrak bolar edi. Biz mádenıet dep júrgen nárseni týdyratyn orta — mine, osy júrek, qıal men aqyl-oı.

Biraq tipti bizdiń qudiretti qıalymyzdyń ózi kóz aldyna elestete almaıtyn bir nárse bar. Ol — qıaldyń, demek ol ómirge ákelgen dúnıeniń báriniń joǵalyp ketýi. Eger qıal quryp ketse, onda adam adam bolýdan qalady.

Qıal — tabıǵattyń uly syıy. Ol adamnyń tabıǵatyna áýelden sińdirilgen nárse.

Joǵaryda aıtylǵandaıyn, ol aqıqat bolmyssyz ómir súre almaıdy. Ol — onyń nár qoregi. Ekinshi jaǵynan alǵanda, qıal belgili mólsherde jıi-jıi bizdiń ǵumyrymyzdyń aǵysyna, bizdiń isterimiz ben oıymyzǵa, adamdarmen qarym-qatynasymyzǵa áser etip otyrady.

Bul týraly Pısarevtiń jaqsy aıtqanyn ilgeride atap óttim ǵoı. Eger adam, degen edi ol bolashaqty jarqyn da dáıekti sýrettermen kóz aldyna elestete almaıtyn bolsa, eger adam armandaı almaıtyn bolsa, onda ony sol bolashaq úshin is-qımyl jasaýǵa, qajyrly kúres júrgizip, tipti sol úshin ǵumyryn qurban etýge eshteńe de zorlap kóndire almas edi.

Kezdeısoqta qaltańdaǵy bákiden

Alys eldiń tozańyn taýyp alǵaısyń —

Sol-aq eken, álem taǵy bir túrli bop,

Túrli-tústi tumanǵa keter oranyp!

Bul — Bloktan. Al basqa bir aqyn:

Ár shalshyqta muhıttiń ıisi bar,

Árbir tasta quba shól tynysy bar... —

depti.

Alys elder tozańy men joldaǵy tas. Kóp jaǵdaıda mine osyndaı tozań men tastan qıaldyń qaıtpas qaısar jumysy bastalady. Osyǵan baılanysty meniń esime bir qart ıspan ıdalgosynyń — aqsúıek serisiniń tarıhy kelip tústi.

Bálkim, bul ıdalgo buryn jaqsy kúnderdi de kórgen shyǵar, biraq bizdiń áńgimemiz kezinde, ol Kastıládaǵy meken-jaıynda tapshylyqta turyp jatty. Meken-jaıy bekinistiń kazematy — abaqty sekildi túnergen tas úıi bar, bir japyraq jer bolatyn — bul oǵan ata-babalarynan mura bolyp qalǵan edi.

Idalgo jalǵyz basty-tuǵyn. Úıinde tek kútýshi kempir ǵana turatyn. Ol qarapaıym taǵamnyń ózin ázer ázirleıtin jáne o kempir dúnıeniń bárin de umytyp qalǵan edi. Onymen sóılesýdiń ózi qıyn-tuǵyn.

Idalgo kúni boıy úshkil tereze aldynda, kónetoz kresloda otyryp alyp, kitaptardy oqıtyn. Úı tynyshtyǵyn tek kitap muqabasy túbiniń kepken jeliminiń sytyrlaǵany ǵana buzatyn.

Idalgo oqta-tekte terezege qaraıdy. Sol arada tek temir tárizdi qap-qara bolyp, qýrap qalǵan aǵash qana sıdıyp turatyn, al kókjıekte kisini jabyqtyratyn qyrqaly taý ǵana sozylyp jatatyn. Ispanıanyń bul aımaǵy múlde kóńilsiz qulazyǵan quba shól bolatyn, biraq oǵan ıdalgo úırenip ketken edi.

Alýan túrli renishti jaǵdaıǵa uryndyrýy kámil kisi qajytatyn uzaq saıahattar jasaý úshin, óz úıin tastap ketetindeı, ol onsha jas emes-ti. Eger kúlli koróldikte onyń týysqandary da, dos-jarandary joq bolsa, saıahat-sapardan ne paıda!

Idalgonyń ótken ǵumyry qandaı boldy, ony biletinder tym az edi. Jurt onyń áıeli men sulý qyzy bolǵan, biraq onyń ekeýi de bir jylda, bir aıda, asqazan kúıdirgisinen qaıtys bolady. Sodan beri qaraı ol esigin tars bekitip alǵan edi, úıine tipti túnniń túsýine ne jaýyn-shashynǵa ushyraǵan kezdeısoq jolaýshylardyń ózin qınalyp ázer engizetin.

Bir kúni úı esigin ústinde qylshyq júndi shekpeni bar, jel-quzdan óńi totyǵyp ketken bir kisi kelip qaqty. Ol kári esegin qara aǵashqa baılady. Oty mazdaǵan oshaq basynda keshki as iship otyrǵanda, ol ıdalgoǵa, — madonnaǵa myń alǵys! — Kolýmb degen qaıdaǵy bir ıtalánnyń sózine qyzyqqan koról birneshe karavellany batysqa jóneltken qaýipti sapardan aman-esen oralǵanyn aıtady.

Olar muhıt arqyly birneshe apta boıy júzip bara jatqanda sý perisi — sırenanyń daýsyn estıdi. Áıelder kólgirsigen únmen ózderin karavellaǵa kóterip shyǵarýyn, sosyn palýba ústinde jalańash tánderin búrkenshik tárizdi, ózderiniń uzyn shashtarymen jaýyp, jylynǵylary keletinin aıtyp, jalynady.

Kapıtan sırenalardyń saýalyna jaýap bermeńder dep buıyrady. Matrostar buǵan narazylyq bildiredi. Olar mahabbatty, áıelderdiń bultyńdaǵan shymyr bókselerin ańsap, saǵynyp júrgen-di.

Aqyrynda bunyń bári sátsiz búlikpen bitedi. Olardyń úsh bastaýshysyn keme dińgeginiń ashasyna salbyratyp ile salady.

Olar ári qaraı júze beredi, jolaı aıdynyn teńiz shóbi basqan, el qulaǵy estimegen teńizdi kóredi. Shop arasynda úlken-úlken kók gúlder sheshek atyp tur eken. Olar duǵa-namaz oqyp, álgi teńizdi aınalyp óte bastaǵanda, aldarynan kenet jańa bir jer — buryn-sońdy kórmegen, tańǵajaıyp jer kórinedi. Ol aranyń jaǵalaýynan soqqan jel orman-toǵaıdyń súıkimdi shýyly men ósimdikterdiń kisi eliter jupar ıisin jetkizedi.

Kapıtan kópirshe ústine atyp shyǵyp, shpagasyn sýyryp, ony kókke kóteredi, so sátte súńgi ushynan altyn ot jalt ete túsedi, bul — olardyń aqyrynda taý-qyrattary asyl tastarǵa, altyn men kúmiske toly eldi — Eldoradony tapqanynyń belgisi bolatyn.

Idalgo bu hıkaıany ún-túnsiz otyryp tyńdaıdy.

Ketkeli turǵanda, jolaýshy dastarqan jaıyp, qondyrǵany úshin, bylǵary shılanynan qyzǵylt teńiz baqashanaǵyn alyp, ony qart ıdalgoǵa syılaıdy. Buny bolmashy nárse dep túsingen ıdalgo ony alyp qalady.

Qonaq kisi jónine ketedi, al túnde kún kúrkireıdi. Tastaqty jazyq ústinde najaǵaılar baıaý jaltyldap, óship jatady.

Baqashanaq qabyrshaǵy ústel ústinde, ıdalgonyń tósegi qasynda jatqan.

Ol oıanyp ketip, jaı otynyń jaltyldaǵan sáýlesinen qabyrshaqty kórdi. Onyń túbinen myrza qyzǵylt nurdan, kóbik pen aqsha bulttan jaralǵan sıqyrly bir eldi kórdi.

Najaǵaı óship qalady. Idalgo onyń kelesi bir jalt etkenin tosyp, álgi bir el sýretin qabyrshaq túbinen birinshi rettegiden de anyǵyraq kóredi. Onyń túıetaıly jaǵalaýynan aınadaı jarqyldap, kóbiktenip, teńizge keń kólemdi bir sarqyrama sýlar qulap jatyr eken. Bul ne edi? Tegi, ózen shyǵar. Ol tipten sol ózenderdiń salqyn lebin sezgendeı bolady. Onyń bet-aýzyna sý tozańy búrkilgendeı edi.

Ol óziniń bul túısigin áli de ashyla qoımaǵan uıqynyń áseri shyǵar dep oılady da ornynan turyp, kreslony ústelge jaqyndatyp, qabyrshaqqa qarsy otyryp, júreginiń áldenege soǵyp ketkenin ózi de túsinbeı, sonyń ishindegi eldi jańa bir qyrynan kórmek bolyp, qabyrshaq ústinen tóne berdi. Biraq najaǵaı ýaqyt ótken saıyn sırek jarqyldaıtyn bolady, uzamaı múlde óship qalady.

Idalgo, osynyń bári janarynyń jańsaqtyǵy shyǵar, shyraq jaqsam, onyń samaladaı jaryǵynda qabyrshaq ishinde eshqandaı eldiń joqtyǵyna kózim jeter degen eseppen shyraqty jaǵýdan júreksinedi.

Ol osy kúıinde tańerteńge deıin otyrady. Atqan tań araıynda qarasa, qabyrshaqtyń eshbir erekshiligi joq sıaqty. Álgi ǵajaıyp jumbaq el tún ishinde myń shaqyrymdyq shalǵaıǵa sheginip ketkendeıin, onyń árirektegi túkpirinen buldyraǵan bir kómeski sáýleden basqa eshteme de baıqalmaıdy.

Tap sol kúni ıdalgo Madrıdke attanady, sosyn ol koróldiń aldyna baryp, tizesin búgip, beımálim bir eldi izdeý úshin, óz esebinen karavella jabdyqtap, batysqa sapar shegýge mártebeli aldıardyń ruqsat etip, buny jomart kóńilden jarylqaýyn ótinedi.

Koról buǵan jyly qabaq tanytyp, oǵan ruqsat beredi. Idalgo ketip qalǵannan keıin, ol óziniń jaqyn-jýyqtaryna:

— Álgi ıdalgonyń esalań ekeni anyq! Ol jalǵyz ǵana japyraıǵan karavellamen qandaı muratqa jetpekshi? Biraq qudaı taǵala esýastardyń da jol saparyn demeıdi. Bálkim, osy shal bizdiń táj-taǵymyzǵa jańa jerlerdi qosatyn shyǵar, — deıdi jadyrańqy kóńilmen.

Idalgo batysqa qaraı birneshe aı boıy júzedi. Ol qara sýdy ǵana iship, asty azdap qana jeıdi. Jan tolqyny ony naǵyz qatpa-qaraǵa aınaldyrady. So baıaǵy syıqyrly elge qunyǵa bersem, oǵan eshqashan da júzip jete almaspyn dep, ol so el týraly múlde oılamaýǵa tyrysady. Al eger ony kóre qalatyńdaı kún týsa, ol bir kisi janyn jabdyqtyratyn, shóbi egeýdeı jaltań jazyq bolyp, yzǵyrǵan jel onyń shańyn burqyratyp, aıdap jatatyn shyǵar dep qaýiptenedi.

Aǵashtan dobaldaý etip, qashalyp jasala salynǵan Madonna karavellanyń tumsyǵyna ornatylǵan edi. Ol kemeniń aldynda týlaǵan tolqynda yrǵalyp, tynymsyz júzip keledi. Onyń badyraıǵan kókshil kózi qas qaqpastan teńizdiń alys qıyryna qaraıdy. Shashyndaǵy óshe bastaǵan altynmen aptalǵan boıaýynan, shekpenindegi ońyp ketken qara qoshqyl syrynan jyltyrap teńiz tamshy-tozańdary kórinedi.

— Bizdi apar soǵan! — Sondaı eldiń bolmaýy múmkin emes. Men ony óńimde de, túsimde de anyq kóremin — dep jalbarynady oǵan ıdalgo.

Bir kúni keshkilik matrostar sýdan bir synǵan butaqty taýyp alady. Bul jerdiń jaqyndyǵyn bildiretin edi.

Butaqtyń, túıequstyń qaýyrsyny sıaqty, úlken-úlken japyraqtary bar eken. Japyraqtardyń ıisi tátti, kisini bir túrli tyńaıtyp, seıiltetin sekildi.

So túni kemede eshkim de kóz ilmeıdi.

Mine, aqyrynda aǵaryp tań atarda, teńizdiń bir shetinen ekinshi shetine deıin, ár tústi taý qyrattary sozylyp jatqan bir eldiń beınesi ashyla beredi. So bir taýlardan móldir sýdy ózender muhıtqa joǵarydan tómen quıylyp jatyr eken. Jasyl ormandar ústinen kóńildi qustar úıir-úıir bolyp ushyp júr. Japyraqtardyń qalyńdyǵy sondaı, olar orman ishine kire almaı, onyń ushar basynda aınalyp ushatyn tárizdi.

Jaǵalaýdan gúlder men jemisterdiń kisi eliter hosh ıisi ańqyp tur. Osynaý jupar ıistiń árbir jutymy kisi keýdesine ólmes ómir nárin quıyp jatqandaı.

Araılanyp kún shyǵady, sol-aq eken, sarqyramalardan qulaǵan sý tozańdary shymyldyǵymen qorshalǵan el, qyrly-qyrly hrýstal ydystaryna shaǵylysqan kún shuǵylasy qalaı qulpyryp-qubylyp shyǵa kelse, tap solaı san tústi boıaýmen jandanyp shyǵa keledi.

Aspan men jaryqtyń taza-pák táńirıasynyń qaldyryp ketken gaýhar beldigi tárizdenip, sol el de jarqyrap jatady.

Idalgo tizerlep otyra ketip, dirildegen qolyn beıtanys elge qaraı sozyp jiberip, tebirene:

— Jarylqaýshy jan ıem, saǵan myń alǵys aıtamyn. Ǵumyrymnyń sońǵy sátinde sen meni jańalyqqa yntyzar etip qoıdyń, meniń jan-júregimdi táńiriniń meıirim-shapaǵaty túsken eldi kórýge ańsarymdy aýdaryp, saǵyndyryp qoıdyń. Áıtpese men ony eshqashan da taba almas edim, sóıtip men muqyl taýlardyń birkelki kórinisinen janarym jasyp, soqyr bolyp qalatyn edim. Osynaý baqytty jerdi men qyzym Florensıanyń atymen ataǵym keledi, — dep til qatady.

Jaǵalaýdan beri, karavellaǵa qaraı, ondaǵan kishkene nurly kempirqosaqtar zýlap kele jatady. Solardan ıdalgonyń basy aınalyp ketedi. Ol kempirkosaqtardy kún shuǵylasy sarqyramalar kóbigi — tozańynda jaltyldatyp jaqqan edi, biraq olar kemege qaraı emes, keme solarǵa qaraı jedeldetip jaqyndaı bergen edi.

Dińgekterdegi jelkender saltanatpen gýildep qoıa beredi jáne komanda bıikke kótergen merekeli týlar máz-meıram bolyp, alaqandaryn dýyldata soqqan kisilerdeı, sart-surt etip jelbirep turady.

Idalgo dymqyl da jyly palýbanyń ústine betin basa qulap túsedi. Onyń ábden qajyp, dińkelegen júregi kók táńirisi syılaǵan, bireý de bolsa biregeı uly qýanyshqa shydamaıdy. Ol jantásilim etedi.

Keıinirek Florıda dep atalǵan ed mine, tap osylaı ashylǵan edi.

Bul áńgimeni túsindirip jatýdyń qajeti bola qoıar ma eken. Degenmen de ómir týdyrǵan qıaldyń ózi keıbir kezderi, ómirdiń ózin bılep ketedi degen oıdy anyqtaı túsý úshin, onyń negizgi túıinderin belgilep ótý kerek sıaqty.

Idalgonyń qıalyna qozǵaý salǵan — ústine qylshyq júndi plash kıgen kisi. Sol mınýttan bastap, kóri ıdalgony qıaly bıleı bastaıdy, óıtkeni ol qabyrshaq túbinen tańǵajaıyp eldi kórgen edi.

Qıaldyń tamasha qasıetteriniń biri — adamnyń oǵan kádimgideı senetini bolyp tabylady. Osy bir senim bolmasa, ol aqyl-oıdyń paıdasyz oıyny, eshbir mán-maǵynasy joq bala kaleıdoskopy bolyp shyǵar edi.

Qıalǵa dál osylaı sený kisige qıaldaǵy nárseni ómirden izdeýge zorlap umtyldyratyn da, ony iske asyrý jolynda kúreske shyǵaratyn da, kóri ıdalgo sekildi, qıaldyń shaqyrýyna aparatyn da, aqyrynda — qıalyndaǵyny aqıqat bolmysta jasattyratyn da — sol kúsh bolyp tabylady.

Biraq bárinen buryn jáne bárinen de kúshtirek túrde, qıal kórkem ónermen, ádebıetpen, poezıamen baılanysty.

Qıal kisi jadyna negizdeledi, al adamnyń jady — aqıqat bolmystyń qubylystaryn negizge alady. Kisi jadynyń qory — ol beıbereket bylyǵyp jatqan birdeńe sıaqty emes. Dúnıede asosıasıa zańy degen bir zań, ıaǵnı Lomonosov "oılaý zańy" degen bir zań bar, mine sol zań osynaý bylyǵyp jatqan estelikterdiń bárin uqsastyǵyna ne ýaqyt pen keńistikte jaqyn-jýyq jatqanyna qarap bóledi — basqasha aıtqanda, qorytyndylaıdy jáne bir-birimen býyndasyp jatqan, úzilmeıtin tutas shynjyr etip, túzip shyǵady. Bul asosıasıa shynjyry — qıaldyń jol kórseter jibi.

Assosıasynyń baılyǵy — jazýshynyń ishki dúnıesiniń baılyǵy degen sóz. Osynaý baılyq bolsa, kez kelgen oı men taqyryp birden tirshilik belgilerimen jandanyp shyǵa keledi.

Mıneraldyq qasıetteri kúshti bulaqtar bolady. Sondaı bulaqqa bir butaqty nemese shegeni, kóringen nárseni salsańyz, biraz ýaqyttan keıin, oǵan aq krıstaldardyń molynan jabysyp qalatyny sondaı, olar naǵyz kórkemóner týyndylaryna aınalady. Bizdiń jadymyzdyń bulaǵyna, asosıasıanyń qasıetti ortasyna túsken adamnyń oı-sanasynda da, máselenkı, tap osyndaı ózgerister bolady. Oı kórkemóner týyndysyna aınalady.

Asosıasıanyń kez kelgen mysalyn alýǵa bolady. Sonda bir eske saqtaıtyn nárse, bizdiń árqaısysymyzdaǵy asosıasıalarymyz onyń ǵumyrymen, ómirbaıanymen, estelikterimen baılanysty bolady. Sol sebepti de bir adamnyń asosıasıasy basqa bireýge múlde bóten bolyp kórinýi múmkin Bir ǵana sóz ár túrli adamdarda ár túrli asosıasıa týǵyzýy múmkin. Jazýshynyń isi óz asosıasıalaryn oqyrmanǵa berý ne jurttyń aıtatynyndaı etip, oǵan jetkizip, sol oqyrman kóńilinde tap osyndaı asosıasıa týǵyzý bolyp tabylady.

Lomonosov óziniń "Rıtorıqasynda" asosıasıa nyń eń bir qarapaıym mysalyn keltiredi. Lomonosovtyń sózine qaraǵanda, asosıasıalar degenimiz sizge "berilgen bir zatqa qosa beriletin jan-júrektiń syıy jáne sonymen baılanysyp jatqan zattar týraly oılaý, mysaly, aqylyńmen kemeni kóz aldyńa elestetip, soǵan qosa ol júzetin teńiz týraly oılaý, teńizben birge — daýyldy, daýylmen birge — tolqyndy, tolqynmen birge — jaǵadaǵy shýdy, jaǵalaýmen birge tastardy jáne basqalaryn oılaý".

Buny "hrestomatıalyq" asosıasıa dep ataýǵa bolady. Kóbinese asosıasıalar budan áldeqaıda kúrdeli bolyp keledi.

Máselen, solardyń bireýi mynadaı:

Men qazir Rıga shyǵanaǵy jaǵalaýyndaǵy qum tóbelerden qonys tepken shaǵyn úıde jazyp otyrmyn. Kórshi bólmede bir kóńildi kisi — latysh aqyny óz óleńderin oqyp jatyr. Ol ústine qoldan toqylǵan qyzyl svıter kıgen. Dáp osyndaı svıterdi men baıaǵyda, soǵys kezinde, rejıser Eızenshteınniń ústinen kórgen edim. Men Eınshteındi Almatynyń kóshesinen kórdim. Ol jańa ǵana satyp alǵan bir býma kitapty ákele jatyr eken. Onyń kitaptardy tańdaýy bir túrli qyzyq eken: "Voleıbol oınaýǵa jetekshi", orta ǵasyrlar tarıhy týraly hrestomatıa, algebra oqýlyǵy jáne Novıkov-Prıboıdiń "Sýsımasy".

Rejıser bárin de bilýge tıis. Jáne sonyń bárin kórsetý tesilin tabý kerek, — dedi Eızenshteın.

— Tipti algebra formýlalaryna da ma? — dedim men.

— Daýsyz! — dep jaýap qatty Eızenshteın.

Aqyn Vladımır Lýgovskoı so kezderi úlken bir poemany jazyp júrgen. Onyń Eızenshteın týraly "Almaty — túske enetin qala" atty taraýy boldy. Poemada Eızenshteınniń bólmesinde ilýli turǵan Meksıka maskasy sıpattalǵan edi. Ol ony Ortalyq Amerıkaǵa barǵan saparynan alyp kelgen bolatyn.

Amerıkany jaýlap alýdyń búkil tarıhy — adam jaýyzdyǵynyń tarıhy. "Jaýyzdyq" — tarıhı romanǵa qoıylatyn jaqsy at. Ol shart etken shapalaq úni tárizdi.

O, at tabýdyń ár daıymǵy azabyn aıtpasańyz da bolady.

Týyndy atyn oılap tabý — aıryqsha talant. Bizde jaqsy jazǵanymen, óz dúnıelerine jaqsy at qoıa almaıtyn adamdar da bar. Buǵan kerisinshe jaıttar da bolyp jatady. Sol sıaqty áńgimeni kelistirip aıtqanymen, ony jaman etip jazatyndary da bolady. Olar jaı myljyńdap ketedi. Bir ǵana oqıǵany talaı ret aıtqannan keıin, ony aýyzsha áńgimeniń bitim-bolmysynan múlde basqasha etip, qaıtadan jańasha, qubyltyp jazý úshin, Gorkııdiń talanty sıaqty, qaıratty talant kerek! Al Gorkıı áńgimeni tamyljytyp aıtar edi. Shynaıy bir tarıhtyń ol so zamatyńda egjeı-tegjeıine deıin kelistirip aıtatyn. Belgili bir jaıtty qaıtalap, jańartyp aıtqan saıyn, onyń egjeı-tegjeıi kóbeıip-kórkeıip, ózgerip, burynǵysynan qyzyǵyraq bolyp keter edi. Onyń aýyzsha áńgimeleri, shyn máninde, naǵyz týyndy bolatyn. Sol sebepti de ol óz áńgimeleriniń rastyǵyna shúbálana qaraıtyn, keıbir tatymsyz da táptish adamdar arasyna tap bolsa, ashyqtan-ashyq zerigip sala beretin. Onyń qabaǵy salynyp, úndemeı qalatyn, jáne ishteı: "Osynaý jaryq jalǵanda sizdermen qatar ómir súrý kisini jalyqtyryp jiberedi eken, joldastar!" — dep otyrǵandaı kórinetin.

Anyq faktiler negizinde, aýyzsha áńgimelerdi kelistirip aıtý qabileti kóptegen jazýshylarda bolǵan. Máselen, Mark Tven. Ýaq-túıek shyndyq jolynda kúresetin bir synshy Mark Tvendi ótirik aıtasyń dep kinálapty. Mark Tven oǵan qatty yzalanady.

— Eger ózińiz tipti ship-shıki ótirikti de aıta almaıtyn bolsańyz, onyń qalaı aıtylatynynan múlde beıhabar bolsańyz, meniń ótirik aıtqanymdy, ne aıtpaǵanymdy siz qaıdan bilesiz, — depti oǵan Mark Tven. — Dáp osylaı batyl aıtý úshin, kisiniń sol isten baı tájirıbesi bolýǵa tıis. Al sizde ol múlde joq qoı jáne bolýǵa da tıisti emes. Siz bul salada nadansyz da qarańǵysyz".

Ilftiń Mark Tvenniń otanyndaǵy bir kishkentaı qaladan Tom Soıer men Geklberı Fınge qoıylǵan eskertkishti kórgenin aıtqany bar. Sol eskertkishte Fın óli mysyqty quıryǵynan ustap turǵan kórinedi. Rasynda da ádebı keıipkerlerge bizde de eskertkishter qoıýǵa bolmaı ma? Mysaly, Don-Kıhotqa ne Gýllıverge, Pavel Korchagınge, Tatána Larınaǵa, Taras Býlbaǵa, Per Bezýhovqa, Chehovtyń úsh apaly-sińlilerine, Lermontovtyń Maksım Maksımychine, nemese Belaǵa.

Joǵaryda jazylǵandardyń bári — asosıasıalar tizbegi. Olardyń tizimi sheksiz de bola alady. Osynaý asosıasıanyń birinshi jáne sońǵy býynyn — qyzyl svıter men Belaǵa eskertkishti qatar qoıatyn bolsaq, asosıasıanyń búkil tabıǵı júrisi sandyraq bolyp kóriner edi.

Asosıasıalar shyǵarmashylyqta udaıy tikeleı katysyp otyratyn bolǵandyqtan da men ol týraly kóbirek aıtyp ketsem kerek.

Qıal jónindegi uzaq áńgimeden anyq kórinetin bir nárse — qıalsyz naǵyz proza da jáne poezıa da bolmaıdy.

Ásilinde, qıal týraly bárinen de jaqsy aıtqan Bestýjev- Marlınskıı:

"Berekesizdik — naǵyz bıik jáne poetıkalyq týyndynyń jarshysy. Meıli, bul túnekti tek danyshpan oıynyń shuǵylasy ǵana jaryp ótsin. Osy ýaqytqa deıin kúshteri tepe-teń bolyp, jaýlasyp kelgen shań-tozańdar mahabbat pen úılesimnen jandanyp, eń qýatty bireýine aǵyndap baryp qosylyp, bir-birimen syndarly bolyp boı túzeıdi de, jaltyldaǵan krıstal retinde taýlarǵa aınalady, teńiz bolyp shalqıdy, sodan keıin tirilgen kúsh-jiger ózinin alyp ıeroglıfterimen jańa dúnıeniń mańdaıyn jazýǵa toltyrady".

Tún keldi de birte-birte janymnyń kúsh-jigeri oıana bastady — onyń áli aty da joq. Ony qalaı ataımyz? Qıal deımiz be, fantazıa, adam sanasynyń asa ýaq tynys sańylaýlaryna sińý deımiz be, shabyt deımiz be? Jannyń shadyman shattyǵy, álde tynyshtyq deımiz be? Qaıǵy ne qýanysh deımiz be? Ony kim biledi!

Men shamdy óshiremin, sosyn tún jaıymen bozara bastaıdy. Qarańǵylyq qar jaryǵyn boıyna sińirýge kirisedi. Teńiz shyǵanaǵy muz qursaýynda. Ol orasan zor kúńgirt aına sıaqty, qarańǵy túnge jaryǵyn sebezdete tógedi de, ony alakóbeń apaq-sapaqqa aınaldyrady.

Baltyq qaraǵaılarynyń usharbastary qaraýytyp kórinip tur. Gýildegen úni birqalypty sarynmen kúsheıe túsip, shalǵaıda elektr poıyzdary ótip jatyr. Sosyn taǵy da tynyshtyq ornaıdy, onyń tamyljyp turǵany sondaı, tereze syrtyńdaǵy qylqannyń bolmashy sybdyrlaǵany jáne túsiniksiz birdeńeniń báseń pytyrlaǵany anyq estiledi. Ol juldyzdardyń jyltyldaýymen sáıkes keledi. Bálkim, bul solardan sýsyp túsip, abaılap qana pytyrlap, áýezdetip jatqan bozqyraý shyǵar.

Úı qańyrap tur. Men jalǵyzbyn. Qasymda — júzdegen shaqyrymǵa sozylyp jatqan teńiz. Qum tóbelerdiń ar jaǵy jaıylyp jatqan keń saz taban men alasa ormandar... Janymda tiri jan joq. Biraq shamdy jaǵyp, ústelge otyryp, birdemeni jaza bastasam bolǵany, jalǵyzdyqty sezinýiń joǵalyp ketedi. Men jalǵyz emespin. Osynaý tar bólmeden men myńdaǵan adamdarmen, barsha álemmen sóılese alamyn. Men olarǵa talaı-talaı tarıhty aıtyp, kúldire de, qamyqtyra da alamyn, olardy oılandyryp, ashý-yzasyn, súıispenshiligi men qaıǵyǵa ortaqtasý sezimderin týdyryp, olardy jetek sıaqty, qoldarynan ustap, ómir-tirshilikke ertip te kete alamyn. Ol osy arada, osy tort qabyrǵanyń ishinde jasalǵan, biraq búkil álemge jaıylyp kete beredi.

Olardy tań shapaǵyn qarsy alýǵa qoldarynan jetelep júre beremin. Ol kelmeı tura almaıdy. Ol, qazirdiń ózinde, shyǵysta túnniń qara shymyldyǵynyń etegin biraz túrip, aspannyń alys jıegin kóriner-kórinbesteı etip kógis jaryǵymen sáýlelendire bastady.

Ázirshe men ózimniń ne týraly jazarymdy da bilmeımin. Qaıdaǵy bir oı-pikir meniń aqyl-sanamdy, júregimdi, búkil bolmysymdy toltyryp turǵan nárseni, tebirenis-tolqyn retinde, basqalarǵa berý tilegi retinde, ón boıymdy kernep turǵandaı. Sol oı-pikir keýdemde óz tirshiligimen júrip-turyp jatyr, biraq ol qaıda baryp quıady, ózin myna keń dúnıege bildirýi úshin, qandaı joldardy tabady — ol áli meniń ózime de beımálim. Biraq kim úshin jazatynymdy bilemin. Men áli búkil álemmen sóılesemin. Búkil álem degen uǵymdy kóz aldyńa, kóretindeı etip, elestetýdiń ózi qıyn, tipti múmkin emes deýge de bolady.

Ámanda kókeıińde júretin bir adam týraly oılaısyń, máselenkı, sonaý bir kezderi meni qarsy alý úshin, kókoraı shalǵyndardy basyp ótip, qatty júgiristen eki ıininen demalǵan kúıi, kózi jaınap, qasyma jetip kelip, meni shyntaǵymnan ustap alyp, myna tómendegideı aıaýly sózderdi aıtýǵa asyqqan kishkentaı bir qyz týraly jazarmyn dep oılaısyń:

— Men sizdi osy arada baıaǵydan beri kútip júrmin. Tipti gúlderdiń tutas bir baýyn da býyp qoıdym, buǵan qosa "Evgenıı Onegınniń" ekinshi taraýyn jatqa toǵyz ret oqydym. Jáne úıdegilerdiń bári sizdi sarǵaıa kútip otyr, óıtkeni jalǵyz ózimiz ábden jalyǵyp kettik. Qazir siz kelisimen, bizdiń bárimizge, kod jaǵasynda ózińizge ne bolǵanyn, ne qoıǵanyn aıtyp beresiz, jáne bizge raqym etip, qyzyq birdeńeni oılap tabyńyz. Álde joq, oıdan shyǵarmaı-aq qoıyńyz, odan da ne bolǵanyn túgeldeı aıtyńyz, óıtkeni shalǵyn arasynyń ádemiligi sondaı, ıtmuryn ekinshi ret gúldep, sheshek atty! Jalpy alǵanda, onda bári de tamasha!

Múmkin, ǵumyry meniń ǵumyrymmen uzaq jyldar boıy birge kórisken aýyrtpalyqtar, qýanysh pen názik sezim arqyly tyǵyz baılanysyp ketken áıel úshin jazarmyn, óıtkeni endi bizge eshteńe de qaýipti emes.

Biraq qoryta kelgende aıtarym, men, ózimniń jazǵandarymdy oqyǵysy keletin el-jurtqa bola jazyp kelemin ǵoı.

Men áli ne týraly jazatynymdy bilmeımin. Múmkin, bul meniń kóp nárseni aıtqym keletininen de shyǵar, ázirshe men kóptegen oılar ishinen, qalǵandaryn ózine magnıtshe tartyp alyp, hıkaıatymnyń shet-shegine júıeli túrde jatqyzatyn biregeı oıdy áli tańdap ala almaı júrmin.

Bul jaǵdaıat jazatyn kisilerdiń bárine de tanys.

"Aqyndar, — degen edi Týrgenev, — shabyt týraly beker, bosqa aıtyp júrgen joq. Álbette, mýza Olımpten tómen túspeıdi jáne olarǵa daıar ándi ákelip bermeıdi, biraq olarda shabytqa uqsaıtyn aıryqsha bir kóńil kúıi bolady. Fettiń, jurt jaǵalaı kúlgen, óleńinde ol nendeı aıtaryn ózi de bilmeıtinin, biraq sonyń "pisip kele jatqanyn" aıtatyny, sol kóńil kúıin keremetteı bildiredi ǵoı. Jazýdy tileıtin mınýttar kelgenin sezesiń, biraq neni jazatynyńdy dálme-dál bilmeısiń, sezesiń de túısinesiń. Mundaı kóńil kúıin aqyndar "qudaıdyń jaqyn kelýi" dep ataıdy. Sol mınýttar sýretkerdiń kóretin birden-bir raqat — qyzyǵy. Eger olary bolmasa, eshkim de jaza almas edi. Keıinirek, basyńa uıqy-tuıqy bolyp júrgen oılaryńnyń bárin retke keltirip, sony qaǵaz betine baıandaýǵa týra kelgen kezde, — tek sol arada ǵana azaptanýyń bastalady".

Tún ortasynda kenetten bir dybys paıda bolady. Bul alystaǵy parohod gýdogi. Ol munda, muz arasyna qaıdan kelgen?

Keshe Rıga gazeti shyǵanaqqa Lenıngradtan muzjarǵysh shyqqanyn jazǵan. Tegi, bul so muzjarǵyshtyń gýdogi bolar.

Kútpegen jerden mýzjarǵyshtardyń bireýiniń shtýrmany aıtqan áńgime esime tústi, Fın shyǵanaǵyn jaryp ótip bara jatqanda, ol muz ústinde qatyp qalǵan qarapaıym dala gúlderiniń bir qushaǵyn kóredi. Onyń ústine kar ulpasy sebilip qalypty. Ony sol araǵa, muz shóline kim qaldyryp ketti eken? Shamasy, ony alǵashqy juqa muzdy jaryp kele jatqan qaıdaǵy bir parhodtan álde kim túsirip alǵan bolýǵa tıis.

Sonymen bir beıne paıda boldy. Túsiniksiz kúshpen ol seni áli kómeski bir ertekke qaraı jeteleı jóneledi.

So bir qatyp qalǵan gúlderdiń jumbaǵyn sheshý kerek. Ony sheshýge bári de qatysady. So gúlderdi kórgenderdiń báriniń ol jóninde oı-pikirleri bar.

So gúlderdi kórmesem de, ol týraly meniń de bir oıym bar. Bul — baıaǵy meniń aldymnan qarsy alýǵa júgirip shyqqan qyzdyń shalǵynnan jınaǵan gúli emes pe eken? Tegi, bul so gúlder bolýy kerek. Biraq olar muz ústine qalaı tap bolǵan? Bundaı oqıǵa tek eshbir ýaqytta da, keńistikte de, bóget ataýlyny bilmeıtin ertekte ǵana bolýǵa tıis edi.

Osy arada meniń basyma gúlderge degen múlde aıryqsha, taza áıeldik kózqaras týraly bir oı kele qalǵany. Ol bizdiń erkektik kózqarasymyzdan ózgeshe. Biz úshin gúlder — tek áshekeı ǵana. Áıelder úshin olar tiri jándikter, jáne bizder sıaqty, eresek te isker adamdar janaı ótip bara jatyp, baıqap qalyp, olarǵa joǵarydan tómen mensinbeı qaraıtyn, tutas bir álemniń qonaqtary sıaqty.

Tań shapaǵynyń sonshalyqty tez jarqyrap ketetini qandaı ókinishti. Kúndizgi jaryq osynaý oıldardy zamatyńda qýalap tastap, baısaldy kisiler aldynda ony kúlkili bar jaıtqa aınaldyryp jiberýi ǵajap emes.

Kóptegen ertekter, ulý sıaqty, kún jaryǵyn jaqtyrmaı búrisip, óz qabyrshaǵyna jasyrynady.

Iá, biraq — áli de bolsa buldyr tumanda — ertek týady. Jalǵannyń jaryǵynda paıda bolǵannan keıin, ertekti, áńgimeni, hıkaıatty toqtatý múmkin emes deýge de bolady. Bul tiri jándikti óltirgenmen birdeı. Olar bizdiń oı-sanamyzda óz betimen gúldeı bastaıtyn sekildi.

Aqyrynda ertektiń qaǵaz júzine jatatyn sáti kelip jetedi. Shóptiń álsiz ıisin sózben jetkizý qalaı qıyn bolsa, kóbine-kóp ony jazý tap solaı qıyn bolady. Ertektiń tysyn jaýyp jatatyn qaımyjyqtaı tozańdy ushyryp jibermeýi úshin, ony demińdi ishińe tarta otyryp, jazýyń kerek. Jáne ony jedeldete jazasyń, óıtkeni jaryqtyń, kóleńke men keıbir jeke sýretterdiń jylt etip kórinip óte shyǵýynyń ózi jedel de jeńil bolady. Keshigýge bolmaıdy, qıal zaýlaýynan qalyp qoıýǵa bolmaıdy.

Ertek aıaqtalady. Endi sol ertek udaıy mekendeıtin baıaǵy bir jáýdiregen jaınań kózge taǵy bir ret alǵys sezimimen qaraǵyń keledi.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---