Kúndelikti sabaq jospary. Túbir men qosymsha
Qazaq tili páni boıynsha jyldyq kúntizbelik jospar. 6 synyp
Barlyǵy: 102 saǵat.
Kúndelikti sabaq jospary, qazaq tili 6 synyp.
Taqyryptar:
16. Túbir men qosymsha.
17. Dara sózder men kúrdeli sózder.
18. Birikken sózder.
19. Birikken sózderdiń emlesi
20. Qos sózderdiń túrleri. Qaıtalama qos sózder.
Sabaqtyń taqyryby: Túbir men qosymsha.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik: oqýshylarǵa sóz tulǵasy jáne túbir men qosymsha jaıly tolyq túrde túsinik berý.
á) damytýshylyq: oı - órisin, oılaý belsendiligin, sóıleý sheberligi, til mádenıetin damytý, saýattylyqqa baýlý.
b) tárbıelik: oqýshylardy elin, jerin, Otanyn qadirleı bilýge, adamgershilikke, eńbeksúıgishtikke, tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: qalypty sabaq
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, sýretteý, salystyrý, áńgimeleý, suraq - jaýap, bekitý, sózdikpen jumys, baǵalaý, qorytyndylaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: dıdaktıkalyq materıaldar, kesteler, kespe qaǵazdary, t. b.
Sabaqtyń formalary: jeke balamen, toppen, synyppen jumys júrgizý.
Sabaqtyń tıpteri: kirispe, uıymdastyrý kezeńi, úı tapsyrmasyn suraý, jańa sabaqty túsindirý, bekitý, qorytyndylaý.
Sabaqtyń barysy:
1) Uıymdastyrý kezeńi. a) Oqýshylarmen sálemdesý.
á) Kezekshi málimdemesi.
b) Jýrnal boıynsha túgeldeý.
2) Úı tapsyrmasyn suraý.
a) Ótken sabaqta ótilgen erejelerdi suraımyn.
á) Jattyǵý jumysynyń oryndalý barysyn dápterlerinen tekseremin.
b) Suraq qoıý arqyly ótken taqyrypty bekitemin.
v) Dápterlerin almastyramyn.
3) Jańa sabaqty túsindirý,
Búgingi jańa sabaqta oqýshylarǵa «Túbir men qosymsha» taqyryby jaıly túsindiremin.
Sózdiń bastapqy maǵynaly bólshegin túbir deıdi. Mysaly: joldastyq, saýynshylar, mektepterdiń, kóringen degen sózderdiń túbirleri - jol, saý, mektep, kór. Sebebi Bular qosymshasyz turyp ta belgili bir maǵynany bildiredi: jol - iz nemese sapar, saý - sút alý, mektep - oqıtyn oryn, kór - kózben baıqaý.
Osy túbirlerge jalǵanǵan - das, - tyń(joldastyq degen sózde), - yn, - shy (saýynshy degen sózde), - ter, - diń (mektepterdiń degen sózde), - in, - gen(kóringen degen sózde) bólshekteri qosymsha dep atalady. Qosymsha jeke turǵanda eshbir maǵyna bildire almaıdy. Joǵarydaǵy - das, - tyń, - yn, t. b. qosymshalarda eshbir maǵyna joq. Keı qosymsha túbirge qosylǵanda sózge jańa maǵyna qosady. Mysaly, jol - iz ıa sapar bolsa, joldas - jolǵa birge shyǵatyn adam ıa serik degendi bildiretin jańa mánge ıe bolǵan sóz; mektep - oqý oqıtyn oryn bolsa, - ter degen qosymsha sol mekteptiń bireý emes, kóp ekenin ǵana bildiredi.
Qosymsha eki túrli: jurnaq jáne jalǵaý. Jurnaq ózi jalǵanǵan sózdiń maǵynasyn ózgertedi, ol sózdi basqa sózben baılanystyrmaıdy. Jurnaqtyń ózi eki túrge bólinedi: sóz týdyrýshy Jurnaqtar jáne sóz túrlendirýshi jurnaqtar. Túbirdiń negizgi maǵynasyn ózgertip, oǵan jańa maǵyna beretin jurnaqty sóz týdyrýshy jurnaqtar deıdi. Mysaly: jol - das - tyń, saý - yn - shy degen sózderdegi - das pen - tyń, jáne - yn men - shy jurnaqtary jańa sóz týdyryp túr.
Jol degen iz nemese sapar maǵynasyn beredi. Oǵan - das qosymshasy qosylsa, joldas - serik mánindegi adam, oǵan - tyq qosylsa, joldastyq adamdar arasynda bolatyn qarym - qatynas bolyp shyǵady. Saý degen sút alý mánin beretin, qımyldy bildiretin sóz bolsa, oǵan - yn qosylsa, saýýǵa baılanysty jańa maǵynadaǵy zattyq uǵymdy, oǵan — shy qosylyp saýýdy iske asyratyn adamdy (sondaı mamandyqtyń ıesin) bildiredi. Osyndaı Jurnaqtar arqyly jasalǵan sózder týyndy túbir nemese týyndy sóz dep atalady Sóıtip, jol, saý degen sózder - negizgi túbirler de, joldas, joldastyń, saýyn, saýynshy degen sózder - týyndy túbirler.
Bir sózge birneshe jurnaq jalǵana beredi. Bir túbirden jasalǵan ár túrli sózder túbirles sózder dep atalady. Mysaly, ónim, óndiris, ónis, óngish sıaqty sózderdiń negizgi túbiri - ón.
Mine, osylaısha jańa sabaqty túsindirip bolǵan soń, jattyǵý jumystaryn oryndatamyn. Alǵashqy oryndalatyn tapsyrma: 69 - jattyǵýdyń sharty mynadaı: 1. Oqyp shyǵyp, mátindegi negizgi oıdy anyqtańdar. 2. Mátinde qandaı eldik dástúr kórinis tapqan? Ózderiń biletin oqıǵalarmen baılanystyryp áńgimeleńder.
Sóılemderdegi qaramen jazylǵan sózderdiń túrin (jurnaq pa, jalǵaý ma) ajyratyńdar.
Kelesi oryndalatyn tapsyrma: 70 - jattyǵý jumysynyń sharty: Berilgen sózderden jurnaq arqyly týyndy túbir jasap, dápterlerińe jazyńdar.
Kelesi tapsyrma: 71 - jattyǵýdyń sharty: Sózderdiń túbiri men qosymshalaryn defıs arqyly ajyratyp jazyńdar.
Tapsyrma: Qaramen jazylǵan sózderdi qatystyryp shaǵyn mátin qurańdar.
Kelesi tapsyrma: 72 - jattyǵýdyń sharty: Tómendegi sózderge qosymshalar jalǵap, sóılem qurap jazyńdar.
Kelesi tapsyrma: 73 - jattyǵýdyń sharty: Tómendegi sózderdi úlgide kórsetilgendeı etip úsh baǵanǵa bólip jazyńdar.
Kelesi oryndalatyn tapsyrma: 74 - jattyǵý. Bes Maqal - mátel taýyp jazyp, ondaǵy túbirge qosylǵan qosymshalardyń túrlerin ajyratyńdar.
Qazirgi qazaq tili - kóne túrki tildik qubylystardyń, zańdylyqtardyń deni sol kópe tilden bastaý alady. Budan bylaı men senderge kóne túrki tiliniń aınasy - Orhon - Enıseı eskertkishterindegi gramatıkalyq zańdylyqtarmen de tanystyryp otyramyn.
Orhon - Enıseı eskertkishterindegi sózderdi de tulǵasyna qaraı túbir sóz, týyndy sóz, qos sóz, birikken sóz, kúrdeli sózder dep bes topqa bólýge bolady.
1. Túbir sózder. Eskertkishterde jalań túbirden turatyn sózder tómendegideı bolyp keledi:
1) jalǵyz ǵana daýysty dybystan turatyn sózder, mysaly, y - buta (ósimdik): Y bar bas asdymyz (Butasy bar shyńnan astyq);
2) daýysty+daýyssyz dybystan turatyn sózder: az (az), eb (úı), ich (ish);
3) daýyssyz +daýysty dybystan turatyn sózder: bý (Bul), te (de, aıt), ký (dybys), t. b.;
4) daýysty jáne daýyssyz dybystar aralasyp kelgen sózder: apa (apa), ıýrt (júrt), kishi (kisi), ingek (sıyr), býdýn (halyq), qaǵan (kaǵan, han), t. b.
Týyndy sózder. Eskertkishterde jurnaq. jalǵaný arqyly jasalǵan jańa sózder de bar. Mysaly: aıgýchy (keńesshi), atlyg (atty), ıerchi (jershil), kúchlig (kúshti).
Mine, osylaısha jattyǵý jumystaryn oryndap, Orhon — Enıseı eskertkishteri jaıly túsinik berip bolǵan soń qosymsha Suraqtar men tapsyrmalar beremin. Pysyqtaýǵa arnalǵan suraqtar.
1. Sózderdiń jasalýy men sózdik quramynyń arasynda qandaı baılanys bar?
2. Túbirge qosymsha qosylý arqyly qandaı sózder jasalady?
3. Túbirdiń negizgi belgisi qandaı?
4. Túbir men qosymshanyń aıyrmashylyǵy qandaı?
5. Qosymshanyń qandaı túrleri bar? Olardyń bir - birinen aıyrmashylyǵy nede?
6. Týyndy túbir degen ne?
7. Týyndy túbir men negizgi túbirdiń aıyrmashylyǵy qandaı?
8. Túbirles sózder degen ne?
Sabaqtyń qorytyndysy.
a) Suraq qoıý arqyly jańa sabaqty qorytyndylaımyn.
á) Oqýshylardyń bilimin baǵalaımyn.
b) Úıge tapsyrma: 74 - jattyǵý jumysynyń oryndalý shartyn túsindiremin: Bes
Maqal - mátel taýyp jazyp, ondaǵy túbirge qosylǵan qosymshalardyń túrlerin ajyratyńdar.
Tekserdim:
16, 17, 18, 19, 20 sabaqtardy júkteý
Tolyq nusqasyn qaraý
Barlyǵy: 102 saǵat.
Kúndelikti sabaq jospary, qazaq tili 6 synyp.
Taqyryptar:
16. Túbir men qosymsha.
17. Dara sózder men kúrdeli sózder.
18. Birikken sózder.
19. Birikken sózderdiń emlesi
20. Qos sózderdiń túrleri. Qaıtalama qos sózder.
Sabaqtyń taqyryby: Túbir men qosymsha.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik: oqýshylarǵa sóz tulǵasy jáne túbir men qosymsha jaıly tolyq túrde túsinik berý.
á) damytýshylyq: oı - órisin, oılaý belsendiligin, sóıleý sheberligi, til mádenıetin damytý, saýattylyqqa baýlý.
b) tárbıelik: oqýshylardy elin, jerin, Otanyn qadirleı bilýge, adamgershilikke, eńbeksúıgishtikke, tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: qalypty sabaq
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, sýretteý, salystyrý, áńgimeleý, suraq - jaýap, bekitý, sózdikpen jumys, baǵalaý, qorytyndylaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: dıdaktıkalyq materıaldar, kesteler, kespe qaǵazdary, t. b.
Sabaqtyń formalary: jeke balamen, toppen, synyppen jumys júrgizý.
Sabaqtyń tıpteri: kirispe, uıymdastyrý kezeńi, úı tapsyrmasyn suraý, jańa sabaqty túsindirý, bekitý, qorytyndylaý.
Sabaqtyń barysy:
1) Uıymdastyrý kezeńi. a) Oqýshylarmen sálemdesý.
á) Kezekshi málimdemesi.
b) Jýrnal boıynsha túgeldeý.
2) Úı tapsyrmasyn suraý.
a) Ótken sabaqta ótilgen erejelerdi suraımyn.
á) Jattyǵý jumysynyń oryndalý barysyn dápterlerinen tekseremin.
b) Suraq qoıý arqyly ótken taqyrypty bekitemin.
v) Dápterlerin almastyramyn.
3) Jańa sabaqty túsindirý,
Búgingi jańa sabaqta oqýshylarǵa «Túbir men qosymsha» taqyryby jaıly túsindiremin.
Sózdiń bastapqy maǵynaly bólshegin túbir deıdi. Mysaly: joldastyq, saýynshylar, mektepterdiń, kóringen degen sózderdiń túbirleri - jol, saý, mektep, kór. Sebebi Bular qosymshasyz turyp ta belgili bir maǵynany bildiredi: jol - iz nemese sapar, saý - sút alý, mektep - oqıtyn oryn, kór - kózben baıqaý.
Osy túbirlerge jalǵanǵan - das, - tyń(joldastyq degen sózde), - yn, - shy (saýynshy degen sózde), - ter, - diń (mektepterdiń degen sózde), - in, - gen(kóringen degen sózde) bólshekteri qosymsha dep atalady. Qosymsha jeke turǵanda eshbir maǵyna bildire almaıdy. Joǵarydaǵy - das, - tyń, - yn, t. b. qosymshalarda eshbir maǵyna joq. Keı qosymsha túbirge qosylǵanda sózge jańa maǵyna qosady. Mysaly, jol - iz ıa sapar bolsa, joldas - jolǵa birge shyǵatyn adam ıa serik degendi bildiretin jańa mánge ıe bolǵan sóz; mektep - oqý oqıtyn oryn bolsa, - ter degen qosymsha sol mekteptiń bireý emes, kóp ekenin ǵana bildiredi.
Qosymsha eki túrli: jurnaq jáne jalǵaý. Jurnaq ózi jalǵanǵan sózdiń maǵynasyn ózgertedi, ol sózdi basqa sózben baılanystyrmaıdy. Jurnaqtyń ózi eki túrge bólinedi: sóz týdyrýshy Jurnaqtar jáne sóz túrlendirýshi jurnaqtar. Túbirdiń negizgi maǵynasyn ózgertip, oǵan jańa maǵyna beretin jurnaqty sóz týdyrýshy jurnaqtar deıdi. Mysaly: jol - das - tyń, saý - yn - shy degen sózderdegi - das pen - tyń, jáne - yn men - shy jurnaqtary jańa sóz týdyryp túr.
Jol degen iz nemese sapar maǵynasyn beredi. Oǵan - das qosymshasy qosylsa, joldas - serik mánindegi adam, oǵan - tyq qosylsa, joldastyq adamdar arasynda bolatyn qarym - qatynas bolyp shyǵady. Saý degen sút alý mánin beretin, qımyldy bildiretin sóz bolsa, oǵan - yn qosylsa, saýýǵa baılanysty jańa maǵynadaǵy zattyq uǵymdy, oǵan — shy qosylyp saýýdy iske asyratyn adamdy (sondaı mamandyqtyń ıesin) bildiredi. Osyndaı Jurnaqtar arqyly jasalǵan sózder týyndy túbir nemese týyndy sóz dep atalady Sóıtip, jol, saý degen sózder - negizgi túbirler de, joldas, joldastyń, saýyn, saýynshy degen sózder - týyndy túbirler.
Bir sózge birneshe jurnaq jalǵana beredi. Bir túbirden jasalǵan ár túrli sózder túbirles sózder dep atalady. Mysaly, ónim, óndiris, ónis, óngish sıaqty sózderdiń negizgi túbiri - ón.
Mine, osylaısha jańa sabaqty túsindirip bolǵan soń, jattyǵý jumystaryn oryndatamyn. Alǵashqy oryndalatyn tapsyrma: 69 - jattyǵýdyń sharty mynadaı: 1. Oqyp shyǵyp, mátindegi negizgi oıdy anyqtańdar. 2. Mátinde qandaı eldik dástúr kórinis tapqan? Ózderiń biletin oqıǵalarmen baılanystyryp áńgimeleńder.
Sóılemderdegi qaramen jazylǵan sózderdiń túrin (jurnaq pa, jalǵaý ma) ajyratyńdar.
Kelesi oryndalatyn tapsyrma: 70 - jattyǵý jumysynyń sharty: Berilgen sózderden jurnaq arqyly týyndy túbir jasap, dápterlerińe jazyńdar.
Kelesi tapsyrma: 71 - jattyǵýdyń sharty: Sózderdiń túbiri men qosymshalaryn defıs arqyly ajyratyp jazyńdar.
Tapsyrma: Qaramen jazylǵan sózderdi qatystyryp shaǵyn mátin qurańdar.
Kelesi tapsyrma: 72 - jattyǵýdyń sharty: Tómendegi sózderge qosymshalar jalǵap, sóılem qurap jazyńdar.
Kelesi tapsyrma: 73 - jattyǵýdyń sharty: Tómendegi sózderdi úlgide kórsetilgendeı etip úsh baǵanǵa bólip jazyńdar.
Kelesi oryndalatyn tapsyrma: 74 - jattyǵý. Bes Maqal - mátel taýyp jazyp, ondaǵy túbirge qosylǵan qosymshalardyń túrlerin ajyratyńdar.
Qazirgi qazaq tili - kóne túrki tildik qubylystardyń, zańdylyqtardyń deni sol kópe tilden bastaý alady. Budan bylaı men senderge kóne túrki tiliniń aınasy - Orhon - Enıseı eskertkishterindegi gramatıkalyq zańdylyqtarmen de tanystyryp otyramyn.
Orhon - Enıseı eskertkishterindegi sózderdi de tulǵasyna qaraı túbir sóz, týyndy sóz, qos sóz, birikken sóz, kúrdeli sózder dep bes topqa bólýge bolady.
1. Túbir sózder. Eskertkishterde jalań túbirden turatyn sózder tómendegideı bolyp keledi:
1) jalǵyz ǵana daýysty dybystan turatyn sózder, mysaly, y - buta (ósimdik): Y bar bas asdymyz (Butasy bar shyńnan astyq);
2) daýysty+daýyssyz dybystan turatyn sózder: az (az), eb (úı), ich (ish);
3) daýyssyz +daýysty dybystan turatyn sózder: bý (Bul), te (de, aıt), ký (dybys), t. b.;
4) daýysty jáne daýyssyz dybystar aralasyp kelgen sózder: apa (apa), ıýrt (júrt), kishi (kisi), ingek (sıyr), býdýn (halyq), qaǵan (kaǵan, han), t. b.
Týyndy sózder. Eskertkishterde jurnaq. jalǵaný arqyly jasalǵan jańa sózder de bar. Mysaly: aıgýchy (keńesshi), atlyg (atty), ıerchi (jershil), kúchlig (kúshti).
Mine, osylaısha jattyǵý jumystaryn oryndap, Orhon — Enıseı eskertkishteri jaıly túsinik berip bolǵan soń qosymsha Suraqtar men tapsyrmalar beremin. Pysyqtaýǵa arnalǵan suraqtar.
1. Sózderdiń jasalýy men sózdik quramynyń arasynda qandaı baılanys bar?
2. Túbirge qosymsha qosylý arqyly qandaı sózder jasalady?
3. Túbirdiń negizgi belgisi qandaı?
4. Túbir men qosymshanyń aıyrmashylyǵy qandaı?
5. Qosymshanyń qandaı túrleri bar? Olardyń bir - birinen aıyrmashylyǵy nede?
6. Týyndy túbir degen ne?
7. Týyndy túbir men negizgi túbirdiń aıyrmashylyǵy qandaı?
8. Túbirles sózder degen ne?
Sabaqtyń qorytyndysy.
a) Suraq qoıý arqyly jańa sabaqty qorytyndylaımyn.
á) Oqýshylardyń bilimin baǵalaımyn.
b) Úıge tapsyrma: 74 - jattyǵý jumysynyń oryndalý shartyn túsindiremin: Bes
Maqal - mátel taýyp jazyp, ondaǵy túbirge qosylǵan qosymshalardyń túrlerin ajyratyńdar.
Tekserdim:
16, 17, 18, 19, 20 sabaqtardy júkteý
Tolyq nusqasyn qaraý
You Might Also Like
-
Qazaq tili páni boıynsha jyldyq kúntizbelik jospar. 6 synyp
-
Qazaq tili páni boıynsha jyldyq kúntizbelik jospar. 6 synyp
