Qosarlama qos sózder (kúndelikti sabaq jospary)
Qazaq tili páni boıynsha jyldyq kúntizbelik jospar. 6 synyp
barlyǵy: 102 saǵat.
Kúndelikti sabaq jospary, qazaq tili 6 synyp.
Taqyryptar:
21. Qosarlama qos sózder.
22. Syn jumysy. Jaqsy kitap — jan azyǵy.
23. Qysqarǵan sózder.
24. Tirkesti sózder.
25. Sózjasamnan ótkendi qaıtalaý.
21. Sabaqtyń ótiletin merzimi:
Sabaqtyń taqyryby: Qosarlama qos sózder.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik: oqýshylarǵa qosarlama qos sózder, onyń túrleri, qosarlama qos sózder jaıly tolyq málimet bere otyryp olardyń oı - pikirin qalyptastyrý.
á) damytýshylyq: oı - órisin, oılaý belsendiligin, sóıleý sheberligin, til mádenıetin damytý, sózdik qoryn molaıtý.
b) tárbıelik; elin, jerin, Otanyn qadirleýge, adamgershilikke, adaldyqqa, eńbeksúıgishtikke tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: qalypty sabaq.
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, sýretteý, salystyrý, suraq - jaýap, sózdikpen jumys, baǵalaý, bekitý, qorytyndylaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: dıd. materıaldar, kesteler, kespe qaǵazdary, tirek syzbalar.
Sabaqtyń formalary: jeke balamen, toppen, synyp ujymymen jumys júrgizý.
Sabaqtyń tıpteri: uıymdastyrý kezeńi, úı tapsyrmasyn suraý, jańa sabaqty túsindirý, qorytyndylaý, baǵalaý.
Sabaqtyń barysy:
a) Uıymdastyrý kezeńi.
1. Sálemdesý.
2. Kezekshi málimdemesi.
3. Jýrnal boıynsha túgeldeý.
4. Jańa sabaqqa daıyndyq.
e) Úı tapsyrmasyn suraý.
1. Ótken sabaqta ótilgen erejeni suraý.
2. Jattyǵý jumysynyń oryndalý barysyn dápterlerinen tekserý.
3. Dápterlerin almastyrý.
4. Oqýshylardyń bergen jaýaptaryna qaraı bilimderin baǵalaý.
b) Jańa sabaqty túsindirý.
Búgingi jańa sabaqta oqýshylarǵa «Qosarlama qos sózder» taqyryby jaıly túsindiremin.
Eki túbirden qosarlanyp jasalǵan qos sózdi qosarlama qos sóz deıdi. Ádette maǵynalary bir - birine jaqyn sınonım sózder nemese maǵynalary bir - birine qarama - qarsy keletin antonım sózder qosarlanady. Mysaly: aıaq - tabaq, qurt - qumyrsqa, kári - jas, úlken - kishi, t. b. Munda aıaq ta tabaq ta ydystar, qurt ta, qumyrsqa da — jándikter. Al kári - jas, úlken - kishi degen qos sózderdiń birinshi syńary ekinshisiniń maǵynasyna qaıshy kelip tur. Osy qasıeti jaǵynan qosarlama qos sózder sóılemniń biryńǵaı múshelerine uqsas, jaqyn bolyp keledi, olardyń syńarlary tulǵalas bolyp otyrady. Búl tárizdi qos sózderdi keıde arasyna jalǵaýlyq shylaýlardy keltirip, biryńǵaı múshe etip qoldanýǵa bolady. Mysaly: kári - jas túgel jınaldy — kári men jas túgel jınaldy.
Qosarlama qos sózderdiń quramy mynadaı bolady:
1. Maǵynasy bir - birine jaqyn (sınonım) nemese qarama - qarsy (antonım) sózder qosarlanady. Mysaly: aǵa - ini, jata - jastana, t. b.
2. Bir syńary maǵynaly, ekinshi syńary maǵynasyz sózder qosarlanady. Mysaly:
bala - shaǵa, kelin - kepshik, t. b. Qazirgi kezde maǵynasyz delinetin syńarlarynyń erte kezde maǵynasy bolǵan, tek keıin umytylyp qalǵan. Ondaı sózderdiń kópshiligi kóne sóz nemese
basqa tilden engen sóz bolyp tabylady. Mysaly: bala sózi túsinikti, al shaǵa kóne dáýirde «bala, kishkentaı» degen uǵymdy bildirgen (qyzyl shaqa degenge mán berip kóriń - der. Sol maǵyna qazirge deıin keıbir túrki tilderinde (mysaly, túrikmen tilinde) bar.
3. Eki syńary da maǵynasyz sózder qosarlanady. Mysaly: yǵy - jyǵy, oqta - tekte, t. b. b9l sıaqty sózder qazirgi kezde eshbir maǵyna bildir - mese de, buryńǵy kezde maǵynasy bolǵan. Mysaly: yǵy sózi de, jyǵy sózi de kóne túrki tilinde «jıyn» degen maǵynany, oqta - tekte «keıde» degen maǵynany bildirgen.
4. Keıingi kezde ǵana qalyptasa bastaǵan bir top qosarlanǵan sózder bar. Olardyń syńarlary keıde bir tulǵada, keıde ár túrli tulǵada bola beredi. Mysaly: úgit - nasıhat, oqý - aǵartý, qoǵamdyq - saıası, t. b.
Qos sózderdiń qaıtalama túri de, qosarlama túri de árqashan defıs arqyly jazylady. Qosymsha sóılem ishinde negizinen qos sózdiń ekinshi syńaryna jalǵanady. Mysaly: Barar - barmasymdy Qurtqa biledi degen sóılemde İ - jaq táýeldik jalǵaýy (ym) men tabys septik jalǵaýy (dy) qos sózdiń ekinshi syńaryna (barmas) jalǵanǵan, biraq búl qosymshanyń bildiretin maǵynasy (İ - jaq táýeldik jáne obektilik) qos sózdiń birinshi syńaryna da ortaq: barar - ym - dy.
Mine, osylaısha jańa sabaqty túsindirip bolǵan soń jattyǵý jumystaryn oryndatamyn. Alǵashqy oryndalatyn tapsyrma: 93 - jattyǵý jumysynyń oryndalý shartyn túsindiremin. Qosarlama qos sózderdi kóshirip jazyp, olardyń qalaı jasalǵanyn aıtyńdar, defıs arqyly jazylatynyna kóńil aýdaryńdar.
Kelesi tapsyrma: 94 - jattyǵý jumysynyń sharty: Qos sózderdiń maǵynalaryn aıqyndap, jasalý jolyna qaraı top - topqa bólip jazyńdar.
Kelesi tapsyrma: 95 - jattyǵý jumysynyń sharty: Berilgen qos sózderdi paıdalanyp, sóz tirkesin jazyńdar.
Kelesi tapsyrma: 97 - jattyǵý jumysynyń sharty: Mátindi kóshirip jazyp, qos sózderdiń arasyna defıs qoıyńdar.
Kelesi tapsyrma: 98 - jattyǵý jumysyn aýyzsha túrde oryndatamyn: Jumbaqtardy oqyp sheshýin tabyńdar.
Kelesi tapsyrma: 99 - jattyǵý jumysyn da aýyzsha túrde oryndatamyn: Mátindi mánerlep oqyńdar. Qos sózdiń túrlerin anyqtap, olardyń qandaı jolmen jasalǵanyn aıtyńdar.
Sabaqtyń qorytyndysy:
1. Suraq qoıý arqyly jańa sabaqty qorytyndylaımyn.
2. Oqýshylardyń bergen jaýaptaryna qaraı bilimderin baǵalaımyn.
3. Úıge tapsyrma: 100 - jattyǵý jumysynyń oryndalý barysyn túsindiremin:
Berilgen tirek sózderdi paıdalanyp shyǵarma jazyńdar.
Tekserdim:
Tolyq nusqasyn qaraý
barlyǵy: 102 saǵat.
Kúndelikti sabaq jospary, qazaq tili 6 synyp.
Taqyryptar:
21. Qosarlama qos sózder.
22. Syn jumysy. Jaqsy kitap — jan azyǵy.
23. Qysqarǵan sózder.
24. Tirkesti sózder.
25. Sózjasamnan ótkendi qaıtalaý.
21. Sabaqtyń ótiletin merzimi:
Sabaqtyń taqyryby: Qosarlama qos sózder.
Sabaqtyń maqsaty:
a) bilimdilik: oqýshylarǵa qosarlama qos sózder, onyń túrleri, qosarlama qos sózder jaıly tolyq málimet bere otyryp olardyń oı - pikirin qalyptastyrý.
á) damytýshylyq: oı - órisin, oılaý belsendiligin, sóıleý sheberligin, til mádenıetin damytý, sózdik qoryn molaıtý.
b) tárbıelik; elin, jerin, Otanyn qadirleýge, adamgershilikke, adaldyqqa, eńbeksúıgishtikke tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: qalypty sabaq.
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, sýretteý, salystyrý, suraq - jaýap, sózdikpen jumys, baǵalaý, bekitý, qorytyndylaý.
Sabaqtyń kórnekiligi: dıd. materıaldar, kesteler, kespe qaǵazdary, tirek syzbalar.
Sabaqtyń formalary: jeke balamen, toppen, synyp ujymymen jumys júrgizý.
Sabaqtyń tıpteri: uıymdastyrý kezeńi, úı tapsyrmasyn suraý, jańa sabaqty túsindirý, qorytyndylaý, baǵalaý.
Sabaqtyń barysy:
a) Uıymdastyrý kezeńi.
1. Sálemdesý.
2. Kezekshi málimdemesi.
3. Jýrnal boıynsha túgeldeý.
4. Jańa sabaqqa daıyndyq.
e) Úı tapsyrmasyn suraý.
1. Ótken sabaqta ótilgen erejeni suraý.
2. Jattyǵý jumysynyń oryndalý barysyn dápterlerinen tekserý.
3. Dápterlerin almastyrý.
4. Oqýshylardyń bergen jaýaptaryna qaraı bilimderin baǵalaý.
b) Jańa sabaqty túsindirý.
Búgingi jańa sabaqta oqýshylarǵa «Qosarlama qos sózder» taqyryby jaıly túsindiremin.
Eki túbirden qosarlanyp jasalǵan qos sózdi qosarlama qos sóz deıdi. Ádette maǵynalary bir - birine jaqyn sınonım sózder nemese maǵynalary bir - birine qarama - qarsy keletin antonım sózder qosarlanady. Mysaly: aıaq - tabaq, qurt - qumyrsqa, kári - jas, úlken - kishi, t. b. Munda aıaq ta tabaq ta ydystar, qurt ta, qumyrsqa da — jándikter. Al kári - jas, úlken - kishi degen qos sózderdiń birinshi syńary ekinshisiniń maǵynasyna qaıshy kelip tur. Osy qasıeti jaǵynan qosarlama qos sózder sóılemniń biryńǵaı múshelerine uqsas, jaqyn bolyp keledi, olardyń syńarlary tulǵalas bolyp otyrady. Búl tárizdi qos sózderdi keıde arasyna jalǵaýlyq shylaýlardy keltirip, biryńǵaı múshe etip qoldanýǵa bolady. Mysaly: kári - jas túgel jınaldy — kári men jas túgel jınaldy.
Qosarlama qos sózderdiń quramy mynadaı bolady:
1. Maǵynasy bir - birine jaqyn (sınonım) nemese qarama - qarsy (antonım) sózder qosarlanady. Mysaly: aǵa - ini, jata - jastana, t. b.
2. Bir syńary maǵynaly, ekinshi syńary maǵynasyz sózder qosarlanady. Mysaly:
bala - shaǵa, kelin - kepshik, t. b. Qazirgi kezde maǵynasyz delinetin syńarlarynyń erte kezde maǵynasy bolǵan, tek keıin umytylyp qalǵan. Ondaı sózderdiń kópshiligi kóne sóz nemese
basqa tilden engen sóz bolyp tabylady. Mysaly: bala sózi túsinikti, al shaǵa kóne dáýirde «bala, kishkentaı» degen uǵymdy bildirgen (qyzyl shaqa degenge mán berip kóriń - der. Sol maǵyna qazirge deıin keıbir túrki tilderinde (mysaly, túrikmen tilinde) bar.
3. Eki syńary da maǵynasyz sózder qosarlanady. Mysaly: yǵy - jyǵy, oqta - tekte, t. b. b9l sıaqty sózder qazirgi kezde eshbir maǵyna bildir - mese de, buryńǵy kezde maǵynasy bolǵan. Mysaly: yǵy sózi de, jyǵy sózi de kóne túrki tilinde «jıyn» degen maǵynany, oqta - tekte «keıde» degen maǵynany bildirgen.
4. Keıingi kezde ǵana qalyptasa bastaǵan bir top qosarlanǵan sózder bar. Olardyń syńarlary keıde bir tulǵada, keıde ár túrli tulǵada bola beredi. Mysaly: úgit - nasıhat, oqý - aǵartý, qoǵamdyq - saıası, t. b.
Qos sózderdiń qaıtalama túri de, qosarlama túri de árqashan defıs arqyly jazylady. Qosymsha sóılem ishinde negizinen qos sózdiń ekinshi syńaryna jalǵanady. Mysaly: Barar - barmasymdy Qurtqa biledi degen sóılemde İ - jaq táýeldik jalǵaýy (ym) men tabys septik jalǵaýy (dy) qos sózdiń ekinshi syńaryna (barmas) jalǵanǵan, biraq búl qosymshanyń bildiretin maǵynasy (İ - jaq táýeldik jáne obektilik) qos sózdiń birinshi syńaryna da ortaq: barar - ym - dy.
Mine, osylaısha jańa sabaqty túsindirip bolǵan soń jattyǵý jumystaryn oryndatamyn. Alǵashqy oryndalatyn tapsyrma: 93 - jattyǵý jumysynyń oryndalý shartyn túsindiremin. Qosarlama qos sózderdi kóshirip jazyp, olardyń qalaı jasalǵanyn aıtyńdar, defıs arqyly jazylatynyna kóńil aýdaryńdar.
Kelesi tapsyrma: 94 - jattyǵý jumysynyń sharty: Qos sózderdiń maǵynalaryn aıqyndap, jasalý jolyna qaraı top - topqa bólip jazyńdar.
Kelesi tapsyrma: 95 - jattyǵý jumysynyń sharty: Berilgen qos sózderdi paıdalanyp, sóz tirkesin jazyńdar.
Kelesi tapsyrma: 97 - jattyǵý jumysynyń sharty: Mátindi kóshirip jazyp, qos sózderdiń arasyna defıs qoıyńdar.
Kelesi tapsyrma: 98 - jattyǵý jumysyn aýyzsha túrde oryndatamyn: Jumbaqtardy oqyp sheshýin tabyńdar.
Kelesi tapsyrma: 99 - jattyǵý jumysyn da aýyzsha túrde oryndatamyn: Mátindi mánerlep oqyńdar. Qos sózdiń túrlerin anyqtap, olardyń qandaı jolmen jasalǵanyn aıtyńdar.
Sabaqtyń qorytyndysy:
1. Suraq qoıý arqyly jańa sabaqty qorytyndylaımyn.
2. Oqýshylardyń bergen jaýaptaryna qaraı bilimderin baǵalaımyn.
3. Úıge tapsyrma: 100 - jattyǵý jumysynyń oryndalý barysyn túsindiremin:
Berilgen tirek sózderdi paıdalanyp shyǵarma jazyńdar.
Tekserdim:
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
Tolyq nusqasyn qaraý