Kúndelikti sabaq josparlary, Afrıka materıginiń ózenderi men kólderi
Kúndelikti sabaq jospary, geografıa 7 synyp
Taqyryptar:
46 - sabaq. Afrıka materıginiń ózenderi men kólderi.
47 - sabaq. Afrıkanyń tabıǵat zonalary
48 - sabaq. Afrıka materıginiń halqy jáne elderi. Soltústik Afrıka elderi
49 - sabaq. Batys, Shyǵys jáne Ońtústik Afrıka elderi
50 - sabaq. Ońtústik Afrıka men Afrıka. Saramandyq jumys №4
Synyby: 7
Páni: Materıkter men muhıttar geografıasy
Taqyryby: Afrıka materıginiń ózenderi men kólderi.
Sabaqtyń maqsattary:
1. Bilimdilik: Oqýshylardy Afrıka materıginiń ózen kólderimen tanystyra otyryp, oqýshylardyń til baılyqtaryn sózdik qoryn molaıtý.
2. Damytýshylyq: Damytýǵa, oqytýǵa negizdelgen shyǵarmashylyq qıalyn, júıeleý, oılaý qabiletterin damytý.
3. Tárbıelik: Oqýshylardy ujymdyqta, óz betimen jumys jasaı bilýge úıretý jáne tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Oqytý ádisi: Suraq - jaýap, baıandaý, túsindirmeli
Sabaqtyń ádistemelik jabdyqtalýy: Afrıkanyń ózen - kólder kartasy, atlas karta, oqýlyq, qosymsha materıaldar.
Sabaqtyń barysy: Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylarmen amandasý, olardy túgendeý. Oqýshylar nazaryn ózime aýdartý
Jańa sabaqty túsindirý:
Ózenderi. Afrıkadaǵy ózender júıesiniń neǵurlym jıi taralǵan jeri – ekvator mańy men materıktiń ońtústik - shyǵys bóligi. Shóldi aımaqtarda ózender óte az. Kerisinshe keýip qalǵan arnalar – ýádter kóp kezdesedi. Olar sırek jaýatyn jańbyrlar kezinde ǵana sýǵa tolady. Jer bederiniń shyǵysqa qaraı kóterińki bolýyna baılanysty ózenderdiń basym kópshiligi Atlant muhıtyna quıady. Materık aýdanynyń 1/3 - i ishki tuıyq alapqa jatady. Afrıkanyń shyǵys bóligindegi ózender Úndi muhıty alabyna jatady.
Jer bederiniń kóterińki bolýyna jáne krıstaldy jynystardyń keń taralýyna baılanysty Afrıka ózenderinde shońǵaldar men sarqyramalar kóp kezdesedi. Sondyqtan ózen sýlarynyń gıdroenergetıkalyq qory mol. Ózenderdiń barlyǵy derlik jańbyr sýymen qorektenedi. Sondyqtan ekvatorlyq beldeý arqyly aǵyp ótetin ózenderdiń sýy jyl boıy mol bolady, al basqa beldeýlerde ylǵaldyń mólsheri men túsý merzimine baılanysty ózen deńgeıleri aýytqyp otyrady.
Materıktegi iri ózen júıeleri Nil, Kongo (Zaır), Nıger, Zambezı ózenderi jatady.
Afrıka ózenderiniń kópshiligi shońǵaldy - sarqyramaly bolatyndyqtan gıdroenergetıkalyq qorlarǵa óte baı. Klımaty qurǵaq aýdandardan aǵyp ótetin ózenderdiń sýlary egistikterdi sýarýǵa keńinen paıdalanylady. Osy maqsatta Nildiń boıynda kóptegen bógender salynǵan. İri ózenderde keme qatynasy jolǵa qoıylǵan. Jergilikti turǵyndar ózenderden balyq aýlaýmen aınalysady.
Kólderi. Afrıkanyń iri kólderi barlyǵy derlik Uly Shyǵys Afrıka jarylystarynyń boıynda ornalasqan. Sondyqtan pishinderi kóbinese sozylyńqy bolyp keledi. Kólder óte tereń, jan - jaǵyn tik betkeıli, bıik taýlar qorshaı ornalasady. Kólderdiń eń tereńi Tanganıkanyń eni 50 - 80 km, al uzyndyǵy 650 km - ge jetedi. Afrıkanyń eń úlken kóli – Vıktorıa platformanyń azdap tómen túsip, maıysqan jerinde ornalasqan. Sondyqtan bul kól onsha tereń emes (eń tereń jeri 80m), jaǵalary jatyq jáne óte kúshti tilimdengen. Vıktorıa kóliniń geografıalyq ornynyń ereksheligine baılanysty kól betinde kúshti tolqyndar týǵyzatyn qatty daýyldar bolyp turady. Efıopıa taýly qyratynda lava tasqyndarynyń ózen ańǵaryn bógeýinen paıda bolǵan Tana kóli bar, odan Kók Nil aǵyp shyǵady.
Soltústik Afrıkada ejelgi sý aıdyndarynyń ornynda saqtalyp qalǵan Chad kóli ornalasqan. Onyń sýy taıaz, tereńdigi 4 - 7 m ǵana, aǵynsyz kól bolǵandyqtan sýy tuzdy. Sýbekvatorlyq beldeýdegi ornyna baılanysty kól aýmaǵy jyl ishinde ózgerip otyrady. Jańbyrly kezeńde kól aýdany eki esege deıin ulǵaıady. Al qurǵaq kezeńde kól sýy tartylyp, batpaqtanady, kól jaǵalaýy tuz qabyrshaqtarymen jabylady.
Afrıka kólderiniń sharýashylyq mańyzy zor. Shyǵystaǵy iri kólder keme qatynasyna paıdalanylady. Kólder balyqtarǵa óte baı. Soltústik jarty shardan jyly jaqqa ushatyn qustardyń basym kópshiligi osy kólderde qystap shyǵady. Shyǵys Afrıkadaǵy tabıǵaty kórkem kól jaǵalaýlarynda dúnıeniń túkpir - túkpirinen keletin týrıser sany jyl saıyn artýda.
Jer asty sýlary. Ózender sırek taralǵan qurǵaq aýdandarda jer asty sýlarynyń mol qory jınaqtalǵan. Ásirese Sahara, Sýdan, Kalaharıde jer asty tushshy sýynyń mol qory anyqtalǵan. Tushshy sý deńgeıi Jer betine jaqyn jatqan shóldi aımaqtarda qurma pálmalary ósetin shurattar kóp taralǵan.
Jańa sabaqta bekitý:
1. Afrıka ózenderi qandaı alaptarǵa jatady?
2. Nege Afrıka jerinde ishki tuıyq alap kóp bólikti qamtıdy?
3. Materıktegi ózen torlarynyń taralýyna jer bederi qalaı áser etedi, ol neden kórinedi?
4. Kólder nege Afrıkanyń shyǵysynda shoǵyrlanǵan?
5. Kartada Chad kóliniń jaǵalaýy nege úzik syzyqtarmen kórsetilgen?
Qorytyndy: Qorytyndylaı kele, búgingi sabaqta Afrıka materıginiń ózen kólderimen tanystyrdym.
Úıge tapsyrma: §48 - oqý. Keskin kartaǵa ózenderi men kólderin túsirip kelý.
Tolyq nusqasyn qaraý
Taqyryptar:
46 - sabaq. Afrıka materıginiń ózenderi men kólderi.
47 - sabaq. Afrıkanyń tabıǵat zonalary
48 - sabaq. Afrıka materıginiń halqy jáne elderi. Soltústik Afrıka elderi
49 - sabaq. Batys, Shyǵys jáne Ońtústik Afrıka elderi
50 - sabaq. Ońtústik Afrıka men Afrıka. Saramandyq jumys №4
Synyby: 7
Páni: Materıkter men muhıttar geografıasy
Taqyryby: Afrıka materıginiń ózenderi men kólderi.
Sabaqtyń maqsattary:
1. Bilimdilik: Oqýshylardy Afrıka materıginiń ózen kólderimen tanystyra otyryp, oqýshylardyń til baılyqtaryn sózdik qoryn molaıtý.
2. Damytýshylyq: Damytýǵa, oqytýǵa negizdelgen shyǵarmashylyq qıalyn, júıeleý, oılaý qabiletterin damytý.
3. Tárbıelik: Oqýshylardy ujymdyqta, óz betimen jumys jasaı bilýge úıretý jáne tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Oqytý ádisi: Suraq - jaýap, baıandaý, túsindirmeli
Sabaqtyń ádistemelik jabdyqtalýy: Afrıkanyń ózen - kólder kartasy, atlas karta, oqýlyq, qosymsha materıaldar.
Sabaqtyń barysy: Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylarmen amandasý, olardy túgendeý. Oqýshylar nazaryn ózime aýdartý
Jańa sabaqty túsindirý:
Ózenderi. Afrıkadaǵy ózender júıesiniń neǵurlym jıi taralǵan jeri – ekvator mańy men materıktiń ońtústik - shyǵys bóligi. Shóldi aımaqtarda ózender óte az. Kerisinshe keýip qalǵan arnalar – ýádter kóp kezdesedi. Olar sırek jaýatyn jańbyrlar kezinde ǵana sýǵa tolady. Jer bederiniń shyǵysqa qaraı kóterińki bolýyna baılanysty ózenderdiń basym kópshiligi Atlant muhıtyna quıady. Materık aýdanynyń 1/3 - i ishki tuıyq alapqa jatady. Afrıkanyń shyǵys bóligindegi ózender Úndi muhıty alabyna jatady.
Jer bederiniń kóterińki bolýyna jáne krıstaldy jynystardyń keń taralýyna baılanysty Afrıka ózenderinde shońǵaldar men sarqyramalar kóp kezdesedi. Sondyqtan ózen sýlarynyń gıdroenergetıkalyq qory mol. Ózenderdiń barlyǵy derlik jańbyr sýymen qorektenedi. Sondyqtan ekvatorlyq beldeý arqyly aǵyp ótetin ózenderdiń sýy jyl boıy mol bolady, al basqa beldeýlerde ylǵaldyń mólsheri men túsý merzimine baılanysty ózen deńgeıleri aýytqyp otyrady.
Materıktegi iri ózen júıeleri Nil, Kongo (Zaır), Nıger, Zambezı ózenderi jatady.
Afrıka ózenderiniń kópshiligi shońǵaldy - sarqyramaly bolatyndyqtan gıdroenergetıkalyq qorlarǵa óte baı. Klımaty qurǵaq aýdandardan aǵyp ótetin ózenderdiń sýlary egistikterdi sýarýǵa keńinen paıdalanylady. Osy maqsatta Nildiń boıynda kóptegen bógender salynǵan. İri ózenderde keme qatynasy jolǵa qoıylǵan. Jergilikti turǵyndar ózenderden balyq aýlaýmen aınalysady.
Kólderi. Afrıkanyń iri kólderi barlyǵy derlik Uly Shyǵys Afrıka jarylystarynyń boıynda ornalasqan. Sondyqtan pishinderi kóbinese sozylyńqy bolyp keledi. Kólder óte tereń, jan - jaǵyn tik betkeıli, bıik taýlar qorshaı ornalasady. Kólderdiń eń tereńi Tanganıkanyń eni 50 - 80 km, al uzyndyǵy 650 km - ge jetedi. Afrıkanyń eń úlken kóli – Vıktorıa platformanyń azdap tómen túsip, maıysqan jerinde ornalasqan. Sondyqtan bul kól onsha tereń emes (eń tereń jeri 80m), jaǵalary jatyq jáne óte kúshti tilimdengen. Vıktorıa kóliniń geografıalyq ornynyń ereksheligine baılanysty kól betinde kúshti tolqyndar týǵyzatyn qatty daýyldar bolyp turady. Efıopıa taýly qyratynda lava tasqyndarynyń ózen ańǵaryn bógeýinen paıda bolǵan Tana kóli bar, odan Kók Nil aǵyp shyǵady.
Soltústik Afrıkada ejelgi sý aıdyndarynyń ornynda saqtalyp qalǵan Chad kóli ornalasqan. Onyń sýy taıaz, tereńdigi 4 - 7 m ǵana, aǵynsyz kól bolǵandyqtan sýy tuzdy. Sýbekvatorlyq beldeýdegi ornyna baılanysty kól aýmaǵy jyl ishinde ózgerip otyrady. Jańbyrly kezeńde kól aýdany eki esege deıin ulǵaıady. Al qurǵaq kezeńde kól sýy tartylyp, batpaqtanady, kól jaǵalaýy tuz qabyrshaqtarymen jabylady.
Afrıka kólderiniń sharýashylyq mańyzy zor. Shyǵystaǵy iri kólder keme qatynasyna paıdalanylady. Kólder balyqtarǵa óte baı. Soltústik jarty shardan jyly jaqqa ushatyn qustardyń basym kópshiligi osy kólderde qystap shyǵady. Shyǵys Afrıkadaǵy tabıǵaty kórkem kól jaǵalaýlarynda dúnıeniń túkpir - túkpirinen keletin týrıser sany jyl saıyn artýda.
Jer asty sýlary. Ózender sırek taralǵan qurǵaq aýdandarda jer asty sýlarynyń mol qory jınaqtalǵan. Ásirese Sahara, Sýdan, Kalaharıde jer asty tushshy sýynyń mol qory anyqtalǵan. Tushshy sý deńgeıi Jer betine jaqyn jatqan shóldi aımaqtarda qurma pálmalary ósetin shurattar kóp taralǵan.
Jańa sabaqta bekitý:
1. Afrıka ózenderi qandaı alaptarǵa jatady?
2. Nege Afrıka jerinde ishki tuıyq alap kóp bólikti qamtıdy?
3. Materıktegi ózen torlarynyń taralýyna jer bederi qalaı áser etedi, ol neden kórinedi?
4. Kólder nege Afrıkanyń shyǵysynda shoǵyrlanǵan?
5. Kartada Chad kóliniń jaǵalaýy nege úzik syzyqtarmen kórsetilgen?
Qorytyndy: Qorytyndylaı kele, búgingi sabaqta Afrıka materıginiń ózen kólderimen tanystyrdym.
Úıge tapsyrma: §48 - oqý. Keskin kartaǵa ózenderi men kólderin túsirip kelý.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
Tolyq nusqasyn qaraý
You Might Also Like
-
Kúndelikti sabaq jospary, geografıa 7 synyp
