Tabıǵat zonalary (kúndelikti sabaq jospary)
Kúndelikti sabaq jospary, geografıa 7 synyp
Taqyryptar:
41 - sabaq. Tabıǵat zonalary.
42 - sabaq. Ońtústik Amerıkanyń halqy men elderi
43 - sabaq. Afrıka materıgi. Geografıalyq orny. Jaǵalaýyndaǵy muhıttar men teńizder. Zerttelý tarıhy.
44 - sabaq. Jer bederi men paıdaly qazbalary.
45 - sabaq. Afrıkanyń klımaty
Synyby: 7
Páni: Materıkter men muhıttar geografıasy
Taqyryby: Tabıǵat zonalary.
Sabaqtyń maqsattary:
1. Bilimdilik: Oqýshylarǵa alǵan bilimin tıanaqtap, este saqtaý, tapqyrlyqpen tolyq taqyryppen tanystyrý.
2. Damytýshylyq: Oqýshylarǵa tanymdyq qabiletterin qalyptastyrý, alǵan bilimderin jetildirý jáne pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
3. Tárbıelik: Oqýshylardy belsendi is - áreket jasaýǵa, bilim alýǵa, iskerlikke, izgilikke, uqyptylyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Oqytý ádisi: Suraq - jaýap, túsindirmeli, baıandaý
Sabaqtyń ádistemelik jabdyqtalýy: Karta, atlas karta, oqýlyq, qosymsha materıaldar.
Sabaqtyń barysy: Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylarmen amandasý, olardy túgendeý. Oqýshylar nazaryn ózime aýdartý
Jańa sabaqty túsindirý:
Ońtústik Amerıka jerinde mynadaı tabıǵat zonalary ajyratylady: ylǵaldy ekvatorlyq ormandar (gıleıa), aýyspaly ylǵaldy (mýsondy) ormandar, sýbtropıktik qatty japyraqty máńgi jasyl ormandar men butalar, jalpaq japyraqty ormandar, sýbtropıktik dala (pampa) zonasy, shóleıt, shól zonasy.
Ekvatordyń eki jaǵyn Amazonkanyń ylǵaldy ekvatorlyq ormandary (gıleıa) alyp ıjatyr. Olar túr quramy onsha ózgermeı - aq soltústik pen ońtústikke qaraı aýyspaly ylǵaldy ormandarǵa ulasady. Mundaǵy qyzyl - sary ferrolıtti topyraqtarda tek qana aǵashtardyń eki myńnan astam túri ósedi. sondyqtan bul aımaqty ǵalamshardyń «ókpesi» dep te ataıdy. Al jergilikti halyq ıt tumsyǵy batpaıtyn bul qalyń ormandy «selvas» deıdi. Aǵashtardyń asa baǵaly túlerine tabıǵı kaýchýk alynatyn geveıa, eń jeńil bals aǵashy, dárilik shıkizat beretin hına aǵashy, kakao, seıba, qaýyn aǵashy jáne t. b. jatady.
Janýarlar dúnıesi shaǵyn deneli baqyraýyq jáne ilmekquıryq maımyldar, jalqaýań, tapır, opossým, qumyrsqa jegish, qan sorǵysh jarqanattar, pekarı shoshqasy men eń iri sý shoshqasy – kapıbaradan jáne t. b. turady, al jyrtqyshtardan ıagýar, pýma kezdesedi. Ormandarda qaýyrsyndary alýan túske qubylatyn totyqustar men týkanldar, gaosınder, álemdegi eń kishkentaı tqus – kolıbrı mekendeıdi. Uzyndyǵy 12 m - ge jetetin álemdegi eń uzyn jylan – anakonda da kezdesedi.
Aýyspaly ylǵaldy ormandar Atlant muhıtynyń áseri kúshti bolatyn Brazılıanyń shyǵys jaǵalaýynda da taralǵan. Bul ormandardyń ereksheligi munda qylqan japyraqty araýkarıa aǵashy jáne paragvaı shaıy ósedi. Araýkarıa ormandary kesýdiń nátıjesinde joıylý aldynda tur.
Savannalar men sırek ormandar materıkte Orınoko savannasy – lános jáne Brazılıa savannasy – kampos dep ajyratyladjy. Topyraq jamylǵysy ferrolıtti qyzyl topyraqtan qyzyl - qońyr topyraqqa aýysady.
Soltústik jarty shar savavnnasy – lánosta pálmalar men akasıa, bıik shóptesin ósimdiktern taralǵan. Ońtústik jarty shar savannasy - kamposta aǵashtar az, kóbinese tikenekti kaktýs, mımoza, sýttigen butalary ósedi. Ár jerde bótelke tárizdes dińine sý jınalatyn bótelke aǵashtary kezdesedi. Alýan túrli aǵash tárizdes kaktýstar ósetin Meksıka taýly qyratyn «kaktýstyń ekinshi otany» dep ataıdy.
Janýarlar dúnıesinen pekarı, ergejeıli, buǵylar, tapır, jaldy qasqyr, saýyttylardyń birneshe túrleri, qumyrsqa jegishter, nandý túıequsy kezdesedi. Topyraǵy qunarly bolǵandyqtan savanna men sırek orman zonasy kakao men Afrıkadan ákelinip jersindirilgen kofe aǵashy ósiriletin plantasıalarǵa aınaldyrylǵan.
Sýbtropıktik dala zonasy La - Plata jazyǵyn alyp jatyr. Qunarly shymdy qyzǵylt topyraqta taralǵan bul zonany jergilikti halyq pampa dep ataıdy. Ol «jazyq dala» degen uǵymdy bildiredi. Jazy ystyq, qysta ońtústikten aýa temperatýrasyn tómendetetin jelder soǵyp turady. Zona boıynsha jyldyq jaýyn-shashynnyń mólsheri árkelki taralady. Jańbyr jyl boıy jaýatyn shyǵys bólikte bıik ári bitik astyq tuqymdas pampa shóbi, qońyrbas ósedi. Janýarlardan kishigirim pampa buǵysy, pampa mysyǵy, pampa túlkisi, oselot, kemirgishter óte kóp. Ózen jaǵalarynda teńiz shoshqasy men terisi baǵaly saz qundyzy mekendeıdi. Qunarly qyzǵylt - qara topyraq alyp jatqan Pampa jeri túgelge jýyq jyrtylyp, materıktegi asa iri eginshilik jaqsy damyǵan aýdandaryna aınalǵan. Al qurǵaq dalalar jaıylym retinde paıdalanylady. Tabıǵı ósimdikteri men janýarlar dúnıesi qoryqtarda ǵana saqtalyp qalǵan.
Shóleıt zonasy materıktiń qıyr ońtústiginde Patagonıa jerin qamtıdy. Qońyrjaı kontınenttik klımat jaǵdaıynda shóleıttiń sur jáne qońyr topyraqtary taralǵan. Munda sırek shópter men alasa kaktýsty tikenekti butalar almasyp otyrady. Keıbir bólikterinde alasa jáne qatty, jataǵan jastyq tárizdes ósimdikter tyǵyz ósip, kıizdeı tutasqan jamylǵysy quraıdy. Klımatynyń qolaısyzdyǵyna baılanysty nashar ıgerilgen bul zonada janýarlar dúnıesi birshama jaqsy damyǵan. Saýyttylardyń birneshe túri kemirýshilermen qatar, pampa buǵysy men pampa mysyǵy, magellan túlkisi jáne iri qustar mekendeıdi. İri janýarlar gýanako lamasy men pýma kezdesedi.
Materıktiń Tynyq muhıt jaǵalaýyndaǵy jińishke alqapta, ekvator mańynda ylǵaldy máńgi jasyl ormandar zonasy ornalassa, ekvatordan 30º o. e. deıingi aralyqty tropıktik shól zonasy, sýbtropıktik jaǵalyq bólikti qatty japyraqty máńgi jasyl ormandar men butalar zonasy, al qońyrjaı beldeýge sáıkes keletin jaǵalyq bólikti ońtústk jalpaq japyraqty ormandar zonasy alyp jatyr.
And taýlarynyń janartaýlar dúnıesi endemıkterge baı. And taýlarynyń barlyq bóliginde derlik túıe tuqymdasyna jatatyn lamanyń eki jabaıy túri - vıkýná jáne gýanako mekendeıdi. Qazirgi kezde jergilikti halyq lamanyń eki túrin – alpaka men kádimgi lamany qolda ustaıdy.
And taýlarynda taý tapıry, kózildirikti aıý, pýma, terisi óte baǵaly kemirgish - shınshıla taralǵan. Al asa iri jyrtqysh qus - kondor men lamany And taýynyń sımvoly deýge bolady. Kondordyń salmaǵy 9 - 12 kg, al qanaty jaıylǵandaǵy uzyndyǵy 3 m - ge deıin jetedi. Taýdyń ońtústiginde magellan pıngvıni kezdesedi.
Jańa sabaqty bekitý:
1. Ońtústik Amerıkanyń jazyq bóliginde qandaı tabıǵat zonalary ornalasqan?
2. «Selvas», «lános», «kampos», «pampa» uǵymdaryn túsindirip, tabıǵat erekshelikterin atańdar.
3. And taýlaryndaǵy bıiktik beldeýlerdiń taralýy geografıalyq endik pen klımattyq jaǵdaıǵa táýeldi ekendigin oqýlyq mátini men 58 - sýretti salystyra otyryp, dáleldeńder.
4. Nege Ortalyq Andynyń batys betkeıinde orman beldeýleri joq.
Qorytyndy: Búgingi sabaqta, Ońtústik Amerıkanyń jalpy tabıǵat zonalarynyń túrlerimen tanystyrdym.
Úıge tapsyrma: §41 - 42 - oqý. Keskin kartaǵa tabıǵat zonalaryn salyp kelý.
Tolyq nusqasyn qaraý
Taqyryptar:
41 - sabaq. Tabıǵat zonalary.
42 - sabaq. Ońtústik Amerıkanyń halqy men elderi
43 - sabaq. Afrıka materıgi. Geografıalyq orny. Jaǵalaýyndaǵy muhıttar men teńizder. Zerttelý tarıhy.
44 - sabaq. Jer bederi men paıdaly qazbalary.
45 - sabaq. Afrıkanyń klımaty
Synyby: 7
Páni: Materıkter men muhıttar geografıasy
Taqyryby: Tabıǵat zonalary.
Sabaqtyń maqsattary:
1. Bilimdilik: Oqýshylarǵa alǵan bilimin tıanaqtap, este saqtaý, tapqyrlyqpen tolyq taqyryppen tanystyrý.
2. Damytýshylyq: Oqýshylarǵa tanymdyq qabiletterin qalyptastyrý, alǵan bilimderin jetildirý jáne pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn arttyrý.
3. Tárbıelik: Oqýshylardy belsendi is - áreket jasaýǵa, bilim alýǵa, iskerlikke, izgilikke, uqyptylyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Oqytý ádisi: Suraq - jaýap, túsindirmeli, baıandaý
Sabaqtyń ádistemelik jabdyqtalýy: Karta, atlas karta, oqýlyq, qosymsha materıaldar.
Sabaqtyń barysy: Uıymdastyrý kezeńi. Oqýshylarmen amandasý, olardy túgendeý. Oqýshylar nazaryn ózime aýdartý
Jańa sabaqty túsindirý:
Ońtústik Amerıka jerinde mynadaı tabıǵat zonalary ajyratylady: ylǵaldy ekvatorlyq ormandar (gıleıa), aýyspaly ylǵaldy (mýsondy) ormandar, sýbtropıktik qatty japyraqty máńgi jasyl ormandar men butalar, jalpaq japyraqty ormandar, sýbtropıktik dala (pampa) zonasy, shóleıt, shól zonasy.
Ekvatordyń eki jaǵyn Amazonkanyń ylǵaldy ekvatorlyq ormandary (gıleıa) alyp ıjatyr. Olar túr quramy onsha ózgermeı - aq soltústik pen ońtústikke qaraı aýyspaly ylǵaldy ormandarǵa ulasady. Mundaǵy qyzyl - sary ferrolıtti topyraqtarda tek qana aǵashtardyń eki myńnan astam túri ósedi. sondyqtan bul aımaqty ǵalamshardyń «ókpesi» dep te ataıdy. Al jergilikti halyq ıt tumsyǵy batpaıtyn bul qalyń ormandy «selvas» deıdi. Aǵashtardyń asa baǵaly túlerine tabıǵı kaýchýk alynatyn geveıa, eń jeńil bals aǵashy, dárilik shıkizat beretin hına aǵashy, kakao, seıba, qaýyn aǵashy jáne t. b. jatady.
Janýarlar dúnıesi shaǵyn deneli baqyraýyq jáne ilmekquıryq maımyldar, jalqaýań, tapır, opossým, qumyrsqa jegish, qan sorǵysh jarqanattar, pekarı shoshqasy men eń iri sý shoshqasy – kapıbaradan jáne t. b. turady, al jyrtqyshtardan ıagýar, pýma kezdesedi. Ormandarda qaýyrsyndary alýan túske qubylatyn totyqustar men týkanldar, gaosınder, álemdegi eń kishkentaı tqus – kolıbrı mekendeıdi. Uzyndyǵy 12 m - ge jetetin álemdegi eń uzyn jylan – anakonda da kezdesedi.
Aýyspaly ylǵaldy ormandar Atlant muhıtynyń áseri kúshti bolatyn Brazılıanyń shyǵys jaǵalaýynda da taralǵan. Bul ormandardyń ereksheligi munda qylqan japyraqty araýkarıa aǵashy jáne paragvaı shaıy ósedi. Araýkarıa ormandary kesýdiń nátıjesinde joıylý aldynda tur.
Savannalar men sırek ormandar materıkte Orınoko savannasy – lános jáne Brazılıa savannasy – kampos dep ajyratyladjy. Topyraq jamylǵysy ferrolıtti qyzyl topyraqtan qyzyl - qońyr topyraqqa aýysady.
Soltústik jarty shar savavnnasy – lánosta pálmalar men akasıa, bıik shóptesin ósimdiktern taralǵan. Ońtústik jarty shar savannasy - kamposta aǵashtar az, kóbinese tikenekti kaktýs, mımoza, sýttigen butalary ósedi. Ár jerde bótelke tárizdes dińine sý jınalatyn bótelke aǵashtary kezdesedi. Alýan túrli aǵash tárizdes kaktýstar ósetin Meksıka taýly qyratyn «kaktýstyń ekinshi otany» dep ataıdy.
Janýarlar dúnıesinen pekarı, ergejeıli, buǵylar, tapır, jaldy qasqyr, saýyttylardyń birneshe túrleri, qumyrsqa jegishter, nandý túıequsy kezdesedi. Topyraǵy qunarly bolǵandyqtan savanna men sırek orman zonasy kakao men Afrıkadan ákelinip jersindirilgen kofe aǵashy ósiriletin plantasıalarǵa aınaldyrylǵan.
Sýbtropıktik dala zonasy La - Plata jazyǵyn alyp jatyr. Qunarly shymdy qyzǵylt topyraqta taralǵan bul zonany jergilikti halyq pampa dep ataıdy. Ol «jazyq dala» degen uǵymdy bildiredi. Jazy ystyq, qysta ońtústikten aýa temperatýrasyn tómendetetin jelder soǵyp turady. Zona boıynsha jyldyq jaýyn-shashynnyń mólsheri árkelki taralady. Jańbyr jyl boıy jaýatyn shyǵys bólikte bıik ári bitik astyq tuqymdas pampa shóbi, qońyrbas ósedi. Janýarlardan kishigirim pampa buǵysy, pampa mysyǵy, pampa túlkisi, oselot, kemirgishter óte kóp. Ózen jaǵalarynda teńiz shoshqasy men terisi baǵaly saz qundyzy mekendeıdi. Qunarly qyzǵylt - qara topyraq alyp jatqan Pampa jeri túgelge jýyq jyrtylyp, materıktegi asa iri eginshilik jaqsy damyǵan aýdandaryna aınalǵan. Al qurǵaq dalalar jaıylym retinde paıdalanylady. Tabıǵı ósimdikteri men janýarlar dúnıesi qoryqtarda ǵana saqtalyp qalǵan.
Shóleıt zonasy materıktiń qıyr ońtústiginde Patagonıa jerin qamtıdy. Qońyrjaı kontınenttik klımat jaǵdaıynda shóleıttiń sur jáne qońyr topyraqtary taralǵan. Munda sırek shópter men alasa kaktýsty tikenekti butalar almasyp otyrady. Keıbir bólikterinde alasa jáne qatty, jataǵan jastyq tárizdes ósimdikter tyǵyz ósip, kıizdeı tutasqan jamylǵysy quraıdy. Klımatynyń qolaısyzdyǵyna baılanysty nashar ıgerilgen bul zonada janýarlar dúnıesi birshama jaqsy damyǵan. Saýyttylardyń birneshe túri kemirýshilermen qatar, pampa buǵysy men pampa mysyǵy, magellan túlkisi jáne iri qustar mekendeıdi. İri janýarlar gýanako lamasy men pýma kezdesedi.
Materıktiń Tynyq muhıt jaǵalaýyndaǵy jińishke alqapta, ekvator mańynda ylǵaldy máńgi jasyl ormandar zonasy ornalassa, ekvatordan 30º o. e. deıingi aralyqty tropıktik shól zonasy, sýbtropıktik jaǵalyq bólikti qatty japyraqty máńgi jasyl ormandar men butalar zonasy, al qońyrjaı beldeýge sáıkes keletin jaǵalyq bólikti ońtústk jalpaq japyraqty ormandar zonasy alyp jatyr.
And taýlarynyń janartaýlar dúnıesi endemıkterge baı. And taýlarynyń barlyq bóliginde derlik túıe tuqymdasyna jatatyn lamanyń eki jabaıy túri - vıkýná jáne gýanako mekendeıdi. Qazirgi kezde jergilikti halyq lamanyń eki túrin – alpaka men kádimgi lamany qolda ustaıdy.
And taýlarynda taý tapıry, kózildirikti aıý, pýma, terisi óte baǵaly kemirgish - shınshıla taralǵan. Al asa iri jyrtqysh qus - kondor men lamany And taýynyń sımvoly deýge bolady. Kondordyń salmaǵy 9 - 12 kg, al qanaty jaıylǵandaǵy uzyndyǵy 3 m - ge deıin jetedi. Taýdyń ońtústiginde magellan pıngvıni kezdesedi.
Jańa sabaqty bekitý:
1. Ońtústik Amerıkanyń jazyq bóliginde qandaı tabıǵat zonalary ornalasqan?
2. «Selvas», «lános», «kampos», «pampa» uǵymdaryn túsindirip, tabıǵat erekshelikterin atańdar.
3. And taýlaryndaǵy bıiktik beldeýlerdiń taralýy geografıalyq endik pen klımattyq jaǵdaıǵa táýeldi ekendigin oqýlyq mátini men 58 - sýretti salystyra otyryp, dáleldeńder.
4. Nege Ortalyq Andynyń batys betkeıinde orman beldeýleri joq.
Qorytyndy: Búgingi sabaqta, Ońtústik Amerıkanyń jalpy tabıǵat zonalarynyń túrlerimen tanystyrdym.
Úıge tapsyrma: §41 - 42 - oqý. Keskin kartaǵa tabıǵat zonalaryn salyp kelý.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
Tolyq nusqasyn qaraý
You Might Also Like
-
Kúndelikti sabaq jospary, geografıa 7 synyp
-
Kúndelikti sabaq jospary, geografıa 7 synyp
