InfoHub Logo

Kıiz úı – «Atamyz – Alash, keregemiz – aǵash», «Kıiz týyrlyqty, aǵash ýyqty qazaqpyz» dep, ataly sóz aıtyp qaldyrǵan ata-babalarymyzdyń negizgi baspanasy. Kıiz úı – tek qazaq halqynyń ǵana emes, búkil túrki, tipti oǵan kórshiles elderdiń de turaq-mekeni. Solaı bola tursa da, ony qasterlep ustap, ǵasyrdan ǵasyrǵa onyń mán-mańyzyn ózgertpeı jetkizgen bizdiń qazaq halqy ekenin árdaıym maqtanyshpen aıtamyz.

Shyǵý tarıhy bizdiń zamanymyzǵa deıingi ǵasyrlarda paıda bolǵan kıiz úıdi bizdiń halyq qasıetti, kıeli qara shańyraǵymyz dep dáripteıdi. Óıtkeni kıiz úı qazaqtyń turaǵy, qutty meken-jaıy, enshisi, baspanasy, múlki, maqtanyshy dep baǵalandy. Árıne, kıiz úıdi árkim biledi, baǵalaıdy. Shynynda da, arǵy-bergi tarıhymyz ben mádenıetimizdi zerdeleı qarasaq, kıiz úıimizdiń atqarǵan qyzmeti men róli óte zor ekenine kóz  jetkizemiz. Oǵan qarap otyrsaq, birneshe júzdegen, myńdaǵan jyldar boıy ata-babalarymyzdyń aqyl-oıy, turmys mádenıeti, talǵamy esh halyqtan kem emes eken. Ǵulamalar aıtyp ketkendeı, osy kıiz úıden qazaq halqynyń aspan álemine, esepteý júıesine, ekonomıkalyq biliktigi, mádenıet pen ónerdegi talǵamy – jalpy ómir tájirıbesindegi iske  beıimdiligi ańǵarylady. Al XII-XIII ǵasyrlardaǵy memleketterdiń Altyn orda, Aq orda, Kók orda dep atalýynyń ózi osy kıiz úıge baılanysty ekenin Sh.Ýálıhanov aıtqan.

Taǵy bir erekshe aıta keterlik jaı: bizdiń kıiz úıimiz tek baspana ǵana emes, ol sáýlet, qurylys, sýret, qolóner sıaqty birneshe ónerdiń basyn quraıtyn ǵajaıyp týyndy desek te bolady. Basqa  elderdegideı emes, bul aǵash, kıiz, shı, ishinara kúmisten qurastyrylady, ári kóshpeli (jyljymaly) qurylys túrine jatady. Dala turǵyndarynyń tapqyrlyq sheshimin  osy turǵydan qarap baǵalaǵan álem ǵylymy, mádenıeti men óneriniń bilimpaz sarapshylary dúnıejúzilik, halyqaralyq etnografıalyq kórmelerde qazaqtyń osy ónerine árqashan joǵary baǵa berip otyrǵan. Mysaly, 1861 jyly Almas degen kisi Parıjdegi Dúnıejúzilik etnografıalyq kórmege kıiz úı aparyp, eýropalyqtardy tań qaldyryp, báıge alǵan. 1876 jyly Meıram qajy Janaıdaruly Peterbýrgke, 1890 jyly Ibraım Ádilov Qazandaǵy kórmege kmiz úı aparyp, qazaq mádenıetin Eýropaǵa pash etken. 1827 jyly Bókeı ordasynyń hany Jáńgir Reseı patshasy I Nıkolaıǵa  kıiz úı syılap, patsha aǵzam oǵan rıza bolǵan (Á.Marǵulan). Jazýshy Shyńǵys Aıtmatov  Batys Eýropadaǵy belgili murajaılardyń birinen qazaqtyń kıiz úıin kórgendigin jazdy. Sondaı-aq Germanıanyń Gambýrg, Maındaǵy Frankfýrt qalalaryndaǵy murajaılarda da qazaq kıiz úıleri bar.

Kókshetaýdaǵy Abylaıdyń aq ordasy, Shyńǵys tóreniń 24 qanat ordasy, Jetisýdaǵy Tezek tóreniń ordasy, Yrǵyzdaǵy Samyrat baıdyń úıi,  Aqmoladaǵy pań Nurmaǵambettiń úıi sıaqty elge ańyz bolǵan úıler kóp bolǵan. Kıiz úı ishin jabdyqtaýǵa qazaq azamattary baılyǵyn aıamaǵan jáne sol arqyly qazaq dáýleti men mádenıetin tanyta bilgen.

Baılyǵymen elge ańyz bolǵan Kishi júzden shyqqan Baısaqal qyzyn uzatqanda oǵan arnaıy otaý ázirletken eken.

Qazaqtyń osyndaı baılyǵy men sán-saltanatynyń kýási bolǵan kıiz úıler tárkileý, soǵys, ashtyq, kolhozdastyrý sıaqty jaýyzdyq áreket saldarynan quryp ketti. Sóıtip, HH ǵasyrda qazaq mádenıetiniń baǵa jetpes murasy – kıiz úıdiń quny men mańyzy tómendedi. Onyń ornyna keńestik tásilmen qalaı bolsa solaı jasalǵan, bir-eki jyldan artyq tigýge kelmeıtin, qara qurym jabylǵan sapasyz birdeńeler kóptep shyǵaryldy da, ol kıiz úı atty qasıetti, qutty orynnyń qunyn túsirdi.

HH ǵasyrdyń toqsanynshy jyldary qazaq memleketiniń jeke shyǵýy ult mádenıetin, onyń ishinde kıiz úıdiń qadiri men orny óz dárejesinde qaıta dáriptelýi, olarǵa laıyqty as pen toılardyń ótkizilýi jáne soǵan sáıkes ulttyq mádenıet róliniń artýy kıiz úıge degen kózqarasty aıqyndady. Endi toı-dýman tigilgen kıiz úı sán-sáýletimen, óner sheberlerimen, ulttyq dáýletimen, túrli sport jarystarymen dárejelenetin boldy. Mysaly, toqsanynshy jyldar basynda Abylaı han, Qabanbaı, Bógenbaı, Shaqshaq Jánibek batyrlardyń, Buhar jyraýdyń, uly Abaıdyń, Jambyldyń toıynda kıiz úıler júzdep, myńdap tigilip, olarǵa báıgeler belgilendi. Osy toılarda tigilgen kıiz úılerdiń ishinde halyqty tańqaldyrǵan Torǵaı ordasy jurttyń áli esinde. Alǵash ret Kókshedegi 1991 jyly Abylaı han asynda tigilgen bul orda basynda 12 qanat, keıin 18 qanat bolyp kólemi ulǵaıtyldy. Ol 1992 jyly qazaqtardyń Dúnıejúzilik quryltaıynda, 1993 jyly Eset batyr, Shaqshaq Jánibek batyr asynda, 1995 jyly Abaı toıynda tigilip, birneshe ret júldeli báıgelerge ıe boldy. Bul ordany daıyndap, umyt bolǵan isti batyldyqpen qolǵa alǵan Torǵaı azamattary sol kezdegi Jankeldın aýdanynyń ákimi Jaqan Qosabaev pen Ahmet Baıtursynulynyń jerlesteri – Ańsaǵan Qońqabaev jáne Bolǵanbaı Qoıshınder edi.

Bul kıiz úıdi HH ǵasyrdaǵy qazaq  ordasynyń basy dese de bolady. Ordanyń bıiktigi 8 metr, ishine júzdegen adam erkin sıady. Kıizderi aq toqtynyń júninen basylǵan. İshi-syrty tek qana ulttyq buıymdarmen, kıimdermen, turmandarmen jabdyqtalǵan. Jelbaý, basqur, tuskıiz, ydys-aıaǵy, eń aqyry, tósenishine deıin qoldan shyqqan qazaqy dúnıeler. Osy úıde bolǵan qazaq zıalylary, memleket qaıratkerleri Halıfa Altaı, E.Áýelbekov, M.Saǵdıev, Ó.Jánibekov, K.Saǵadıev, M.Qozybaev, M.Joldasbekov, Sh.Murtaza, Á.Kekilbaev, F.Ońǵarsynova, S.Júnisov, Sh.Shaıahmetov syndy bilimdi azamattar, shetel ókilderi ordanyń ǵajap sheberlikpen jasalyp, tigilgenine rıza boldy. Bul jerde osyǵan ólsheýsiz úles qosqan Ahmet aýylynyń qyz-kelinshekteriniń baǵa jetpes eńbegin aıtpaı ketýge bolmaıdy. Bul orda bir aýyldyń emes, búkil qazaq eli mádenıetiniń, óneriniń úlken tabysy dep baǵalandy.

 

---