InfoHub Logo

Oryndaǵan: Álihan Aıjan
Baıdillaeva Shuǵyla

Jalpy bilim beretin orta mektepte mehanıka tórt bólimnen turady: kınematıka negizderi, dınamıka negizderi, saqtalý zańdary, mehanıkalyq terbelister men tolqyndar.

Oqýshylardy qazirgi zamanǵy aqparattar aǵymynyń jedeldep artýymen tehnıka damýy jaǵdaıyndaǵy ómirge daıyndaýda jáne olardyń dúnıetanymyn qalyptastyrýda mektepte fızıkany jalpy bilim beretin pán retinde zerdeleýdiń úlken máni bar. Sondyqtan fızıka sıaqty irgeli ǵylymnyń negizderimen qarýlanýdyń oqýshylar úshin sheshýshi máni bar.[1]

Mehanıkany zerdeleý «Kınematıka» taraýymen bastalady. Kınematıkanyń negizgi mindeti- qozǵalystaǵy deneniń kez-kelgen ýaqyt mezetindegi ornyn anyqtaý, ol úshin onyń bastapqy koordınatalary men bastapqy ýaqyt mezetindegi jyldamdyǵyn bilý kerek. Kınematıkany baıandaý bul taqyryp júrip ótilgen jol uǵymyna emes, oryn aýystyrý  uǵymyna negizdeledi. Oqýshylardyń nazaryn jol men oryn aýystyrý uǵymdarynyń aıyrmashylyǵyna aýdartý kerek. Osy jerde olardyń núkte koordınatasymen baılanysy kórsetiledi.[2]

Mehanıkanyń eń mańyzdy prınsıpteriniń qataryna alǵash ret G.Galıleı tujyrymdaǵan salystyrmalylyq prınsıpi jatady. Keıinirek I.Núton ony mehanıkanyń basqa zańdarynyń júıesine engizdi. XX ǵasyrdyń basynda A.Eınshteın osy prınsıp negizinde salystyrmalylyqtyń jańa teorıasyn qalady .[3]

Mektepte kınematıkany oqytýdyń jańa tehnologıalyq júıesi – muǵalim basqarýshy retinde, al oqýshy muǵalimmen teń dárejeli oryndaýshy retinde qalyptasqan. Qazirgi tańda elimizdiń kóptegen mektepteri kınematıkany oqytýda jańa tehnologıalyq bilim berý júıesin qoldanady, oqýshylardyń óskeleń oqý tárbıe úrdisin túgeldeı tereń daralandyryp jańasha bilim alýyna, ózdiginen izdený sezimin oıatý, daryndylyq pen talapqa jol ashýǵa baǵyttalǵan. Olaı bolsa, oqytýshy pedagogıkalyq izdenispen ozyq tehnologıalardyń ádis-tásilderin asa joǵary talǵammen qoldana bilýi tıis. Oqýshylar alǵan bilimderimen keleshekte belgili bir mádenı ortada ómir súrýi úshin, ıaǵnı tez beıimdele alýy arqyly fýnksıonaldyq saýattylyqqa qol jetkizedi. Árbir sabaqty ótý barysynda shynaıy ómirmen ushtastyrý oqýshylardyń fýnksıonaldyq saýattylyqtaryn jáne keleshekte óz mamandyqtaryn durys tańdaýyna áser etedi. Jańa tehnologıalyq oqytý júıesiniń úlken artyqshylyǵy ýaqyttyń tıimdi jumsalýy men jańa tehnologıalardyń paıdalanýyn atap aıtsaq bolady.[4]

Al endi osy kınematıka taraýyn oqytýda jańa tehnologıalyq júıeni qoldaný týraly tolyǵyraq aıtatyn bolsaq, kınematıkada qozǵalystardy sýretteýdiń ár túrli joldary bar.

«Údeý, tangensıal jáne normal údeýler» taqyryby boıynsha sabaq ótýdiń jańa tehnologıalyq modelin quraıyq.

1-sýret –Oqýshylarǵa jańa taqyrypty túsindirý kezeńderi.

Ol úshin údeýge anyqtama berip ketemiz jáne de oqýshylar údeýdiń ne ekenin túsiný úshin anımasıalyq rolık kórsetemiz.

 

1-sýret. Údeýniń qozǵalysyna túsindirme.

Mundaǵy   údeý, Údeý degenimiz núkteniń jyldamdyǵynyń máni men baǵytynyń ózgerýin sıpattaıtyn vektorlyq shama. Formýlasy:

2-sýret. Tangensıal jáne normal údeýler.

Mundaǵy

- tangensıal údeý,

- normal údeý. Tangensıal údeý – núkteniń traektorıasyna janama boıymen baǵyttalǵan núkte údeýiniń kuraýshysy.

Formýlasy: 

Normal údeý– sheńber radıýsynyń boıymen, onyń ortalyǵyna baǵyttalǵan, sheńber boıymen qozǵalatyn núkte údeýiniń quraýshysy.

Formýlasy:

Osylaısha údeý, tangensıal údeý, normal údeýlerge anyqtama berip, anımasıa arqyly túsindiremiz, bul oqýshynyń este saqtaý qabiletin jaqsartady.

2 kezeń – Úlgi mysal esep shyǵaryp túsindirý.

Radıýsy R=10 sm dıski tynyshtyq kúıden turaqty buryshtyq e=0,5s_^-2 údeýmen aınala bastady. Aınalys basynan t=2s ýaqyt ótken kezdegi dıski sheńberindegi núktelerdiń tolyq, normal (sentrge tartqysh) jáne tangensıal (janama) údeýleri qandaı?

Sheshýi:

Janama údeý

   (4)

Sentrge tartqysh údeý

,     (5)

mundaǵy ω – buryshtyq jyldamdyq.. Dene tynyshtyq qalyptan aınalǵandyqtan (ω₀=0), onda

. . .  (6)

 Tolyq údeý

           (7)

 Tolyq údeý  buryshpen jyldamdyq vektoryna baǵyttalǵan.

                 (8)

Qoryta kelgen kezde biz jańa tehnologıalardy fızıka pániniń kınematıka taraýyn oqytýda qoldaný arqyly tómendegideı nátıje ala alamyz.

— oqýshynyń oqýǵa degen qyzyǵýshylyǵynyń artýy;
— iskerlik daǵdysynyń damýy;
— ózine degen senimniń qalyptasýy;
— ózdiginen oqyp, túıindi máselelerdi iriktep alý, syzba, modelin qurastyrý.
— maqsatqa óz betimen umtylýy;
— oılaý belsendiligi, tapqyrlyǵy, sheshim qabyldaý áreketiniń damýy, ózindik pikir aıtýy.

Fızıka pániniń jetistikteri óndiristiń túrli salalaryna tereń engizilýi ǵylym men tehnıkanyń ári qaraı damýynyń negizi bolyp tabylady. Tabıǵattaǵy materıanyń túrli qozǵalys zańdaryn zerttegendikten fızıka jaratylstanýda jetekshi ról oınaıdy. Fızıka tehnıkanyń negizi bolǵandyqtan orta mektepte fızıkany oqýshylarǵa tereń oqytý óte qajet.

Fızıka sabaqtarynda oqýshylardy tehnıkanyń túrli salalarymen tanystyrý múmkinshiligi týady. Bul pándi oqyp úırený arqyly oqýshylar tabıǵattaǵy kóptegen qubylystarmen jáne olarǵa berilgen ǵylymı túsiniktermen tanysady.

Oqýshylardyń aqyl-oıyn ústinde damytýdyń synnan ótken amaldardyń biri olardyń ózdigimen esep shyǵarýy, praktıkalyq tájirıbeler jasaýy bolyp tabylady. Osyǵan oraı «kınematıka men dınamıka» bólimderin oqytýdaǵy qıynshylyqtardy aıtý kerek.

Tabıǵattyń jalpy zańdylyqtary týraly ǵylym retindegi fızıka mektepte oqý páni retinde qorshaǵan dúnıe týraly bilimder júıesine edáýir (úlken nemese mol) úles qosady. Ol qoǵamnyń ekonomıkalyq jáne mádenı damýyndaǵy ǵylymnyń rólin ashýǵa, qazirgi zamanǵy ǵylymı kózqarastyń qalyptasýyna sebeptesedi.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

1. Babanskıı Iý.K. Metody obýchenıa v sovremennoı obsheobrazovatelnoı shkole. - Moskva: Prosveshenıe, 1985. - 208 s.
2. Qaramýrzın A. Fızıkany mektepte oqytýdyń keıbir máseleleri. Almaty: Mektep.-1984.- 54bet.
3. Naýchnye osnovy shkolnogo kýrsa fızıkı / Pod red. S.Ia. Shamasha, E.E. Evenchık. M.: Pedagogıka, 1985. Ch. II. S68-IO.
4. Pedagogıka. Ýchebnoe posobıe dlá stýdentov pedagogıcheskıh výzov ı pedagogıcheskıh kolejeı / Pod. Red. P.I. Pıdkasıstogo. - M: Pedag. Obshestvo, 1998. - 640 s.

---