InfoHub Logo

Ústimizdegi 1924 jyldyń ótken qańtar aıynyń ishinde Máskeýde bolyp ótken İİ-jalpy Rossıalyq keńester jıylysynda ám onymen jalǵas bolǵan keńes respýblıkalarynyń jalpy odaqtyq keńester jıylysynda tarıh júzinde izi qalarlyq ártúrli tarıhı ister boldy. Olar mynalar:

Birinshi, bul jıylystarda jalpy Rossıanyń sharýashylyǵynyń ońala bastaǵany aıqyn kórindi ám ilgeride kóńildegideı ońalyp, kórkeıetini kórindi.

Ekinshi, bul jıylystardyń ýaqytynda jalpy dúnıe eńbekshilerdiń kósemi ám Rossıada Keńes úkimetin ornatqan Uly Oktábr revolúsıasynyń kósemi joldas Lenın óldi.

Úshinshi, Keńes úkimeti ornaǵannan beri tanymaı kelgen Eýropanyń kúshti úkimetteri osy bolyp ótken jıylystardyń ústinde Keńes úkimetin «shyn úkimet» dep tanı bastady. Bul ótken jıylystardyń ústinde Keńes úkimetin ózimen «teń úkimet» dep jer júzinde ne zor kúshti memleketterdiń ishinen eń buryn tanyǵan Anglıa.

Tórtinshi, bul bolyp ótken jıylystarda eń birinshi mekeme — Rossıadaǵy ulttardyń keńesi saılandy. Bul mekeme — kúlli Rossıadaǵy barlyq ulttardyń en joǵarǵy bas mekemesi. Muny qysqartyp aıtqanda: ulttar keńesi deıdi.

Mine, osy tórt ýaqıǵanyń bári de Rossıanyń uly revolúsıasynyń tarıhyndaǵy ylǵı zor ýaqıǵalar.

Jalpy Rossıa sharýasynyń túzele bastaǵany mynadaı eken.

1922 jyly jalpy Rossıada 51 mıllıon desátına egin salynǵan eken. Al 1923 jyly 61 mıllıon desátına egin salyndy. Bul esepke qaraǵanda, 1916 jylǵy eginniń bul 100 úlesiniń 75 úlesi (75 prosenti) bolady.

1922 jyldan jalpy Rossıada iri maldyń sany ótken 1923 jyly 4 mıllıon artypty.

Al kendir, maqta degen zattar da 1922 jyldan kóp artqandyǵy kórinedi. Mine, bul mysal úshin kórsetilgen osy sandar eginshi aýyl halqynyń sharýasynyń ilgerilegenin kórsetedi. Endi óner, dúken, kásip retine kelsek: onyń da ilgeri basqandyǵy kórinedi.

Máselen, 1921 jyly jalpy Rossıada 464 mıllıon put tas kómir shyǵarylǵan, al 1922 jyly 589 mıllıon put shyǵarylǵan. Al 1923 jyly 548 mıllıon put shyǵarylǵan.

Qaı memleket bolsa da tas kómirsiz kún kóre almaıdy. Tas kómir eń birinshi kerek nárse. Al temir men shoıyn 1922 jyldan 1923 jyly eki ese kóp shyǵaryldy.

Endi kezdeme, mata toqıtyn ónerkásipke kelsek, bu da kóterile bastaǵan kórinedi.

Máselen, 1922 jyly jalpy Rossıada 3065 put nárse toqylsa, 1923 jyly 4515 myń put nárse toqylypty. Mine, bul óte kerekti, óte qajet nárse ekenin jurttyń bári biledi. Jalpy Rossıanyń aýyl-poselke halqyna óte qajet nárse osy mata bolady. Bul mata kóbeıip ám arzandasa, aýyl halqynyń sharýasyna tıimdi bolady.

Onan soń, aqsha jaǵynan da Keńes úkimetiniń isi ońala bastaǵany aıqyn kórinedi. Joǵarǵy aıtylǵan jalpy keńester jıylysy qaýlylar shyǵardy. Ol qaýlylarynda: «endi, myna baǵasy ábden tómen túsip bara jatqan keńes aqshasy qalsyn, shyǵarylmasyn, jańa kúmis aqsha shyǵarylsyn»delingen. Mine, bul qaýly boıynsha budan bylaı burynǵy keńes aqshasy jasalmaıtyn boldy. Qazirgi jurttyń qolynda júrgen qaǵaz aqshalardy birte-birte qazyna jınap alatyn boldy ám jaqyn arada bes somdyq, úsh somdyq, bir somdyq kúmis aqshanyń barabar bolatyn jańa aqshalar shyqpaq boldy jáne kúmis aqshalardyń ózi de shyqpaq boldy.

Jalǵyz-aq jalpy Rossıada áli de nashar bolyp turǵan sala — memleket saýdasy ám kooperasıa ekeni aıqyn kórindi. «Kooperasıa» degen — ortaq serik saýda, ıakı ortaq serik kásip degen sóz.

Memleket saýdasy men kooperasıa isterin basqaratyn mekemelerdiń nashar jumystary saldarynan hal óte aýyr, zattar óte qymbat bolyp turǵany aıqyn kórindi. Máselen, qala qolynan shyǵatyn: mata, shaı, seker, shyrpy, sham, sabyn, taraq tárizdi nárseler óte qymbat, al aýyl-poselke qolynan shyǵatyn: astyq, tiri mal, et, sút, teri-tersek, jún, qyl tárizdi nárseler óte arzan.

Joǵarǵy aıtylǵan jıylystar, mine osy aıtylǵan qala qolynan shyǵatyn zattardyń baǵalaryn burynǵydaı teńeýge qaýly qyldy.

Sóıtip, jalpy halyq sharýasynyń taǵy da ilgeri basyp, ońalýy úshin túrli qaýlylar shyǵaryp júzege asyrýdy sol jıylysta saılanǵan joǵarǵy úkimetke tapsyrdy. Ol tapsyrǵan isterdiń eń zorlary mynalar:

1) Áli de bolsa aýyl sharýashylyǵynyń jóndelip, kúsheıýine qandaı retpen bolsa da úkimet tarapynan járdem berý.

2) Aýyl qolynan shyǵatyn nárseler men qala qolynan shyǵatyn nárselerdiń baǵalaryn teńeý.

3) Ortaq serik saýda uıymdaryna ám kásip uıymdaryna úkimet tarapynan járdem qylyp, olardyń sanyn kóbeıtý.

4) Ónerkásip (zaýyt, fabrıka) dúkenderin kúsheıtip, jóndep, júrgizip, olardyń shyǵaratyn zattaryn arzandatý.

5) Memleket saýdasyn halyqqa ám memleketke de paıdaly qylyp júrgizý.

6) Jáne joǵarǵy aıtqandaı, aqsha aınalymyn jaqsartý úshin aqsha shyǵarý, kúmis aqsha shyǵarý.

Mine, osynyń bári, keńes respýblıkalarynyń jalpy sharýa jaıynyń ońdala bastaǵanyn kórsetedi.

Anglıanyń ám onyń sońynan Italıanyń Keńes úkimetin ózderimen teń sanap, Keńes úkimetin úkimet dep tanyǵandyq tary da sol joǵarǵy aıtqan jalpy keńestik Rossıanyń sharýa jaıynyń ońala, kúsheıe bastaǵandyǵyn kórsetedi. Joǵarǵyda aıtqandaı, bul bolyp ótken jıylystardyń burynǵy jıylystardan góri belgili ám ataqty bolǵandyǵy — jıylys ýaqytynda Eýropanyń Keńes úkimetin alǵashqy tanyǵandyǵy. Uly Lenınniń jıylys ýaqytynda qaza bolǵany jáne eń birinshi ret jalpyrossıalyq respýblıkalardyń ult keńesiniń saılanǵandyǵy. Ult keńesine árbir respýblıkaly ulttardan besten kisi kirdi. Ýaq avtonomıaly aımaqtardan bir kisiden kirdi.

Mine, bolyp ótken II jalpyrossıalyq keńester jıylysynyń ám respýblıkalar odaǵynyń 2-jıylysynyń belgili isteri osy.

1924 jyl

---