InfoHub Logo

1

Bárinen buryn dúısenbiden bastap onyń Lýjın bolatyny tańǵaldyryp otyr. Onyń ákesi — naǵyz Lýjın, mosqal Lýjın, kitap jazatyn Lýjın, — odan jymıa shyǵyp, túnde móldir aǵylshyn kremimen maılanǵan qolyn ysqylap, asyqpaı aqyryn basyp óziniń jatyn bólmesine oraldy. Áıeli jatyp qalypty. Ol basyn kóterip: "Ne boldy, qalaı?" — dep surady. Ol sur halatyn sheship "Durys boldy. Sabyrmen qabyldady. Ýh... Iyqtan júk túskendeı boldy ǵoı". "Qandaı jaqsy... — dedi áıeli, jibek kórpesin ózine bappen tartyp. — Qudaı qalady, qudaı qalady..."

Shynynda da, ıyqtan júk túskendeı boldy. Jaz boıy sırenniń, shabylǵan shóptiń, túsken japyraqtyń - úsheýi qatar burqyrap óte shyǵatyn saıajaı jazynda, oǵan shyndyqty qalaı aıtý kerek degen máseleni talqylaýmen bop, keıinge shegere-shegere tamyzdyń aıaǵyna deıin kelgen edi. Batyldary jetpesten onyń aınalasynda aınalshyqtap júrdi de qoıdy, al ol basyn kóterse-aq, ákesi tili kileń daýyldy kórsetip turatyn barometrdiń shynysyn tyqyldatyp syrt aınalyp, al sheshesi roıáldiń qaqpaǵy ústindegi qońyraý gúlderiniń uzyn, ebedeısiz býmasyn umytyp, barlyq esikterdi ashyq qaldyryp, úıdiń túkpirine jóneletin. Oǵan "Monte-Krıstony" daýystap oqyp otyryp, ara-arasynda óziniń sezimtaldyǵyn kórsetip "baıǵus Dantes-aı" dep tebirenip ketetin tolyq fransýz áıeli, onyń áke-sheshesine, buqadan ólerdeı qoryqsa da, buqany múıizinen men alsam qaıtedi dep, talaı aıtty. Baıǵus Dantes balanyń janyn tebirentpedi, tárbıelik máni bar onyń kúrsinisine qarap otyryp, vatman qaǵazyn óshirgishpen óshi ketkenshe ysqylaı berdi.

Kóp jyl ótken soń, sergek te serpilisti bir sátte, shýly baqtyń astyndaǵy veranda da, sol bir oqýlardy ańsary aýa esine alǵany bar. Kúnniń nury men sol áıel qalam ush ushtaıtyn bákimen untaqtap, tiliniń astyna saldyryp qoıatyn mıa sabaǵynyń tátti-sıa dámi onyń oıynan, sirá, keter me?! Ol áıel mol denesimen otyra qalǵanda kútirlep ketkenin kórý úshin, birde onyń kreslosyna qabyrǵa qaǵazdarynyń shegelerin qoıǵany, onyń oıynan kún, baqtyń shýy, jyrtyq tizesiniń qanyn soryp qyp-qyzyl bop ushyp ketetin masa qandaı oryn alsa, sondaı oryn alatyn. On jasar bala óziniń tizesin ábden jaqsy biledi -kún qaqtaǵan terisine túsken tyrnaq orynynyń qantalap jalbyrap turǵany jáne qumnyń, usaq tastardyń, shybyqtardyń qoltańba etip qaldyrǵan denesindegi syzat-syzyqtar da esinde. Masa sart etkizip urýǵa úlgertpeı ushyp ketti de, oǵan fransýz áıeli qybyrlamaı tynysh otyr dedi, al ol bolsa qısyq-qyńyr tisterin aqsıtyp masa shaǵyp alǵan jerin bes saýsaǵymen birdeı osyp qasydy da, — fransýz áıeli bir sumdyqty kórgendeı, ashyq jatqan sýret dápteriniń betindegi alabóten karıkatýraǵa qarap qaldy.

" — Joq, ózim aıtqanym durys shyǵar, — dedi úlken-Lýjın onyń usynysyna. — Keıinirek, ázirshe meniń aıtqandarymdy jaza tursyn". "Teatrda loja joq deý ótirik — synypta júrgendeı alaı-bulaı júrip birqalypty qaıtalaıdy, — teatrda loja joq deý ótirik". Balasy, ótirik pen lojanyń ornyn bos qaldyryp ústelge eńkeıe sozylyp jazyp jatyr. Arıfmetıka jaqsy ótetin. Onyń eliktire jóneletin qupıalylyǵy sonda, — zorǵa tizilgen uzynsonar sandar, kóptegen qysyltaıań kezeńderden ótip, eń sońǵy sheshýshi sátte, eshqandaı qaldyq qalmaı on toǵyzǵa bólinip ketetindiginde.

Úlken Lýjın, eshqandaı aıtary joq Trıvor men Sıneýs, "6" jumsaq belgisin talap etetin sózder kestesi, basty-basty orys ózenderi ne úshin kerek ekenin bilse, eki jyl burynǵy oqıǵa qaıtalanary sózsiz. Sol kúni tóselgen kilemdi oqpen bytyrlatyp atyp jatqandaı basqyshtardy syqyr-syqyr etkizip, búkil úıdi toltyryp fransýz áıeli kelgen-di. Ol alǵashqyda baıyppen tyńdap otyrdy, sonan keıin ákesi qyzyqtyra eliktirip áketý úshin qaıdaǵy-jaıdaǵyny aıtyp, tek, sóz arasynda ánsheıin aıta salǵandaı, endi budan bylaı ony úlkender sıaqty aty-jónimen ataıtyn bolady degen kezde, uly qyzaryp, kózi jypylyqtap, jastyqqa etpetinen qulaı ketti de, aýzyn ashyp, basyn shaıqady ("Olaı bulǵaqtama", — dedi ákesi, onyń qyzaryp ketkeninen jylap jibere me, dep qorqyp), biraq jylaǵan joq, onyń esesine urtyn tompaıtyp, jastyqqa betin basyp, ernimen óreskeldeý dybys shyǵardy da, kenet ornynan atyp turyp — ábden ýqalanǵan kózi qyzaryp ketken — asyǵys túrde, úıde de meni Lýjın dep ataı ma dep surady.

Endi, mine, stansıaǵa aparar jol ústinde, bulyńǵyr aýyr kúni úlken Lýjın áıelimen qatar tarantasqa jaıǵasyp, eger tiktep kóz salsa kúlip jiberýge daıyn balasyna qarady da, áıeli aıtqandaı qalaı ol kenet "berik" bop shyǵa keldi dep del-sal bop otyr. Qońyr plashqa oranǵan balasy aldyńǵy oryndyqta matros bas kıimin qısaıta kıip alypty, biraq ony qazir eshkim de túzep qoıa almas edi. Ol syrtqa, jol boıynda japyraqtary jaıylyp shyr kóbelek aınalyp qalyp jatqan aq qaıyńdardyń jýan dińgekterine qarap keledi. "Saǵan sýyq emes pe?" dep surady anasy, kópirge burylar jerde qalpaǵyndaǵy surǵylt qus qaýyrsynyn salqyn jel úrlep ótken kezde. "Sýyq" — dedi balasy ózenge qarap. Sheshesi áldene dep kúbirlep onyń plashyna qolyn soza berdi de, kózine kózi túsip, qaıta tartyp ap, tek "Qymtanyp al, jóndep qymtan" dep aýada asylyp qalǵan saýsaqtaryn jaıdy. Balasy selt etken joq. Sheshesi aýzyna ilinip qalǵan betperdesin túsirip jiberý úshin, ernin túrtıtip, sen de birdeńe deseıshi degendeı, kúıeýine qarady. Ákesiniń ústinde de plash, bıalaı kıgen qoly alabajaq tósenishtiń ústinde jatyr. "Lýjın, — dedi ol ishteı kóńildenip, — Lýjın?" — balasyn tósenish astynan aıaǵymen túrtip qaldy. Lýjın tizesin jıyp aldy. Mine, qalyń múk ósip ketken jer úıler, mine, jartylaı óshirilip tastalǵan jazý, (derevná aty men adamdar sany), mine qudyq basyndaǵy tyrna, qara batpaq, aq baltyrly áıel Derevnádan ári qaraı aıańmen taýǵa kóterildi, al artta, tómende birin-biri jek kóretin fransýz áıeli men ekonomka syǵylysyp otyrǵan ekinshi tarantas kórindi. At aıdaýshy tańdaıyn qaǵyp qaldy da, attar jele jóneldi. Shómeleler ústindegi suryqsyz aspanda qarǵalar qalyqtaıdy.

Stansa ýsadbadan eki-aq shaqyrym, al anaý joldy, shyrshaly alqapty kóldeneńinen qaq jaryp ótetin Peterbor shosesi shlagbaým astymen rels arqyly belgisiz baǵytqa sozylyp jatyr. "Kóńiliń qalasa, qýyrshaqtardy oınat" dedi úlken Lýjın, tarantastan sekirip túsip, qytyqtaǵan plashtyń júninen moınyn alyp qashyp, jerge qadalyp qarap qalǵan balasyna. Balasy bergen tıyndy aldy. Ekinshi tarantastan, bireýi oń jaǵynan, ekinshisi sol jaǵynan, aýyr yrǵalyp fransýz áıeli men ekonomka tústi. Ákesi qolǵabyn sheshti. Betindegi perdesin alyp tastaǵan sheshesi tósenishterdi kóterip jatqan keýdesi aıaqqaptaı júk tasýshyǵa qarap tur. Attardyń jaldaryn kóterip, at aıdaýshynyń kúreń jeńin úrlep jel soǵyp ótti.

Platformada jalǵyz qalǵan Lýjın, tıyn túsken boıda jandanyp aınala jónelýge ázir, salbyraǵan jalańaıaq bes qýyrshaq turǵan shyny jáshikke jaqyndady; biraq bul kútkeni bolmady, óıtkeni avtomat buzylyp qalǵan eken, tıyny bosqa ketti. Lýjın shamaly kútip turdy da, sonan keıin burylyp, platformanyń erneýine keldi. Oń jaqtaǵy baılaýly júktiń ústinde shyntaǵyna súıenip shıki alma jep bir qyz otyr. Sol jaǵynda túımeli etik kıgen, qolyna qamshy ustaǵan adam, ol birer mınótten keıin poıyzdyń kele jatqanyn habar beretin aq tútindi kútip, alysqa, orman jaqqa qarap tur. Al qarsy aldynda, relstiń arǵy betinde, jerge jambasynan kómilip, adam turatyn baspanaǵa aınalǵan, dońǵalaqsyz ekinshi klasty sary vagonnyń janynda, bir mujyq aǵash jaryp jatyr. Kenet tuman tústi de, bárin kórsetpeı jiberdi, qazir bolatyn qarbalasqa qarap turýdyń ózi qıyn, — ákesi bir ýys bılet ustap, sheshesi shabadandardy kózimen túgendeıdi; toqtaǵan poıyz, jurttyń kóterilýine yńǵaıly bolsyn dep vagonǵa basqysh qoıyp jatqan júk tasýshy. Ol artyna qarady. Qyz áli alma jep otyr; túımeli etik kıgen adam alysqa qarap tur; bári sol qalpynda. Jaı qydyryp júrgendeı platformanyń shetine deıin bardy da, kenet shapshań júrip, basqyshtyń boıymen júgire jóneldi, — taptaýryp soqpaq, stansıa bastyǵynyń baǵy, qorshaý, esik, shyrshalar, — odan ári saı, sonan keıin qalyń orman.

Aldymen ol paportnıkterdi sybdyrlatyp, qyzǵylt tústi gúlderge taıǵanap ormanmen tóte tartty, — rezeńkege ilingen bas kıimi jelkesine salbyrap qalypty, qalada kıetin jún shulyqtan tizesi ysyp, pysynap barady, — butalar betin sabalap ótken kezde balaǵa tán erketotaılyqpen sybap, júgirip jylap keledi, — aqyrynda entige toqtap, plashy aıaǵyn jaýyp júrelep otyra qaldy.

Tek búgin ǵana, derevnádan qalaǵa qonys aýdarǵan kúni, kóńil qabarjytatyn, úıdiń ishin ýildegen jel toltyryp jibergen, eshqaıda sapar shekpeıtin baǵbanǵa qyzǵana qaraıtyn kúni, tek búgin ǵana, ákesi aıtqan ózgeristiń búkil azabyn sezgendeı boldy. Burynǵy kezdegi qalaǵa oralý baqytty shaq eken. Fransýz áıelimen kúndelikti ylǵı bir kóshemen, Nevsk kóshesimen, sonan keıin Naberejnyı arqyly úıge oralýmen bitetin qydyrystaý — endi eshýaqta qaıtalanbaıdy. Baqytty qydyrystar. Keıde oǵan Naberejnyıdan bastaıyq deıtin, biraq ol ylǵı bas tartatyn, - tek quıtaqandaı kezinen ádettenip ketkendikten emes, úılerdiń terezelerin dirildetip, qulaǵyn jaryp jibererdeı bop kúrkirep gúrs ete túsetin Petropavl zeńbirekterinen záre quty qashyp qoryqqandyqtan, ózine yńǵaılastyryp (aıla-sharǵy jasap), saǵat on ekide zeńbirekten árirek Nevskige ketip qalýdy kózdeıtin, eger qydyrý tártibi ózgergen bolsa, onda zeńbirek kúrkiri ony dál saraıdyń aldynda kútip alar edi. Tańǵy astan keıin jolbarys jolaqty kórpeniń astyna kirip, dıvan ústinde ádemi oılarǵa batý da bir basqa, dál saǵat ekide — sútke erekshe dám kirgizetin kúmis shyny aıaqpen sút keledi, al dál úshte — ashyq landoda syrǵanaý. Osylardyń bárin ári ysyryp tastaǵandaı bop óziniń jańalyǵymen, belgisizdigimen adam tózbeıtin, adam qabyldamaıtyn — qatarynan bes sabaq pen odan da qorqynyshty jaqynda ǵana, maýsymnyń bir kúninde, ony kópir ústinde qorshap ap, qańyltyr pıstoletterin baǵyttap, rezeńke ushtary alynyp tastalǵan taıaqshalarmen atqylaǵan balalar tobyry paıda bolady.

Orman ishi typ-tynysh, dymqyl eken. Ábden jylap bolǵan ol, murtyn selteń-selteń etkizgen qońyzdy qyzyqtap, sonan keıin ony, alǵashqydaǵy kútir etken dybysyn taǵy shyǵarý úshin, taspen uzaq janyshtady. Kóp uzamaı jańbyr sirkireı bastady. Sonda ǵana ol ornynan kóterilip, tanys soqpaqty taýyp ap, aǵash tamyrlaryna súrine-qabyna júgire jóneldi. Onyń basyn, úıge jetkennen keıin, tyǵylyp qalam da, qys boıy qoımadaǵy tosappen, irimshiktermen qorektenip jatyp alam degen bulyńǵyr, óshpendi oı torlap alǵan. Taǵy da on mınótteı ıreleńdegen soqpaqpen júrip, jańbyrdan beti júziktenip jatqan ózenge qulady, taǵy da bes mınótten keıin aǵash kesetin zaýyt, dıirmen, kópir kórindi. Odan ári jol joǵary órleıdi de, sırenniń jalańash butaqtarynyń arasynan úıi kórinedi. Ol qabyrǵa jaǵynan buqpalap ótti de, qonaq bólmeniń terezesi ashyq ekenin baıqady, sonan keıin sý júretin qubyrǵa shyǵyp, tereze arqyly ishke sekirip tústi. Ol qonaq bólmede aıaldap, tyń tyńdady. Qoldaryna skrıpka ustaǵan uzyn qara samaıly sheshesiniń atasy men ákesiniń sýretteri oǵan qadala qarap tur, biraq olar, eger qyrynan qarasa, shyny ishinde shatysyp-bytysyp, kúlki-múlki bop qalady. Ústińgi ernimen qasqa tisterindegi platın symyn ári-beri qozǵap, jaılap qana esik ashty da, qojaıyndar keter-ketpesten úıdi erkin qonystanyp alǵan jańǵyryqtyń úreıli kúńgirinen dálizge, odan basqysh arqyly shatyrǵa bir-aq ytqydy. Shatyrdyń bir ereksheligi terezesi bar. Ol tereze arqyly tómenge, qalqyp baryp tumanǵa sińip ketetin qońyr qanatty basqyshty qarap turýǵa bolady. Úı ishi typ-tynysh. Shamalydan keıin, tómendegi ákesiniń kabınetinen telefonnyń bezildegen daýsy shyqty. Telefon uzaq shyryldady. Sonan keıin óli tynyshtyq ornady.

Ol jáshiktiń ústine otyrdy. Janynda dál sondaı, ishine kitap salynǵan jáshik tur. Buryshta qabyrǵaǵa súıep qoıǵan súrgilenbegen taqtaılar men sandyqtyń arasyna artqy dóńgelegine jyrtyq dorba jabylyp, shalqasynan jatqan áıel velosıpedi qoıylypty. Birneshe mınótten keıin, bir kezde tamaǵyn orap qoıǵanda shyǵa almaı qalǵan kezdegideı, Lýjınniń ishi pysa bastady. Ol, qolynyń qara tańbasyn qaldyryp, jáshiktegi surǵylt kitaptardy túrte bastady. Kitaptardan basqa onda qus qaýyrsyndy qos etek, úlken fotografıa (áskerı orkestr), beti jarylyp ketken shahmat taqtasy, jáne basqa da adam qyzyǵa qoımaıtyn zattar bar.

Osylaı bir saǵat ótti. Kenet ol ýlap-shýlaǵan daýystardy, kirer esikterdiń sart-surt dybysyn esitti, terezeden jaılap qarap, ákesiniń bala qusap basqyshpen joǵary júgirip shyǵyp, alańqaıǵa deıin baryp, qaıtadan tómen túsip alasuryp júrgenin kórdi. Tómende, býfetshiniń, at aıdaýshynyń, kúzetshiniń daýystary shyǵady. Bir mınótten keıin basqyshqa qaıtadan jan bitti, bul joly onymen ıýbkasynyń etegin ustap sheshesi kóterildi, biraq ol da alańqaıǵa deıin jetken joq, basqysh qanatynan búgilip qarap, sonan keıin shapshań qolyn jaıyp, tómen túsip ketti. Aqyrynda taǵy da bir mınótten keıin bári birdeı joǵary kóterildi, — ákesiniń jyltyr basy jarqyrap sheshesiniń qalpaǵyndaǵy qaýyrsyn kólshiktegi úırek sıaqty kólbeńdep, býfetshiniń kekili jelbiredi: sońynda, qaıta-qaıta basqysh qanatynan tómen qaraǵyshtaǵan at aıdaýshy, kúzetshi jáne nege ekeni belgisiz Akýlına — sút satýshy, sondaı-aq dıirmende jumys isteıtin qara saqaldy mujyq keledi. Osylardyń ishindegi eń kúshtisi sol bolý kerek, muny shatyrdan kóterip alyp tarantasqa bir-aq saldy.

2

Úlken Lýjın, kitap jazatyn Lýjın, balasynyń kim bolatyny týraly kóp oılanatyn. Onyń kitaptary umytylyp qalǵan "Ýly aýa" romanynan basqasynyń bári urpaqtar, jasóspirimder men shákirtter úshin jazylǵan. Jaqsy bezendirilgen qatty muqabaly ol kitaptarda tálim-tárbıesi úlgili, túbinde ne skrıpkashy, ne sýretshi bop shyǵatyn oıly janarly aqquba balanyń beınesi jasalynatyn. Onyń oıynsha, eshteńemen kózge túse qoımaǵan, erteń qatardaǵy adam ǵana bop shyǵatyn kóp balalardan onyń balasynyń endi ǵana bilinip kele jatqan bir ereksheligi — tegi barlyǵynda, marqum qaıyn atasy kompozıtor bolǵanynda (kemeline keldi degen kezdiń ózinde tym birtekti, shabytty burqanysy bola bermeıtin), ol sondyqtan da, keıde tátti armanǵa berilip ketken kezderinde, kishkentaı daryn, tobyǵyna túsetin aq kóılek kıip, úlken qara roıálda oınap otyrǵan balasyn kórý úshin, qolyna shyraq ustap qonaq bólmege túsetin.

Balasynyń asa qabilet ıesi ekenin jurttyń bári kórýge tıis dep oılaıtyn, muny syrt kóz jandar, sezine qaraǵanda kóbirek uǵady dep esepteıtin. Balasy úshin tańdap alǵan mektep, shákirttiń "ishki dúnıesine", dúnıetanymyna, oılaýyna, ózine-ózi úńilýine kóp kóńil bóletindigimen aty shyqqan mektep bolatyn. Ańyz ǵyp aıtatyndaı, muǵalimder úlken úzilis kezinde balalarmen birge oınap ketetin, — fızıktiń ıyǵyna jumarlanǵan qar laqtyrylyp, matematıktiń búıirine dop tıetin, al dırektor bul oıyndy aıqaılap quptap turatyn. Mundaı oıyndar qazir tıylyp qalǵan, biraq sol bir daqpyrtty dańq jurttyń esinde. Balasynyń klasıkalyq tárbıeshisi, Lýjınniń qadirli tanysy, ózi de áp-ájeptáýir óleńder jazyp, Anakreonǵa eliktep kitap shyǵarǵan ádebıetten beretin muǵalim edi. "Kelip turyńyz, — dedi ol, úlken Lýjın balasyn alǵash ret mektepke alyp barǵanda, beısenbide, saǵat on eki shamasynda". Lýjın keldi. Basqyshta eshkim joq eken, zal arqyly muǵalimder bólmesine ótip bara jatyp, ekinshi synyptan dý kúlki esitti. Sonan keıin onyń aıaq dybysy sary tústes parket zalynda tipti dúńkildep ketti. Muǵalimder bólmesinde, emtıhandy eske túsiretin matamen jabylǵan úlken ústelge eńkeıip tárbıeshi hat jazyp jatyr eken.

Balasy mektepke barǵaly beri, ol tárbıeshimen sóılespegen edi de, endi mine, bir aı ótkennen keıin kelgen ol taǵatsyzdana kútýden abyrjyp tolqyp tur, — mundaı sezim onyń basynan, stýdenttik forma kıgen jasóspirim kezinde, óziniń alǵashqy hıkaıatyn jibergen redaktorǵa kelgen sátte ótip edi. Qazir de, sol bir kezdegideı, ún-túnsiz maqtaý kútip turdy (ádette, basqa qalada, oıanyp ketkende, áli kózińdi ashpastan, buryn kórmegen tań shapaǵyn kútpeıtin be ediń), alaıda kúshi jetpese ózi-aq aıtyp aýzyna salatyn, ol sózderdiń ornyna — bulyńǵyr, salqyn sózder esitti. Iaǵnı balasyn tárbıeshi áli jóndi túsine qoımaǵany kórinip tur. Qupıa daryny jóninde tipti de aýyzǵa alǵan joq. Tanaýynyń eki qaptaly qyzara shuńǵyldanǵan bop-boz saqaldy júzin ıińkirep, bappen ǵana shynjyrly penslesin alyp, alaqanymen kózin súrtip, sózdi bastap ketken tárbıeshi, balanyń jaqsy oqyp ketýge múmkindigi bar ekendigin, onyń basqa balalarmen til tabysa bermeıtindigin, balanyń úzilisterde az oınaıtynyn... aıtyp ketti. "Balanyń qabiletti ekeni kúmánsiz, — dedi tárbıeshi, kózinen qolyn alyp, — biraq bosańdyq ta baıqalady". Osy sátte tómennen qońyraý daýsy shyqty da artynsha búkil ǵımaratty kúmbirletip jiberdi. Osydan keıin eki-úsh sekýnd tynyshtyq ornady da, kenet aınalanyń bári abyr-sabyrǵa, shýǵa parta qaqpaqtarynyń tarsylyna, zal ishindegi sózderdiń gýiline, júgiriske tolyp ketti. "Úlken úzilis, - dedi tárbıeshi. — Aýlaǵa shyǵaıyq, balalardyń qalaı kóńil kóteretinin kóresiz".

Olar tas basqyshty qýalap, jyp-jylmaǵaı ár tepkishektiń erneýine taıyp kete jazdap tómenge tústi. Tómende, qarańǵy, tar kıim ilgish janynda balalar kıimderin aýystyryp álek: keıbireýleri keń tereze aldyna shyǵyp aıaq kıimderiniń baýyn baılap ysyldap-pysyldap jatyr. Kenet ol eńkeıip, qapshyqtan etigin shyǵaryp jatqan balasyn kórdi. Bir bala ony asyǵys ıterip jiberip edi, ol shettep ketti de ákesin kórdi. Ákesi oǵan kúlimsirep qarap, qolynyń qyrymen qalpaǵynyń tóbesine qajetti oıyq jasady. Arqasyn ákesine berip, edenge otyra qap etigimen bop ketti; kıinip alǵandary ony attap ótedi, sondaıda ol burynǵydan da búrilip, qarańǵyǵa sińip bara jatqandaı bolady. Aqyrynda ol uzyn sur paltosy men qarakól qalpaǵyn kıip (ony sol bir eńgezerdeı bala qaıta-qaıta qaǵyp túsiredi) shyqqansha, ákesi aýlanyń túkpirindegi qaqpa janynda ony taǵatsyzdana kútip turdy. Fýtbol oınap júrgen balalardyń rezeńke doby onyń aıaǵyna domalap kelip qalǵan kezde, qasynda turǵan ádebıet muǵalimi, oıynǵa berilip ketkendeı, dopty teppek bop, bir ornynda tapyraqtap kóbisin túsirip ala jazdap, onysyna máz bop kúldi. Ákesi ony shyntaǵynan ustap qaldy. Al kishi Lýjın, osy bir sátti paıdalanyp, kıim ilgishterdiń tasasynda shveısar maýjyrap esinep, typ-tynysh bola qalǵan aýyz bólmege qaıta oraldy. Ol juldyz úlgili temir tor qaǵylǵan esiktiń shynysy arqyly, ákesiniń kenet bıalaıyn sheshkenin, tárbıeshimen shuǵyl qoshtasqanyn, qaqpadan ári ótkenin kórip tur. Tek sonda ǵana ol syrtqa shyǵyp, oınap jatqandardy aınalyp, sol jaqtaǵy otyn jınalǵan arkanyń astyna ótti. Jaǵasyn kóterip, otyn ústine otyra ketti.

Ony shetelge alyp ketkenge deıin, eki júz elýden astam úlken úzilisti ol osylaı ótkizdi. Keıde tárbıeshi aıaq astynan buryshtan shyǵa keledi. "Lýjın, sen nege otyrasyń da qoıasyń, Balalarmen oınasań qaıtedi". Lýjın ornynan turyp, arka astynan tórt buryshty aýlaǵa bettep, tárbıeshiniń joq kezinde tipti qutyryp ketetin birer synyptastarynan árirek bolatyn yńǵaıly jer izdep aıaǵyn bir-eki basady da, zýyldap ushqan doptan jalt burylyp, tárbıeshiniń alysyraq ketkenine kózi jetken soń, qaıtadan ornyna kelip otyratyn. Ol bul oryndy alǵashqy sol bir laǵnet atqyr kúni-aq, aınalasynan betimen ketken daraqy alys-julysty baıqaǵan, qaı jaqqa qarasa da kózine ystyq laı quıylyp ketkendeı bolatyn kúni-aq sezingen bolatyn, — búkil bolmys-bitimi tóńkerilip túsken-di. Kógildir tordaǵy paraq betin tuman basty; qara taqtadaǵy aq sıfrlar keıde bir tutam bop, keıde jaıylyp ketedi; muǵalimniń daýsy aqyryn-aqyryn alystap báseńdeıdi de, túsiniksiz kúbirge aınalady, al partalas kórshisi zeńbirek-tútikpen betine bir atyp jiberip, baıaý ǵana nyqtap: "Qazir jylaıdy" — deıdi. Ol biraq jylamaıdy, tipti ol bári jabylyp onyń basyn sary kópirshikter kilkigen rakovınaǵa tyqpaq bolǵanda da jylaǵan emes. "Myrzalar, — degen tárbıeshi alǵashqy sabaqtardyń birinde — senderdiń jas dostaryń — jazýshynyń balasy. Sender ony áli oqyǵan joqsyńdar, biraq oqısyńdar". Sonan keıin saýsaqtarymen bordy úgilgenshe basyp taqtaǵa iri áriptermen: "Antoshanyń basynan ótkender, Sılvestr baspasy" dep jazyp qoıdy. Osydan keıin eki-úsh aı boıy ony, Lýjındi Antosha atap ketti. Al álgi sodyr synypqa ákesiniń kitabyn qupıa ákep, sabaq ústinde basqalarǵa tasalap kórsetip, Lýjınge kóziniń qyrymen aıarlana qarady da, sabaq aıaqtalǵan soń, ortasyn ashyp sózderdi ádeıi saqaýlandyryp oqı bastady. Onyń ıyǵynan qarap turǵan Petrıshev paraqty ustaımyn dep jyrtyp aldy. Al Krebs asyǵa-úsige: "Meniń papam bul jazýshyny ekinshi sortty jazýshy" deıdi. Gromov aıqaı saldy: "Antoshanyń ózi bizge daýystap oqyp bersin". "Odan da árqaısymyzǵa japyraqtap bólip bereıik", — synyptaǵy saıqymazaq tańdaıyn taq etkizdi, sonan keıin-aq qyzǵylt-altyn túspen bezendirilgen kitaptyń pora-porasy shyqty. Paraqtar synyp ishine shashylyp qaldy. Betterdiń birinde kógildir kózdi gımnazıs kósheniń burylysynda óziniń tamaǵymen qańǵybas ıtti tamaqtandyryp turǵan sýret bar edi. Kelesi kúni Lýjın ony parta qaqpaǵynyń ishki jaǵyna muqıat japsyrylǵanyn kórdi.

Kóp uzamaı oǵan tıisýdi qoıdy, tek anda-sanda laqap atyn ataǵanmen, biraq oǵan ún qatpaǵan soń, ol da umytylyp ketti. Lýjınge kóńil aýdarýdy qoıdy, onymen eshkim de sóılespeıdi, tipti synyptaǵy eń momyn (ádette, ondaı bala — etjeńdi, kúshti mysqylshyl bolyp keledi) balanyń ózi onyń jurttan saıaq qalǵanyn bólisýge jaramady. Alty jyl ótkennen keıin qaterli barlaýdaǵy erligi úshin Georgıı kresin alǵan, sonan keıin azamat soǵysy jyldarynda qolyn joǵaltqan sol momyn bala, mektepte Lýjınniń qalaı bolǵanyn (ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynda) esine túsirgisi kep, qaısy bala ekenin, synypta oǵan arqasyn berip otyratyn qulaǵy qalqıǵan bala ma, joq álde qolyn qaltasyna sap, arqasyndaǵy sómkesine qar qonǵan, úıine tarantaspen qaıtatyn bala ma, qaısysy ekenin kóz aldyna keltire almady. Ol, esine túsirgisi kep, oısha onyń aldyna shyǵyp júzine qaraǵysy keledi, biraq zerdesi men jadyn jyldardyń tolassyz jaýǵan qalyń qary basyp qalypty. Sol burynǵy momyn bala, búginde sabyrsyz emıgrant Gazettegi portretke qarap otyryp: "Onyń júzi múlde esimde joq.. Múlde esimde joq..." — dedi.

Saǵat tórtter shamasynda terezege qarap otyrǵan úlken Lýjın shanamen kele jatqan balasynyń júzi appaq shúberekteı bolyp ketkenin kórdi. Balasy, ádettegideı, onyń kabınetine kirip, oǵan betin taqaǵanmen, tek aýany qarmap shóp etkizip súıdi de, shuǵyl burylyp ketti. "Toqtaı tur — dedi ákesi, — toqtaı tur. Búgin ıe bolǵanyn aıtshy. Shaqyrdy ma?"

Ol betin beri burǵan balasyna qadala qarap, onyń ıyǵynan tartyp, bop-boz júzinen, solyńqy samaıynan súıgisi kep ketti Sol bir alǵashqy mekteptegi qysta doktordyń aıtýymen kishkentaı Lýjınniń myshák sebilgen ústinen sarymsaqtyń ıisi burqyrap shyǵyp turatyn. Onyń tisinen platın symyn alyp tastaǵan, birin ol, sodan qalǵan ádetpen, ústińgi ernin qozǵap qasqa tisterin aqsıtyp qoıady. Ol tómengi jaǵy túımeli qysqa shalbar, artynda beldikshesi bar aǵylshyn kostúmin kıgen. Ol bir aıaǵyna salmaǵyn salym ústel janynda tur, al ákesi onyń myzǵymaı qatyp qalǵan júzine qarap, dármen kórsete alar emes. Balasy sómkesin kilemmen súıretip ketip bara jatty; úlken Lýjın kógildir mektep dápterleri jatqan (bolashaq memýarıster osynysyn aıtar degen nıetpen) ústelge shyntaǵyn tirep, jazyp otyrǵan hıkaıatyn toqtatyp, qaptalyndaǵy asqanadaǵy áıeliniń, tynyshtyqta, kakao ishýge úgittegen monologyna qulaq tosty. "Balam qıyn, — dep oılady úlken Lýjın. Ol aýyrady, onyń jany dertke ushyraǵan... Mektepke barǵany beker boldy ma eken. Biraq basqa balalardyń ortasyna úırenýi kerek qoı... Jumbaq... Jumbaq..."

"Eń bolmasa keks jeshi", — qabyrǵanyń arǵy jaǵyndaǵy daýyl jalbaryna shyǵady, — taǵy da tynyshtyq. Bir páleket bastaldy aıaq astynan shıqyldaǵan qarlyǵyńqy daýys shyǵyp, daýyl soqqandaı esik tars jabyldy. Ol ornynan atyp turyp qolyna qalamyn jebe qusatyp qysyp ustaǵan kúıi asqanaǵa kirip bardy. Áli dirildegen qolymen dastarqan ústinde tóńkerilip jatqan shyny ydystardy synyp qalǵan joq pa eken dep qarap jatyr. "Men odan mektep jaıyn suradym, — dedi áıeli kúıeýine kóz salmaı, — onyń jaýap bergisi kelmedi, — sonan keıin, mine... jyn urǵandaı..." Isi de qulaq túre qaldy. Fransýz áıeli Parıjge ketip qalǵan, qazir óziniń bólmesinde ne istep jatqanyn eshkim de bilmeıdi. Onyń bólmesindegi aq qabyrǵa qaǵazynyń joǵary jaǵyna sur qazdar men sary kúshikter salynǵan bolatyn. Qaz kúshikke jaqyndap bara mine, osy sýret bólme qabyrǵasynda shyr aınala qaıtalana bere ( globýs pen bir kezde Verbeden satyp alynǵan tıinniń tulymy tur. Kreslo astynan jasyl parovoz kórinedi. Bólme ajarly, jaryq. Kóńildi qabyrǵalar, kóńildi zattar.

Kitaptar da jeterlik. Ákesi jazǵan, qyzǵylt-altyn túspen bezendirilgen kitaptardyń birinshi betinde ákesiniń qoltańbasy bar.

Ǵalamnyń haıýanattar men adamdardy Antosha sıaqty qadirleý janyn shyn nıetpen tileımin", — úlken lep belgisi. Nemese: "Bul kitapty, balam, seniń bolashaǵyńdy oılap otyryp jazdym". Bul tańbalar "Soqyr mýzykant" nemese "Pallada" fregaty" sekildi jatady. Qalyń erindi, buıra shashty balanyń sýreti bar Pýshkınniń úlken tomynyń beti eshýaqta ashylǵan emes. Onyń esesine apasy syılaǵan eki kitapty ǵumyr boıy súıip ótti, ulǵaıtylǵan shyny arqyly qaraǵandaı, jadyna tutyp qaldy. Biraq birshama jyldan keıin, ol kitaptardy qaıta oqyp shyǵyp, olardyń qysqartylǵan nusqa, qurǵaq baıandaý ekenin kórdi de, beıne bir kitaptar, bir kezde onyń janyna óshpeıtin iz qaldyrǵan máńgilik ómirden kesh qalyp qoıǵandaı áser etti. Biraq ony Fıleas Shoptyń sońynan shuqshıyp qalmaý alys saparlarǵa degen qushtar bolǵandyqtan, nemese, qyran tumsyqty uzyntura izshiniń skrıpkada ásirile oınaıtyn Bekker-strıttegi onyń úıinen eliktirip áketkeni jaıly oqıǵalarǵa degen balalyq beıimdilikten emes edi. Tek keıinirek qana bul eki kitaptyń ony nege tolqytqanyn túsindi: ári durys, ári qatygezdikpen damıtyn órnekter, — sılındrli ma eken Fıleas (birde mıllıonǵa pil satyp ap, birde keme ústinde jartysy janyp mtstiń janarmaıǵa shyǵyndanyp ózin-ózi aqtaıtyn qurbandyqtarǵa baratyn shyrǵalań joldardan ótedi; logıkaǵa ańsarly áser qoıatyn Sherlok, búkil sıgara túrleriniń kúli týraly monografıa qurastyrǵan Sherlok, sol kúl, tumar sıaqty, múmkin bolǵan dedýksıılardyń shytyrman joldarynan ótip jalǵyz jarqyrap turǵan qorytyndyǵa alyp barady. Áke-sheshesi Rojdestvoǵa shaqyrǵan fokýsshynyń boıynan, ýaqytsha bolsa da, Fogg pen Holmstyń bólmesin tabýǵa bolady, sol kúni alǵan áser, fokýsshynyń keı tusta — jaǵymsyz qımyl-qozǵalysyn bildirmeı jibergendeı boldy. Odan keıin-aq asa saqtyqpen sırek aıtylatyn "seniń mekteptes dostaryńdy shaqyraıyq" degen ótinishterdiń bári túkke aspaıdy. Bulaı etý ári kóńildi, ári paıdaly bolady dep oılaǵan úlken Lýjın, balalary sol mektepte oqıtyn óziniń eki tanysyna aıtyp, onymen birge alystan qosylatyn jaqyndarynyń eki momyn, bolbyraǵan balalary men tolyq burymdy qyzdy shaqyrdy.

Matros kostúmdi ol balalardan opa ıisi shyǵyp turady. Kishi Lýjın balalardyń ekeýin, úshinshi synypta oqıtyn, mektepte qalaı bolsa solaı kıinip júretin, naǵyz sotqarlar Bersenev pen Rozendi tanydy. "Mine, — dedi úlken Lýjın shattana, balasynyń ıyǵyna qolyn qoıyp (onyń qolynyń astynan ıyǵy jaılap syrǵyp shyqty). — Endi senderdi jalǵyz qaldyramyz, — tanysyńdar, oınańdar, — sonan keıin shaqyramyz, súrprız bolady", — dedi. Jarty saǵattan keıin ol shaqyrýǵa keldi. Bólmede — tynyshtyq. Múıis is otyrǵan qyz "Nıvanyń" qosymshasynan sýret izdep aýdarystyryp otyr. Opalanǵan, órtteı qyzaryp ketken Bersenev pen Rozen del-sal bolǵan qalpy dıvanda otyr. Solbyraıǵan jıender bólmeni kezip qabyrǵadaǵy aǵylshyn grovúralaryn, globýsty, tıindi, ústel ústinde jatqan, baıaǵyda synyp qalǵan pedometrdi áıteýir qaraǵan bop tur. Aq toqyma baýly matrosqa kıgen Lýjın bolsa teris mańyndaǵy vena oryndyǵyna jaıǵasyp ap, bas barmaǵynyń tyrnaǵyn tistelep, qabaǵynyń astymen qaraıdy. Biraq fokýsshy kóńilin ornyna túsirdi. Tipti kelesi kúni Bersenev pen Rozen, kádimgi ózderiniń sodyrlyq qalpyna túsip, mektep zalynda oǵan jaqyndap, bastaryn ıip, sonan keıin daraqylana qarqyldap kúlip, bir-birimen qushaqtasyp qasynan jóneı bergende de — tipti sol mazaq etkenderi de onyń alǵan áserin buza almady. Onyń salqyn ótinishi boıynsha qastary bir-birimen qosylyp ketken — sheshesi oǵan qonaq tarapynan qyzyl aǵash tústes reńmen boıalǵan úlken jáshik ıen muqabasynda qoıandy qulaǵynan kóterip turǵan medaldi frak kıpı myrzanyń sýreti bar ǵajaıyptar oqýlyǵyn satyp alyp berdi. Jáshikte eki túpti sandyqsha, juldyzdy qaǵaz japsyrylǵan taqtaısha, jartysy korólder men baılar da - jartysy mýndırli kolır salynǵan dóreki kartalar, jınalatyn sılındr, ne mindet atqaratyny belgisiz, eki ushy aǵashty jip... bar. Álem-jálem sýrsı konvertterde sýdy kógildir, qyzyl, jasyl tústerge boıaıtyn ushtar da jatyr. Bárinen de tartymdysy kitap bolyp shyqty, Lýjın odan birneshe karta fokýsyn úırenip ap, aına aldynda turyp, on saǵattar boıy ózine-ózi kórsetetin. Ol sol aılaly, dál fokýstan ózine belgisiz raqat sezimine bólenetin, solaı bola tura áldebir qupıalardy meńgerip alýǵa áli de birdeńelerdiń jetpeıtinin sezetin, máselen, fokýsshynyń aýadan rúbl, nemp Rozenniń qulaǵynan jetilik shybyn alýyn úırene almaı-aq qoıdy. Kitaptaǵy túsindirý sózderiniń kúrdeliligi onyń jynyna tısin. Onyń umtylǵany qupıa qarapaıymdylyq, úılesimdi qarapaıymdylyq edi.

Rojdestvoda jiberiletin onyń úlgerimi týraly hattyń eskertpeler" taqyrypshasynda onyń enjarlyǵy, dármensizdigi qalǵyp-múlgip otyratyndyǵy, qolapaısyzdyǵy aıtylyp, bashkırmen jınalǵanda bylaı bop shyǵatyn: orys tilinen — "qanaǵattandyryldy", — onyń ishinde matematıka da bar. Alaıda, dál osyny ol muqabasyna "kóńildi matematıka" dep jazylǵan eseptermen kóp aınalysyp, sandardyń san qubylysqa túsetinine, geometrıalyq syzyqtardyń zańdylyqqa baǵynbaıtyn oıyndary tamasha bolatyn. Al olar mektep tapsyrmasynda joq edi. Ásirese, mysal eseptegi paralel qupıasyn ashatyn kólbeý paraqtyń tik syzyqtyń boıymen syrǵýy aıryqsha raqatqa bóleýshi edi. Barlyq syzyqtar sıaqty tik syzyq ta sheksiz edi, kólbeý syzyq ta sheksiz, onyń boıymen syrǵyp joǵary órleı berý, máńgilik arpalysqa túsý degen sóz, odan taıyp túsý múmkin emes, olardy bolmystarymen birge qosylý núkteleri sheksizdik boıymen ári órleı beredi. Biraq ol syzyqshanyń kómegimen olardy "'adam ajyratatyn: olardy bir-birine paralel etip qaıtadan syzatynyn, sol kezde ol alys sheksizdikte kólbeý syzyqty aýytqytyp Fıp eninen aqyl jetpeıtin apat, túsindirip bere almaıtyn ǵalamat bolady da, ol uzaq ýaqyt boıy, jerdegi syzyqtardyń bári endi-esten aıyrylǵandaı, al ózi sol bıiktikte demin ishine ap qalatyn.

Keıde ol az da bolsa qurastyrylatyn kartınalarǵa qarap ta tabatyn. Áýelde sheti tisti dóńgelektenip qyrqylǵan qarapaıym ol japyraq-japyraq qıyndylar bir-birine jalǵastyrylyp, paıda bolǵan kartınany tipti kóterip turýǵa bolatyn edi. Sol jyly aǵylshyn modasy úlkender úshin de shytyrman jınalmaly shyrshalar jasap shyǵardy: árqaısysy bir zatty kórsetetin, máselen jaı qarapaıym sheńberden (bolashaq kógildir aspannyń biri) qyrlary men múıisteri kóp moınaqtar men ydystardan artqy formalar paıda bolatyn, jáne solarǵa qarap turyp olardyń túptiń túbinde ne bop shyǵatynyna, qara ala sıyrdyń terisi me, joq álde qulaǵy men qaraqusy anyq kórinip turǵan baqtashy aıaǵyndaǵy taıaqtyń kóleńkesi me, — áıteýir basyń jetpeı dalbasalaǵansyń. Sonan keıin birtindep sol jaǵynda sıyrdyń saýyry, oń jaqtaǵy shalǵynda syrnaı ustaǵan qol shyǵady, al kógildi pesh ústindegi bos keńistikke manaǵy sheńber kirige ketedi, ala qıyndylardan qurala kep, eń sońǵy sátte, dál úılesim taýyp myqty kartınanyń dúnıege kelgeninen Lýjın tolqyp ketetin-di. Birneshe myńdaǵan bólshekterden turatyn óte qymbat bastyrǵyshtar boldy; olardy jıen ápkesi, kóńildi, meıirimdi, (Kryshashty jıen ápkesi alyp kelgen, — ol zaldaǵy ústeldiń ústindegi qıyndylarǵa, bir-birine kirigetin-kirikpeıtinin aldyn ala (tómen tekserip, keıbir aıryqsha belgiler arqyly kartınanyń tegin bilip alýǵa tyrysatyn. Qonaqtar shýlap jatatyn kórshi bólmedegi jıen ápkesi: "Qudaı úshin eshteńe joǵaltpa" deıtin. Keıde ákesi kirip qıyndylarǵa qarap turady da qolyn ústelge sozyp: "Mynaý, sóz joq, myna jerde jatý kerek" deıdi, sonda Lýjın, basyn kótermesten: "Bos sóz, bos sóz, kedergi jasamańyzdar" deıdi, — sonda ákesi onyń kekiline jaılap qana ernin tıgizip altyn tústes oryndyqtardyń, shar aınanyń, sýǵa túsip jatqan Frınany beıneleıtin sýrettiń, roıáldiń, únsiz turatyn nán roıáldiń janynan ótip bara jatatyn.

3

Tek sáýirdegi pasqa kanıkýlynda ǵana Lýjın úshin, beıne bir tetigin burap óshirip tastaǵandaı búkil dúnıe ún-túnsiz qalǵan sol bir kúni, onyń bar ómirin bir baǵytqa shoǵyrlandyrǵan, tas qarańǵylyq ishinde jarqyrap kóringen, jańa týǵan ǵalamat, ǵajaıyp aral paıda boldy. Jalynan ustaǵan baqyt, qalt tura qaldy: sáýirdegi sol kún demin ishine alyp qatyp qaldy, tek basqa bir jaqta, basqa bir jazyqtyqta kúnderdiń abyr-sabyry, qalanyń kóktemi, derevnányń jazy jalǵasyp jatty, — oǵan múlde qajetsiz bulyńǵyr aǵysty tirshilik.

Bul aıaq astynan bastaldy. Úlken Lýjın qaıyn atasynyń jylynda úıinde mýzykalyq kesh uıymdastyrdy. Onyń mýzykadan túsinigi shamaly edi, "Travıatany" uıala tyńdaıtyn, roıálǵa konsertterdiń basynda ǵana qulaq tosady da sonan keıin tyńdaýdy qoıyp, qara laktan kórinip turatyn pıanısiń saýsaqtaryna ǵana qarap otyrady. Biraq marqum qaıyn atasy oryndaıtyn repertýardan quralǵan bul mýzykalyq kesh lajsyzdan bolǵan edi: gazetter múlde ún-túnsiz qaldy, — aýyr únsizdik basty, — al sheshesi munyń bári, tiri kezinde ákesiniń darynyn kóre almaǵandardyń, endi ólgennen keıin dańqyn kózge ilmeı qoıǵysy kelgenderdiń jasap otyrǵan qaskúnemdigi dedi. Aldy ashyq qara kóılek kıgen, moınynda jarq - jurq etken brıllıant alqasy bar, tolyqsha aqshyl júzinen shýaqty meıirim tógilip turatyn ol qonaqtardy ahlap-ýhlemeı-aq áldenelerdi shapshań jumsaq sybyrlap, uıań, momaqan qalypta qabyldaı júrip, kózimen nymshasynan krahmal qabyrshyǵy shyǵyp, úı ishin jaılap basyp kezip júrgen, óziniń tolyqtyǵynan eptep qysylatyn, aqkóńil kúıeýin izdep turdy. "Taǵy da jalańash shyqty" — dep kúrsindi kórkem jýrnaldyń baspageri, jaryq molynan quıylyp, tipti burynǵydan da jarqyrap ketken Frınaǵa ótip bara jatyp kóz salyp. Ol aıaǵyna oralǵan kishkentaı Lýjındi basynan sıpady. Lýjın keri shegindi. Tý syrtynan "qandaı úlken bop ketken" — degen daýys estildi. Ol bireýdiń fragynyń tasasyna tyǵyldy. "Joq, toqtaı turyńyz, toqtaı turyńyz — dál tóbesinen bireý kúmpildetip qoıa berdi. - Bizdiń baspasózge ondaı talap qoıýǵa bolmaıdy". Tipti de úlken emes, qaıta óz jasyna qaraǵanda kóp kishkentaı ol, qonaqtardyń arasymen júrip ózine ońasha oryn izdestirdi. Keıde áldebireý ıyǵynan tartyp, túkke arzymaıtyn birdeńe suraıdy. Zal, qatarlastyrylyp qoıylǵan oryndyqtardan tarylyp ketkendeı. Bireý esikten nota ıýpıterin abaılap kirgizip jatyr. Lýjın eshkimge bildirmeı ákesiniń qap-qarańǵy bólmesine ótti de, buryshtaǵy dıvanǵa baryp otyrdy. Eki bólmeniń arǵy jaǵyndaǵy basqa zaldan skrıpkanyń názik syńsyǵany estildi. Ol, tizesin qushaqtap, kóshedegi gaz shamynan tógilgen kógildir jaryqqa tolyq jabylmaǵan perdelerdiń arasyndaǵy sańylaý arqyly qarap, salǵyrt tyńdap otyr. Tóbeden qupıa doǵa jasap jeńil sáýle ótedi, jazý ústeliniń ústinen, ne ekeni belgisiz, jarqyraǵan noqat kórinedi: hrýstal jumyrtqanyń, ne sýret shynysynyń shaǵylysy. Ol qalǵyp bara jatyr eken, kenet ústel ústindegi telefon shyryldap qoıa berdi de, selk ete tústi, sonda ǵana ol, álgi sáýle noqaty — telefon tutqasynan túsip turǵanyn bildi. Asqanadan býfetshi kirip, jazý ústelin túgel jarqyratyp jibergen sham jaqty da, tutqany qulaǵyna aparyp, Lýjındi kórmesten, tutqany bylǵary muqabaly dápterge jaılap qoıyp, shyǵyp ketti. Bir mınótten keıin bir myrzany ertip keldi, al ol shamnyń astynda bir qolymen tutqany alyp, ekinshi qolymen artynda turǵan kreslonyń arqalyǵyn sıpap tur. Qyzmetshi alystan estilgen mýzyka daýsyn tunshyqtyryp esikti japty. "Men tyńdap turmyn" - dedi myrza. Lýjın, qımyldaýǵa qorqyp, qarańǵyda oǵan tesile qarap, sol bógde adamnyń ákesiniń kreslosyna emin-erkin jaıǵasyp alǵanyna óz-ózinen qysylyp ta otyr. "Joq, men oınap boldym", — dedi ol joǵaryǵa qarap, appaq tynymsyz qolymen ústel ústindegi áldeneni qozǵap. "Múmkin" — dedi myrza. Lýjın ony bir qyrynan kórip tur, murny til súıegi sıaqty, qara shashy, jyp-jyltyr, qoıý qasty. "Men, shynyn aıtqanda, nege bul jaqqa telefon soǵyp turǵanyńdy bilmeımin, — dedi ol baıaý ǵana, ústel ústindegi áldeneni túrtkilep. — Tek tekserip qoıý úshin be... Balalyq", — dedi ol, aıaǵyndaǵy jalt- jult etken týflıin qozǵap. Sonan keıin tutqany qulaǵy men ıyǵynyń arasyna yp-yńǵaıly jatqyza qoıdy da, anda-sanda "ıá", "joq", "múmkin" dep otyryp, eki qolymen jańa ǵana túrtip otyrǵan hatty aldy. Ol, jýyrda ǵana ákesine bireý syıǵa tartqan, shaǵyn ǵana jyp-jyltyr jáshik edi. Lýjın onyń ishinde ne bar ekenin áli kóre qoıǵan joq bolatyn, sodan da álgi myrzanyń qolyn baqylap otyr. Biraq ol jáshikti birden asha qoımady. "Men de, — dedi ol, — qaıta, qaıta. Qaıyrly tún, súıiktim". Tutqany ilip, kúrsindi de, jáshikti ashty. Alaıda ol burylyp ketti de, onyń kólegeılegen ıyǵynan Lýjın eshteńe kórmeı qaldy. Ol jaılap qozǵalyp qap, edenge jastyq túsirip aldy. Myrza jalt qarady. "Sen ne istep otyrsyń? — dedi ol, kúńgirt buryshtaǵy Lýjınge qarap. — Oı-oı-oı, tyń tyńdaǵanyń jaqsy emes! Lýjın úndegen joq. "Esimiń kim?" — myrza dostyq kóńilmen surady. Lýjın dıvannan túsip, oǵan jaqyndady. Jáshikte oıylyp jasalǵan ár túrli fıgýralar jatyr eken. "Ádemi shahmat, — dedi myrza — papań oınaı ma?" "Bilmeımin" — dedi Lýjın. "Al sen bilesiń be?" Lýjın basyn shaıqady. "Bul endi durys emes. Úırený kerek. Men on jasymda jap-jaqsy oınaıtynmyn. Sen qanshadasyń?"

Baıaý esik ashyldy. Úlken Lýjın aıaǵynyń ushymen kirdi. Ol, skrıpkashy áli de telefonmen sóılesip otyrǵan shyǵar, sondyqtan oǵan óte izetpen, "Sóılese berińiz, sóılesip bolǵannan keıin jurtshylyqtyń suraýymen taǵy birdeńe oryndarsyz" dep aıtýǵa daıyndalyp kelgen-di.

"Sóılese berińiz, sóılese berińiz", — sol ekpinmen sóıleı kirgen ol balasyn kórip úndemeı qaldy. "Joq, joq, boldym, — dedi skrıpkashy, ornynan turyp. — Tamasha shahmat. Siz oınaısyz ba?" "Onsha emes" — dedi Lýjın. (Sen munda neǵyp tursyń? Bar mýzyka tyńda...) "Tamasha oıyn, tamasha oıyn, — dedi skrıpkashy jáshiktiń qaqpaǵyn yqtıattap jaýyp jatyp. Kombınasıalar — áýen sıaqty. Keıde men júristerdiń sarynyn esitem". "Menińshe, shahmatqa úlken matematıkalyq qabilet kerek sıaqty, — dedi úlken Lýjın asyǵa sóılep. — Bul máselede meniń... Sizdi kútip tur, maestro". "Odan da bir partıa oınap jibersem ǵoı, — dedi skrıpkashy esikke bettep bara jatyp. — Qudaılar oıyny. Múmkindikteri sheksiz". "Óte kóne óner, — dep Lýjın balasyna qarady. — Sen neǵyp tursyń. Bar". Biraq Lýjın zalǵa jetpeı, esebin taýyp, ústeldiń ústi tamaqqa syqap tolǵan, asqanada qalyp qoıdy. Ol odan tarelkege sendvıch salyp ap, óziniń bólmesine ketti. Ol ony sheshinip jatyp, sonan keıin tósekte jatyp jedi. Shamdy sóndirgennen keıin, moınyndaǵy alqasy jalt-jult etip, ony kórip ketý úshin sheshesi keldi. Ol uıyqtaǵan bolyp jatyr. Sheshesi keterde esikti sart etkizip almaıyn dep, uz-a-aq abaılap japty.

Ol kelesi kúni tańerteń túsiniksiz bir tolqý sezinip oıandy. Kún jeldi, biraq ashyq eken, syrtta kógildir nur oınaıdy; kóshege tónip turǵan Saraı arqasyna jaqyn jerde úsh tústi polotno jelmen qompaıyp, olardyń arasynan aspan da úsh tústi reńmen kórinedi.

Ádettegi mereke kúnderindeı ol ákesimen qydyrýǵa shyqty, biraq bul burynǵydaı balalyq shaqtyń qydyrysy emes edi: tús ádetinde kúrkireıtin zeńbirek ony endi qorqytpaıdy, biraq ákesiniń keshegi keshki saltanatty eske ap, mýzykamen aınalysqan jón bolar edi degen sózi kóńiline onsha qona qoıǵan joq. Tańerteńgilik dastarqanda kilegeı pasqasynyń qaldyǵy (dóńgelek tóbeli surǵylt jataǵan pıramıda) men úıilgen tátti toqash bar. Sondaı súıkimdi, sary shashty, sheshesiniń shóbere sińlisi jıen apasy, ádettegideı, kóńildi qalypta Latamnyń jıyrma bes rúblge óziniń "Antýanetesimen" qydyrtpaq bolǵanyn aıtty, al ol ushaq, mine, bes kúnnen beri jerden kóterile almaı jatqan-dy. Al bul kezde Výazen aspanǵa qaıta-qaıta kóterilip, onyń tómen ushatyny sondaı, ushqyshtyń Kýlagına tyǵyp alǵan maqtasyna deıin kórinetin. Lýjın, nege ekeni belgisiz, alys saparǵa shyǵatyn kúndi qalaı esine tutsa, bul erteńgilikti de, bul tańǵy shaıdy da dál sondaı esine ustap qaldy. Ákesi tańǵy shaıdan keıin alqabyn sarǵaldaq japqan aralǵa ketsek jaqsy bolar edi dep sóılep jatqanda, jıen apasy bir qoqymdy onyń aýzyna laqtyryp kep qalǵany. Sheshesi ún-túnsiz otyrdy da, tek ekinshi taǵamnan keıin, ornynan turyp, buzylyp ketken júzin jasyryp, "eshteńe etpeıdi, eshteńe etpeıdi, qazir durys bolady" dep kúbirleı qaıtalap shyǵyp ketti. Ákesi oramaldy ústel ústine tastap, ol da ketip qaldy. Ne bolǵanyn ańǵara almaı qalǵan Lýjın, jıen ápkesi endi dálizben ketip bara jatqanda, jatyn bólmeden sheshesiniń aqyryn jylaǵan daýysyn ápkesiniń "fantazıa" dep qaıtalaǵan senimdi únin esitti.

"Bir jaqqa ketip qalaıyq", — dedi kózi bir ornynda turmaı, qyp-qyzyl bop, jýasyp qalǵan jıen apasy, — ekeýi kabınetten bir-aq shyǵypty. Bylǵary kreslonyń ústine túsip turǵan sáýle syzyǵynda tozań aınalady. Ol temeki tartypty, al onyń tútini álgi sáýlege jetip qattalyp jatyr. Jıen apasy otyrǵanda ol ózin erkin ustaıtyn, qazir de ol ózin jaqsy sezinip otyr: úı ishi áldene kútkendeı jym-jyrt bola qapty. "Birdeńe oınasaq qaıtedi, — dep asyǵys sóılep kep apasy ony tý syrtynan kep moınynan qysty. — Qaraǵym-aý, moınyń qandaı jińishke..." "Sen shahmat oınaı alasyń ba?" — Lýjın abaılap til qatty da, basyn alyp qashyp, júzin onyń gúldi jibek kóıleginiń jeńine tósedi. "Alty karta oınasaq qaıtedi", — dedi ol salǵyrt qana. Bir jerde esik sart ete tústi. Ol qabaǵyn tyrjıtyp, daýys shyqqan jaqqa qulaǵyn tige qaldy. "Joq, meniń shahmat oınaǵym keledi", — dedi Lýjın. "Kúrdeli ǵoı, jarqynym, birden úırene almaısyń". Ol portret artynda turǵan jáshikti almaq bop jazý ústeline keldi. Jıen ápkesi kúlsalǵysh izdep ornynan turyp, "sumdyq bolar edi, sumdyq bolar edi..." dep onyń oıyn bildiretin bir áýen aıtyp qaldy... "Mine" — dep Lýjın jáshikti bákene túrik ústeliniń ústine qoıdy. "Taqtasy qaıda, — dedi ápkesi. — Men saǵan odan da basqa nárse úıreteıin, ol ońaıyraq". "Joq, shahmat" — dep Lýjın shubar taqtany jaza bastady.

"Aldymen fıgýralardy qoıyp alaıyq, — dedi jıen apasy kúrsinip. — Myna jaqta aqtar, myna jaqta qaralar. Koról men koroleva qatar turady. Mynalar — ofıserler. Mynalar — attar. Al shette zeńbirekter. Endi..." Kenet ol fıgýrany ustaǵan boıda, esik jaqqa qarap qalshıdy da qaldy. "Toqtaı tur — dedi ol mazasyzdanyp. — Men osy oramalymdy asqanada qaldyryp qoıdym ǵoı deımin. Men qazir kelem". Ol esikti ashyp, sol sátinde qaıta oraldy. "Meıli, — dedi ol óziniń ornyna otyryp jatyp. — Sen mensiz qoıma, bárin shatastyrasyń. Mynany — peshki deıdi. Endi olardyń qalaı júretinin qara. At, árıne sekiredi". Kilem ústinde otyrǵan Lýjın ápkesiniń tizesine jantaıyp, fıgýralardy alyp, olardy oryn-ornyna qoıyp otyrǵan onyń jińishke platın bilezikti qolyna qarap otyr. "Eń júrdegi koroleva" — dedi ol, sharshy ortasynan sál qıys turǵan fıgýrany saýsaǵymen ustap masattana. "Al olar bylaı jeıdi, — dedi ápkesi. — Mine, osylaı tyqsyrady. Al peshkiler bylaı: búıirlep. Koróldi alar sátti shah deıdi, al olardyń qashar jeri qalmasa - mat. Sen meniń korolimdi alýyń kerek, al men seniń. Kórdiń be, qanshama kóp túsindirý kerek. Bálkim, keıin bir oınarmyz, a?". "Joq, qazir" — dep Lýjın onyń qolyn súıip aldy. "Jarqynym-aý, dedi ápkesi, — netken sergektik... Ne bolǵanda da, jaqsy balasyn". "Oınaıyqshy" — dedi Lýjın kilem ústimen tizerlep júrip kep, ústel aldyna toqtady. Biraq ol kenet birneshe fıgýralardy qulatyp ornynan atyp turdy. Esik aýzynda ákesi tur edi.

"Ózińe bar" — dedi ol, balasyna kóziniń qıyǵymen bir qarap. Ómirinde birinshi ret bólmeden shyq degen sózdi estigen Lýjın, tizerlegen qalpy ańtarylyp turyp qaldy. "Estip tursyń ba?" — dedi ákesi. Qyp-qyzyl bop ketken Lýjın, shashylǵan fıgýralardy izdeı bastady. "Tezirek", — dedi ákesi gúrildep, ol buryn-sońdy bulaı sóılegen emes. Ápkesi fıgýralardy jáshikke asyǵys-úsigis sala bastady. Qoly dir-dir etedi. Bir peshkini ustaı almaı álek. "Al, ala ǵoı, — dedi jıen ápkesi, — alsaıshy endi! Ol shubar taqtany asyqpaı jaýyp, qabaǵy tunjyrap, jáshikti qoltyǵyna qysty, eki qoly da bos bolmaǵandyqtan esikti jaba almady. Ákesi shapshań júrip kep, esikti qatty japqany sonsha, Lýjın taqtany túsirip aldy da, ishindegileri shashylyp qaldy; ol ony qaıtadan jınaýǵa kiristi. Kabınet esiginiń arǵy jaǵynda óli tynyshtyq ornap turdy da, kenet — aýyrlyqtan kreslonyń syqyry, jıen ápkesiniń abyrjyǵan sybyry estildi. Bul úı esinen adasqan shyǵar degen renishpen Lýjın óziniń bólmesine kirdi. Ol, ápkesi kórsetkendeı etip fıgýralardy oryn-ornyna qoıyp, uzaq qarap turdy: sonan keıin olardy jáshikke muqıat túrde qaıta saldy. Sol kúnnen bastap shahmat osynda qaldy. Ákesi ony uzaq ýaqyt boıy izdegen joq. Sol kúnnen bastap onyń bólmesinde, qalaı oınaýyn bilmese de, eliktirip esti alǵan qupıa oıynshyq paıda boldy. Sol kúnnen bastap jıen ápkesi olardyń úıine qonaqqa kelýdi doǵardy.

Birneshe kúnnen keıin ekinshi sabaq bolmaı qaldy: geografıa muǵalimi tumaýratyp qalypty. Qońyraýdan keıin bes mınót ótti, eshkim kelmedi, baqytty bir sátti kútip bári de ishinen tynyp qapty, dál osy kezde shynyly esik ashylyp ishke ádettegideı júgire basyp geogrof kirip kelse, júrekter jarylyp keterdeı edi. Tek Lýjınge ǵana báribir bolatyn. Ol partaǵa eńkeıip qarandashynyń ushyn ınedeı etip ushtap otyrǵan. Qýanyshqa toly shý kóterilip kele jatty. Baqytty sát shynymen-aq týa qalatyndaı. Keıde, adamdy al-dal etetin de shaq týady: aýyryp qalǵan muǵaliminiń ornyna bákene boıly, jyrtqysh matematıka esikten kirip keledi de, yzalana jymıyp qara taqtanyń aldyndaǵy oıyqtan bor tańdaı bastaıdy. Biraq on mınót ótti, eshkim keler emes. Shý kúsheıip barady. Bireý bul baqytqa shydaı almaı, partanyń qaqpaǵyn sart etkizdi. Qaıdan shyqqany belgisiz, tárbıeshi jetip keldi. "Typ-tynysh otyryńdar, — dedi ol. — Qybyr etpeńder. Valentın Imanovıch aýyryp qaldy. Birdeńemen shuǵyldanyńdar. Biraq typ-tynysh otyryńdar". Ol ketip qaldy. Tereze syrtynan úlken alba-julba bulttar kórinip, tamshynyń tyrsyly, boztorǵaılardyń shıqyly estiledi. Keremet sát, raqat sát. Lýjın sol qalpynda ekinshi qaryndashyn ushtaýǵa kiristi. Gromov tamsanyp qoıyp, arasyna beıpil sózderdi qosyp qyryldap birdeńeler aıtyp jatyr. Kenet Lýjın tý syrtynan aǵashtyń dik ete túsken aıryqsha daýsyn esitti de denesi ysyp, júregi asqaqtap ketti. Ol jaılap buryldy. Synyptaǵy jalǵyz momyn Krebs shaǵyn shahmat taqtasyna jep-jeńil fıgýralardy qoıyp jatyr eken. Taqta ekeýiniń arasyndaǵy oryndyqta tur edi. Olar bir-birine qyryn otyr. Lýjın qaryndash úsh — taýyn qoıyp, oǵan jaqyndady. Oıynshylar oǵan qarar emes. Sol momyn bala, kóp jyl ótken soń, óziniń synyptasyn esine túsirmek bolǵanda, osy bir bolmaı qalǵan sabaq kezinde oınalǵan partıa, onyń oıynda joq edi. Kúnder men jyldardy shatastyryp, ol ótkennen bulyńǵyr bir áserlerdi qansha tiriltpek bolsa da, Lýjınniń mektepte shahmattan bireýdi utqanyn jadynan taba almaı-aq qoıdy.

"Týra ushty" — dedi Krebs. Onyń qolyna qarap otyryp, Lýjın jıen apasy oǵan barlyq fıgýralardy aıtpaǵanyn uqty. Sóıtse, týra degeniń zeńbirektiń ekinshi aty eken. "Men kórmeı qaldym" — dedi ekinshisi. "Meıli, qaıta oınaı ǵoı".

Lýjın bul oıynǵa, mýzykant aıtqan júıeli áýendi taba almaı, qyjyrly qyzǵanyshpen, kóńili bitpesten qarap tur, solaı bola tura, basqa koróldiń lagerine eshqandaı shyǵynǵa ushyramaı ený úshin ne isteý kerektigin, qaı júristiń jaqsy, qaı júristiń jaman ekenin bilmese de, Lýjın ol áýendi mynaý ekeýinen artyq sezetinin bilip tur. Oǵan, óziniń kókeıge qonymdylyǵymen bir ádis qatty unady: Krebs týra dep ataǵan fıgýra men onyń koroli biriniń ústinen biri attap ketti. Sonan keıin ol, qara koról, óziniń peshkileriniń arasynan shyǵyp (bireýi tis sıaqty túsip qalǵan), sasqalaqtaı olaı bir, bulaı bir júredi. (Shah — dedi Krebs, — shah (koról shah taǵyp alǵandaı nıetke qaraı ytqyp ketti), — bylaı da kete almaısyń, bylaı da — kete almaısyń. Sol kezde ózi de bir fıgýrasynan aırylyp qap, júrisin keri alǵysy keldi. Synyptyń kánigi sodyry Lýjınniń jelkesinen bir túıip basqa qolymen taqtany tóńkerip tastady. Lýjın shahmattyń qandaı osal zat ekenin ekinshi ret kórip tur.

Kelesi kúni tańerteń, áli tósekte jatyp, mıǵa syımaıtyn pishimge keldi. Ol mektepke, ádette, tarantaspen baratyn da, jol jónekeı nómirlerdi muqıat qarap, olardy jekelep bólip kersi» kezinde alyp shyǵa qoıý úshin, olardy jadyna ret-retimen jınaı beretin. Biraq búgin mektepke deıin barǵan joq, tolqý ústinde ol nómirlerdi esine tuta almady, jan-jaǵyna úrke qarap Kerýen kóshesine shyqty da, mektep mańynan qashyp, aınalma jolmen Sergıeevke ótti. Jol-jónekeı ol qoltyǵynda portfeli bar, sińbirinip, qaqyrynyp enteleı basyp mektepke qaraı ushyp bara jatqan geografıa muǵalimin kórdi. Lýjın jalt bergen kezde, sómkesindegi qupıa zat saldyr-gúldir ete tústi. Tek muǵalim janynan kisi qusap, sýmań etip óte shyqqanda ǵana Lýjın, oǵan tesireıe qarap turǵan úsh balaýyzdy áıeldiń basy qoıylǵan shashtarazynyń aldynan bir-aq shyqqanyn bildi. Ol demin alyp dymqyl trotýardyń boıymen, ár attaǵanda ókshesimen bir plıtany basýǵa tyrysyp shapshań júrip ketti. Biraq plıtalardyń eni árqıly bop shyqty da, júrisi óne qoımady. Sonan keıin ol kósheniń ózine túsip, bylǵanyshqa qaramaı tike tartty. Aqyrynda ol balkondardy ıyǵymen tirep turǵan jalańash shaldary bar, kirer esikterine sýret salyp otyrǵan úıdi de kórdi-aý. Ol qaqpaǵa burylyp esigine aq kepterler salǵan, ekinshisi tarantas jýyp jatqan aýlaǵa ótti de, basqyshpen kóterilip, qońyraý shaldy. "Áli uıyqtap jatyr, — dedi kútýshi áıel oǵan tańdana qarap. — Myna jerde otyra turyńyz. Shamalydan keıin olarǵa baıan eteıin". Lýjın baıyppen ıyǵynan sómkesin túsirip, ony óziniń janyndaǵy ústel ústine qoıdy. Al onda farfor sıa saýyty, monshaq tigilgen bylǵary dápter jáne ákesiniń bul kórmegen sýreti tur edi, ol, qarap otyrǵansha dep, kilemdegi boıaýlardy sanaı bastady. Bul bólmede ol buryn bir-aq ret bolǵan, — Rojdestvo kezinde, ákesiniń jumsaýymen úlken shokolad qorabyn alyp kelgen-di, árıne, onyń jartysyn jol-jónekeı ózi jep, jartysyn bilip qoımaıtyndaı etip jaıǵastyrǵan edi. Jıen ápkesi onyń úıinde kúni keshege deıin kún saıyn derlik bolatyn edi, al endi kelýdi qoıdy, onyń mánisin suraýǵa, tyıym salynǵandaı, aqyly jetpeıtin. Boıaý sanaýdy onǵa jetkizip, kózin endi qamystar men láılik salynǵan perdege aýdardy. Perdeniń ekinshi jaǵynda da láılik bar ma eken dep oılaı bastaǵanda, shashy taralmaǵan, «kózderi qanattaı keń halat kıgen jıen ápkesi kirip keldi. "Neǵyp júrsiń? — dedi ol — Mektep qaıda? Túrińe bolaıyn..."

Eki saǵattan keıin ol kóshege shyqty. İshi bos sómke ıyǵynda jelp-jelp etedi. Úıine erte baryp qoımas úshin, áli bir saǵattaı júrý kerek. Tavrıa baǵyna bardy, ıyǵyndaǵy bos sómke jynyn keltire bastady. Birinshiden, shahmatty ápkesiniń úıine saqtyqqa sap qaldyryp ketti, bir jaǵynan ekinshi kelýine de syltaý bar; ekinshiden, keshke qaraı ol úıde de kerek bolar edi. Endi ol kelesi joly basqasha jasamaq.

"Úıdegi jaǵdaıǵa baılanysty" — dedi ol kelesi kúni, onyń nege mektepte bolmaǵanyn bilgisi kelgen tárbıeshige. Beısenbi kúni mektepten erte ketip qaldy da, úsh kún boıy sabaqqa qatyspaı qoıdy. Salmaǵym aýyryp qaldy dep syltaý aıtty. Sársenbi – qaıtalaý kúni. Senbi kúni, úıden ertelep shyǵyp ketse de, keshigip keldi. Jeksenbide, sheshesin tańǵaldyryp, joldasym shaqyryp edi dep, bes saǵat boıy joǵalyp ketti. Sársenbide olardy erte bosatty (bul bir kógildir tozań qalqyǵan, kóp uzamaı oqý jyly bitetin, sodan da enjarlyq paıda bolatyn, sáýirdiń aıaǵy edi), biraq ol úıge ádettegiden kesh oraldy. Sonan keıin esin alyp, raqatqa qaldyrǵan — tutas bir apta boıy sabaqqa barmaı qoıdy. Tárbıeshi bolǵanyn bilý úshin úıine telefon soqty. Telefonǵa ákesi keldi.

Lýjın tórtter shamasynda úıine oralǵan kezde, ákesiniń júzi kemtapyryq, kózi alaıyp ketken, al sheshesi tili baılanyp qalǵan, alqynyp tur, sonan keıin yshqyný men qyshqyrý aralas esirik kúlki. Sálden keıin esin jıǵan ákesi ony ún-túnsiz kabınetke alyp baryp, qolyn keýdesine qoıyp, ne bolǵanyn surady. Lýjın aýyr, qymbat sómkesin qoltyǵyna qysyp, edenge qarap otyryp, jıen ápkesi opasyzdyq jasamas pa eken dep oılady. "Ne bolǵanyn aıt", — dedi ákesi. Ol opasyzdyq jasaı almaıdy, onyń ústine meniń qolǵa túsip qalǵanymdy ol qaıdan biledi. "Aıtpaısyń ba? — dedi ákesi. Jıen ápkesine, munyń mektepke barmaı júrgeni unaıtyn da sıaqty edi. "Tyńdaı ǵoı, — dedi ákesi beıbit únmen, -dostarsha sóıleseıikshi". Lýjın kúrsinip kreslonyń qyryna otyryp, kózin edennen alar emes. "Dostarsha sóıleseıik dedi ákesi burynǵydan da jumsara túsip. — Sen mektepke áldeneshe ret barmaı qalypsyń. Qaıda bolǵanyńdy, ne istegenińdi bilgim keledi. Aýa raıynyń jaqsy ekenin, adamnyń qydyrǵysy kep turatynyn men de bilem". "Iá, qydyrǵysy keledi", — dedi Lýjın salǵyrt qana, tunjyraı túsip. Ákesi qaı jerlerde qydyrǵanyn, qydyrýǵa qashannan beri qumar bola qalǵanyn bilgisi keletinin aıtty. Sonan keıin ol árbir adamnyń, árbir azamattyń, árbir soldattyń, tipti mektep oqýshysynyń da paryzy bar ekenin esine saldy. Lýjın esinedi. "Ózińe bar", — dep úmitin úzgen ákesi kabınet ortasynda uzaq turyp, esikke ún-túnsiz qarap qaldy. Kelesi bólmede tyńdap otyrǵan áıeli ishke kirip, dıvanǵa otyrdy da qaıta jylaı bastady. "Ol aldap otyr, — dep qaıtalady ol, — sen sıaqty aldap otyr. Meni jurttyń bári aldaıdy". Ol ıyǵyn qıqań etkizip, ómir súrýdiń aýyrlyǵy týraly, paryz óteýdiń qıyndyǵy jaıynda, kún-tún ózine tartyp turatyn sol jerge bara almaı, onymen kezdese almaı qor bop júrgenin oılap qamyǵyp otyr. Qapalyqpen kún keshý, basqa eshteńe de joq.

4

Qansha ashyp qoısań da, tipti eń aptapty kúnderde de ishi kórdeı dymqyl bop turatyn atasynyń burynǵy kabınetiniń terezesiniń aldynda bir-birimen qoıyndasyp shatasyp ketken shyrshalar ósip ketken, — osy bir qarań qalǵan bólmeniń jalańash ústeliniń ústinde skrıpka tartqan qola bala tur, kitap shkabynyń aýzy ashyq, onda kelmeske ketken ádemi bezendirilgen jýrnaldyń jýan tomdary. Lýjın olardy tez-tez paraqtady, — Korınfskııdiń óleńi men kóshpeli batpaqtar, amerıkandyq saıqymazaqtar, adam isheginiń uzyndyǵy týraly aralas málimetter arasyna shahmat taqtasynyń da sýreti salynǵan. Basqa kartınalardyń eshqaısysy — dańqty Nıagar sarqyramasy da, ashtyqqa ushyrap qaryndary qampıyp, qý súıekteri qalǵan úndis balalary da, ıspan koroline jasalynǵan qastyq ta — Lýjınniń kóńilin aýdara almady. Ómir paraq sybdyrymen ótip jatty, kenet qalt tura qaldy, — kútken sharshy taqta, etúdter, debútter, partıalar.

Jazǵy kanıkýldyń basynda jıen ápkesimen gúl jınap júretin qarttyń orny úńireıip-aq turdy. Ásirese, ústinen birde shegirgúl, birde injýgúl, jıen ápkesine qandaı gúl ákelse, sondaı gúldiń ısi ańqyp turatyn sol bir qart aıryqsha edi. Ol úıge jıen ápkesi saǵatyna qarap úıden shyǵyp ketken boıda kele qalatyn. "Nesi bar, kútemiz" — deıdi qart, gúldiń býmasynan dymqyl qaǵazdy alyp jatyp, al Lýjın shahmat tigilip qoıylǵan ústelge kreslo jaqyndatady. Gúl kóterip júretin qarttyń paıda bolýy qoltyǵynan demep jibergendeı boldy. Birneshe kún qatarynan mektepke barmaı oınaǵanda-aq jıen ápkesiniń shahmattan álsiz ekendigi kórinip qalǵan. Onyń fıgýralary bir jerge opyr-topyr jıylyp alady da, kenet ol jerden jalańash qalǵan koról shyǵa jóneledi. Al qart oıynshy edi. Alǵash ret jıen ápkesi bıalaıyn kıip jatyp, asyǵa-úsige: "Ókinishke qaraı, meniń ketýim kerek, biraq siz meniń jıenimmen shahmat oınańyz, al gúlińiz úshin rahmet!" — Sol alǵashqy kúni bir kúrsinip ap, qart: "Kópten beri muny qolyma alǵan emes em... al, jas jigit, — soly ma, ońy ma?" — dep surady, alǵash ret sol kúni birneshe júristen keıin-aq onyń qulaǵynyń ushy dýyldap bara jatty, Lýjınge bul oıyn, jıen ápkesi úıretkennen múlde basqa oıyn bop kórindi. Qart korolevany ferzi, týranyladá dep atap, qarsylasyna asa qaterli júris jasaıdy da, beıne bir qymbat aspaptyń mehanızmin ashqandaı, ony qaıtadan keri tartyp ap, qarsylasy qaterden qalaı qutylý kerek ekenin kórsetedi. Alǵashqy on bes partıany ol bir de bir oılanbastan, eshqandaı qıyndyqsyz jeńdi, on altynshy oıynda ol kenet oılanyp otyryp, zorǵa jeńiske jetti, al sońǵy kúni, qart bir býma sıren alyp kep, ony qaıda qoıaryn bilmeı abdyrap, al jıen ápkesi óziniń jatyn bólmesinde aıaǵynyń ushymen júgirip júrip, sonan keıin jasyryn esikten shyǵyp ketken sol bir eń sońǵy kúni, uzaqqa sozylǵan tabandy tartystan keıin, qart murnyn qaıta-qaıta tartyp pysyldap otyryp alǵannan keıin, Lýjın bir bıikke kóterilgenin, bir nársege kóz jetkizgenin, erkindikke shyqqanyn, shahmat perspektıvasyn buldyratyp jibergen oıdyń tar qursaýynan bosanǵanyn sezindi. "Basqa shara joq, teń oıyn", — dedi qart. Ol ferzini, buzylǵan mashınanyń tutqasyn qalaı burasa solaı etip, bir olaı, bir bulaı qozǵady da, taǵy qaıtalady: "Teń oıyn Úzdiksiz shah". Lýjın de tutqa iske qosylyp ketpes pe eken degendeı, taqtaǵa qarap ári-beri qozǵap, baıqap kórdi. "Alysqa barasyz, — dedi qart. Osylaı jalǵastyra berseńiz, alysqa barasyz. Úlken nátıje. Birinshi ret kórip turmyn... Óte, óte alysqa..."

Ol oǵan qarapaıym júıeniń retin túsindirip berdi, al Lýjın jýrnalda keltirilgen partıany oınap kórip, ózi úshin mándi bir jumbaq ashty; birde ákesi dastarqan basynda bireýge qaıyn atasynyń notalarǵa qarap otyryp birde kúlimsirep, birde qabaǵyn túıip, birde bir sátke keıinge oralyp, beıne bir roman oqyp otyrǵandaı, saǵattar boıy partıtýrany oqyp mýzykanyń búkil qımyl-qozǵalysyn uǵatynyna áli túsinbeıtinin áńgime etip aıtqan edi. "Mýzykany alǵashqy nusqasynda úlken lázzat jatatyn bolý kerek", — degen edi ákesi. Lýjın dál sondaı lázzatty, júristerdi kórsetetin áripter men sandar arqyly basynan keship otyr. Ol aldymen partıalardy oınap kórýdi úırendi — ótken týrnırlerden qalǵan máńgi ólmeıtin partıalar, — shahmat notalaryna bir qarap-aq taqtadaǵy fıgýralardy op-ońaı jyljyta qoıady. Suraq belgisi, nemese lep belgisi qoıylǵan bir júristen keıin, onyń ne jaqsy, ne jaman oınalǵanyna baılanysty jaqsha ishinde taǵy da birneshe júris kórsetilgen, al eń tıimdi júris ózen sıaqty taram-taram bop ketedi de, árbir taramdy negizgi arnaǵa qaıta qosylǵansha qalt jibermeı baqylap otyrý kerek. Jeńilis pen jeńistiń mánin kórsetip beretin, oıǵa tutylyp qalatyn bul júristerdi Lýjın sol qalpynda taqtaǵa kóshire salmaı, retti belgiler boıynsha olardyń úndestigin uǵýǵa tyrysty. Endi ol oınaǵan partıany taqtany paıdalanbaı-aq oqı beretin boldy: taqtasyz-aq shuǵyldanýǵa tipti ońtaıly boldy, bireý-mireý kele jatqan joq pa eken dep tyńdap álekke túspeısiń; ol esikti qulyptap qoıatyn da, ashsa da amalsyzdan ashatyn, — dymqyl qańyrap turǵan bólmede ne istep otyr dep qaraýǵa kelgen ákesi, balasynyń qulaǵynyń qyzaryp ketkenin, tunjyrańqy, mazasyz qalpyn kóretin; ústel ústinde jýrnal tomdary jatady, úlken Lýjın olardan balasy jalańash áıelderdiń sýretin izdep júrgen joq pa dep kúdiktenetin de. "Sen nege esikti jaýyp qoıasyń? — dep suraıdy (kishkentaı Lýjın moınyn ishine tyǵyp, ákesi dál qazir dıvanynyń astyn qarap, shahmatty taýyp alardaı záre-quty qalmaıtyn). — Aýasy tastaı ǵoı. Myna eski jýrnaldardan ne qyzyq taýyp júrsiń? Odan da, shyrshalardyń astynda qyzyl sańyraýqulaqtar joq pa eken, sony qaraıyq".

Qyzyl sańyraýqulaqtar bar bop shyqty. Onyń jumsaq kirpish tústi bórkine shyrshanyń ıneleri jabysyp, keı tustaryna shóp-shalamdar uzyn, jińishke iz qaldyrǵan. Keıde astyńǵy jaǵy shurq tesik bolady da, oǵan sarǵylt shyryshty ulý jaıǵasyp otyrady, úlken Lýjın olardy kárzińkege salmastan buryn, bákisimen jýan, shubar-sur tamyrlardy múk pen topyraqtan tazalap alady. Balasy onyń sońynan bes-alty adym artta, shal qusap, eki qolyn arqasyna ustap kele jatady, ol sańyraýqulaq izdemek túgili, ákesi ysyldap-pysyldap qazyp alǵan sańyraýqulaqtarǵa da kóz salmaıdy. Keıde aleıanyń túkpirinen, ózine onsha qona qoımaıtyn muńly aq kóılek kıgen, tolyq sur tústi sheshesi, birde kúnge, birde kóleńkege túsip, aq týflıli aıaǵynyń astyndaǵy qurǵaq japyraqtardy sybdyrlata keship olarǵa asyǵa basyp kele jatady, maýsymnyń bir kúninde, verandanyń basqyshynda taıyp ketip aıaǵyn shyǵaryp aldy da, uzaq ýaqyt jatyp qaldy, - birde kúńgirt jatyn bólmede, birde verandada, alqyzyl halatty, opalanǵan, qasyndaǵy ústel ústinde kámpıt toly vaza. Aıaǵy kóp uzamaı jazylyp ketti, biraq ol ómirdegi meniń mańdaıyma jazǵany osy degendeı, ornynan turmaı jatyp aldy. Al jaz asa aptapty boldy da, masa mazany aldy, ózen jaqtan sýǵa túsip jatqan qyzdardyń shyńǵyrǵan daýystary shyǵady, osyndaı kúnderdiń birinde, shybyn-shirkeıler satal-satal attardyń áli esin ketirmeı turǵan tańerteńgilikte úlken Lýjın qalaǵa ketti. "Túsinseńshi. Meniń qalaıda Sılvestrovpen kezdesýim kerek, — degen ol jaqynda ǵana alǵan tyshqan tústes halatyn kıip, jatyn bólmeni ári-beri kezip júrip. — Óziń qandaı qyzyqsyń. Bul óte mańyzdy. Ózimniń de esh jaqqa shyqqym joq". Biraq áıeli jastyqqa betin basyp jatyp aldy, tek onyń tolyq, qorǵansyz jotasy solq-solq etedi. Ol ertesine bári bir ketti, — baq ishinde turǵan balasy, baqty joldan bólip turǵan pákene shyrshalardyń arǵy jaǵynda ketip bara jatqan at aıdaýshynyń sulbasy men ákesiniń qalpaǵyn kórip qaldy.

Sol kúni ol úıge syımaı ketti. Kóne jýrnaldaǵy barlyq partıalar zerttelgen, barlyq esepter shyǵarylǵan, endi ózimen ózi oınaý ǵana qaldy, al bul fıgýralardy úzdiksiz aýystyrýmen, aqyrynda teń túsýmen aıaqtaldy. Kún kúıip tur. Qum ústinde verandanyń úsh buryshty kóleńkesi jatyr. Aleıa ishi kún kózinen shubarala, eger kózińdi syǵyraıtyp qarasań, olar birde jaryq, birde kúńgirt, birde sharshy bop myń qubylady. Skameıkalardyń astyndaǵy kóleńke uzyn-uzyn tor sıaqty. Baqtyń tórt buryshynda turǵan tórt baǵana, bir-birimen ańdysyp turǵandaı. Sırek kózge túsetin qarlyǵashtar, áldeneni shuǵyl kesip júrgen qaıshylar sekildi. Ábden ishi pysqan ol, soqpaqpen ózendi boılap biraz júrdi, ózenniń arǵy betinen kóńildi daýystar estilip, jalańash deneler kórindi. Butaqtardaǵy qustar degbirsizdene shıqyldap ketti de, ol sekem ap, shuǵyl keri qaıtty. Ol bir ózi, ústinen únemi kofe ıisi shyǵyp turatyn sarǵylt óńdi ekonomka kempirmen birge shaı ishti. Sonan keıin qonaq bólmedegi dıvanǵa uzynynan sozylyp baqtaǵy qustyń saıraǵanyn, terezeden, kirip ketken aranyń yzyńyn, tómendegi sheshesiniń bólmesinen ákele jatqan ydystardyń syldyryn estip jatty, osy bir dybystardyń bári onyń qalǵyp-múlgip bara jatqan sátinde qaıta jańǵyryp, kúńgirt fonda ári kúrdeli, ári ashyq oıý-órnekterge aınaldy da, olardy tarqatpaq bop jatyp, uıyqtap ketti. Ony sheshesi jibergen qyzmetshi áıel oıatty. Jatyn bólme kúńgirt, kóńilsiz eken; balasy ózine-ózi tyǵylyp, basyn alyp qasha berdi de, ony jiberýge týra keldi. "Maǵan birdeńe aıtsańshy", — dedi ol baıaý ǵana. Ol tizesin shuqylap, ıyǵyn qıqań etkizdi. Eshteńe aıtqyń kelmeı me, — dedi sheshesi odan saıyn baıaýlap. Ol túngi ústelge qarap, odan kámpıt ap aýzyna sap sora bastady — ekinshisin, úshinshisin, taǵy, taǵy da aldy, kóp jegeni sondaı, aýzy kóbiktenip, kópirship ketti. "Al, al, qansha alǵyń kelse, sonsha al" — dep sybyrlap, qolyn sozyp, ony sıpaǵysy keldi. "Bıyl sen múlde kúnge kúıgen joqsyń, myna jerde sondaı óli jaryq, álde jóndi baıqaı almaı turmyn ba. — Perdeni kótershi. Joq, toqtaı tur. Keıin". Kámpıtti ábden soryp bop, ol ketýge ruqsat surady. Sheshesi onyń qazir ne isteıtinin surap, jetide keletin poıyzdan ákeńdi kútip alǵyń kelmeı me, dedi. "Men keteıinshi, — dedi ol. — Sizden dári ıisi shyǵyp tur".

Mekteptegideı basqyshtyń boıymen syrǵanaǵysy keldi, biraq tekpeshekter tym bıik bop shyqty. — Basqyshtyń astyndaǵy, áli jete zerttele qoımaǵan shkaptan jýrnaldar izdestirdi. Jýrnal bar eken, odan doıby bólimin tapty, biraq shahmat týraly eshteńe joq eken. Qolyna, eńlik gúlder men alqyzyl japyraqtar japsyrylǵan álbom-gerbarıı, qaıta-qaıta túse berdi, onda balanyń qolymen surǵylt kógildir etip, sheshesiniń qazirgi jazýyna múlde uqsamaıtyn qoltańba saqtalypty: "Davos, 1885 j.", "Gachına, 1886 j.". Ol shashylyp jatqan kitaptardyń arasyna júrelep otyra qap japyraqtar men gúlderdi betterden sydyryp, tozańnan túshkirýmen boldy. Sonan keıin basqyshtyń astyna qarańǵylyq jınaldy, ol kaıta aqtara bastaǵan jýrnaldardyń paraqtary maıly birkelki túske aınalyp ketti de, keıbir jaıylyp kóringen kartınalar shahmat esepteri sıaqty kórinip, kózdi aldaı bastady. ol kitaptardy shkaptyń ishine qalaı bolsa, solaı tyǵa saldy da, býfetshiniń kerosın shamyn jaǵyp jatqanyna qaraǵanda segiz bop qalǵan bolý kerek dep, qonaq bólmege keldi. Bir qolymen taıaqqa, bir qolymen basqyshtyń qanatyna súıenip sheshesi aýyrlap túsip barady, júzinde úreı bar. "Ákeńniń áli kelmeı jatqanyn men túsinbeımin" dep ol, zorǵa qozǵalyp verandaǵa shyqty, áne jer, myna jerinen sham jaryǵy túsip turǵan shyrsha dińgekteriniń arasynan jolǵa qarap tur.

Ol tek onǵa taman keldi, sóıtse, poıyz keshigip qalypty, jumys kóp bolǵan, baspagermen tamaq ishken, joq, joq sorpanyń qajeti joq. Ol kúlip, dańǵyrlap sóılep, emen-jarqyn tamaq jep otyrdy, Lýjın kenet, onyń osynda otyrǵanynan birtúrli sekem alǵandaı, ákesiniń odan kóz almaı qaraǵanyn baıqap qaldy. Túski tamaq keshki shaımen jalǵasyp ketti de, sheshesi shyntaǵymen ústelge súıenip ún-túnsiz tańqýraı salynǵan tarelkaǵa súzile qadalyp qaldy, ákesi neǵurlym jelpine túsken saıyn, onyń kózi de soǵurlym kishireıip súzile tústi. Sonan keıin ol ornynan únsiz turdy da ketip qaldy. Ol verandada ákesimen jalǵyz qaldy da ózine qadalyp qarap otyrǵan janardan seskenip, basyn kóterýge qoryqty.

"Ýaqytty qalaı ótkizdińder? — dedi kenet ákesi. — Nemen shuǵyldandyńdar?" "Eshteńemen", — dedi Lýjın. "Al endi nemen shuǵyldanbaqsyńdar?" — dedi úlken Lýjın daýsyn balasynyń daýsyna sap qaljyńdaı sóılep. — Jatasyz ba, joq álde menimen otyra turasyz ba?" Lýjın masa óltirip, bir qyryndap, kóziniń ushymen ákesine qarady. Ákesiniń saqalyna qoqym ilinip qapty, al kózi jónsiz kúlim-kúlim etedi. "Bilesiń be? — dedi ol, qoqym sekirip ketti. — Bilesiń be? Birdeńe oınap jibersek. Máselen, men seni shahmatqa úıreteıin?"

Ol balasynyń qyzaryp ketkenin kórdi de, ony aıap, asyǵys: "Nemese altylyq oınaıyq — ústelde karta bar". "Bizde shahmat joq", — dedi Lýjın, ákesine taǵy da saqtana qarady. "Jaqsysy Peterborda qaldy, — dedi ákesi baıyppen, — biraq shatyrda eskisi bar. Júr, baryp qaraıyq".

Shynynda da — ákesi joǵary ustap turǵan shamnyń jaryǵymen, ártúrli kereksiz zattardyń arasynan taqtany alyp shyǵyp, munyń bári buryn da bir qaıtalanǵanyn esine aldy, — búıirinde shegesi soraıǵan ashyq jáshiktiń ishindegi shań basqan kitaptar, ortasynda syzaty bar aǵash taqta. Jyljymaly qaqpaǵy bar bir qorap ta tabyldy, onda jińishke-jińishke shahmat fıgýralary jatyr. Ol shahmatty izdep jatqanda da, ony verandaǵa alyp barǵanda da, ákesi shahmat týraly áńgimeni kezdeısoq bastady ma, joq álde birdeńeni sezdi me eken degen oı Lýjınniń basynan shyqpaı qoıdy, — biraq onyń basyna, keıde shahmat esebin sheship jatqanda, ol júristiń kilti óte bir qıynda jatqandaı bop kóringenimen, izdeı kelgende qarapaıym ǵana bop shyǵatyny kele qoımap edi.

Endi, mine, jaryq ústeldiń ústinde, sham men aırannyń arasyna qoıylǵan taqtany ákesi gazetpen súrtip jatqanda, Lýjın úreıdi, qupıany umytyp, eger shyn berilse, óziniń ónerin kórsete alam degen oı ony tebirentip, tolqytyp bara jatty. Ákesi fıgýralardy qoıa bastady. Bir peshkiniń ornyn kishkentaı kógildir bótelke qoıyldy, ladıanyń ornyna taǵy bir shyny basty, attardyń basy joq bop shyqty, qorapty aqtaryp tókken kezde shyqqan attyń basy múlde basqa eken. Bári oryn-ornyna qoıylyp bolǵannan keıin Lýjın batylsyzdaý ǵana: "Men eptep bilem" — dedi: "Saǵan kim úıretti?" — dep surady ákesi, basyn kótermesten: "Mektepte, — dedi Lýjın. — Keıbireýler oınaıtyn". ."A! Tamasha, — dedi ákesi. — Onda bastaımyz ba..."

Ol shahmatty jasóspirim kezinen biletin, biraq sırek, qalaı bolsa, solaı, oıynshy tańdamaı oınaı beretin, — keshkilik parohod ústinde, bir kezde aǵasy qaıtys bolǵan shetel sanatorıasynda, — biraq olardyń bári ańǵaldyq pen jemissiz oıǵa qurylǵan kezdeısoq partıalar edi, ol oıyndar oǵan demalýǵa, nemese sóziń jaraspaıtyn adammen birge ýaqyt óltirýge qyzmet etti, — shabytsyz, namysqa shappaıtyn, tez aıaqtalatyn júıesiz partıalardy, ol ádette qarsylasynyń júrisine múlde mán bermeı, birkelki bastaıtyn. Utylǵanyna eshqashan ókinip kórmegen ol, ishinen, jaqsy oınaımyn dep oılaıtyn, al utylǵanyn tek salǵyrt oınaǵanynan, mán bermegeninen, nemese oıyndy jandandyryp jiberý úshin batyl júrister jasaǵanynan kóretin de, eger shyndap ketse, oqýlyqtaǵy kez kelgen gambıttiń ózin eshqandaı teorıasyz-aq tas-talqan eterdeı sezinetin. Balasynyń shahmatqa degen qushtarlyǵy ony tańǵaldyryp qana qoımaı, onyń peshenesine jazylǵan taǵdyrdaı bop kórindi, — fıgýralarǵa eńkeıse-aq boldy mańdaıy kerilip, keńeıip ketkendeı bolatyn, qap-qarańǵy jazǵy túnde jaryq verandada, myna balaǵa qarama-qarsy otyrý ári qorqynyshty, ári bir túrli edi, — ári qorqynyshty, ári bir túrli bola tura, ol shahmat júristerine óziniń oıyn jınaqtaı da almaı otyr edi, ótirik oılanǵandaı bop, uıatty iz qaldyrǵan Peterborda ótken kún bulańdap basynan shyǵar emes, oǵan kóp berilgisi kelmeı, balasynyń fıgýralardy aýystyryp jatqan jeńil de, enjar qımylyna qarap otyr. Birer mınótten keıin balasy: "Eger bylaı bolsa, onda mat, bylaı bolsa, onda ferzińiz ketedi" — dedi. Ákesi yńǵaısyzdanyp qap júrisin keri aldy da, kádimgideı oılanyp qaldy, basyn olaı bir, bulaı bir buryp, saýsaǵyn ferzige jaılap jaqyndatyp barady da, kúıdirip alǵandaı qaıta tartyp alady, al balasy bul kezde baıypty túrde, ózine tán emes yjdahattylyqpen alǵan fıgýralaryn jáshikke salyp jatty. Aqyrynda úlken Lýjınniń júris jasaǵany sol edi, onyń pozısıasynyń tas-talqany shyqty, sasqanynan keńkildep kúlip, korolin jyǵa saldy. Osylaısha ol úsh partıa qatar jeńildi, ol eger on ret oınasa da nátıje osylaı bop shyǵar edi, biraq ol ózin tejeı alar emes. Tórtinshi oıynnyń basynda-aq balasy onyń júrisin jaqtyrmaı basyn shaıqap, ári nyq, ári eresek únmen: "Nashar jaýap Chıgorın. Peshkini al dep keńes beredi", — dedi. Túsiniksiz jaǵdaıda, bar úmitin joǵaltyp, ol bul partıany da utylǵanda, úlken Lýjın tap álgindeı keńkildep kúlip, dirildegen qolymen qyrly staqanǵa sút quıyp aldy, staqan túbinde jatqan tańqýraı sút betine qalqyp shyqty da, alyp tastaǵanǵa kóngisi kelmegendeı, shyr aınaldy. Balasy taqta men qorapty jınap, toqyma ústeldiń buryshyna qoıdy da, nemquraıly ǵana "qaıyrly tún" dep esikti jaımen jaýyp shyǵyp ketti. "Nesi bar, mundaıdy kútýge bolatyn edi, — dedi úlken Lýjın, saýsaǵynyń ushyn oramalmen súrtip jatyp. — Ol shahmatty ermek úshin emes, qasıet tutyp oınaıdy eken".

Jún-jún, nán qońyz shamǵa soǵylyp, ústel ústine qulap tústi. Soqqan jelden baq shýlap tur. Qonaq bólmedegi saǵat syńǵyrlap on ekini soqty.

"Túk te emes, — dedi ol, — bos fantazıa. Kóp balalar shahmatty jaqsy oınaıdy. Tańǵalarlyq eshteńe joq. Bul oqıǵanyń bári meniń júıkeme tıip boldy. Jıen ápkesi beker qoldaǵan. Solaı bola tura..."

Ol qazir ótirik aıtatynyn, kóńilin aýlaıtynyn oılap ketti, ýaqyt bolsa kesh...

"Uıqym kelip tur", — dedi ol, biraq kreslodan turar emes.

Erteńine ertemen baqtyń bir qarańǵy túkpir qalyńyna kirgen kishi Lýjın, ár túrli kereksiz sózderden qashýdyń eń bir tıimdi ádisi osy dep, jaqsy shahmatty jerge kómip tastady, onyń ústine emin-erkin paıdalanýǵa bolatyn basqa fıgýralar bar. Ábden qumarǵa kirip alǵan ákesi, ózinen áldeqaıda jaqsy oınaıtyn tuıyq minezdi doktorǵa ketti de, túski tamaqtan keıin, keshke qaraı, qolyn ysqylap, onysynyń ersileý ekenin bile tura, — balasy men doktordy verandadaǵy ústel basyna jaıǵastyryp, kishkentaı bótelke úshin keshirim surap, fıgýralardy ózi tikti de, qaptalǵa otyryp berile oıyn qaraýǵa kiristi. Sereıip-sereıip turǵan qalyń qasyn qozǵap, jún basqan judyryǵymen etti murnyn azaptap, árbir júristi uzaq oılanyp, alystan qarasa beıne bir jaqsy kórinetindeı, keıde shalqaıyp otyryp, kózin alaıtyp, sonan keıin tizesine qolyn qoıyp qaıta eńkeıedi. Ol utylyp qaldy da, tamaǵyn qatty kenegende astyndaǵy kreslo syqyrlap ketti. "Joq, joq, — dedi úlken Lýjın, — bylaı júrseńiz bári aman qalady, — sizdiń jaǵdaıyńyz áldeqaıda jaqsy". "Men shahta turmyn ǵoı", — dep gúr ete túsken doktor, fıgýralardy qaıta tige bastady. Keıinirek, ony qarańǵy baq ishimen jaryq túsip turǵan soqpaqqa deıin shyǵaryp salyp turyp, úlken Lýjın ózi sonshalyqty estigisi kelgen sol sózdi esitti, endi ol sózderdiń salmaǵy muny janshyp jibergendeı, — estimeı-aq qoıǵany jaqsy edi.

Doktor kún saıyn keshke keletin boldy, ol shynynda da jaqsy oınaıtyn, solaı bola tura ol úzdiksiz jeńilistiń ózinen úlken lázzat alatyn. Ol shahmat oıynynyń oqýlyǵyn ákep berdi de, oǵan qatty berilip ketýge, sharshamaýǵa, taza aýada oqýǵa keńes berdi. Ol ózi kórgen úlken sheberler týraly, jaqynda ótken týrnır jaıynda, shahmattyń ótken tarıhy haqynda, mýzykadan da jaqsy habary bolǵan uly Fılıdora týraly áńgimelep berdi. Keıde ol tunjyraı kúlip, ózi aıtqandaı, "syı-sıapat" ákeledi, — bir jerlerden qıyn alǵan quıtyrqy esepter. Lýjın oǵan úńile qarap otyryp, sheshimin taba qoıatyn, al shal bolsa júzi aıryqsha jandanyp, kózi baqyttan ushqyndap, daýystap jiberetin: "Qandaı tamasha! Qandaı tamasha!" Biraq ol esep qurastyrýmen shuǵyldanǵan joq, óıtkeni kim-kimdi de tyqsyryp, janyshtap jiberýge ázir, boıyn kernep turǵan kúshti bosqa rásýa etip shashqysy kelmedi. Ol doktordyń jún basqan saýsaǵy korolin úzdiksiz alyp qashyp, aqyrynda onyń taqtaǵa qarap basyn shaıqap otyryp qalatyny, al ákesiniń ol jeńgen kezde ári shoshynyp, ári qýanatyny, osy bir alasapyran sezimderden ábden sharshap dińkelep, at pen ladıany alyp, áli de úmit bar dep, eshqandaı nátıje bermeıtin oıyndy sońyna deıin oınap kóretin.

Bastaldy da ketti. Verandadaǵy osy keshter men astanalyq jýrnalda Lýjınniń sýreti basylǵan kúnderdiń arasynda gúlderge jańbyryn sebelegen kúz de, qalaǵa kelgenderi de, mektepke qaıta oralǵany da, — eshteńe bolmaǵan sıaqty. Ol sýret, esh ýaqytta umytylmaıtyn shahmat klýbyna barǵannan keıin qazan aıynyń bir kúninde paıda bolyp edi. Ol oqıǵa men Peterborǵa kelgenge deıingi eki aıdyń arasyn Lýjın, keıinirek, qansha eske alǵysy kelse de, sol bir shaq bulyńǵyrlanyp, shatysyp-bytysyp kete beredi, máselen ol, mektepte ótken keshki saýyqtyń qashan bolǵanyn — onda ol joldastarynyń kózine túspeı, bir buryshta otyryp ap, belgili oıynshy geografıa muǵalimin utqanyn, — nemese ákesiniń shaqyrýymen úıine túski tamaqqa kelgen, barlyq álem qalalaryn da jeńiske jetken, qaýsap qalǵan shahmat danasy, keıinnen jeńil júriske salynyp azyp-tozǵan, kózi sýalǵan, júregi dimkás, kúsh qýatyn, qarymyn, baqytyn... joǵaltqan aq shashty evreıdi dál qaı ýaqytta kórgenin aıta almaıdy. Lýjın bir-aq nárseni anyq biledi, — mektepte basynan ótken qorqynyshty, onyń darynyn bilip, ony kelemej ete me degen qorqynyshty, — keıinirek, osy bir estelikten muzdaı qarýlanyp alǵan ol, sol saýyq keshinde oınaǵan partıadan keıin, mektepke qaıta barmaǵan sıaqty, óıtkeni óziniń balalyq shaǵyndaǵy búkil úreıin esine alsa, erteńgilik synypqa kirip barǵan kezdegi oǵan qadala qalǵan janarlardy múlde kóz aldyna keltire almaıdy. Sýret shyqqannan keıin onyń mektepke barýdan bas tartqany da esinde, saýyq kesh pen sýret ekeýi baılanyp qalǵan jadyndaǵy túıindi tarqatý múmkin emesteı, óıtkeni ol qaısysynyń erte, qaısysynyń kesh bolǵanyn aıta almaıdy. Jýrnaldy ákesi ákep berdi, al sýret ótken jyly baqta aǵash úgindisiniń janynda túsirilgen sýret eken, mańdaıyna japyraq túsip, qabaǵy qabarjyp tur, butynda aldynan túımelenetin, balaǵy qýyqtaı shalbar. Ákesiniń qýanǵanynan basqa, ol eshteńe sezgen joq, — biraq degenmen ishteı qýanysh boldy: osy oqıǵa mektepke barýdy toqtatýy sózsiz. Ony bir apta bara tur dep úgittedi. Sheshesi, árıne, jylady. Ákesi jańa shahmatty alyp qoıam dep qorqytty, — ásem taqtadaǵy úlken fıgýralar. Kenet bári de ózinen-ózi sheshile qaldy. Ol úıden qashyp ketti, — ústinde kúzgi palto, sál erterek sátsiz qashýdan keıin qysqy paltosyn tyǵyp tastaǵan, — endi qaıda bararyn bilmeı (uıytqyp jaýyp úıdiń ıyqtaryna qonǵan qardy, jel sol sátinde úrlep ushyryp áketedi), aqyrynda ol kóktemnen beri kórmegen jıen ápkesine tartty. Ol ony úıiniń esiginiń aldynda kútip aldy. Ápkesi qara qalpaq kıip, qolyna qaǵazǵa oralǵan gúl ustap, qazaǵa bara jatyr eken. "Seniń kári qarsylasyń qaıtys boldy, — dedi ol. — Birge baraıyq". Ol jyly jerde otyrýdyń qolaıy kelmegenine, qardyń jaýyp turǵanyna, jıen apasynyń betperdesiniń arǵy jaǵynda kóz jasynyń jyltyrap turǵanyna yzasy keldi de, — jalt burylyp, jónine ketti, bir saǵattaı júrip, úıine oraldy. Ol qalaı kelgen sátin tolyq esine túsire almaıdy, bálkim, shyn bolǵan oqıǵa basqasha órbigen shyǵar, óıtkeni ol sandyraqtaı da bastap edi. Lýjın osylaı bir apta boıy sandyraqtap jatty, doktorlar ony adam qataryna qosylmaıdy dep sheshti, óıtkeni ol óte áljýaz bolatyn. Onyń aýyrǵany osy ǵana emes, dál osy aýyrǵanynyń áserin esine ala otyryp, odan da jas kezindegi aýyrǵandaryn oıyna túsirdi, ásirese, onyń esinen anyq ketpeıtini, tipti quıtaqandaı kezinde, ózinen-ózi oınap otyryp, koróldi beınelemek bop jolbarys jolaqty kórpe jamylǵan, — onyń koróldi beınelemek bolǵan sebebi, tula boıyn qalshyldatyp alyp bara jatqan sýyqtan qorǵanyp kórpe jamylǵany sodan, — sodan keıin onyń mańdaıyn ustap, qoltyǵyna gradýsnık qoıyp, shuǵyl túrde tósekke jatqyzǵan. Biraq olardyń birde-bireýi qazan aıyndaǵy shahmat aýrýyndaı bolǵan emes. Chıgorındi kórgen-aq bas evreı, bir kezde kóńildene, qýaqylana qarap, oǵan jýrnaldar ákep beretin, endi gúlderge kómkerilip ólip jatqan qart, mat alyp qap, sereıgen de qalǵan geografıa muǵalimi, shahmat klýbynda tútinge oranǵan jap-jas jigitter, bári ony qorshap apty, sondaı-aq nege ekeni belgisiz, telefon tutqasyn skrıpka qusatyp beti men ıyǵynyń arasyna ustap turǵan mýzykant ta sandyraǵynyń ishinde júr.

Aıaǵynan turǵannan keıin ábden sylynyp, soraıyp shyǵa kelgen ony shetelge alyp ketti. Aldymen ol Adrıata teńiziniń jaǵasyndaǵy kún nury molynan túsetin baqtyń ishinde, endi eshkim de tyıym sala almaıtyn, partıalardy oısha esine ap jatatyn, sonan keıin, -bir túrli quıtyrqy qorshaýmen qorshalǵan, soqpaqtarmen ákesi qydyrtyp júretin nemis kýrortynda boldy. On alty jyldan keıin ol osy kýrortqa soǵyp, gúldermen qorshalyp saz balshyqtardan soǵylǵan saqaldy qarttardyń beınelerin, sondaı-aq ańǵal jolaýshy adasyp ketpesin dep shamshat aǵashynyń dińgegi men qıylystardaǵy jartastarǵa ár tústi maıly boıaý jaǵylǵan (ár boıaý qydyrystyń belgili baǵytyn kórsetedi) jota basyndaǵy qarańǵy dymqyl ormandy jazbaı tanydy. Sol kezdegideı dóńes shynyǵa salynǵan injýdeı kókpeńbek pres-pape perlamýtrmen birge bulaq qasyndaǵy dúkende qyzý túrde satylyp jatty, sol kezdegi orkestr áli de operadan papýrrı oınap turǵandaı, dál sol kezdegideı úıeńkiler adamdar kofe iship, synalap kesilgen kilegeıli alma tortyn jep otyrǵan ústelderge jandy kóleńkesin túsirip tur.

"Sonaý terezelerdi kórip tursyz ba? — dedi ol taıaǵymen qonaq úıdiń shatyryn nusqap. — Sol jerde buryn týrnır uıymdastyrylatyn. Oǵan myqty-myqty nemis oıynshylary qatysatyn. Men on tórtte edim. Úshinshi oryn, ıá, úshinshi oryn aldym".

Ol qolyn taǵy da jýan taıaǵyna salyp, ózine ábden jarasatyn bıpaz qımylymen, beıne bir mýzyka tyńdap otyrǵandaı, basyn sál ıip otyryp qaldy.

"Ne? Qalpaq kıýim kerek pe? Kún janyp tur deısiz be? Joq, maǵan ol áser etpeıdi. Qoıyńyzshy, ne kerek? Biz kóleńkede otyrmyz ǵoı".

Báribir ol ústel ústimen usynylǵan saban qalpaǵyn alyp, túbinen túrtip-túrtip qap kıdi de bir ezýin qısaıta kúldi. Iá, ıá qısaıta kúldi: betiniń oń jaǵy shamaly túrilip, oń jaq erniniń astynan temeki ysynan sarǵaıyp ketken, qısyq-qyńyr tisi kórinedi, ol basqasha kúle almaıtyn. Ony qyryq jasta dep aıtpas edi, — murnynyń eki tanaýynyń astynan tereń eki syzyq tartylyp jatyr, ıyǵy solbyraıǵan qýshyq, onyń búkil bolmysyn keseldi bir aýyrlyq basqan, ol kenet shyntaǵymen aradan qorǵanyp ornynan shuǵyl turǵanda onyń ájepteýir tolyq ekenin kórer ediń, — osy bir enjar, ersi tolyq adamnyń boıynda kishi Lýjınnen eshteńe de qalmaǵan edi.

"Neǵyp maǵan jabysyp qaldy!" — dedi ol jylarman bolyp, shyntaǵyn kótere qorǵanyp, bir qolymen oramalyn almaq bop ábigerge tústi de qaldy. Ara taǵy bir aınaldy da ushyp ketti, al ol ony birazǵa deıin kózimen shyǵaryp sap turdy da, oramalyn qaǵyp-silkip, sonan keıin metal oryndyqty qıyrshyq tas ústine ornyqtyraq qoıyp, qulap qalǵan taıaǵyn kóterip, aýyr dem alyp ornyna otyrdy.

"Nege kúlesińder? Ara degender óte bir jaǵymsyz maquluqtar". Ústelge qarap qabaǵyn túıdi. Onyń portsıgarynyń qasyna qara jibekten tigilgen sopaqsha áıel sómkesi jatyr. Ol abyrjyńqyrap oǵan qolyn sozdy da, onyń qulpyn ashyp-jaba bastady. "Nashar jabylady eken, — dedi ol, kózin kótermesten. — Bir kúni muny túsirip alasyz".

Ol kúrsinip sómkeni qoıyp, sol birqalypty daýyspen: "Iá, óte myqty nemis oıynshylary. Bir avstrıalyq boldy. Meniń marqum ákemniń joly bolmady. Bul jerde shahmattyń ıisi de joq dep kep, týra týrnırdiń ústinen tústik".

Qosymsha birdeńeler salǵan bolý kerek, úıdiń qanaty basqasha sıaqty. Olar sonaý kórinip turǵan ekinshi qatarda turdy. Kúzge deıin qalyp, sonan keıin Reseıge qaıtpaq boldyq, al ákemniń ekinshi ret aıtýǵa batyly jetpeı kelgen mekteptiń elesi taǵy da qylań bere bastady. Sheshem jazdyń basynda-aq qaıta oraldy. Ol orys derevnásyn ólerdeı saǵynyp júrgenin aıtty, al ol taýsylmastan irkes-tirkes sol bir "ólerdeı" degen sóz kún saıyn qulaqtyń qurtyn jep, mıdy shaǵa bergendikten bolý kerek, balasynyń oıynda jattalyp qalypty. Solaı bola tura ol qınala aıtatyn-dy, — ketsem be, ketpesem be degen eki udaı sezimde boldy. Onyń balasy ekeýiniń arasynyń alshaqtaýyna biraz ýaqyt bop qalǵan-dy. Beıne bir balasy tym alysqa júzip ketkendeı, ol osy bir eseıip qalǵan, gazetter jazyp jatqan bozbala výnderkındti emes, sol bir jyp-jyly quıtaqandaı, sál nársege jerge qulaı ketip, aıaǵymen shyǵa keletin shaldýar balany janyndaı jaqsy kóredi. Osynyń bári sonshalyqty muńly, sonshalyqty qajetsiz edim stansıadaǵy mynaý seldir sıren de, nord-eksprestiń jatyn kýpesindegi qyzǵaldaq úlgidegi shamdar da, alqymdy býyp, keýdeni qysyp jiberetin sátte — kúıeýi aıtqandaı, ne talma, ne júıke aýrýy. Aqyry sheshesi ketti de, ákesi kóńildenip, basqa shaǵyndaý bólmege kóship aldy, sonan keıin kishi Lýjın, onymen shahmat oınaǵan eresek adamdardyń ortasynan, ıaǵnı qonaq úıden qaıtyp oralyp, bir kúni derevná jaqtaǵy shabyndyqta ákesiniń bir áıelmen qydyryp júrgenin kórip qaldy. Al ol áıel eshqandaı kúmánsiz peterborlyq sary shashty jıen ápkesi edi, ol tańǵaldy, jerge kirerdeı uıaldy, biraq ákesine eshteńe degen joq. Birneshe kún ótkennen keıin, ertemen ákesiniń dálizdiń boıymen qarqyldap kúlip, onyń bólmesine kele jatqanyn esitti. Esik aıqara ashyldy da, ákesi kirip, oǵan, tezirek qutylǵysy kelgendeı, jedelhat usyndy. Kóz jasy beıne bir sýdan shyqqandaı, betin jýyp ketipti, demige sóılep, qaıtalaı beredi: "Bul ne? Bul ne? Bul qatelik, ótirik aıtady" — dedi qaǵazdan tezirek qutylǵysy kelgendeı umsynyp.

5

Ol Peterborda, Máskeýde, Nıjnyıda, Kıevte, Odessada oınady. Tárbıeshi men antreprenerdiń arasyndaǵy mindetti atqaratyn Valentınov degen paıda boldy. Ákesi áıelin azalaǵannyń belgisindeı bilegine qara belgi taǵyp alyp, jergilikti jýrnalıserge, eger balam výnderkınd bolmasa týǵan jerdi esh ýaqta da osyndaı tereń dep bile almas edim dep júrdi.

Ol týrnırlerde úzdik orys shahmatısterimen shaıqasty, jıyrma shaqty áýesqoılarǵa qarsy jalǵyz oınap júrdi. Úlken Lýjın kóp jyldan keıin (sol jyldary onyń emıgrant gazetinde shyqqan ár shyǵarmasy eń sońǵy ashý ánindeı kórinetin) ákesi bir qaladan ekinshi qalaǵa (kitap boıynsha — asyrap alǵan balasy) alyp baratyn bala-shahmatshy týraly hıkaıat jazbaq boldy. Ol bul kitapty jıyrma segizinshi jyly bastady, — bir májiliske jalǵyz baryp, odan oralǵannan keıin. Berlın dámhanasynyń jeke bir bólmesinde otyrǵan kezde bul kitaptyń bolmys-bitimi basyna aıaq astynan keldi. Ol dámhanaǵa ádettegideı ýaqytta kelse, áli oryndyqtar qoıylmaǵan eken, ol shapshań túrde malaıdy shaqyryp, tez retke keltirýdi aıtty da, shaı men bir rúmka konák surady. Ústel ústine qalyqtap kep tap-taza aq dastarqan kelip qondy. Ol shaıǵa shaqpaq qant saldy da, muzdap qalǵan qolymen shyny syrtynan ustap kópirshiktiń kóterilgenine qarap otyrǵan. Qaptaldaǵy, jalpy zaldan "Travıatany" oınap jatqan skrıpka men roıáldiń úni shyǵady, — jaǵymdy mýzyka men konáktan, aq dastarqandy kórgennen Lýjın qarttyń kóńilin muń basty, ol muńnyń oǵan jaǵymdy bolǵany sondaı, tipti ol ornynan qozǵalýǵa qorqyp bir qolymen súıenip, bir qolyn samaıyna tirep tynyp qaldy, — toqylǵan nymsha men qońyr pıdjak kıgen sińirli, kózi qyp-qyzyl qart. Mýzyka oınalyp jatty, bos bólmege jaryq molynan túsip tur, — májiliske eshkim kelmedi. Birneshe ret ol saǵatyna qarap, sonan keıin mýzyka men shaıdan boıy balqyp ýaqytty umytyp ketti de, anaý-mynaýlardy, jazý mashınasy týraly, Marının teatry haqynda, Berlınge joly túse bermeıtin balasy jaıly oılap ketti. Bir kezde baryp ol boıyn jıyp aldy da, otyrǵanyna bir saǵat bolǵanyn bildi, al aq dastarqan ústinde áli eshteńe joq... Osy bir jaryq, bolmaı qalǵan májiliske jaıylǵan ústel basynda, dýalap qoıǵandaı bos keńistik ishinde ol kenet kópten joǵalyp ketken shabytynyń qaıta oralǵanyn sezdi.

"Qorytyp qoıatyn ýaqyt jetti" — dep oılap ol, belgili adamnyń dúnıege kelgen bólmesin qalaı qarasa, bul bólmedegi zattardy da — dastarhandy, kógildir qabyrǵany, natúrmortty — solaı qaraı bastady. Kópten tolǵatyp júrgen hıkaıattyń fabýlasy, dál osy kezde dúnıege kelgendeı áser etti de, oısha bolashaq memýarısti (ýaqyt jaǵynan oǵan qatty jaqyn bolsa, sonsha alys, sonsha bulyńǵyr), "Gambıt" hıkaıaty dúnıege kelgen myna kezdeısoq bólmeni durystap qarap alýǵa shaqyrdy. Ol qalǵan shaıdy bir-aq urttady da, palto men qalpaǵyn kıip, malaıdan búgin sársenbi emes seısenbi ekenin bilip, óziniń ańǵaldyǵyna rıza bop qaldy da, úıine kelgen boıda jazý mashınasynyń metal qaqpaǵyn ashty.

Onyń kóz aldynda jazýshy qıalymen sál ǵana boıalyp-syrlanǵan estelik tura qaldy: jaryq zal, eki qatar ústelder, ústel ústinde shahmat taqtalary. Árbir ústel basynda bir adam otyr da, árbir otyrǵan adamnyń jelkesinen qarap moıyndaryn sozǵan kórermender tur. Mine, ústelder arasymen, eshkimge nazar aýdarmastan, bir bala asyǵyp keledi-hanzada sıaqty aq matroska kıgen — kezekpen ár taqtanyń aldyna aıaldap, shapshań júris jasap nemese altyn jalatqandaı sap-sary basyn ıip sál oılanyp qalady. Eger sonadaı jerden qarasa, munyń ne ekeni belgisiz: áp-ájepteýir eresek adamdar bir-bir taqtanyń aldynda otyr, al qaýyrsyndaı ásem kıingen bala, osy bir túsiniksiz tynyshtyqta bir ústelden ekinshi ústelge ótip, myzǵymaı qatyp qalǵan adamdardyń arasyn jalǵyz ózi kezip júr.

Esteliktiń stılge qurylǵanyn jazýshy Lýjınniń ózi baıqamaı qaldy. Ol, sondaı-aq, balasyna shahmat výnderkındtiń beınesin emes, "mýzykalyq" výnderkındtiń beınesin bergenin — ári dimkás, ári perishtelik túr baıqamaı qaldy, kózi tym tunjyr, shashy buıra tolqyndy, júzi maqtadaı appaq. Biraq endi qıyndyqta bolmaı qalǵan joq: artyq nárseniń bárinen arshyp alynǵan, náziktiktiń shyrqaý shegine jetkizilgen onyń balasynyń beınesin belgili bir turmystyq jaǵdaımen qorshaý kerek boldy. Ol bir sheshimdi anyq bildi, — bala bala qalpynda qalý kerek — odan, Berlınge anda-sanda soqqanda qabarjıdy da otyratyn, suraqtarǵa birtekti jaýap beretin, kózin jumyp otyryp-otyryp, tereze aldyndaǵy taqtaǵa aqsha salynǵan konvertti qoıyp ketip qalatyn adam beınesin jasamaq emes. "Ol jastaı ólýge tıis, — dedi ol, búkil tetik- tutqalarymen ony kútip turǵan, qaqpaǵy alynǵan mashınkanyń qasynda, bólmesin olaı-bulaı kezip júrip. — Iá, jastaı ólýge tıis, onyń ólimi aıaq astynan bop, óte aıanyshty bolý kerek. Óziniń sońǵy partıasyn oınap bop tósekte ólýi tıis". Osy oıdyń oǵan unaǵany sonsha, ol kitapty sońynan bastaǵysy keldi. Nege solaı etpeske? Kórý kerek... Ol oıyn keri júrgizip kórdi, — osy bir aıanyshty, osy bir anyq ólimnen keri qaraı, keıipkerdiń týýyna qaraı sheginip kórdi, kenet serpilip qap ústelge otyrdy da, qaıtadan oıǵa shomdy.

Buryn, mundaı kitap jazýdy armandaǵan kezde, oǵan eki nárse kesir jasaıtyn: soǵys pen tóńkeris. Balasynyń daryny, onyń výnderkındten maestroǵa aınalǵan kezi soǵystan keıin edi. Júıelengen ádebı fabýla boıynsha jumys isteýge kesirin tıgizgen soǵystyń qarsańynda ǵana ol balasymen jáne Valentınovpen shetelge ketken-di. Olardy Venaǵa, Býdapeshtke, Rımge shaqyrǵan edi. Esimderi shahmat oqýlyqtaryna engen keıbir ataqty oıynshylarmen kezdesken orys balasynyń dańqy shyrqap ketti de, onyń da jazýshylyq ataǵy janama bolsa da shetel gazetterinde aıtylyp júrdi. Ol úsheýi Avstrıa ersgersogy óltirilgen kezde Shveısarıada bolatyn. Aıaq astynan kelgen oıdyń yqylasymen (balaǵa taza aýasy paıdaly, sondaı-aq Valentınovtyń aıtýynsha dál qazir Reseıge shahmattyń túkke qajeti joq, al bala shahmatsyz ómir súre almaıdy, sondaı-aq, soǵys uzaqqa sozylmas degen oı) ol Peterborǵa jalǵyz oraldy. Birer aı ótkennen keıin ol shydaı almastan balasyn shaqyrdy. İshi dilmar, quıtyrqy sózderge toly hat keldi de, onda Valentınov balasynyń kelgisi kelmeıtinin jetkizipti. Lýjın taǵy jazdy, Taraspadan emes Neapolden jazylǵan jaýap hat ta sondaı sypaıy, sondaı dilmar bolǵanmen nátıjesi taz qalpy. Valentınov jek kórip ketti. Ańsar saǵynyshty kúnder bastaldy. Aıtpaqshy, Valentınov kelesi bir hatynda balasyna ketetin shyǵynnyń bárin óz moınyna alatynyn jazypty, ózimiz ǵoı, eseptese jatarmyz (dál osylaı depti). Ýaqyt ótip jatty. Kútpegen jerden áskerge tilshi retinde Kavkazǵa bardy. Saǵynysh pen Valentınovke degen jekkórinishke toly kúnderden keıin (shyndyǵynda oǵan sypaıy jazatyn) balasyna Reseıden góri (Valentınovtyń aıtýynsha) shetelde áldeqaıda jaqsy degen sózge toqmeıilsingen onyń jany jaı tapqandaı bolyp edi.

Endi, on bes jyldan keıin qarap otyrsa, soǵystyń ol jyldary adamdy janyshtap jibergen, shyǵarmashylyq bostandyqtyń tas-talqanyn shyǵarǵan jyldar bolypty, óıtkeni kitapta jazylatyn ár adamnyń birtindep damýy, tipti keıipker jas kezinde ólip ketse de, báribir soǵysqa bir soqpaı ketpes edi. Balasynyń obrazy aınalasyndaǵy adamdar men jaǵdaılar da, ókinishke oraı, tek soǵys fonynda ǵana kóriner edi, soǵyssyz olardyń ómir súrýi múmkin emes bop shyǵar edi. Tóńkeris odan da soraqy. Jurttyń báriniń aıtýy boıynsha, ol ár orystyń ómirine yqpal etti; onyń otyna sharpylmaǵan keıipkerdi dúnıege keltirý bos áńgime bop shyǵar edi. Bul endi jazýshy erkine jasalynǵan zorlyq bolatyn. Solaı bola tura, onyń balasyn tóńkeris oty qalaı sharpyp ótpek? Kópten kútken myń toǵyz júz on jetinshi jyldyń kúzinde sondaı kóńildi, ańqyldaǵan, syptaı bop kıingen Valentınov keldi, qasynda murtty jas jigit bar. Asyp-sasyp qalǵan, ýaıym jegen, san soǵyp qalǵan sátter bastaldy. Balasy ún-túnsiz terezege qaraıdy da otyrady (".Atyp tastaýdan qorqady ", — dep kúbirlep túsindirdi Valentınov). Alǵashqyda bul jaman tús sıaqty áser etti, artynan kóz úırendi. Valentınov sendirýmen boldy, onyń "ózimiz ǵoı — eseptesermiz" degeni, onyń úlken qupıa isteri bar kórinedi, al aqshasy búkil Eýropa bankterine salynyp qoıylǵan. Balasy, azamat soǵysynyń qarbalas keziniń ózinde tasy órge domalap turǵan shahmat klýbyna baryp júrdi, al kóktemde Valentınovpen birge taǵy da shetel asyp ketti. Ári qaraı tek óziniń ǵana, sonshalyqty eliktire qoımaıtyn estelikter, ıaǵnı ashtyq, tutqynǵa túsý, jaraıdy olardy qoıshy, kenet, — jer aýdarý, zańdy qýǵyn-súrginge salý, tap-taza sary palýba, Baltyq jeli, profesor Vasılenkomen jannyń ólmeıtini týraly aıtystar bastalǵan. Erkin oılaýdyń jolyn kesip tastaıtyn, barlyq estelikti aıaq asty etetin sondaı jabysqaq, jadtyń barlyq túkpirinen ańyzdap shyǵa keletin sol meshandyq doǵal ómirdiń ishinen qalaı da asa saqtyqpen birtindep, bir-birlep jınap Valentınovtyń beınesin kitapqa engizý kerek boldy. Ony jamandaǵysy kelgen adamnyń ózi onyń sózsiz talantty adam ekenin moıyndaıtyn; láýkı, qolynan óner tamyp turǵan talantty, áýesqoı spektáklderdi ornalastyrýda teńdesi joq, ınjener, keremet matematık, shahmat pen doıbynyń janashyry, ózi aıtqandaı "jan - jaqty myrza" bolatyn. Onyń qoı kózi ushqyndap turatyn, kúlkisi kim-kimdi de arbap alatyn. Ol suq saýsaǵyna Adam-atanyń basy bar júzik salyp júretin de, óz ómirinde dýelge shyqqan sátter bolǵanyn ısharamen sezdiretin. Bir kezderde kishi Lýjın oqıtyn mektepte gımnastıkadan sabaq ta bergen, sol tusta lımýzın mingen qupıa bir áıeldiń ony izdep kelip turatyny oqýshylar men muǵalimderge qatty áser etetin. Sóıtip júrip ol metaldan salynatyn kóshe de oılap tapty, keıin ol Peterbordaǵy Qazan soboryna jaqyn Nevskige paıdalanyldy da. Ol birneshe aqyldy shahmat esepterin de qurastyrdy, "orys" taqyrybyndaǵy birinshi eksponent ta boldy. Soǵys bastalǵanda ol jıyrma segiz jasta edi, densaýlyǵynda eshqandaı kinárat joq bolatyn. "Qashqyn" degen qansyz-jansyz sóz osy bir kóńildi, qýatty, eti tiri adamǵa kelmeıtin sıaqty, — biraq basqa sózdi taba almaısyń. Soǵys kezinde onyń shetelde nemen shuǵyldanǵany belgisiz.

Sonymen ol Valentınovty paıdalaný kerek dep sheshti, ol qatyssa kez kelgen fabýla qaıta túlep, jandanyp shyǵa keledi. Biraq eń bastysyn áli oılaý kerek. Óıtkeni munyń bári boıaýlar ǵana edi, olar qansha jyly, qansha jandy bolǵanmen, jeke-jeke noqattar qalpynda qaldy; áli naqty sýret, negizgi tin joq edi. Alǵash ret jazýshy Lýjın boıaýlar sóıleıtin kitap oılap tapty.

Ol boıaýlar onyń qıalynda qanshalyqty aıshyqty kóringen saıyn, jazý mashınkasyna otyrý sonshalyqty qıyndaı tústi. Bir aı, eki aı ótti, jaz da keldi, ol áli de kózge anyq kórine qoımaǵan taqyrypty gúlmen kómkerýmen júr. Keıde oǵan, kitap jazylyp bitkendeı, mine, onyń grankalar jolaǵy, mine, ol endi kitap bop syqyrlap qolymda tur, al ári qaraı onyń qıaly aldamshy qyzyl-ala tumanǵa sińip joq boldy. Ol óziniń qaptaǵan tanystarynyń úılerinde qonaqta otyryp óziniń kitaby týraly tamsana áńgime soǵady. Tipti bir emıgranttyq gazette, ol jańa hıkaıat jazý ústinde degen maqala da shyqty. Ózi jazyp, ózi salyp jibergen bul maqalany ol úlken tolqynyspen úsh ret oqyp shyqty da, qıyp alyp shılanyna salyp qoıdy. Ol advokattar men áıelder uıymdastyrǵan ádebı keshterge jıi keletin de, jurttyń bári oǵan asa qyzyǵa, qurmetpen qarap otyr dep oılaıtyn. Birde ol aq sańyraýqulaqtar terýge qala syrtyna shyǵyp, jaýyn astynda qaldy da, kelesi kúni tósek tartyp jatyp qaldy. Onyń aýrýy qysqa boldy, jantalasyp jatyp qaza tapty. Emıgrant jazýshylar odaǵy basqarmasy ony oryndarynan turyp esterine túsirdi.

6

"Sózsiz bári shashylyp qalady", — dedi Lýjın sómkeni taǵy da alyp jatyp.

Al áıel qolyn sozyp sómkeni ústeldiń bir shetine sart etkizip tastaı saldy, — sonysymen tyıym salǵandaı. "Birdeńeni shuqylamasańyz otyra almaısyz ba?" — dedi áıel nazdana.

Lýjın saýsaqtarynyń arasyn ashyp, qozǵap qoıyp, qolyna qarap otyr. Tyrnaqtary temekiden sarǵaıyp ketken, býyndaryn kóldeneńinen túsken ájimder basqan, tómenirek seldir jún ósipti. Ol ústeldiń ústine áıel qolynyń janyna qolyn qoıdy. Áıel qoly tyrnaqtary muqıat alynǵan sútteı appaq jup-jumsaq eken.

"Sizdiń ákeńizdi bilmegenime ókinem, — dedi áıel sálden keıin. — Ol óte meıirimdi, óte baıypty, Sizdi jaqsy kórgen bolý kerek".

Lýjın úndegen joq.

"Taǵy da aıta túsińizshi, — bul jerde nemen aınalystyńyzdar? Sizde bir kezde kip-kishkentaı bop, júgirip, tentektik jasadyńyz ba?"

Ol taǵy da eki qolyn taıaqqa saldy, — onyń júzine, marǵaý salbyraǵan qabaǵyna, esinerdeı erinderiniń túrilińkirep turǵanyna qarap otyrǵan áıel, ol endi eske túsirýden jalyqty. ishi pysty dep oılady. Iá, nemquraıly salǵyrt edi, shynynda da áıel, ákesinen aırylǵanyna bir aı ǵana bolsa da, osy kisiniń balalyq shaǵynda ákesimen birge turǵan úıge eshqandaı kózine jas almaı qarap otyrǵanyna tań qaldy. Tipti, bir aýdarylyp túsip qaıtadan uıqyǵa kete beretindeı haldegi onyń osy bir salǵyrttyǵynda, doǵal sózderinde, janyn jegen aýyrtpashylyqta, tanysqannan keıingi alǵashqy kúnderi-aq eren bir tebirenis, kózge kórine bermeıtin ásemdik jatqandaı sezingen. Ákesiniń rýhyna enjar bola tura, ol osy kýrortty, osy qonaq úıdi tańdaǵanynda bir qupıa syr jatqandaı edi. Basynda ebedeısiz túkti qalpaq, aıaǵynda úlken galoshy bar, ol aınala jasylǵa oranyp, sirkirep jańbyr jaýyp turǵan ádemi bir kúni kelip edi, avtobýstan sozalańdap túsip jatqan onyń tulǵasyna terezeden qarap turyp, bul adamnyń kýrorttyń basqa turǵyndaryna uqsamaıtyn aıryqsha adam ekenin sezdi. Asqanadaǵylardyń bári tamaqty asyǵys, buralaqtap jeıtin, keıde áldene oılap, qolymen dastarqandy sıpalap otyryp qalatyn osy bir adamǵa qadalyp qaraýshy edi. Sol kúni keshke onyń kim ekenin bildi. Ol esh ýaqytta shahmat oınap kórgen emes, shahmat týrnırlerine qyzyǵýshylyq tanytqan emes, solaı bola tura áıteýir onyń esimi, jadyna berik ornyǵyp alǵandaı, oǵan tanys bop kórindi, biraq ol esimdi qashan estigenin esine túsire alar emes. Ol týraly sóılese sheshilip qoıa beretin, ish aýrýynan azap shegetin, bárin biryńǵaı oılaıtyn, biraq aqjarqyn, juǵymdy, talǵammen kıinetin fabrıkant kenet ish aýrýyn da, emdik qasıeti bar sýdy da umytyp, osy bir qabaǵy ashylmaıtyn adam týraly birqatar qyzyqty áńgimeler aıtty. Bul kezde túkti qalpaǵyn jaı bas kıimge aýystyryp alǵan ol myrza satýǵa qoıylǵan qoldan jasalǵan zattarǵa qarap tur edi. "Sizdiń otandasyńyz, — dedi fabrıkant, — ataqty shahmat oıynshysy. Fransıadan týrnırge kelip otyr. Týrnır eki aıdan keıin Berlınde ótedi. Eger utsa, álem chempıony bolady. Ákesi jaqynda qaıtys boldy. Myna gazette bári aıtylǵan".

Onyń onymen tanysqysy, oryssha sóıleskisi keldi, — qolapaısyzdyǵymen, tunjyrap otyratyndyǵymen, mýzykantqa uqsatyp jiberetin jaǵasynyń jaıylyp turatyndyǵymen ol muny ózine tartty da turdy, qonaq úıdegi barlyq boıdaq erkekter qusap ol oǵan qaramaıdy da, onymen sóılesýge sebep te izdemeıdi. Ol áıeldi ajarly deýge bolmaıdy, onyń júzinde áldene jetpeı turǵandaı kórinetin. Bir qaraǵanda bet ajary áp-ádemi bop kóringenmen, sonyń bárin jandandyryp, qulpyrtyp jiberetin eń sońǵy bir serpilis jetpeı qalǵandaı. Biraq ol jıyrma bes jasta edi, sońǵy modamen qyrqylǵan shashy quıylyp tógilip tur, keıde ol basyn erek bir burǵan kezde, jetpeı qalǵan sol bir sońǵy serpilistiń nyshanyndaı bop ásem úılesimniń sesi bilinip qalýshy edi. Ol qoly men moınyn ashyp kórsetetin óte qarapaıym, biraq óte jaqsy tigilgen kóılek kıip júrdi. Ol baı edi, ákesi Reseıdegi baılyǵyn joǵaltyp, Germanıadan basqa baılyq kózin jasaǵan-dy. Onyń sheshesi jaqynda osy kýrortqa kelý kerek, biraq bul jerde Lýjınniń paıda bolýynan aıqaı-súreń salyp júretin sheshesiniń kelmegenin ishteı qalap otyr.

Ol onymen, eski romandar men kınolarda jazylyp-kórsetiletindeı úshinshi kúni tanysty: qyz oramalyn túsirip alady, jigit ony kóteredi, biraq bul joly kerisinshe boldy. Lýjın soqpaqpen munyń aldynda ketip bara jatyp túsirip aldy: óte las, qaltadaǵy búkil qoqym men qoqysty, ortasynan bólinip qalǵan papıros úgindilerin jańǵaq pen fransýz franksin ózine jınap alǵan úlken tor kózdi bet oramal eken. Ol eńkeıip oramal men monetany aldy da, taǵy da birdeńe túsirip almas pa eken degendeı ony jaılap qýyp jetti. Lýjın oń qolyndaǵy taıaqpen ár dińgekti, skameıkany bir-bir túrtip bara jatty da, al sol qolymen qaltasyn qaıta-qaıta qarap, aqyrynda toqtap, ony aýdaryp, tesigine úńildi. Sóıtip turǵanda taǵy bir moneta sekirip tústi. "Kókteı ótipti" — dedi ol nemisshe, basyn kótermesten oramaldy alyp jatyp ("Taǵy da mine " — dedi ol orysshalap). "Túkke alǵysyz materıa" — dedi ol basyn da kótermesten, orysshaǵa da aýyspastan, beıne bir zattardyń qaıtarylýy zańdy sıaqty. "Endi ol jaqqa salmasańyzshy" — dep ol syńǵyrlap kúlip jiberdi. Tek sonda ǵana ol basyn kóterip, oǵan qalyń qabaǵymen qarady. Onyń ár jerin ustara qarpyp ketken, saqaly shala alynǵan surǵylt júzi ańtarylǵan bir túrli keıipte. Biraq onyń shań basqandaı aýyr qabaǵy jaýyp turǵan syǵyraıyp qaraıtyn kózi ǵajap eken. Sol túbitti shań astyndaǵy kógildir, dymqyl ushqynda estı alatyn bir sıqyrlyq jatqandaı. "Endi, túsirip almańyz" — dep ol, jónele berdi, biraq ol arqasyna qadalyp turǵan janardy sezdi. Keshke, asqanaǵa kirip bara jatyp oǵan alystan kúlimsireı qarady, ol da bir ezýin qısaıta jymıdy. Keıde ol bir ústelmen ekinshi ústeldiń arasyn dybyssyz kezip júretin qonaq úıdiń mysyǵyna dál osylaı qaraıtyn. Kelesi kúni grottar, fontandar, saz balshyqtan soǵylǵan ergejeılileri bar baqtyń ishinde, ol oǵan jaqyndap kep, qoıý, muńly daýyspen oramal men moneta úshin alǵysyn aıtty (sodan bastap Lýjın áıel de birdeńesin túsirip almas pa eken, eger túsirip alǵandaı bolsa qupıa sımmetrıany qalpyna keltire qoımaq bop, oǵan qaraǵyttap turdy). "Esh ýaqytta, esh ýaqytta" — dedi áıel, ol mundaı sózderdiń talaıyn aıtty, naǵyz myqty sózderdiń beıshara aǵaıyn-týmalary bolyp sanalatyn, ýaqytsha bos keńistikti toltyrý úshin aıtylatyn, sol bir qoqys-qoqym sózder qandaı kóp deseńizshi. Ol sózderdiń tym usaqtyǵyn bile tura, ol odan kýrort unaı ma, áli qansha ýaqyt sý ishpeksiz dep surady. Ol bul jerdiń unaıtynyn, kópten beri bul jerdiń sýyn iship júrgenin aıtty. Sonan keıin ol, suraǵanyn ántek ekenin bile tura, biraq ózin-ózi toqtata almaı, shahmatty kópten beri oınaısyz ba, dep surady. Lýjın eshteńe demesten burylyp ketti, al ol qysylyp qaldy da, keshegi, búgingi, erteńgi aýa raıynyń belgilerin tizbeleı jóneldi. Ol úndemeı tura berdi, áıel de úndemeı qaldy da, áńgimeleýdiń taqyrybyn izdegendeı sómkesiniń ishin aqtara bastady, biraq ol odan synǵan taraq qana tapty. Bir kezde ol júzin buryp: "On segiz jyl, úsh aı, tórt kún" — dedi. Bul ony múlde jeńildetip tastady, sonymen birge jaýaptyń syndarlyǵy oǵan aıryqsha áser etti. Solaı bola tura, onyń buǵan eshqandaı suraq bermeıtini, eptep yzasyn da keltire bastady.

"Ártis, úlken ártis", — dedi ol, onyń tolyq, eńkish denesine, tership turatyn mańdaıyna túsip turǵan qara shashyna qaptalynan qarap turyp. Bálkim, onyń shahmat týraly eshteńe bilmeıtini sodan da bolý kerek, óıtkeni ol shahmatty tek ýaqytty ótkizýge ǵana jaraıtyn úı ishilik oıyn dep emes, basqa ónerlerdiń qaı-qaısymen de terezesi teń qupıa óner dep bildi. Buryn ol mundaı adamdarmen esh ýaqytta kezdesip kórmegen edi, ony tek Rım ımperatorynyń, ınkvızatordyń birazdary qandaı aıqyn, qandaı bulyńǵyr bolsa, esimderi dál sondaı ári aıqyn, ári bulyńǵyr estiletin mýzykanttarmen, aqyndarmen ǵana salystyrýǵa bolar edi. Onyń jadynda shaǵyn kúńgirt galereıadaǵy adamdardyń júzderi saqtalyp qalypty. Mundaıda mekteptegi sátter de eske túsedi, tramvaı júrmeıtin shańy burqyrap jatatyn sholaq kóshedegi, fasady eńkish Peterbordaǵy qyzdar gımnazıasy, sondaǵy erler ýchılıshesinde de sabaq beretin, kózi alaıǵan, mańdaıy ashyq, aıtýlarynsha kóksaý, aıtýlarynsha, Dalaı-lamanyń ózinde qonaq bolǵan, aıtýlarynsha, kógildir qabyrǵaly, aq peshti muntazdaı kabınette otyratyn, kógildir kózdi, aq shashty ınspektor áıeldiń jıeni bop sanalatyn joǵary synyp oqýshysyna ǵashyq geografıa muǵalimi boldy. Geograf onyń esinde kógildir aýa aıasyndaǵy keńistikte qalypty, synypqa shuǵyl, asyǵys ushyp kiretin ádetimen adamǵa da entelep jetip keletin, kenet ol jym-jyrt bop joǵalyp ketti de, onyń ornyn dál sol sıaqty eshkimge uqsamaıtyn bir kisi kep basty. Inspektor áıel bul kelgen adamǵa kúlmeńizder, esh ýaqytta da kúle kórmeńizder dep olardyń mılaryna myqtap quıýmen boldy. Bul keńes úkimeti keziniń alǵashqy jyly bolatyn, synypta qyryq qyzdan on jeti ǵana qyz qalǵan, olar kún saıyn muǵalimnen "Biz búgin oqımyz ba?" — dep suraıdy, al olar myzǵymastan: — "Biz áli bekitilgen erejeni alǵan joqpyz", — dep jaýap beredi. Inspektor áıel, eger halyq aǵartý komısarıatynan bireý-mireý kelip, ne aıtsa da ózin qalaı ustasa da kúlýshi bolmańdar dep talap etetin. Aqyry kelip tynǵan ol adam óte bir kúlkili, basqa bir álemnen kelgendeı adam eken. Ol aqsaq bola tura, óte bir tynymsyz, óte bir mazasyz, kózi bir ornynda turmaıtyn jan bop shyqty. Zalǵa jınalǵan qyzdardyń aldynda aqsaq aıaǵyn syltyp basyp olaı-bulaı júredi de maımyl qusap jalt burylady. Ókshesi eki qabatty aıaǵyn shapshań kóterip, aqsańdaı basyp, birde oń qolymen aýany tiginen kesip jiberedi, birde ony maýyty sıpaǵandaı sıpaıdy, sonan keıin ózi leksıa oqıtyn sosıologıa týraly, erler mektebimen birigetini jaıynda shapshań, myjyp sóıleıdi, — oǵan qarap turyp ishegiń úzilip ketkenshe, dem jetpeı, tunshyǵyp qalǵansha kúlgińiz keledi. Sonan keıin, óziniń saıajaıymen, shyrshalarymen, aǵashtardyń beınesi túsip turǵan qap-qara kóldegi appaq qaıyqtarymen Reseıden de góri orysshalaý janyna sondaı jaqyn Fınlándıada, — sol bir saıajaıly peterborlyq Fınlándıada ol áldeneshe ret júzi kúlbettenip ketken, shoqsha saqaldy, jaý aeroplandary aınalyp júrgen aspanǵa qaraı beretin ataqty jazýshyny alystan kórgen. Ol, túsiniksiz bir sebeptermen, keıinirek qyrymda qolynan aıyrylǵan orys ofıserimen birge qaldy, — ol bir typ-tynysh júretin uıalshaq adam edi, onymen jazda tenıs oınap, qysta shańǵy tepken. Al shańǵyny esine alsa-aq, joly tazartylyp, úıilgen kúrtik qarlary elektr shamymen jotalanyp jatatyn ataqty jazýshynyń saıajaıy oıyna oralady. Jazýshy sol saıajaıda qaıtys bolyp edi. Ár tekti, ózimen - ózi ómir súrgen osy adamdar onyń jadyn san boıaýmen qulpyrtyp jiberedi (kógildir geograf, jasyl tústi komısar, jazýshynyń qara paltosy, shyrsha jańǵaǵyn laqtyryp oınaıtyn appaq adam). Berlındegi kezdeısoq baldardan, monarhıalyq jınalystardan, jalǵyz qalǵan adamdardan turatyn bulyńǵyr, bir sáttik kórinister, — osynyń bári tym jaqynnan kórinedi de, onyń qaısysy asyl, qaısysy qoqys ekenin bilý úshin alysyraq turyp qaraýǵa ýaqyt taba alar emes, óıtkeni boıyndaǵy bar orynnyń bárin qabaǵy aýyr, qupıaly, soǵan qaramaı ózi biletin adamdardyń ishindegi eń tartymdysy osy bir adam jaılap alyp edi. Onyń óneri, ol ónerdiń paıda bolýy, ol ónerdiń barlyq belgi-nyshandary, bári - bári qupıa edi. Kóp uzamaı, keshki astan keıin ol túnniń bir ýaǵyna deıin jumys isteıtinin bildi. Biraq ol onyń bul jumysyn kóz aldyna keltire almady, óıtkeni onyń jumysynda molbert te, roıál da, jalpy ónerge qatysty bir de bir emblema joq edi. Onyń bólmesi birinshi qabatta boldy da, qarańǵy baq ishinde qydyrystap júrgender keıde onyń shamyn, onyń tómen qarap otyrǵan júzin kóredi. Bireý tipti onyń bos shahmat taqtasyna qarap otyrǵanyn kóripti. Ony ózi kórgisi kep ketti de, alǵashqy áńgimeleskennen keıingi birneshe kúnnen soń, ol butalardyń arasyndaǵy soqpaqpen onyń terezesine jaqyndady. Biraq bir túrli yńǵaısyzdanyp kózin de salmastan, mýzyka estilip turǵan aleıaǵa shyqty, artynsha áldenege eligip qaıtadan terezege qaraı júrip, ańdyp júr dep oılamasyn dep, jol-jónekeı usaq tastardy syqyr-syqyr etkizdi. Onyń terezesi ashyq, perdesi túsirilmegen eken, sańlaýdan ol, onyń pıdjagyn sheshkenin, moınyn talystaı etip esinegenin kórdi. Qarańǵylyqtan jaryq túsip turǵan alańǵa qaraı asyǵys bara jatyp, kóz aldynan ketpeı qoıǵan onyń ıyǵynyń aýyr, baıaý qozǵalysynan, belgisiz, jumbaq eńbektiń adam zoryqtyrar sesin baıqaǵandaı edi.

Lýjın shynymen sharshap edi. Keıingi kezde ol kóp jáne júıesiz oınady, ásirese, ony edáýir qymbat tólenetin, sondyqtan da bas tartpaıtyn, ondaı kezdesýlerdegi qalaı bolsa solaı oınalatyn oıyndar ony dińkeletip ketti. Ol kezdesýlerden zor lázzat alatyn: ol jer óziniń oımysh-oıýlarymen, aǵashtan jasalǵan zattyq bolmysymen jaı kózge baıqala qoımaıtyn sıqyrly shahmat qýatym qarabaıyrlandyryp, dórekilendirip jiberedi de, aldyńda kórinip turǵan, ustaýǵa bolatyn fıgýralarmen isiń de bolmaıdy. Ondaı jerde attyń jalyn da, jaltyraǵan peshkilerdiń basyn da kórmeısiń, — biraq sen mynaý nemese anaý qıaldaǵy sharshynyń belgili bir jınaqtalǵan kúshke ıe bop turǵanyn sezinesiń, sondyqtan saǵan fıgýralar qozǵalysy, beıne bir ot shashqan naızaǵaılar soqqysy sıaqty bop kórinedi de, búkil shahmat alańy demin ishine tartyp tynyp qalǵandaı bolady, mine, sen sol bir sáttegi elektrlengen qýatty myna jerge jınap qoıatyn, áne jerden bosatatyn bılikke ne bolasyń. Osylaısha ol on bes, jıyrma, otyz qarsylasqa qarsy bir mezette oınaıdy, árıne ony ýaqytty kóp alatyn taqtalardyń kóptigi sharshatyp jiberetin, biraq bul tán sharshaýy oı sharshaýynyń qasynda túk te emes edi — bul oı sharshaýy, jer ústi ólshemine syımaıtyn qýatpen oınalǵanynyń óteýi bolatyn. Munan basqa ol, osy bir kózsiz oıyn men jeńisten áp-ájepteýir jubanysh tabýshy edi. Onyń mánisi, sońǵy jyldary qaıdaǵy-jaıdaǵy birdeńeler kedergi bop, birinshi oryn ala almaı, týrnırlerde joly bolmaı-aq qoıǵany. Osylaı bolatynyn Valentınov birneshe jyl buryn aldyn ala aıtqan bolatyn. "Ozatyn kezde, ozyp qal" degen edi ol soǵystan keıin Londonda ótken umytylmaıtyn týrnırge jıyrma jastaǵy orys shahmatshysy jeńiske jetken kezde "Ozatyn kezde, — dep qaıtalaǵan Valentınov, — áıtpese výnderkındtiktiń kúni kóp uzamaı bitedi". Bul Valentınov úshin asa mańyzdy edi. Lýjın fenomen bolǵandyqtan ǵana onymen aınalysqan edi, — al fenomendik kemtar qubylys, biraq tazynyń qısyq aıaǵy sıaqty súıkimdi. Lýjınmen birge ómir súrgen ýaqyttyń bárinde ol úzdiksiz onyń darynyn damytýǵa qyzmet etti de, Lýjın-adam týraly tipti oılaǵan da joq. Ol baı adamdarǵa ony qyzyqtaýǵa bolatyn qubyjyq retinde kórsetip, sol arqyly tıimdi adamdarmen tanysyp, sansyz týrnırler uıymdastyrdy, tek ol anda-sanda utyla bastaǵanda, výnderkınd endi jaı ǵana jas shahmatshyǵa aýysty dep, ony Reseıge ákesine alyp barǵan-dy, sonan keıin osy men qatelestim-aý dep oılap, ony bir baǵaly múlik qusatyp, taǵy da eki-úsh jyl oınatpaq bop keri ala jónelgen. Bul merzim aıaqtalǵannan keıin ol Lýjınge, ábden jalyqtyrǵan naq súıerine bergendeı tıisti qarjysyn berip, ózi kınematografıadan, juldyzdar izdeıtin astrologıa sıaqty osy bir sıqyrly kınematografıa isinen jańa bir sharýa taýyp, ketip tynǵan-dy. Ekran fılosofıasy, buqara talǵamy, fılm ereksheligi týraly aıtyp, taǵy da áp-ájepteýir tabys tabatyn tynymsyz, pysyq, alaıaq, menmen adamdardyń ortasyna ketken ol Lýjın áleminen shyǵyp qaldy, al bul oqıǵadan keıin Lýjın, baqytsyz mahabbattan qutylǵandaı, tipti jeńildep, erkin tynystap edi. Valentınovke ol birden, Reseıdi kezip ketken alǵashqy jyldary-aq baýyr basyp ketti de, sonan keıin oǵan, alańsyz, taıǵaq qatygezdeý ákege adamnyń qalaı eti úırense, oǵan da solaı eti úırenip ketip edi. Valentınov ony tek shahmatshy dep qana bildi. Onyń boıynda, atlettiń qasynan shyqpaı, aıaýsyz qataldyqpen belgili rejım belgileıtin trenerlik qasıet bolatyn. Máselen, Valentınov shahmatshynyń temeki tartýyna bolady deıtin (óıtkeni shahmatta da, temeki tartýda da shyǵystyq minez bar), biraq esh ýaqta da ishýge bolmaıdy dep úlken asqanalarda da, soǵys jyldarynda bos qalǵan qonaq úılerde de, kezdeısoq meıramhanalar da, shveısar hargevnálary men ıtalán trattorıalarynda da jasóspirim Lýjınge tek qana mıneraldi sýǵa ǵana tapsyrys beretin. Ol Lýjınge, oıy erkin qozǵalysta bolsyn dep jeńil tamaqtar tańdaıtyn da, biraq nege ekeni belgisiz (bul da tý mańdy "shyǵyspen" baılanysty bolý kerek) Lýjınniń táttige qumarlyǵyna qoldaý kórsetti. Sonymen birge onyń Lýjınniń shahmat darynynyń damýy onyń jynystyq damýymen qatysty ózinshe jasaqtaǵan teorıa boıynsha, Lýjın óziniń boıyndaǵy qymbat qýatty rásýa etip almas úshin, ony áıelderden aýlaq ustaýǵa tyrysty. Osynyń bárinde bir qorlaý jatqan sıaqty edi: Lýjın sol bir kezeńdi tańǵala eske ala otyryp, Valentınov ekeýiniń arasynda adamdarǵa ton shúıirkelesken birde bir áńgime bolmaǵanyn aıtatyn. Aqyrynda jan júregine sondaı aýyr, úsh jyldan keıin birjola Reseıden ketkennen keıin, ol demeýsiz bos keńistikte ilinip qalǵandaı boldy da, sonan keıin bolǵan iske bolattaı berik bolý kerek dep, bir kúrsinip ap, shahmat taqtasyna qaıta úńilgen. Soǵystan keıin týrnırler jıileı bastady. Ol Manchesterde súıegi qaýsaǵan aǵylshyn chempıonymen eki kún oınap tepe-teń tústi, Amsterdamda sheshýshi partıadan jeńilip qalǵan sebebi, ýaqyttan shyǵyp ketti de, qarsylasy onyń saǵatynyń tóbesinen bir-aq urdy, Rımde Týratı óziniń ataqty debútin iske qosa bildi, basqa da kóptegen qalalarda, eshqandaı jer tańdamaı — qonaq úılerde, taksomotorda, dámhana zaldarynda, klýbtarda oınap júrdi. Janynan óte shyqqan sol bir qalalar, sol bir sarǵylt shamdar, kenet aldynan taǵy da sol tas at qorshaǵan alańdar shyǵa keledi, — sonyń bárine aǵash fıgýralar men aq-qara taqtaǵa qalaı eti úırense, dál sondaı úırenip aldy, ol qorshaǵan ortany solaı bolýǵa tıis dep qabyldaǵanmen, sonshalyqty qushtarlana qabyldaǵan joq. Ol ústindegi kıimge de, kúndelikti turmystyq tirshiligine de sonshalyqty mán bermeı, ústirt qylyq kórsetetin, ish kıimin anda-sanda aýystyryp, saǵatyn túnde qanǵa sińgen ádetpen ǵana burap, ustarasyn tastamaıtyn, burynǵy ádetinshe tamaq ústinde mıneraldy sý aldyryp ishetin de, onyń kópirshigi murnyn jaryp jibererdeı bop, kóziniń ańǵalaǵyn qytyqtap, iz-túzsiz ketken Valentınov joqtaǵan jas sıaqty janary dymqyldanyp qalatyn. Ol anda-sanda ǵana baspaldaqta aýyr denesin kótere almaı demigip toqtap qalǵan kezde, nemese tisi aýyrǵan kezde, nemese túngi beıýaqta shahmattyq qalyń oı ústinde otyryp qolyn sirińke qorabyna sozyp, biraq sirińkeniń syldyryn sezinbeı qalǵan kezde, nemese onyń aýzyna ózi emes áldebireý bildirmeı kep papıros emes, jat, jansyz birnárse qystyryp ketkendeı bolǵan kezde ǵana ol óziniń ómir súrip jatqanyn sezinetin, ondaı kezde onyń búkil ómiri tek temeki tartýǵa ǵana tirelip turǵandaı kórinetin-di, al qanshama temeki mán-maǵynasyz tartyldy deseńizshi! Onyń aınalasyndaǵy ómir bulyńǵyr tumannyń ishinde jatqandaı edi de, odan eshqandaı kúsh-qýat kútpeı-aq, áldekim — qupıa, kózge kórinbeıtin antreprener — ony týrnır dep týrnırge ala jóneletin, keıde múlde túsiniksiz, jym-jyrt sát ornaıdy da, basyńdy shyǵaryp dálizge qaraısyń — barlyq esikterdiń aldynda tek etikter, etikter, etikter turady, al qulaqta jalǵyzdyqtyń shýy. Ákesiniń tiri kezinde Lýjın onyń Berlınge kelýin saǵyna kútip, ony kórgisi, onymen sóıleskisi, oǵan kómekteskisi keletin, — biraq kóńildi qalyptaǵy, toqyma nymshaly, ıyǵynan ebedeısiz qaǵyp qalatyn sol bir shal beınesi ol úshin kózińdi jumyp, ernińdi jymqyryp otyryp qutylǵyń keletin uıatty bir estelik sıaqty aýyr boldy. Ol Parıjden ákesiniń jerleýine ólikterden, tabyttardan, aza gúlderinen, bárinen buryn, ıyǵyna túsetin jaýapkershilikten qorqyp kelgen joq, biraq keıinirek keldi de, birden zıratqa tartyp, jańbyr astynda, aıaq kıimi batpaqtan aýyrlap, qabirlerdiń arasyn kezip júrdi, biraq ákesiniń jatqan jerin tappady, aǵashtardyń arasynan kúzetshi bolý kerek, bir kisini kórdi, biraq odan suraýǵa boıyn jaılap alǵan áldeqandaı boıkúıezdik jibermedi; sodan keıin ol jaǵasyn kóterip ap syrtta turǵan takso motorǵa qaraı ilbip bara jatty. Ákesiniń ólimi onyń jumysyn toqtatqan joq. Ol Berlın týrnırine bir-aq oımen daıyndalyp jatty: týrnırge qatysatyndardyń eń azýlysy ıtalándyq Týratıdyń kúrdeli debútine qarsy myqty qorǵanys tabý. Shahmattaǵy jańa aǵymnyń ókili bolyp tabylatyn ol oıynshy, ádette oıyndy ortadaǵy peshkilermen emes, qos qanattan bastaıtyn da, eki búıirlep ortaǵa qaýip tóndiretin. Rokırovkanyń qaýipsiz qushaǵyn elep jatpaı-aq aıaq astynan bastalatyn júristerimen qarsylasynyń esip alatyn. Lýjın onymen kezdesip utylǵan edi, ol jeńilistiń Lýjın úshin óte yńǵaısyz bolǵandyǵy sondaı, Týratı óziniń temperamenti jóninen de, oıyn máneri jóninen de, oryn aýystyra qoıýy jóninen de onymen týystas ekendiginde ǵana emes, odan alǵa shyǵyp ketkendiginde edi. Balǵyn kezinde ony tańǵaldyrǵan oıynshylardyń shahmattyń negizgi zańdylyqtaryn belden basyp óńmeńdep umtylatyny, Týratıdyń múlde shekten shyǵyp oınaıtynynyń qasynda eskirip qalǵandaı bop kórinetin. Lýjın, á degende-aq, ónerdegi jańalyqty ıgerip, belgili bir ýaqyt boıy sol erek ádis-aılalarymen shoqtyqtanyp, kenet, qaıdan shyǵa kelgeni belgisiz bireýler sol ádis-aılalarmen ony artqa qaldyryp ketetin, sodan ol ózin qalyp qalǵandaı sezinetin, aldyn orap ketken ol órkókirek nemelerdi tek bir betsiz elikteý-solyqtaýshylar kóretin, al shyn máninde ol óziniń jetken jerinde qalyp qoıǵanyn moıyndamaıtyn sýretshi jaǵdaıynda qalyp edi.

Óziniń on segiz jyldan asatyn shahmattyq ómirine qarap otyryp, Lýjın aldymen jeńisten sońǵy jeńisterin, sodan keıin anda-sanda ǵana jylt ete qalǵan jeńisteri bolmasa jym-jyrt kezeńdi ómirdi, ıaǵnı úmiti qyrqylǵan, adamnyń júıkesin jeıtin tepe-teń qalǵandarmen bylq etpeıtin asa saq, qatyp qalǵan oıynshyǵa aınaldy. Bul da bir túsiniksiz jaǵdaı edi. Týrnırler aralyǵyndaǵy jumys ústinde onyń qıaly neǵurlym batyl, oıy neǵurlym ushqyr bolǵan saıyn, oıyn kezinde ol ózin soǵurlym úrgelek, soǵurlym beıshara, jaltaq sezinetin bolyp aldy. Halyqaralyq oıynshylardyń aldyńǵy leginen oryn alǵan, óte belgili, barlyq shahmat oqýlyqtaryna kirgen ol álem chempıony ataǵynan úmitti Gk-o-alty adamnyń biri bop sanalatyn, al ol mundaı sózge, aınalasyna bulyńǵyr bir sáýle, tulǵalylyqtyń táj gúlin, ataqtyń jáýdirin aýdarǵan óziniń erterektegi oıyndarymen ilingen edi. Ákesiniń ólimi oǵan ótken jolyn anyqtaıtyn bir belgi bop qaldy. Keıbir sátke bolsyn sońyna qarap, sońǵy kezdegi óziniń sonshalyqty sylbyr bolǵanyn kórip selt ete qalǵandaı boldy da, qorǵanysqa qajetti júrister úılesiminen ses beretin jańa esepterdiń tunjyraǵan tuńǵıyǵyna batyp bara jatty. Qabir basyna baryp qaıtsaq, Berlın qonaq úıinde onyń túni boıy mazasy ketedi: júregi aýyrady, sandyraq oılar keledi, beıne bir mıy qatyp, onyń ústin maılap tastaǵandaı sezimde bolady. Sol kúni tańerteń ony qaraǵan dáriger "aınalasy jap-jasyl" tynysh bir jerge ketip demalýǵa keńes berdi. Lýjın birden ýáde bergen seanstan bas tartyp, dáriger aıtqan "jasyl jelekti jerdi" esine alyp, kóńili túsken osy jaqqa tartyp berdi, al ol kelgen kýrort barlyq jaǵdaıdy moınyna alyp, ony daıyn qonaq úıine jaıǵastyrdy.

Adamǵa ustamdylyq pen sabyr beretin sulý da, jasyl jelekti kýrortta ol ózin jaqsy sezindi. İlinip turǵan álemish boıaýly qaǵazdy bet-júzi kúlim qaqqan adamnyń basy juldyz oımyshtandyryp qaq aıyryp shyǵa keletin balaǵan deıtin oıyn-saýyqta bolatyndaı, kenet aıaq astynan ǵumyr boıy tartynyp sóılep kep, kúnderdiń kúninde ózine-ózi tyǵylyp jatqan tirliktiń tý-talaqaıyn shyǵaryp tanys bir daýys sarnap qoıa bergeni. Ejelden belgili osy bir áserdi saralaı bergeni sol edi, jadynyń bir túkpirinen, qaıdaǵy bir qalalardyń birindegi qara múıiste, esik kózinde turǵan qara shulyqty, ıyǵy jalańash jap-jas jezókshe beınesi sopań etip shyǵa kelgeni. Endi, mine, tap qarsy aldynda sol qyz turǵandaı boldy, tek endi ol ústine ádemi kıim kıip, betindegi álemish boıaýyn súrtip, sonysymen qarapaıym qalypqa engendeı. Ony alǵash kórgen kezde, onymen sóılesken kezde ol dál sondaı áserde bolǵany anyq. Onyń, ol kútkendeı, ajarly emes ekenine alǵashqyda ańtarylyp ta qaldy. Ol buǵan tez kózin úıretti de, birtindep onyń burynǵy bulyń beınesin esten shyǵardy, biraq onyń ózimen sóılesip turǵanyn, oǵan kúle qaraǵanyn kórip boıynda salıqalyq pen maqtanysh paıda boldy. Sol kúni, baq alańyndaǵy tóbesin qyzyl-jasyldy kúnqaǵarlar japqan temir ústelder janynda otyryp, ol kenet baıaǵyda, bala kezinde osy qonaq úıde turǵanyn aıtyp, birtindep ǵashyqtyq týraly áńgimege meńzeıtin aqyryn júrister bastaǵanyn sezindi. "Taǵy da birdeńeler aıtyńyzshy" — dedi qyz, onyń tunjyrap úndemeı otyryp qalǵanyn kórip tursa da.

Ol taıaǵyna súıene otyryp, sonaý turǵan úıeńkimen at júrisin jasap anaý turǵan telegraf baǵanasyn jep qoıýǵa bolady-aý dep, sonymen birge álginde ne týraly aıtyp otyr edim dep oılap ketti. Saýsaqtaryna pálenbaı syra saptyıaqtaryn qystyryp ap úı shatyrynyń astymen júgirip ótken daıashyny kórip, bir kezde dál sol shatyrdyń astynda ótken týrnırdi esine túsirip jeńildep qaldy. Ol tolqyp, pysynap ketti, qalpaǵy shekesin qysyp jibergendeı boldy da, bul tolqýdyń sebebin túsine almaı qaldy. "Júrińiz, — dedi ol. — Men sizge kórseteıin. Ol jer qazir bos jatqan shyǵar. Salqyn da bolýy múmkin". Aýyr qozǵalyp, artyna ustaǵan taıaǵy usaq tastardy syldyrlatyp kep tabaldyryqtan sekeń etip sekirip tústi de, esikke birinshi bop kirdi. "Qandaı qolapaısyz", — dep oılady áıel basyn shaıqap, — biraq áńgime onyń qolapaısyzdyǵynda emes. "Munda bolý kerek" — dep Lýjın búıirdegi esikti ıterdi. Sham jandy da, aq halatty adam áldene dep aıqaılap jiberdi, tarelkelerdiń munarasy adamdardyń aıaǵyna qulap tústi. "Joq, árirek", — dedi Lýjın dálizben júrip bara jatyp. Ol basqa esikti ashyp jiberip qulap qala jazdady: baspaldaqtar tómen ketedi eken, al tómende — butalar men qoqys úıindisi jáne sekeńdep qashyp bara jatqan taýyq. "Men qatelesippin, — dedi Lýjın, — oń jaqtaǵy mynaý bolý kerek". Mańdaıy ysyp tership ketkennen keıin qalpaǵyn sheshti. Keń de qońyr salqyn zal áli kóz aldynda — biraq taba alar emes! "Mynaý esikti kóreıik" — dedi ol. Esik qulyptaýly eken. Ol tutqany birneshe ret basty. "Anda kim?" — degen qarlyǵyńqy daýys shyqty da, tósek syqyrlady. "Qatelik, qatelik" — dep mińgirlegen Lýjın, odan ári júrip, artyna qarady da, toqtaı qaldy: ol jalǵyz qalypty. "Ol qaıda ketken" — dedi ol, jan-jaǵyna qarap. Qabyrǵasyna nómirler úshin sharshy uıalary bar apparat ilingen, baqqa qaraǵan terezesi bar dáliz. Bir jaqtan qońyraý shyldyrlady. Bir uıadan nómir sekirip tústi. Ol bir túrli sandyraqty mazasyz kúı keshti de, "Orynsyz qaljyń, orynsyz qaljyń" — dep kúbirlep, shapshań keri júrdi. Kenet ol baqtan bir-aq shyqty, al onda oǵan tańdana qarap ekeý otyr. Joǵarydan kúlki estildi de, ol joǵary qarady. Ol óziniń bólmesiniń balkonynyń erneýine shyntaǵyn tirep, alaqandarymen betin ustap, quıtyrqylana bas ızep kúlip tur eken Ol Lýjınniń jalpaq betin, jelkesine ketken qalpaǵyna qarap, endi onyń ne isteıtinin kútip tur. "Men sizge ilese almadym", — dep aıqaılap, tiktelip turdy da, áldene túsindirgisi kelgendeı qolyn jaıdy. Lýjın unjyrǵasy túsip, úıge kirdi. Lýjın qazir esik qaǵady, biraq úı ybyrsyp jatqandyqtan ony kirgizbeımin dep oılady. Biraq ol esik qaqqan joq. Ol tamaqtanýǵa tómen túskende, Lýjın asqanada bolǵan joq. "Renjip qaldy" — dep oılady da, ádettegiden erte jatyp qaldy. Tańerteń qydyrystaýǵa shyqty da, ol kádýilgideı qolyna gazet ustap baqtaǵy skameıkada otyrǵan joq pa eken dep qarady. Lýjın baqta da, galereıada da kózge túspedi, ol qydyrýǵa jalǵyz ketti. Onyń endi túski tamaqqa da kelmegenin, al onyń ornynda erli-zaıypty bireýlerdiń otyrǵanyn kórip, keńsedegilerden Lýjın myrza aýyryp qalǵan joq pa dep surady. "Lýjın myrza búgin tańerteń Berlınge júrip ketti", — dedi ondaǵy áıel.

Bir saǵattan keıin onyń júgi qonaq úıge qaıtyp oraldy. Shveısar men bir bala aspaı-saspaı, salǵyrt qalyptarynda tańerteń alyp shyqqan shabadandaryn qaıtadan kirgizip jatty. Lýjın stansıadan jaıaý oraldy, — tolyq, aptaptan eńsesi túsken, aıaq kıimi appaq shań, qabaǵy túsińki. Ol joldaǵy barlyq skameıkalarǵa otyryp demaldy, eki ret búldirgen úzip aýzyna saldy da, qyshqylynan titirkenip tyjyryndy. Shosemen kele jatyp ol kenet, sońynan jyp-jyp basyp, qolyna syradan bosaǵan bótelke ustaǵan, ádeıi ony basyp ozbastan, oǵan qadala qaraǵan bir balanyń ilesip kele jatqanyn kórdi. Lýjın toqtady. Bala da toqtady. Lýjın júrdi, bala da júrdi. Bala bir sekirip túsip, tura jóneldi. Lýjın áldene dep kúbirlep, ysyldap-pysyldap ári qaraı ketti. Kútpegen jerdeı dáldep laqtyrylǵan tas sol jaq jaýyrynyna sart ete tústi. Daýsy shyǵyp ketti de, jalt qarady: Eshkim joq, — jol, orman, arsha gúlderi. "Men ony óltirem", — dep nemisshe aıqaılaǵan ol, tý syrtynan atylǵan oqtan qoryqqan (bir kitaptan oqyǵan) adamdar qusap buralańdap qattyraq júrip eshqandaı áseri joq sózin qaıta-qaıta qaıtalap bara jatty. Ol demigip, ábden sharshady, tipti qonaq úıge jetkende jylap jibere jazdady. "Qalatyn boldym, — dedi ol keńseniń terezesi janynan ótip bara jatyp. — Qalatyn boldym".

"Bólmesinde shyǵar", — dedi ol basqyshtan kóterilip kele jatyp. Beıne bir esikti basymen soqqandaı alqyna kirip kelip, tósekte jatqan alqyzyl kóılekti áıeldi bolar bolmas kózi shalyp, asyǵys "Salamatsyz, salamatsyz" — dep, osylaı etkenim oryndy dep bekingendeı, bólmeni ári-beri sharlap ketti. Tolqýdan eki ıyǵynan dem alady. "Sonymen buryn aıtqanymdaı, sizdi habardar eter bolsam. siz meniń jarym bolasyz, aınalyp keteıin, budan bas tarta kórmeńiz, múlde kete almadym, bári de basqasha, bári de durys bolady", sonan keıin jylý júıesiniń janyndaǵy oryndyqqa otyra qap, qolymen betin basyp, daýystap jylap jiberdi; odan ári betin túgel japqan bop bir qolynyń saýsaqtaryn tarbıtyp, ekinshi qolymen oramal izdep ketti; ol dirildegen kóz jasy men saýsaqtarynyń arasynan sýsyldap oǵan qaraı jyljyp kele jatqan alqyzyl kóılekti kórdi.

"Jaraıdy, jaraıdy, — dedi ol sabyrǵa shaqyrǵan daýyspen, úp-úlken erkek jylaı ma eken". Lýjın áıeldiń shyntaǵynan ustap áldeqandaı qatty, salqyn nárseni súıip aldy (bilegindegi saǵaty), Ol onyń saban qalpaǵyn alyp mańdaıyn sıpady da, ebedeısiz qarmanǵan qolynan qorqyp, shapshań keri shegindi. Lýjın oramalymen bir ret, taǵy da bir ret dar-dar sińbirindi; sonan keıin kózin, júzin, aýzyn súrtip, dymqyl kózimen aldyna qarap, jylý júıesine súıenip, ıyǵynan júk túskendeı kúrsinip aldy. Áıel myqtap túsindi mynaý adamdy meıli ol saǵan unaı ma, unamaı ma báribir, endi ómirińnen alastaý múmkin emes, onyń osylaı nyq otyrǵany otyrǵan. Sonymen birge ol bul adamdy ákesine, sheshesine qalyp kórsetpek, ol qonaq kútetin bólmede qalaı otyrmaq, bul adam eshkimmen de, eshteńemen de saı kelmeıtin basqa ólshemniń, bas kıim túr men boıaýdyń adamy ǵoı. Aldymen ony olaı da, bulaı da oı elegine, olardyń ortasyna oısha salyp kórdi, qıaldaǵy Lýjındi bólmege kirgenin, sheshesimen sóıleskenin, samsa jegenin, shetelden satyp alǵan samaýrynǵa túsken beınesin kóz aldyna elestetti de, ol elestetýlerdiń bári derlik kúıreýmen aıaqtalyp jatty, Lýjın shaǵyn qolapaısyz qozǵap qap, búkil úıdi, ázer ilinip turǵan dekorasıa qusatyp shańyn burq etkizip bir-aq qulatatyndaı. Berlındegi páterleri ári qymbat, ári jaıly bolatyn. Qaıtadan baıyǵan onyń áke-shesheleri slaván oıý-órnekterimen, baılardyń qyzdary salynǵan otkrytkalarmen, betine úsh atty tarantas pen toty qus kúıdirilip salynǵan sandyqshalarmen, kóne ýsadbalar men forforlardyń sýretterimen, ıaǵnı qatań orys talǵamymen ómir súrmek bop sheshti. Ákesi dostaryna, shyqqan tegi kúmándi adamdarmen iskerlik kezdesýler men áńgimelerden keıin, naǵyz orys bolmysyna kirip, naǵyz orys taǵamyn jesem raqatty lázzat alam dep otyratyn. Birde olardyń úıinde Berlın mańyndaǵy orys baraǵynan denshık qyzmet etti, biraq nege ekeni belgisiz dóreki bop shyǵa keldi de, nemistik polsha áıelimen kóńil qosyp ketti. Ózin nemis teginenbiz dep otyratyn naýsha boıly tip-tik sheshesi naǵyz "orys áıeli bolatyn ol, teosofıaǵa bet buryp, radıony evreılerdiń oılap tapqany dep jek kóretin. Ol óte meıirimdi, ne nárseni kózge tike aıtatyn, ózi aınalasyna jasap qoıǵan jasandy Reseıdi shyndaı jaqsy kóretin áıel edi, keıde, ras, ózine taǵy ne jetpeıtinin bilmesten dal bolýshy edi, óıtkeni ol óziniń Reseıimdi alyp shyqtym dep oılaıtyn. Árbir jıhaz ben árbir zattyń óz orny bar, anardaı jarqyrap turatyn apelsın tústes shkaptar, ár kreslonyń artyna semiz aqyldy mysyqtyń sýreti toqylǵan, myńdaǵan ýaq-túıekter, jupar ıister, boıaýlardyń bári qosylyp adamdy aıtyp-masaıtatyn, eshteńemen aýystyrýǵa bolmaıtyn Peterbordaǵy typ-tynysh múlgigen úıine múlde uqsamaıtyn bul qarabaıyr páter úıdi qyzdary salǵyrt qana qabyldaǵan.

Olardyń úıinde bolyp turatyn jas jigitter ony óte bir súıkimdi. Biraq ish pystyratyn boıjetken dep esepteıtin de, al sheshesi ýysynan shyǵarmaı mysqyldap) ony zıaly qaýym men dekadentgıonyń úıdegi ókili deıtin, — óıtkeni ol "Kórkem óz deklamatordan" tabylǵan Balmonttyń óleńderin jatqa oqıtyn, álde basqa máselege baılanysty ma-belgisiz. Ákesine onyń birbetkeıligi, keı kezde kózin túsire qoıatyn erek máneri unaıtyn. Biraq onyń shyn eń bir sulý túkpirine áli eshkim úńile qoımaǵan edi: onyń sonaý bala kezdegi ne nársege de sondaı sergek, ne nársege de sondaı báıek qabiletti sol qalpynda saqtap qalǵan-dy; tebirenisti tolqytatyn qubylystar izdeıtin; baqytsyzdyqqa ushyrap, panasyz qalǵandardyń bárine únemi jany ashyp turatyny sondaı, myńdaǵan shaqyrym jerdegi Sısılıada júni úlbiregen esektiń qodyǵyn ishinen tepkilep jatqanyn sezine alatyndaı edi. Eger ol shyn máninde ózi qaster tutatyn tirshilik ıesin kezdestire qalsa, onda aı men kún tutylyp aınalany tuttaı qarańǵylyq basqandaı, kúl burqyrap, qabyrǵalardan qan sorǵalap turǵandaı sátti basynan keshirip, eger qazir, — dál osy qazir, -qasiretke tap bolǵanǵa qol ushyn berip, ony azaptan qutqarmasa, onda sol azap pen qasiretti ózi bastan keshirip otyrǵandaı júregi jarylyp ólip keter edi. Sondyqtan da ol, qashan kórseń de aıaýshylyq sezim qursaýynda bolyp únemi tebirenis qushaǵynda júretin, ol týraly jurt ıtti janyndaı jaqsy kóredi, qaryzǵa aqsha bergisi kep turady deıtin. Jurttyń usaq-túıek áńgimesin estigende onyń esine bala kezdegi oıyn esine túsýshi edi: sen bólmeden shyǵyp ketesiń de ózgeler sen týraly árqıly pikirler aıtady. Kórshi bólmeden (onda meni qashan shaqyrady eken dep yńyldap án aıtasyń, nemese qolǵa túsken kitapty ashyp qap, túsiniksiz áńgimeniń sońy sıaqty romannyń úzindisin oqısyń) álginde ǵana tastap ketken ortańa qaıtyp oralyp, pikirlerin biler kezde, olardyń ortasynda sózge sarań, otyryp — turýy aýyr, ol týraly ne oılaıtyny belgisiz bireý otyr deıik. Onyń, sóz joq, eshqandaı da sen týraly pikiri joq, óıtkeni ol onyń ortasyn, onyń ómirin bilmeıdi. Mine, ol sodan da aýzyna ne kelse sony ottaı salýy múmkin.

Olardy kóbirek kúttirip qoıǵan joqpyn ba degen oımen ol jelkesindegi shashyn jónge keltirip, kúlimsirep holǵa kirdi. Jańa tanysqan Lýjın men sheshesi pálma astyndaǵy toqyma kresloda otyr eken, Lýjın tizesiniń ústindegi kóriksiz qalpaǵyna qarap tomaǵa tuıyq qalypta, olarǵa qarap onyń boıyn úreı bıledi, Lýjın ne aıtty eken (eger birdeńe dese), al sheshesi ony qalaı qabyldady. Sheshesi kelgen boıda jatyn bólmeniń terezesi teriskeı jaqta eken, túngi ústeldiń ústindegi sham janbaıdy eken dep daý bastaǵan, al ol bolsa ol sózderdi qulaǵyna da ilmeı, ataqty shahmatshy Lýjınmen óte jaqyn dostasyp ketkenin sóz etken. "Laqap aty shyǵar, — degen sheshesi, — Rýbınshteın nemese Abramson ǵoı". "Óte, óte ataqty, — degen qyzy, — óte súıkimdi". "Sen aldymen sabynymdy taýyp berýge kómektesshi", — degen sheshesi. Endi, mine, olardy tanystyryp bop, lımonad aldyrtam degen sebeppen ekeýin betpe-bet qaldyryp, holǵa qaıta oralǵan kezde, onyń boıyn sondaı bir úreı, qaıtyp ornyna kelmeıtin bir apatty jaǵdaı boldy-aý degen oı bılep ap, kirer-kirmesten daýystap sóılep kele jatyp kilemniń shetine súrinip ketti de, qolyn erbeńdetip, óz-ózinen kúle bastady.

Saban qalpaqqa mánsiz qaraý, únsizdik, sheshesiniń tańdanysqa toly janary, kenet jaqynda ǵana jylý júıesin qushaqtap onyń jylaǵanyn eske túsirý, — sonyń bárine tózý oǵan aýyr edi. Biraq kenet Lýjın basyn kóterdi de, onyń ezýinde ózine tanys muńly jymıys paıda boldy, — onyń júregi ornyna túskendeı bop, álginde ǵana oılaǵan qorqynyshy birdeńe ózgertýge dármensiz jaı bir oıyn bop kórindi. Lýjın ketý úshin onyń kelgenin kútip otyrǵandaı, tamaǵyn bir qyrnap ap ornynan turyp basyn ıdi de ("Naǵyz qyrtyń", — dep oılady, bul bas ıýdi sheshesiniń tiline aýdaryp) baspaldaqqa bet aldy. Ol jol-jónekeı podnospen úsh staqan lımonad alyp kele jatqan daıashyny kezdestirdi. Lýjın ony toqtatyp, odan bir staqandy alyp, ony ustaǵan boıda, ishindegi suıyqtyń shaıqalýymen birge qasyn da qozǵap, jaımen ǵana basqyshpen joǵary kóterilip bara jatty. Ol burylystan kórinbeı ketkennen keıin, "Qyrt", — dedi sheshesi daýsyn kóterip, al qyzy shetel sóziniń maǵynasyn sózdikten tapqan kezde lázzat alatyn sátteı raqattanyp qaldy. "Bul adam emes qoı, — dep jalǵastyrdy sheshesi ashýly túrde. — Bul ne? Bul adam emes qoı. Meni madam deıdi, satýshy sıaqty madam deıdi. Adam emes, kim ekenin qudaı bilsin. Onda sovettik pasport bar bolý kerek. Bólshevık, kádimgi bólshevık. Aqymaq bop otyrdym. Sózderin-aı. Balaq-jeńi kir-kir. Sen baıqadyń ba? Múlde kir-kir bop ońyp ketken".

"Qandaı sóz aıtyldy?", — dedi ol kóziniń astymen qarap.

"Iá, madam, joq madam. Bul jerde jaqsy atmosfera. Atmosfera, a? Sózin qarashy? Men ony sózge tartyp: Reseıden qashan keldińiz? — dedim. Al ol úndemeıdi. Úndemeıdi. Sonan keıin ol, seniń salqyn sýsyndardy jaqsy kóretinińdi aıtty. Salqyn sýsyndardy! Túrin qarashy, túrin. Joq, joq, mundaılardan aýlaq bolaıyq..."

Pikir jınaý oıynyn jalǵastyryp, endi ol Lýjınge tartty. Túneýgúni sátsiz saparynan keıin, ony joǵarydaǵy basqa bólmege aýystyrǵan. Ol beıne bir qaıǵyǵa ushyraǵan jandaı ústelge taıanyp alypty, kúlsalǵyshta sónbegen papıros byqsyp jatyr. Ústel men edende qaryndashpen jazylyp tastalǵan paraqtar shashylyp qalypty. Olardyń esepteý qaǵazdary ekenin baıqap, olardyń kóptigine tańdanyp qaldy. Ol esik ashqan kezde terezeden soqqan jel lap qoıdy da, Lýjın tez es jıyp edendegi qaǵazdardy muqıat jınap ap, oǵan kúlimsirep qarady. "He? Qalaı?" — dedi ol "Oıyn ústinde tirkelý kerek, — dedi Lýjın. — Keıbir múmkindikterdi belgilep otyrmyn". Ol esikten jańylysyp, bul jerge emes, basqa jerge kirip ketkendeı jaǵdaıda qaldy. Biraq Lýjın shahmat týraly áńgimesin doǵaryp, onyń qasyna oryndyqpen jyljyp kep, ishki tolqynystan dirildep ketken qolymen onyń belinen qushaqtady da, odan ári ne isterin bilmeı, tizesiniń ústine otyrǵyzbaq bop jatty. Ol onyń ıyǵyna qolyn tirep, betin buryp aldy da paraqtarǵa kózi tústi. "Mynaý ne?" — dedi. "Eshteńe emes, eshteńe emes, — dedi Lýjın, — ár túrli partıalardyń kóshirmesi ǵoı..." "Qoıa berińiz" — dedi ol názik daýyspen. "Ár túrli partıalardyń kóshirmesi ǵoı, kóshirme..." — dep qaıtalaǵan Lýjın ony ózine tartyp tómennen onyń aq tamaǵyna qarady. Kenet onyń júzi buzylyp ketti, kózderi sónip bara jatty; bet-pishini solbyraıyp, qoldary bosap, jaıylyp ketti, onyń jibere salǵanyna tańyrqap, ári onyń nege ashýlanǵanyna túsinbeı, ol keri shegindi. Lýjın jótkirinip, temekini ústi-ústine soryp, oǵan quıtyrqylana qaraıtyndaı. "Men kelgenime ókinip turmyn, — dedi ol. — Birinshiden, men sizdiń jumysyńyzǵa kesir jasadym". "Eshqandaı da", — dedi Lýjın tizesin salyp qap, kútpegen jerden kóńildenip.

"Ekinshiden, men negizinen sizdiń pikirińizdi bileıin dep edim". "Zıaly ortanyń áıeli, — dedi Lýjın, — birden kórinip tur".

"Tyńdańyz, — dep aıqaılap jiberdi ol, yzalana, — siz bir jerde tárbıe kórip pe edińiz? Siz bir jerde oqyp pa edińiz? Siz jalpy adamdarmen kezdesip pe edińiz, adamdarmen sóılesip pe edińiz?"

"Men kóp saıahattaǵam, — dedi Lýjın. — Anda da, munda da. Barlyq jerde boldym".

"Men qaıdamyn? Ol kim? Odan ári ne bolady?" — dep óz-ózine oısha suraq qoıyp, nómirge, qaǵaz toly ústelge, myj-tyj tósekke, tat basqan "jıllet" ustarasy jatqan jýynǵyshqa, qyzyl sekpildi galstýk jylan qusap shubatylyp shyǵyp jatqan jartylaı ashyq shkapqa qarap turdy. Osy bir ybyrsyp jatqan dúnıelerdiń ortasynda turlaýsyz bir ónermen shuǵyldanatyn oıǵa bókken adam otyr, endi ol ózin dál osy jerde tejep, onyń búkil kemshilikteri men túsiniksiz halderin alǵa tartyp, ózine-ózi bul adamǵa qosylýǵa bolmaıdy dep bir-aq kesim aıtý kerek deı tura, ol ózin shirkeýde qalaı ustaıdy, frak kıgende qalaı kórinedi degen oılarǵa da mazasyzdana shomyp ketedi.

7

Árıne, kezdesýler jalǵasyp jatty. Baıǵus sheshe qyzy men kúmándi Lýjın myrza ekeýi jup jazbaıtynyn úreılene baıqap júr, — sóz joq, ekeýiniń arasynda áńgimeler, kózqarastar bar, biraq ol qandaı áńgimeler men kózqarastar, ol jaǵyn bilý qıyn; bul óte qaýipti bop kórindi de, jek kórse de, Lýjındi óziniń qasynda kóbirek ustap ony tilimen shanshyp otyrý kerek, bárinen buryn qyzy uzaq joǵalyp ketpeý kerek dep sheshti. Lýjınniń mamandyǵy túkke alǵysyz bop kórindi... Mundaı mamandyqtyń bar bolýy qarǵys atqyr qazirgi zamannyń mánsiz-maǵynasyz rekordtarǵa jappaı umtylýymen ǵana túsindirýge bolady (kúnge deıin uıytqyp barǵysy keletin beıne bir aeroplandar, marofon jarysy, olımpıada oıyndary). Erterektegi, onyń jastyq shaǵyndaǵy Reseıde shahmat oıynymen aınalysatyn adam aqylǵa syımaıtyn qubylys bop tanylar edi. Qazir de ondaı adam birtúrli bop kóriner edi, olaı bolsa Lýjın shahmat oıynyn betperde etip, shyn mánindegi basqa bir qýlyq — sumdyǵyn, máselen, masondyq múttáıim qylmysty is-áreketin jasyrý úshin kúnásiz oıynmen aınalysyp júrgen joq pa eken degen kúmánǵa batady. Alaıda, kóp uzamaı bul kúmán seıildi. Mundaı malǵunnan qandaı sumdyq shyǵýy múmkin? Sonymen birge ol shynynda da ataqty. Kóp jurtqa bul esimniń tanys ekendigi ony ári tańǵaldyrdy, ári yzasyna tıdi (alystan qosylatyn bir týysynyń aıtqan Lýjın degen Peterbor pomeshıgimen baılanysy bolǵany qulaǵynda emis-emis qalyp qoıypty). Osy kýrorttyń qonaq úıinde jatqan nemister de aty-jónin ysyldap júrip, qurmetpen ataıdy. Qyzy oǵan sońǵy betinde jumbaqtar men ár túrli oıyndarmen birge, jaqynda ǵana Lýjın jeńiske jetken partıany bergen kórkem-sýretti jýrnaldy kórsetken. "Osyndaı túkke alǵysyz nársemen aınalysýǵa bola ma? — degen ol qyzyna abyrjı sóılep, — osyǵan bola búkil ǵumyryńdy arnaý... Máselen, seniń naǵashyń kóp oıyndardy jaqsy oınaıtyn, — shahmatty da, kartany da, bıllıardty da, — biraq onyń qyzmeti, karerasy, bári boldy..." "Onyń karerasy osy, — dep jaýap qatty qyzy, — ol óte belgili adam. Seniń shahmatqa qyzyqpaǵanyńa eshkim kináli emes". "Sıqyrshylar da ataqty bolady" — dep renjı sóılegenmen, biraq Lýjınniń ataqty bolýy bir jaǵynan onyń ómir súrýin aqtaıdy degen oı ony tosyldyryp tastaıdy. Onyń ómir súrýi azapty edi. Onyń oǵan únemi tý syrtyn berip otyratyny yzasyn keltiretin. "Ol tý syrtyn berip otyrady, tý syrtyn, — dep qyzyna shaǵym aıtty. — Eshqandaı adam qusap sóılese almaıdy. Sen maǵan, onyń janynyń bir aqaýy bar". Lýjın oǵan esh ýaqytta da suraq bergen emes, esh ýaqytta da úzilgen áńgimeni jalǵastyrýǵa tyrysqan emes. Kúlip turǵan kún astynda soqpaqtarmen umytylmaıtyn serýen jasap kele jatyp er jer-ár jerden kezdesetin kóleńkeler astyna bir qamqor jandar skameıkalar qoıǵan, — sol umytylmaıtyn serýenderde Lýjınniń ár adymy ony qorlap kele jatqandaı bolady. Semizdigi men demikpesine qaramaı, ol kenet olardy artqa qaldyryp shapshań júrip ketetin, al sheshesi ernin jymqyryp qyzyna qarap, eger rekordty júris jalǵasa berse, onda dál qazir, — túsinemisiń, dál qazir — úıge qaıtam dep ysyldaı sybyrlaıdy. "Lýjın, — dep shaqyrady qyzy, — a, Lýjın? Demalyp al, sharshaısyń". Qyzynyń ony aty-jónimen ataýy da jaǵymsyz estiledi, — biraq ol munyń eskertpesine kúlip: "Týrgenovtyń qyzdary osylaı etken. Meniń nem kem?", — dedi Lýjın burylyp, qısyq ezýimen myrs etip, skameıkaǵa otyra ketken. Qasynda qoqys salatyn kárzińke tur. Ol birden qaltasyna qol sap, áldeqandaı bir qaǵaz taýyp ap, ony muqıat jyrtyp kárzińkege tastady da keńkildep kúldi. Áziliniń túri.

Bári birge qydyrystap júrse de, qyzy men Lýjın jeke kezdesýge ýaqyt tabatyn da, ondaı jeke kezdesýlerden keıin qyzyna yzalana suraq qoıatyn: "Onymen súıisip júrsiń be? Súıisip júrsiń be? Men bilem, sen súıisip júrsiń". Biraq qyzy kúrsinetin de jalǵan qamyǵyp jaýap beredi: "Áı, mama-aı, sondaı sózge qalaı aýzyń barady..." "Ólip-óship", — dep sheshken sheshesi, kúıeýine óziniń baqytsyz ekenin, kóńili ornynda emes ekenin, qyzy qaterli bir tońmoıynmen kezdesip júrgenin aıtyp hat jazyp jiberdi. Kúıeýi Berlınge qaıt, nemese basqa kýrortqa aýys dep keńes berdi. "Ol eshteńe túsinbeıdi, — dep oılady ol. — Báribir. Jaqynda bári bitedi. Bizdiń kógershin ushady da ketedi".

Kenet, Lýjınniń Berlınge júretinine úsh kún qalǵanda, shaǵyn bir oqıǵa bolyp, onyń Lýjınge degen qatysyn ózgertip qana qoımaı, eptep bolsa da sezimin selt etkizgendeı boldy. Úsheýi qydyrystaýǵa shyqqan. Tamyz aıynyń keshi, kún sóli ábden syǵylyp alynǵan apelsın sıaqty batyp barady. "Tońazı bastadym, — dedi ol. — Maǵan birdeńe ákep berińdershi". Qyzy basyn ızep, aýzyna shóptiń sabaǵyn salǵan qalpy, qolyn sermeleı siltep qonaq úıge qaraı jónele berdi.

"Qarashy, qyzym ádemi emes pe? Baltyrlary tip-tik".

Lýjın basyn ıdi.

"Sonymen siz dúısenbide jol júresiz be? Oınap bolǵannan keıin Parıjge qaıtasyz ba?"

Lýjın taǵy da basyn ıdi.

"Biraq Parıjde kóp bolmaıtyn shyǵarsyz. Taǵy da basqa jaqqa shaqyratyn shyǵar?"

Bastaldy da ketti. Lýjın jan-jaǵyna qarap ap, taıaǵyn kóterdi.

"Jol, — dedi ol — Qarańyz. Jol. Men kele jattym. Kóz aldyńyzǵa elestetińizshi, men kimdi kezdestirdim. Kimdi kezdestirdim? Ańyzdaǵy Amýrdy. Sadaq emes, taby bar. Men jaraly boldym".

"Ne aıtyp otyrsyz?" — dedi ol mazasyzdanyp.

"Joq, ǵapý etińiz, ǵapý etińiz, — dep Lýjın saýsaǵyn shoshaıtty. — Maǵan aýdensıa kerek".

Lýjın oǵan jaqyndap, aýzyn ashyp, júzinde azapty bir náziktik paıda boldy.

"Siz meıirimdi, báıek jandy áıelsiz, — dedi Lýjın daýsyn sozyńqyrap. — Meniń qyzyńyzǵa qulaǵan nıetimdi qaıtara kórmeńiz".

Beıne bir teatrlyq jattandy sózdi aıtyp bitkendeı syrt aınalyp, taıaǵymen qumnyń betine órnek cap ketti.

"Mine oramalyń" — degen qyzynyń syrt jaǵynan entikken daýsy estildi de, oramal ıyǵyna kep qondy.

"Keregi joq, maǵan ystyq, keregi joq, qaıdaǵy oramal..."

Sol kúngi keshki qydyrys ún-túnsiz ótti. Onyń basynda Lýjınge aıtýǵa tıis sóz jylt ete tústi, — qarjy jaǵyn ısharalap jetkizý, — ol baı bolmasa kerek, óıtkeni qonaq úıde eń arzanqol nómirde jatyr. Qyzymen de myqtap sóılesý kerek. Mı jetpeıtin úılený, bos ábiger. Biraq solaı bola tura, Lýjın sondaı bir tebirenip turyp, kóne dástúrmen odan kep ruqsat suraǵany tolqytty.

"Quttyqtaımyn, — dedi ol sol kúni keshke qyzyna. — Túk túsinbegendeı bolmaı-aq qoı, sen bárin bilip tursyń".

"Ol senimen beker sóılesken, — dep jaýap qatty qyzy. — Bul isti tek sol ekeýmiz ǵana sheshemiz".

"Alǵash kezdesken quıyrshyqqa turmysqa shyǵa salý..." — dedi renjı sóılep.

"Olaı deme, — dedi qyzy sabyrmen. — Bul seniń isiń emes".

Bos ábiger degeniń shuǵyl túrde damyp bara jatty. Jol júrer kúnniń qarsańynda uzyn túngi kóılek kıgen Lýjın óziniń balkonyna shyǵyp qara japyraqtardyń arasynda maltyǵyp dirildegen aıǵa qarap turyp, Týratıge qarsy qoldanylatyn qorǵanystyń ózgeshe baǵyt alǵanyn eske ap, sol shahmat oılarynyń arasynan qulaǵynda shyńyldap turyp alǵan daýys onyń búkil bolmys-bitimin, ondaǵy barlyq basty pýnktterdi qaq tilip kesip ótti. Ol onymen bolǵan áńgimeniń jańǵyryǵy edi, — ol taǵy da onyń tizesinde otyryp, eger sheshesi qalam dese qalsyn, al ózi eki-úsh kúnnen keıin Berlınge qaıtam dep ýáde berdi. Ony tizesinde ustap otyrý oǵan degen seniminiń qasynda túk te emes edi. Ol onyń sońynan keledi, ıaǵnı kóbikteı jarylyp joq bop ketetin, olardyń ornyna qońyraýly saǵattyń qalpaǵy ǵana shyǵa keletin áldeqandaı bir túster sıaqty bolmaıdy. Iyǵymen onyń keýdesine tyǵyla túsip, jaılap qana saýsaǵymen onyń qabaǵyn joǵary kóterdi, kóterdi de onyń kóziniń qarashyǵynan túsiniksiz bir qara sáýleniń sekirip oınaǵanyn baıqady, ol qara sáýle onyń qara aty sıaqty, Týratı alǵashqy kezdesýdegideı jetinshi júriste jyljytqan peshkini jep qoımaq. At árıne opat bolady, biraq bul qurbandyq qara jaqtyń oılastyrylǵan shabýylyna jol ashpaq. Álbette, ferzi jaqtaǵy qanatta birqatar álsizdik paıda bolady, álsizdik emes-aý, bolar-bolmas kúdik, osynyń bári qur qıal, qur qýanysh emes pe, onyń júregi jarylyp ketpeı osyǵan shydas bere me, álde qulaǵyndaǵy sol daýys ony aldap, jolaı tastap kete me. Biraq aı qyńyr qara butaqtyń arasynan qalqyp shyqty, — dóp-dóńgelek, top-tolyq aı, — jeńistiń móri dersiń, aqyrynda Lýjın burylyp bólmesine kirgende, onyń edenine úlken tórt buryshty aıdyń sáýlesi tóselipti, al ol sáýle ústinde — óziniń kóleńkesi.

8

Onyń jas qalyńdyǵy salǵyrt qaraǵan nárse, aldyn ala boljap bilmegendeı, oǵan áser etti. Aýasy aýyrlaý páterine Lýjın óte ójet vengrdi jeńip, birinshi pýnktin oryndaǵannan keıin, birden oraldy, árıne partıa qyrqynshy júriste toqtatyldy, biraq odan arǵysy Lýjınge aıdaı anyq edi. Ol shoferǵa otkrytkadaǵy meken-jaıdy oqyp berdi ("Keldik. Sizdi keshke kútemiz"), lezde-aq tumandy qashyqtyqty zýlap ótip, arystan aýzyndaǵy sheńberdi jaılap qana tartty. Qońyraý daýsy shyǵar-shyqpastan-aq esik aıqara ashyldy. "Paltosyz júrgenińiz ne? Kirgizbeımin..." Ol biraq tabaldyryqtan attap, qolyn bulǵap, demikpesin retke keltirmek bop basyn shaıqap tur edi. "Pýh, pýh" — dep demin úrlep ystyq qushaqqa daıyndala bastaǵan-dy, kenet sozyla bergen qolynda keregi joq taıaq, oń qolynda avtomobılmen esepteskennen beri ustap kele jatqan shılan. "Taǵy da sol qara qalpaq. Neǵyp qaqshıyp turyp qaldyńyz? Beri júrińiz". Taıaǵy qumyra tektes ydystyń ishine súńgip ketti, shılany birer umtylystan keıin tıisti qaltaǵa baryp jatty, qalpaq ornyn tapty. "Men keldim, — dedi Lýjın, — pýh, pýh". Al ol dálizdiń túkpirine ketip qalypty; búıirimen esikti ıterip, jalańash qolyn sozyp, Lýjınge qabaǵynyń astymen jymıa qarap tur. Al esik mańdaıshasynyń dál ústine úlken, ashyq maıly boıaýmen salynǵan kartına ilingen. Ádette ondaı zattarǵa den qoıa bermeıtin Lýjın ol sýretke birden kózi tústi, óıtkeni elektr jaryǵy boıaýlarǵa shaǵylysyp onyń janaryna kúnniń sáýlesindeı shanshyla qadaldy. Qasyna deıin alqyzyl oramal taqqan áıel alma jep otyr, al onyń dýalǵa túsip turǵan kóleńkesi odan da úlken alma jeýde. "Áıel" — dep tamsanǵan Lýjın kúlip jiberdi. "Al, kirińiz, kirińiz". Ol qonaq bólmege kirdi de raqatty sezimmen bosap sala berdi, nege ekeni belgisiz týrnır kezinde ústinen tastamaıtyn barqytty jılet astyndaǵy qarny kúlgen saıyn solq-solq etedi. Súńgiler sıaqty salpynshaqty lústra oǵan kúlim-kúlim etkendeı; roıál aldyndaǵy ampır kreslolarynyń aıaqtary shaǵylysqan sary parket ústinde aıaqtaryn jaıyp, beıne bir edenniń jarqyraǵan tuńǵıyǵyna ushyp bara jatqandaı aq aıýdyń terisi jatyr. Qaptaǵan ústelder men sórelerde ne túrli zattar, aına artyndaǵy ramadan totyqus qaýyrsyny kórinedi. Qabyrǵalardan taǵy da kóp-kóp kartınalar kózge túsedi, — gúldi kóılekti áıelder, aq boz at mingen altyn nurly batyrlar, aq qardyń aq túbitine oranǵan úıler. Lýjın úshin osynyń bári qosylyp jarq-jurq etken álem quraǵandaı da, tek anda-sanda ǵana jeke bir zattar kórinedi, — farfor buǵy men kúńgirt ıkona, — sonan keıin kózdi jeıtin taǵy da álemish boıaýlar men ózi súrinip ketip sheti qaıyrylyp jatqan aıý terisi. Ol on jyldan beri orys úıinde bolmap edi, endi, mine, qulpyryp, gúldep turǵan Reseıdiń kórmesine kirgendeı balasha qýanyp, qolyn shapalaqtap marqaıyp qaldy, — ol ǵumyry mundaı raqattanyp kórgen emes. "Pasqadan qalǵan ǵoı", — dedi ol senimdi túrde altynmen aptalǵan úlken aǵash jumyrtqany shynashaǵymen kórsetip. Osy kezde aq esikter aıqara ashyldy da, shashy qyrpyp alynǵan, tip-tik, pensneli qolyn júrip kele jatyp sozǵan qalpy bir myrza kirip keldi. "Qosh keldińiz, — dedi ol. — Tanysqanyma qýanyshtymyn". Ol sol boıda qaqpaǵyna Aleksandr qyrany salynǵan portsıgardy sıqyrshydaı eptilikpen syrt etkizip ashyp jiberdi. "Múshtekpen, — dedi Lýjın papırostarǵa kóz qyryn salyp. — Mynalardy shekpeımin. Al mynany..." Ol qaltasyn qoparystyryp júrip qaǵaz qorabynan túsip qalǵan tolyq papırostardy shyǵara bastady; olardyń bir-ekeýin túsirip alyp edi, álgi myrza shapshań kóterip aldy. "Qalqam, — dedi ol, — bizge kúlsalǵysh bere qoıshy. Otyryńyz. Aıyptymyn... Sizdiń aty-jónińiz?" Hrýstal kúlsalǵyshy olardyń ortasynan oryn aldy. "Sarańdyq jasap otyrmyn", — dedi Lýjın maıysyp qalǵan papırostardy tiktep jatyp. "Oqasy joq, oqasy joq, — dep asyǵa til qatqan myrza kenet qýsyryla qalǵan tanaýynan tútinniń jińishke eki aǵysyn shyǵardy. — Mine, siz qudaı saqtaǵan Berlındesiz. Qyzym sizdi jarysqa qatysýǵa keldi dep aıtqan". Ol krahmal manjetin aǵytyp, qozǵalaqtap qoıdy da, sózin jalǵastyrdy. "Men kileń osy shahmat oıynynda sondaı bir júris jasap, sonyń arqasynda jeńiske jetýge bolar ma eken dep oılaımyn da júrem. Men bilmeımin, túsinesiz be, biraq meniń aıtaıyn degenim... keshirińiz, sizdiń aty-jónińiz?" "Joq, men túsinem, — dedi Lýjın shamaly oılanyp. — Biz jaı ǵana júrister, nemese kúshti júrister jasaımyz. — Kúshti júris..." "Iá, ıá, solaı ma", — myrsh basyn ızedi. "Kúshti júris degenimiz, — Lýjın daýsyn kóterip kóńildene sóıledi, — bizge birden basymdylyq beredi, aýyr salmaqty fıgýralardyń birin alyp eki jaqty shah berý, nemese peshkish ferziniń dárejesine jetkizý. Solaı jalǵasa beredi. Solaı jalǵasa beredi. Al jaı júris..." "Iá, ıá, — dedi myrza. — Jarys shamamen qansha kúnge sozylady?" "Jaı júris degenimiz ishten shalý, bildirmeı uńǵý, komplıkasıa, — Lýjın neǵurlym juǵymdy bolǵysy kep, elige sóılep jatty. — Bir jaǵdaıdy alaıyq. Aqtar..." Ol kúlsalǵyshqa qarap oılanyp qaldy. "Ókinishke oraı, — dedi myrza tiksinip, shahmat meniń mıyma qonbaıdy. Men tek sizden suraǵanym... On endi túkke turmaıdy. Biz endi asqanaǵa baraıyq. Qalqam, shaı daıyn ba?" "Iá! — dedi Lýjın. — Biz tek endshpıl toqtatylǵan jaǵdaıdy alaıyq. Aqtar: koról se-úsh, ladıa a-bir, at de-bes, peshkiler-úsh, se-tórt. Qaralar..." "Shahmattyń qyr-syry kóp" — myrza asyǵys sóılep, qaraǵa qatysty áripter men sıfrlar tasqynyn toqtatý úshin ornynan atyp turdy. "Aldyn ala topshylaıyq, — dedi Lýjın nyqtap, — bul jaǵdaıda mynandaı jaqsy júris jasaıdy, — e-alty je-bes. Oǵan men kezekti jaı júrispen jaýap berem..." Lýjın konn syǵyraıtyp, mújálsiz súıetindeı ernin dúrdıtińkirep, aqyryn ǵana sóz de emes, júristiń aty da emes, sondaı bir názik únmen kúbir ete tústi. Onyń júzi náresteniń júzine qonǵan ulpany úrlep ushyrǵandaı túrge enip bara jatty, — kelesi kúni ol taqtada da osy júristi jasady. Tek oıynǵa alyp keletin barlyq varıanttardy qarastyryp, biraq osy jasyryn kombınasıany elemeı, túndi uıqysyz ótkizip, júzi sarǵaıyp ketken vengr taqtaǵa úńilip oılanyp qalǵanda, Lýjın marqaıa jótelip bul júristi qaǵazǵa túsirip jatty. Vengr kóp uzamaı berildi de, Lýjın bolsa Komnatrıotpen oıynyna kiristi. Partıa qyzyqty bastaldy da, kóp uzamaı olardyń ústinen aınalasynda kórermender bir-biriniń ústine shyǵardaı úımeleı qaldy. Birin-biri ıtere-mıtere syǵylysyp, alqyna demigip, kúbirlep-sybyrlap, ásirese, "tı-ısh" degen sózder Lýjınniń jynyna tıdi: ol osy bir abyr-sabyrdy, syqyr men sybyrdy, jan jylýdy búkil bolmysymen sezinip otyr. Kóziniń qıyǵymen qarap, otyrǵandardyń aıaqtaryn kórip, ásirese, nege ekeni belgisiz, solar jaratylysyndaǵy jaltyraǵan shulyq kıgen áıeldiń baltyry aıryqsha mazasyn keltirdi. Árıne, ol aıaqtyń ıesi shahmattan túk te túsinbeıdi, ne úshin kelgen.. Surǵylt, úshkir tumsyq týflıler paneldiń astymen bara jatqanda ǵana jaqsy — beti aýlaq. Saǵatty toqtatyp, júristi jazyp, nemese fıgýrany alyp jatyp ta ol kóz qıyǵymen sol aıaqtarǵa qaraýmen boldy, tek jarty saǵattan keıin partıany jeńip, ornynan turyp nymshasyn jóndep qaraǵanda ǵana ol aıaqtar kimniń qalyńdyǵynyń aıaqtary ekenin kórdi. Jeńisine, onyń qatty kóńili marqaıyp ózin sheksiz baqytty sanaǵan ol, ony aımalap taný úshin shahmat taqtasy men myna shýyldaǵan jurttyń tezirek bolýyn qalap tur. Biraq, tipti úlken jarqyraǵan jez samaýryn qaınaǵan kezde de, sharshy tektes shokolad pen kremdermen órnektelgen on pırog kelgen kezde de shahmat joǵalǵan joq. Qalyńdyǵynyń sheshesi ony jaqynda ǵana kirisken shahmat týraly áńgimeni bólip ketken kezdegideı sál tákapparlaý, sál kekesindi jaıdarlylyqpen qarsy aldy, — al keshegi myrza, onyń kúıeýi bolýy kerek, Reseıde olardyń qandaı úlgili ımenıesi bolǵany jaıynda berile aıtty.

Sizdiń bólmeńizge baraıyqshy", — dedi Lýjın qalyńdyǵyna qulaǵyna sybyrlap, al ol ernin tistelep, kózi alaqandaı boldy. "Júrińiz" — dedi ol qaıtalap. Biraq qyz onyń tarelkesine es ketirer tańqýraı varenesin salyp jiberdi, osy bir otty túıirshikterimen ındi úıirip, hosh ıisti shekerimen tisti tutyp qalatyn jalt-jult tátti dám birden-aq áser etti. "Mersı, mersı", — dep Lýjın aıtyp úlgergenshe, ekinshisi taǵy salyndy, ol osy óli tynyshtyqta qatty shyrynnyń bir tamshysyn da qaldyrmaı shaımen ysyp ketken qasyǵyn jalap-juqtap tamsanyp qoıady. aqyrynda ol óz-ózine jetip, biraq, qyzdyń bólmesinde emes, gúldi qonaq bólmede, onymen jeke qalǵan kezde, ol ony ózine tartyp, solq etip bardy da onyń saýsaqtarynan ustady, biraq ol bult etip shyǵyp, kresloǵa baryp jaıǵasty. "Men sizge turmysqa shyǵý-shyqpaýdy áli sheshkem joq, — dedi ol. — Esińizde bolsyn". "Bári sheshilgen, — dedi Lýjın. — Eger olar bas tartsa, olardy qol qoıýǵa kúshtep kóndiremiz". "Nemenege qol qoıýǵa?" — dedi ol tańyrqap. "Bilmeımin . Birdeńelerge qol qoıý kerek shyǵar". "Topas, topas, — dedi áldeneshe qaıtalap. — Eshteńe ótpeıtin, eshqashan túzelmeıtin (Topastyq. Sizge ne istesem eken, qalaı etsem eken... Júzińiz qandaı sharshańqy. Sizge kóp oınaý zıan". "Achwo, — dedi Lýjın, — eki partıa". "Túnimen oılap shyǵasyz. Olaı etýge bolmaıdy. Túnniń ár ýaǵy boldy. Úıińizge qaıtyńyz. Sizge uıyqtaý kerek, túsindińiz, biraq ol jolaq dıvannyń ústinen qozǵalar emes, anaý-mynaý kezdeısoq sózderden basqa ońdy áńgime joq. Ol áli ony bir ret jóndep súıgen emes, bári bir túrli olpy-solpy, onyń birde bir áreketi qushaqtap súıýge uqsamaıdy. Biraq onyń kózindegi osy bir qumbyl berilgendik, júzin nurlandyryp jiberetin osy bir qupıa sáýle... Kelesi kúni onyń taǵy da sol bir shýly tar kóshedegi ǵımarattaǵy úlken dámhananyń ekinshi qabatyna barǵysy keldi. Bul joly Lýjın ony birden kórdi: ol shashy qysqa alynǵan, sodan da mańdaıyna deıin basyna bir ydys kıip alǵandaı kórinetin, al dúrdıgen erinderi sónip qalǵan sıgarany qunyǵa sorǵan keń ıyqty myrzamen sóılesip turǵan. Gazetten kelgen sýretshi, qytaıdyń masqarapazy qusap, basyn bir kóterip, bir túsirip sıgara ıesin bir qyrynan shuǵyl salyp jatyr. Ótip bara jatyp onyń álbomyna kózi túsken ol áli bitpegen Týratıdyń qasynda salynyp bitken Lýjınniń qoqyraıǵan murnyn, qara qaldary bar salbyrańqy alqymyn, samaıyndaǵy buıralanǵan shashy bar beınesin kórdi. Týratı nemis sheberimen oınaýǵa otyrdy da, al Lýjın oǵan aıypty jandaı tunjyraǵan qalpy taıap kep uzaq júıesiz birdeńelerdi aıtyp jatty. Bir túsingeni, ol munyń ketýin qalap tur. "Men óte, óte qýanyshtymyn, — dedi Lýjın jalbaryna sóılep, — biraq ázirshe, ázirshe adamǵa kesir jasaıdy". Ol shahmat ústelderiniń arasynan ketip bara jatqan ony kózimen shyǵaryp sap, sonysyn maquldaǵandaı basyn ızep, óte salqynqandy oınaıtyn, biraq únemi utylyp qalatyn aq shashty aǵylshyn qarsylasy mana jaıǵasyp alǵan taqtaǵa bettedi. Aǵylshynnyń bul joly da joly bolmady, Lýjın taǵy jeńdi, al kelesi kúni teń tústi de, sonan keıin taǵy jeńiske jetti, — beıne bir qımyl-qozǵalys basqa bir jyldamdyqqa túskendeı, buryn kóz toqtatyp qarar tustar jylt etip ótip jatqandaı boldy da, endi ol shahmat pen qalyńdyǵy úıiniń arasyndaǵy shekarany sezinýden qaldy.

Ol Týratıden qalyspaı kele jatty. Týratı pýnat jasasa, bul da pýnat jasady; Týratı jarty upaı alsa, bul da jarty upaı alady. Olar, beıne bir teń qabyrǵaly úshburyshtyń eki jaǵynan qatar órmelep, eń sońǵy sheshýshi sátte shyń ústinde kezdesetin sekildi. Túnniń ózi oıqy-shoıqy bop ketkendeı. Qansha uıqyń kep tursa da shahmat týraly oılanbaı tura almaısyń, al sodan keıin mıyńa uıqy kirmeı-aq qoıady, óıtkeni ár sańylaý tesikte shahmattyń qaraýyly turyp alǵan, bul bir azapty sátter edi, — myna jerde uıqy, onyń arǵy jaǵynda mı; bólmedegi beı-jaı Lýjın uıqyda, shahmat taqtasyn qushaqtaǵan Lýjın sergek, mine, osy eki Lýjın egizdi qalaı qosýǵa bolady. Odan da soraqysy, — týrnırdegi seanstan keıin ol áreń degende shahmat áleminen bosap shyǵady da, kúni boıy ekige bólingendeı esalań kúı keshedi. Úsh saǵatqa sozylǵan partıadan keıin onyń basy qara sharshylarǵa bólinip synyp aýyrady da, shyǵar esik taba almaı, nemese baratyn qadirli úıiniń meken-jaıyn esine túsire almaı dal bolady: baqytyna oraı, qaltasynan sheti qobyraı bastaǵan, eki búktelgen otkrytka saqtalyp qalypty ("Keldik. Keshke kútemiz"). Ol áli qýanysh kushaǵynda júrse de, ol qýanyshtyń da júzine tozań qonbaı qalǵan joq. Demalyp alatyn kúnniń birinde ádettegiden erterek kelgen-di, úıde qyzdyń sheshesi ǵana bar eken. Ol burynda bir toǵaı ishinde bolǵan áńgimeni qozǵap, óziniń degeninen qaıtpaıtynyn, ózin shyndyqty betine aıtam dep oılaıtyn ádetimen (onyń úıine kelip turatyn jastar ony aqyldy sanaıtyn jáne odan aıaǵyn tartatyn) Lýjınge, temeki tuqyldaryńdy vazalarǵa da, tipti edendegi jaıylyp jatqan aıýdyń aýzyna da tastaı beresiń dep shap berdi de, sonan keıin aldaǵy senbi kúni osy úıde kúıeýi jýynyp shyqqan boıda vana qabyldaýyńyz kerek dedi. "Sýǵa sırek túsesiz ǵoı deımin, — dedi ol eshqandaı búkpesiz, — sırek qoı". Lýjın únsiz aıaǵynyń astyndaǵy kúńgirt kóleńkelerdiń qozǵalysyna qarap turyp, qolaısyzdaý ıyǵyn qozǵady. "Jalpy, — dedi ol, — shamaly etten arylý kerek". Osylaısha óziniń tyńdaýshysynyń qajetti kóńil kúıin týdyryp ap, eń basty taqyrypqa keldi. "Aıtyńyzshy, — dedi ol, — meniń oıymsha, siz meniń qyzymdy ábden buzyp bittińiz. Siz sıaqtylar shetinen buzylǵan bop keledi. Meniń qyzym, qazirgilerdegideı emes, taza. Aıtyńyzshy, siz buzylǵansyz ba, buzylmaǵansyz ba?" "Joq, madam", — dedi Lýjın kúrsinip, sodan keıin qabaǵyn tyrjıtyp ókshesimen edendegi áldeneni ysqylap súrte bastady. "Men sizdi múlde bilmeımin ǵoı, — dedi sypyldaǵan daýys. — Men anyqtama jınaýym kerek — ıá-ıá, anyqtama, — sizdiń áldeqandaı bir aýrýyńyz joq pa?" "Demikpe, — dedi Lýjın. — Taǵy da — shamaly quıań aýrýym bar". "Men ol týraly aıtyp otyrǵam joq — dep kesip tastady ol. — Áldeqaıda mańyzdy. Siz ózińizdi kúıeý bala sanaısyz, kelip turasyz, ońasha otyrasyz. Biraq men jaqyn arada úılený toıy bola qalady dep oılamaımyn". "Ótken jyly kóteýmen aýyrdym", — dedi jalyqqan jandaı. "Qulaq salyńyz, men sizben mańyzdy máseleler jaıynda áńgimelesip turmyn. Sizdiń, baıqaımyn búgin, qazir úılengińiz keledi. Men sizdi bilem. Sonan keıin onyń ishi tompaıyp shyǵa keledi, azapqa salasyz ǵoı". Lýjın kóleńkelerdi aıaǵymen taptap turyp, ol otyrǵan jerden árirektegi edende jańa kombınasıa bastalǵanyn kórdi. "Eger siz meniń pikirimdi shamaly bolsa da bilgińiz kelse, onda bul úılený túkke de turmaıdy dep bilem. Siz, nemene, sizdi meniń kúıeýim asyraıdy dep júrsiz be. Moıyndańyz, solaı oılaısyz ba?" "Meniń qarjydan qolym qysqalaý, — dedi Lýjın. — Men shamaly qaryz alam ba dep edim. Maǵan bir jýrnaldyń shahmat bólimin basqarýǵa usynys jasap otyr..." Dál osy kezde edendegi sáıkessizdikter ábden shekten shyǵyp ketti de Lýjın kóleńke-koroldi sáýle-peshkiniń qaýpinen qutqarý úshin eriksiz qolyn sozdy. Sol kúnnen bastap ol, uzaq qarap turatyn bolsań naqty beınege aınalyp shyǵa keletin aǵashtan jasalǵan zattary kóp qonaq bólmeden qashatyn bolyp aldy. Qalyńdyǵy, týrnırdiń ár kúni ótken saıyn onyń saýlyǵynyń nasharlap bara jatqanyn bildi. Kóziniń aınalasy kólkildep kógis tartqan, al aýyr qabaǵy isińki. Onyń bop-boz bop ketkeni sonsha, qalyńdyǵynyń aıtýymen kúnde qyrynsa da, qyrynbaǵan sıaqty bop kórinedi. Ol týrnırdiń aıaqtalýyn "úlken taǵatsyzdyqpen kútti, árbir upaı alý úshin ol qanshalyqty azapty kúsh jumsaý kerek ekenin oılaǵanda janyn qoıarǵa jer tappady. Baıǵus Lýjın, qupıa Lýjın... Tańerteń tanys nemis áıelimen tenıs oınap, onyń ábden qulaq sarsyltqan óner tarıhy týraly áńgimesin tyńdap turyp ta, bólmesinde ártúrli kitaptardy aýdarystyryp otyryp ta, — Andreevtiń "Muhıtyn", Krasnovtyń romanyn, "Qalaı ıog bolýǵa bolady" broshúrasyn — mine, Lýjın shahmattyq esepteýlerge basymen súńgip, taıtalasyp azapqa túsýde dep oılap, sol ónerdiń qıyndyǵyn onymen bólise almaıtynyna qorlanǵandaı boldy. Ol onyń danyshpandyǵyna eshqandaı kúmánsiz sendi, sonymen birge ol danyshpandyq, qandaı keremet bolsa da, shahmat oıynymen sarqylyp qalmaıdy, týrnırdiń ysytpaly kezeńi ótkennen keıin, Lýjın qalypqa túsip, demalyp bolǵan soń, onyń boıynda buryn múlde belgisiz bop kelgen kúsh paıda bop, ol túlep kóterilip, oıanyp, sonan keıin ómirdiń basqa salalarynda da óziniń darynyn kórsetetin bolady. Ákesi ony tar aıadaǵy fanatık dep baǵalaı tura, ol óte ańǵal, óte tárbıeli adam dedi. Al sheshesi Lýjındi kún saıyn emes, saǵat saıyn esinen adasyp bara jatqan jan, al esi delquly adamǵa zań boıynsha úılenýge tıym salynǵan dep, alǵashqy kúnderi óziniń tanystarynyń bárinen ony jasyryp baqty, bul oıy op-ońaı iske asty, — ony qyzy ekeýi kýrortta dep júrdi, — sonan keıin, ylǵı sol úıde bolyp turatyn ol adamdar taǵy bas suqty, — máselen: bizge Reseı emes, jastyq shaǵymyz qymbat deıtin óte bir súıkimdi qart general; eki orys nemisi: sharap fabrıkasynyń qojasy jáne teosof Oleg Sergeevıch Smırnovskıı; birneshe burynǵy ofıserler, birneshe boıjetkender, ánshi Vozdvıjenskaıa; erli — zaıypty Alferovter; qarǵanyń mátkesi (belgili opera boıynsha) atanyp ketken keıýana jastaǵy knágıná Ýmanova. — Lýjındi alǵash ret sol Ýmanova kórdi de, úı ıesiniń asyǵys, júıesizdeý áńgimesine súıenip ony ádebıetke, jýrnaldarǵa qatysy bar adam — bir sózben aıtqanda, shyǵarmashyl dedi. "Siz bilesiz be? — dedi ol sypaıy túrde ádebı áńgime bastap. — Jańa poezıadan... azdap dekadenttyqtan... kóktiken týraly, "kóktiken, kóktiken..." Oleg Semenovıch birden oǵan shahmat oınaıyq dep usynys jasap edi, biraq úıde shahmat bolmaı shyqty. Jastar ony ózara qalpaq dep atady, tek qart general ǵana oǵan shyn júregimen yqylas bildirdi de ony biraz ýaqyt boıy zoologıa baǵynda dúnıege jańa kelgen jıraftar balasyn kórýge shaqyrýmen boldy. Qonaqtar kele bastaǵan kezden, qalyńdyǵymen ońasha otyrý múmkin bolmaı qaldy da, solardyń arasynan qalyńdyǵyna jol tabam dep birden shahmattyq tartysty eske túsirdi. Biraq olardy jeńý múmkin emes edi, óıtkeni olar biriniń ústine biri keledi, tipti endi olar týrnır kezinde de jan-jaǵynan antalap turǵandaı sezinedi.

Ótken isterdiń bárin aqıqatyn uǵý aıaq astynan, bólmesiniń qaq ortasyndaǵy oryndyqta otyryp óziniń oıyn bir-aq nársege jınaqtap baǵyttaǵan sátte keldi: keshe onynshy pýnkt jasalyndy, endi Mozerdi utýy kerek. Kenet qalyńdyǵy kirip keldi. "Qudaı qusap otyrsyń ǵoı, — dep kúldi ol. — Qaq ortada, al qudaıǵa qurbandyq tartady". Ol oǵan shokolad kámpıtin usyndy da, kúlkisin tıa qoıdy. "Lýjın, — dep aıqaılap jiberdi, — Lýjın, esińizdi jıyńyz! Sizge ne boldy?" "Shyn ba?" — dedi ol baıaý, senimsizdeý til qatyp. "Árıne, shyn. Oryndyqty ortaǵa qoıyp otyrý, qaıdan shyqqan ádet. Eger siz qazir esińizdi jımasańyz, ketem". Lýjın basy men ıyǵyn silkip-silkip jiberip kýshetkaǵa baryp otyrdy, biraq onyń áli de ornyǵa almaı, áli de sene almaı turǵany kózinen kórinip tur. "Aıtyńyzshy, munyń bári qashan aıaqtalady? — dep surady. — Qansha partıa bar?" "Úsheý", — dedi Lýjın. "Men búgin gazetten oqydym, siz týrnırdi jeńispen aıaqtaısyz, óıtkeni siz múlde basqa oıyn kórsetýdesiz". "Biraq áli Týratı bar", — dedi ol saýsaǵyn kóterip. "Meniń júregim loblyp tur", — dedi ol muńaıyp. "Onda eshqandaı kámpıt jeýge bolmaıdy — dep shuǵyl túrde sharshy paketti aldy da qoltyǵyna qysty. — Lýjın, men sizge dáriger shaqyram. Eger osylaı jalǵasa berse, siz ólip qalasyz", "Joq, joq, — dedi ol maýjyrap. — Endi durys. Dárigerdiń qajeti joq". "Janymdy qoıarǵa jer tappaımyn. Áli juma, senbi... tozaq qoı. Al bizdiń úıdi qarańǵylyq basty. Sizge turmysqa shyǵýǵa bolmaıdy dep bári sheshemniń sózin sóıleıdi. Nege júregińiz loblydy, birdeńe jep qoıyp pa edińiz?", "Bári durys boldy", — dep kerilip alǵan Lýjın, onyń ıyǵyna basyn qoıdy. "Siz óte sharshadyńyz, baıǵusym. Búgin taǵy da oınaısyz ba?". "Saǵat úshte. Mozerge qarsy. Men jalpy qalaı edi..." "Basqa oıyn", — dep kúldi ol. Onyń ıyǵynda jatqan bas úlken, aýyr bolatyn, — qupıa mehanızmdi, kúrdeli qymbat apparat. Ol bir sátte onyń uıyqtap ketkenin baıqady da, basyn qaı jastyqqa salaryn bilmeı ańtarylyp qaldy. Abaılap júrip ony zorǵa jastyqqa saldy; ol aıaǵyn baýyryna alyp kýshetkada jatyr, al jastyqtaǵy basy balaýyz sıaqty. Bir sátte ony kenet ol ólip ketken joq pa degen úreı bılep, qolyn ustady, — jup-jumsaq, jyp-jyly. Ol boıyn tiktegen kezde, ıyǵynyń aýyrsynyp qalǵanyn bildi. "Aýyr bas", — dedi ol sybyrlap uıyqtap jatqan oǵan qarap, sonan keıin sátsiz syılyǵyn alyp bólmeden shyǵyp ketti. Dálizde qarsy kezdesken kútýshi áıelge Lýjındi bir saǵattan keıin oıatý kerektigin aıtyp, sybysyn bildirmeı baspaldaqpen tómen tústi de, kósheniń kún jaǵynan tenıs klýbyna bettedi, — baıqasa ol áli aıaǵynyń ushymen basyp dybyssyz júrip keledi eken. Kútýshi áıeldiń Lýjındi oıatýdyń qajeti bolmady, — ol ózi oıandy da, kórgen túsin esine alýǵa kiristi, burynnan biledi, eger kórgen túsińdi birden esińe túsirmeseń, artynan kesh bolady. Al ol túsinde bir túrli eken — bólmeniń qaq ortasynda, — kenet, túste bola beretindeı, onyń qalyńdyǵy kirip keldi de, oǵan qyzyl lentamen býylǵan qorap usyndy. Ol ádettegideı tústiń modasymen kıingen, — aq kóılek, appaq týflı. Ol ony qushaqtaǵysy keldi, biraq kenet onyń basy aınalyp, júregi loblydy, al qalyńdyǵy bul kezde oǵan gazetterdiń ol týraly aıryqsha jazyp jatqanyn, sheshesiniń olardyń úılengenine qarsy ekenin aıtyp jatty. Bálkim, odan basqa da kóp-kóp nárse bolǵan bolýy múmkin, biraq adam jady sýsyp bara jatqandy qýyp jete ala ma, — túsinde kórgenderdiń ózine qanaǵat tutyp, sodan aıyrylyp qalmaý kerek dep, Lýjın ornynan aqyryn turyp, shashyn sıpap, tamaq ákelinsin dep telefon soqty. Tústen keıin ol oınaýǵa otyrdy da, sol kúni shahmat álemi alapat óktemdikke kýá boldy. Ol demalyssyz tórt saǵat boıy oınap jeńiske jetti, biraq taksomotorǵa otyrǵan kezde qaıda bara jatqanyn da, shoferǵa qandaı meken-jaı bergenin de ("... kútemiz") umytyp qaldy da, endi ne de bolsa avtomobıldiń toqtaýyn kútti.

Ol ózine tanys úıge keldi, — taǵy da qonaqtar, qonaqtar, — kenet Lýjın qaıtadan manaǵy túske qaıta oralǵanyn bildi, óıtkeni qalyńdyǵy sybyrlap "Júregiń loblýdy qoıdy ma?" — dep surady, — ol ony qalaı bilip tur? "Biz jaqsy túspen ómir súremiz, — dedi ol oǵan. — Men bárin túsindim". Ol aınalasyna qarap, ústel men otyrǵandardy, olardyń samaýrynǵa túsken beınesin kórdi de — erekshe samaýryn perspektıvasy — ıyǵynan aýyr júk túskendeı: "Iaǵnı, bul da tús pe? Myna myrzalar — tús pe? Iá, ıá..." — dedi.

"Tynysh, tynysh, ne aıtyp kúbirlep kettińiz", — dedi mazasyzdana sybyrlap, al Lýjın qalyńdyǵynyń aıtqany durys-aý, kórip otyrǵan tústen aırylmaý kerek, ýaqytsha bolsa da bul adamdar otyra bersin dep oılady. Biraq bul tústiń keremettiligi sonda, tús kórip jatqan adam Reseıden baıaǵyda shyǵyp ketken. Tústiń turǵyndary oryssha sóılesip, shaı iship kóńildi otyr, myna turǵan qant salǵysh ta, munan kóp jyl buryn jazdyń qyzylińirinde verandadan qumshekerdi salyp alatyn qant salǵyshtan aýmaıdy. Reseıge osy oısha oralýdan Lýjın raqat taýyp otyr. Naǵyz oıyn kezinde, teorıa boıynsha baıaǵyda ashylyp qoıylǵan, esepti kombınasıalardyń iske qosylyp qaıtalanatyny ony qalaı qyzyqtyrsa, bul da solaı qyzyqtyryp, eliktirip bara jatty.

Alaıda, bul túste onyń tolyqqandy shahmattyq ómiriniń kóleńke jaǵy birde óleýsirep, birde aıqyn kórinip keldi de, aqyrynda syrtqa aqtarylyp tógildi, ony qonaq úıdegi kádimgi tún, shahmattyq oılar, shahmattyq uıqysyzdyq, Týratı debútine qarsy oılastyrylǵan ótkir qorǵanys ústindegi oı qamap alǵan. Ol ózin sergek sezindi, usaq-túıekterdiń bárinen ada aqyl-oıy aıqyn jumys istep turdy, ony shahmattan basqa, aıdyń altyndy munaryndaı bop jalańash bilekti sıqyrly boıjetken kiretin ertegideı tústiń birde tolqyp, birde balqyp ketetin sátteri ǵana eliktire alady. Onyń sanasynyń shapaqtary ol ózi túsine bermeıtin aınala dúnıeni sharpyp ketkendeı edi. Sodan qaıtyp qalǵan qýat-kúshi ol dúnıe saǵymǵa aınalǵan kezde qaıtadan bekip, qaıtadan jınaqtalyp shyǵa kelgen-di. Onyń óz ómiri, shahmattyq ómiri qym-qýyt oqıǵalarǵa baı, aıqyn jáne júıeli boldy, ol ómirdi bılep-tósteý de, ondaǵynyń bárin erkine tez kóndirip, óziniń degenine baǵyndyrý da qolynan ońaı keletinin Lýjın maqtan tutatyn. Berlın týrnırinde oınalǵan keıbir partıalar bilgishterdiń aýzymen máńgi ólmeıtin degen atqa ıe bola bastady. Bireýlerinde ol ferzi, ladıa, atty birinen soń birin qurbandyqqa shalyp jeńse; ekinshisinde ol bir peshkiden ǵana alǵyr pozısıaǵa shyǵyp ol peshki múlde qubyjyq kúshke ıe bop, qarsylasyn iritip-shiritetin taqtanyń eń bir osal tusynan shyqqan ózekti jara sekildi ósip, ulǵaıyp bara jatady; úshinshisinde Lýjın tipti kórermenderdiń renishin týdyratyn, bir qaraǵanda sondaı delquly júris jasap, qarsylasy tym kesh túsinetin qandy qaqpan quryp qoıady. Esten ketpeıtin bul týrnırde oınalǵan osy jáne basqa partıalarda da onyń aqyl-oıynyń ajary men tegeýrindi logıkasy kórinis tapty. Týratı de tamasha oıyn kórsetti, osy ýaqytqa deıin ony tastap kete qoımaǵan shahmattaǵy jolynyń bolǵyshtyǵyna ábden arqa súıep alǵan ol, keıde shekten shyqqan óktemdik pen qarsylasyn abyrjytyp tastap pýnktten soń pýnktti alyp jatty. Onyń Lýjınmen kezdesýi birinshi báıgi kimge tıetinin sheship beretin boldy, bireýler Lýjın oıynyn ashyqtyǵy men sergektigi ıtalándyqtyń búlikshil fantazıasyn kúl-talqan etedi dese, endi bireýler otty, tizege salyp jiberetin Týratı alystan oraǵytyp otyratyn orys oıynshysyn tize búktiredi dep soqty. Ol kún de týdy.

Lýjın tipti paltosyna deıin kıinip alǵan qalpynda oıanyp ketti de, saǵatyna qarap, ornynan turyp bólme ortasynda jatqan qalpaǵyn kıdi. Ol qaı jerde uıyqtap shyqqanyn túsine almaı ári-sári qalypta bólmeni kózimen sholyp shyqty. Tósegi jınalǵan qalpynda, al kýshetka ústi jyp-jylmaǵaı. Onyń anyq biletini ol ejelden shahmat oınap keledi — shyraqty shaǵylysyp kórsetetin bir-birine qaraǵan eki aına sekildi onyń jadynyń qarańǵy túkpirinde de jınalǵan sáýleli perspektıva bar edi. Shahmat taqtasy janyndaǵy Lýjın, taǵy da shahmat taqtasyndaǵy Lýjın, biraq kishirek, sonan keıin taǵy kishirek, osylaısha taýsylmastan jalǵasa beredi. Biraq ol keshigip barady, asyqqan jón. Ol esikti ashyp qaldy da túkke túsinbeı turdy da qaldy. Onyń oıynsha, osy jerde shahmat zaly jáne onyń ústeli, sondaı-aq onyń kútip otyrǵan Týratı bolý kerek edi. Onyń ornyna bos dáliz jáne odan ári — baspaldaq. Kenet sol basqysh jaqtan júgirip kele jatqan adam kózge tústi de, ol Lýjındi kórip qolyn jaıdy. "Maestro, — dep aıqaılady ol, — sizge ne bolǵan! Sizdi, sizdi kútip otyr, maestro... Men sizge úsh ret telefon soqtym, al olar qansha qaqsaq ta esigin ashpaıdy deıdi. Sınor Týratı ornynda otyr". "Jınap tastapty — dedi Lýjın abyrjyp, taıaǵymen bos dálizdi nusqap. — Báriniń orny aýysyp ketkenin men bilgem joq". "Eger siz ózińizdi nashar sezinip tursańyz..." — dedi álgi adam Lýjınniń bozaryp kólkildep ketken júzine qarap. "Qane, bastańyz", — dep jińishke daýsymen aıqaılap, taıaǵymen edendi tars etkizdi. "Ǵapý etińiz, ǵapý etińiz", — dedi ol sasqalaqtap. Paltosynyń jaǵasyn kóterip ap, aldyna túsip júgire jónelgen odan kózin almastan Lýjın de ornynan qozǵaldy. "Jaıaý, — dedi jol bastaýshy — bir-aq mınóttik jol". Ol dámhananyń aınalmaly esigin, sonan keıin basqyshyn kórgende baryp kóńili ornyna tústi, aqyrynda qonaq úı dálizinen ne izdegenin tapty-aý. Ol ishke kirgen boıda ózinen ómir qýatyn, paıym, sergektik, senimdilik sezindi. "Jeńis bolady eken", — dep daýystap jiberdi. Tuman ishindegi adamdar tobyry qaq jarylyp oǵan jol ashty. "Tar, tar, tartar, — dedi aıaq astynan paıda bolǵan Týratı basyn shaıqap, taqyldap. "Avantı", — dedi Lýjın kúlimsirep. Ekeýiniń arasynda ústel tur, al ústel ústinde shaıqas úshin qoıylǵan fıgýralary tizilgen taqta. Lýjın nymshasynyń qaltasynan papırosyn alyp, mán-maǵynasyz temeki tartýǵa kiristi.

Adam túsinbes oqıǵa boldy, Týratı aqpen oınaı tura óziniń ataqty debútin iske qospady da oǵan qarsy daıyndalǵan Lýjınniń qorǵanysy dalada qaldy. Múmkin bolar qıyndyqty Týratı aldyn ala bilip qoıdy ma, joq álde osy týrnırdegi Lýjınniń baıypty kúshin sezinip saqtyq jasaıyn dedi me, áıteýir ol ábden jaýyr bolǵan júrispen bastady. Lýjın óziniń bosqa ketken eńbegine sál ókinish bildirdi de, qýanyp qaldy: osylaı bolǵany erkinirek. Sonymen birge Týratı odan qorqatyn sıaqty. Bir jaǵynan Týratıdyń qalaýymen sondaı kúnásiz, sylbyr bastalǵan oıynnyń astarynda bir bále jasyrynyp jatýy múmkin ǵoı, Lýjın asa saq oınaýǵa kiristi. Alystan estilgen skrıpkanyń únindeı bári typ-tynysh bastaldy. Oıynshylar pozısıalaryn saqtyqpen ala bastady, áldenelerin alǵa shyǵarsa da, eshqandaı qaýiptendirmeıtin óte sypaıy, — qaýip bola qalsa da, shartty túrde ǵana — anaý jerden pana jasaýyń kerek edi degen qarsylasyna ıshara, al qarsylasy muny kúlimsirep, túkke turmaıtyn qaljyńǵa balap, qajetti jerge bekitip tastap, jaılap alǵa umtylady. Sonan keıin aıaq astynan bir shek dyń ete tústi. Týratı kúshteriniń biri qıǵash lınıaǵa bekinip alypty. Biraq birden Lýjınde de baıaý ǵana bir áýen paıda boldy. Bir sátke qupıa múmkindikter bastaryn kóterip-kóterip alysty da, qaıtadan tynyshtyq ornady: Týratı keri sheginip, jıyryla qaldy. Biraz ýaqyt ótkennen keıin eki qarsylas ta, beıne bir shabýyl degendi oılamaıtyn keıip kórsetip, óz sharshylarynyń qamyn jaqsartýmen aınalysty, — áldenelerdi álpeshtep, oryndaryn almastyryp, sylap-sıpady, — kenet taǵy da ot ushqyny, dybystardyń shuǵyl úılesimi: usaq kúshter qaqtyǵysyp, ekeýi de saptan shyǵyp qaldy, — saýsaqtardyń joıqyn salt qozǵalysy kórinip, Lýjın ústel ústine áreketsiz kúshti emes, aýyr sary peshkini qoıdy; aýada Týratıdyń da saýsaqtary jarq ete tústi de tóbesinde sáýle jaltyraǵan qyńyr qara peshki óz kezeginde kep ol da ústel ústine jaıǵasty. Endi kenet qur aǵashqa aınalǵan eki shahmat jaýyngerlerinen qutylǵannan keıin oıynshylar qaıtadan baıypqa kep, álgi burq ete qalǵan kezdi umytqandaı boldy: taqtanyń sol jerindegi shaıqas orny sýyı qoımapty, áli de áldene kútetindeı... Biraq ol dybys kútken úılesimge kirige almady, — basqa bir qoıý, tómen bir nota ózge tustan dý ete túskeni sol edi, eki oıynshy da shálkem-shalys sharshyny tastaı sap, sharshynyń basqa shetimen bolyp ketti. Biraq bul jerde bosqa aram ter boldy.

Taqtadaǵy iri kúshter kúrkirep bir-birimen til qatysyp qaldy — taǵy da aýys-túıis, taǵy da shahmat kúshteri oıylyp-oımyshtalyp, laktalǵan qýyrshaqtarǵa aınaldy. Uzaq, uzaq oıǵa shomyp otyryp Lýjın kenet hrýstaldaı názik, sulý kombınasıany sezip edi, onysy Týratıdyń bergen birinshi jaýaptasýynda-aq syńǵyr etip, shashylyp qaldy. Biraq Týratı da eshteńe ister alar emes, ekeýi de ýaqyt utpaq bop, — óıtkeni shahmat ǵalamynda ýaqyt degen aıaýsyz, — bir júristi áldeneshe ret qaıtalady, qaýip pen qorǵanys, qaýip pen qorǵanys, — solaı bola tura ekeýi de, bul mehanıkalyq júristerge eshqandaı qatysy joq, kúrdeli kombınasıalardy oılaýmen boldy. Aqyrynda Týratı ol kombınasıaǵa bel baılady, — sol-sol eken taqta ústinde bir alapat mýzykalyq daýyl turǵandaı boldy, Lýjın de birtindep nóserletken úılesimge aınaldyryp jiberetin ózine kerekti qyldaı bir dybys izdep baqty. Endi taqta ústi túgelimen jandanyp shyǵa keldi, bári bir jerge kóz tigip, qursaýlana qýsyrylyp barady; eki fıgýrany qulaǵanynan bir sátke bolsyn jeńildenip qaldy, taǵy da — fýrıozo. Lýjınniń oıy keıde qalyń jynys ishin kezip júrip, ol ne izdese, bul da sony izdegen Týratıdyń mazasyz oıymen kezdesip qalady. Aq jaǵy óziniń oılaǵanyn ári qaraı damytpaý kerek ekenin, áıtpese ol óziniń yrǵaǵynan jańylysyp qalatynyn ekeýi de túsindi. Týratı almasýǵa usynys jasady da, taqtadaǵy kúsh sany taǵy da qysqardy. Jana múmkindikter ashyldy, biraq basymdylyq kim jaǵynda ekenin ekeýi de aıta almas edi. Lýjın shabýylǵa daıyndala otyryp, árbir adymynan qaýip-qaterdiń jańǵyryǵy shyǵyp turǵan varıanttardyń san taraý joldaryn zerttep almaq boldy da uzaq oılanyp qaldy: taǵy bir taýsyla kúsh salsa, jeńistiń qupıa júrisi ashylatyn sıaqty. Kenet onyń bolmysynan tys oqıǵa boldy, — qolyn silkilep qatty aıqaıqaılap jiberdi, sóıtse papırosty tutatam dep sirińke jaqqan da, ony óshirýdi umytyp ketken ǵoı. Aýyrǵany birden qaıtty, biraq adam tózgisiz sumdyqty, ózi súńgip ketken shahmat tuńǵıyǵynyń sumdyǵyn uqqan ol, taǵy da eriksiz taqtaǵa kóz tikti, onyń aqyl-oıy buryn sońdy bolyp kórmegen sharshap-shaldyǵýdan múlde qaljyrap qalǵan eken. Biraq qatygez shahmat ony ýysynan shyǵarmaı ózine tarta tústi. Bul sumdyq edi, biraq jalǵyz jarasym da osynda edi, óıtkeni dúnıede shahmattan basqa ne bar? Tuman, belgisizdik, tuńǵıyq... Ol kenet Týratıdyń ornynan kóterilip, saýsaqtaryn syǵymdap turǵanyn kórdi. "Úzilis maestro, — dedi tý syrtynan bir daýys. — Júristerińizdi jazyńyzdar". "Joq, joq, joq", — dedi Lýjın jalynardaı álgi daýysty izdep. "Úzilis", — dedi taǵy da tý syrtynan álgi zymıan daýys. Lýjın ornynan turmaq bop edi tura almady. Ol oryndyǵymen artqa jyljyp ketkenin baıqady, al jańa ǵana onyń búkil ómiri jatqan shahmat taqtasyna bir adamdar jyrtqysh qustardaı lap qoıyp, fıgýralardy alyp-salyp, aıtysyp-tartysyp jatyr. Ol taǵy bir umtylyp edi, taǵy tura almady. "Nege, nege", — dedi ol jalbarynǵan únmen jurttyń arasynan shahmat taqtasyn izdep. Adamdar úımeleı tústi de, taqta kórinbeı ketti. Taqtada fıgýralar úıme-júıme bop jatyr edi. Aldynan bir kóleńke ótti de fıgýralardy shaǵyn tabytqa salyp jatty. "Bitti", — dedi Lýjın ornynan yńyrsyp kóterilip jatyp. Áldeneni talqylaǵan áldeqandaı bir elester ańnan da, myńnan da kórinedi. Sýyq, ári qarańǵy. Elester taqtalar men oryndyqtardy alyp ketti. Qaı jaqqa qarasań da, aýadan shahmat beınesi kórinedi, Lýjın endi ǵana, óziniń jańa ǵana oılap tapqan kombınasıalardyń birinde adasyp, maltyǵyp qalǵanyn túsindi de, odan qalaı da, sonan keıin qańǵyp ketse de, bosap shyǵý úshin jantalasty. "Júrińiz, júrińiz", — dedi de bireý joq boldy. Ol jalǵyz ózi qaldy. Kózi qaraýytyp ketti, dál qazir zaldaǵy árbir zat oǵan shah berip tur, — qorǵaný kerek qoı. Ol búkil tolyq denesimen qalshyldap ornynan qozǵaldy da bólmeden shyǵý úshin ne isteý kerek ekenin izdedi, — ol úshin jaı qarapaıym ǵana áreket kerek emes pe? Mańaıynda qalqyǵan aq omyraýly qara kóleńke onyń paltosy men qalpaǵyn alyp berdi. "Ne úshin kerek?" — dep kúbirlegen ol qolyn jeńine saldy da, álgi kóleńkege ilese berdi. "Munda júrińiz", — dedi kóleńke. Lýjın alǵa umtylyp qaterli zaldan shyqty. Ol basqyshty kórip joǵary shyǵa berdi de, qaıtadan tómen qaraı júrdi, óıtkeni joǵary órlegennen tómen túsken ońaıyraq qoı. Shýlap jatqan elester otyrǵan úlken bir zalǵa tap boldy. Árbir múıisten shabýyl pisip-jetilip keledi, — ústelder men shelekti ıtere-ıtere altyn moıyndy peshkiler keledi, dúńkildegen baraban búkireıgen jaldy shahmat atyna aınalypty, ol jaımen qozǵalyp turǵan shynyly kógildir álemge jetti de, odan ári qalaı bararyn bilmeı turyp qaldy. Oǵan birdeńe istegisi kelgendeı, ony áldekimder qorshap alypty "Ketińiz, ketińiz", — dedi bir ashýly daýys. "Qaıda?" — dedi Lýjın jylap jibererdeı. "Úıińizge baryńyz", — bir daýys urlana sybyrlap, Lýjınniń ıyǵynan áldene ıtergendeı boldy. "Siz ne aıttyńyz?" — dedi ol kenet óksigin basyp. "Úıińizge, úıińizge", — dep qaıtalady álgi daýys, sonan keıin shynyly álem Lýjındi ustap ap salqyn qarańǵylyqqa laqtyryp jiberdi. Lýjın kúlimsiredi. "Úıge, — dedi ol baıaý ǵana. — Mine, kombınasıanyń kilti qaıda".

Asyǵý kerek boldy. Óıtpese shahmat baldyrlary ony taǵy da orap almaq. Aınala ylaıly ymyrt, tunshyqtyrardaı qoıý, aýyr aýa. Qasynan sypyldap ótip bara jatqan elesten jol surady. Eles eshteńe túsinbedi de, óte shyqty. "Bir sátke", — dedi Lýjın, biraq kesh edi. Sonan keıin ol qolyn sermeleı siltep júrisin jedeldetti. Surǵylt ottar jan-jaǵynan shashyrap qalyp barady. Osy bir jumsaq tuman ishinen úıine barar joldy tabý ońaı emes edi. Lýjın solǵa júrse aldynan orman shyǵady, al ormannan soqpaqty tabý qıyn emes dep oılady. Qasynan taǵy bir kóleńke zyp ete tústi. "Orman, orman qaıda? — dedi Lýjın qadala surap. Biraq bul suraqqa jaýap bolmaǵannan keıin ol, onyń sınonımin izdeı bastady. — Toǵaı? Vald? — dep mińgirledi ol. — Park?" — dep qosyp qoıdy. Sonda ǵana kóleńke sol jaqty kórsetip, joq boldy. Lýjın óziniń sylbyrlyǵyna keıip sát saıyn qýǵyn kútip, kórsetken jaqqa qaraı bet aldy. Shynynda da, mine, endi, jan-jaǵynan aǵashtar qorshap, aıaq astyndaǵy paporotnıkter sybdyrlap qoıa berdi. Aınala dymqyl, tymyq. Ol ózin-ózi aýyrlap, alqyna dem alyp, kózinen jas sorǵalap otyra ketti. Shamalydan keıin ol tizesine jabysqan dymqyl japyraqty alyp tastap ornynan turdy da, aǵashtardyń arasyn kezip júrip tanys soqpaqty taýyp aldy. "Júr, júr", — dedi Lýjın ózin-ózi asyqtyryp, batpaqty keship kele jatyp. Jarty joldan ótti. Qazir ózen men aǵash óńdeıtin zaýyt kórinedi, sonan keıin ýsadba. Ol onda tyǵylyp qalady da úlkendi-kishili banklermen qorektenetin bolady. Qýǵynshylar artta qaldy. Endi ony ustaı almaıdy. Joq-joq. Tek demi aýyrlamasa ǵoı, sonda ǵana adamnyń esin alatyn myna aýrý keter edi... Orman ishin timiskilep kezgen soqpaq kóldeneń jatqan jolǵa qosyldy da, al odan ári qarańǵyda jaltyraǵan ózen kórindi. Ol kópirdi de kórdi, arǵy jaǵalaýda áldene qaraýytady, al oń jaqta, árirek, qarańǵy kókjıekte ýsadbanyń úshburyshty shatyry, qara jaıtartqysh shyǵa keletindeı. Biraq ol shahmat qudaılary tarapynan kózge kórinbeıtin tuzaq qurylǵanyn bildi, óıtkeni kópirdiń qos qanatynan jalańash áıelder ósip shyǵyp, ózende álsiz sáýleler sekirip oınap jatyr. Ol jaǵalaýmen júrip otyryp aǵash úgindileri tobyǵynan keletin taǵy bir kópirge tap boldy. Ol uzaq izdedi, aqyrynda taptar, typ-tynysh kópir tapqandaı boldy da endi osy jerden emin-erkin ótýge bolatyn shyǵar dep oılady. Biraq jaǵalaýdyń arǵy betindegilerdiń bári jat bop kórindi, — ottar aǵyp, kóleńkeler jyljyp jatyr. Ol ýsadbanyń osy jerde, dál irgede ekenin bilip tur, biraq ol onyń basqa tusynan kelgen, onsyz da bári dińkeletip bitip edi... Onyń aıaqtary, shahmattaǵy negizgi kúsh bop sanalatyn fıgýralar sıaqty ókshesinen jambasyna deıin qorǵasyn quıǵandaı ap-aýyr. Birtindep ottar joǵalyp, elester sırep aýyr azaptyń tolqyny ony qaıta-qaıta kómip ketedi. Áldeqandaı bir jaryq jarq ete qalǵan kezde onyń kózi shaǵyn baýǵa, sheńberli butaqtarǵa tústi de, ony dıirmenshiniń saıajaıy dep uqty. Ol sharbaqqa qol sozdy, biraq ábden ıektep alǵan aýrý ony bılep-tóstep, onyń qara qusynan syǵyp-syǵyp jiberdi, al ol qabysyp bara jatty da, ún-túnsiz jaıylyp sala berdi.

9

Panel taıyp ketti de, tip-tik kóterilip, keri quldılady. Ol aýyr demalyp boıyn jazdy, al onyń joldasy, ózi teńselip tursa da ony demep: "Gúnter, Gúnter, júrip kórshi", — dep qaıtalaıdy. Gúnter tiktenip aldy da, osy bir az ǵana aıaldaýdan keıin, ol ekeýi birde jaılap juldyzdarǵa kóterilip, birde tómen aǵatyn túngi qańyrap qalǵan kóshemen ári qaraı júrip ketti. Qaıratty, ári iri Gúnter joldasynan góri kóp iship qoıyp edi: qasyndaǵy Kúrt joldasy óziniń seriktesin demegendeı demep-aq keledi, al syra onyń basyn kún kúrkirindeı túıgishteıdi. "Qaıda bas... qaıda bas... — dep Gúnter suramaq bolady. — Qaıda bas... qalar?" Jańa ǵana olar mektepti bitirgenderine bes jyl tolýyna baılanysty emen ústeldiń basynda otyrǵan, án saldy, bir-birimen syńǵyr-syńǵyr soǵystyrdy, baqytty, sap-saý, jyl boıy jap-jaqsy jumys istedi, olar otyz shaqty bolatyn, endi, mine, qalaı úıdi-úıine taraı bastap edi, solaı loblý, qarańǵylyq bastaldy, — solqyldaq panel. "Basqalar anda", — dedi Kúrt qolyn alǵa siltep. "Bárimiz tarqadyq", — dedi Kúrt. "Al bizdiń aldymyzda Karl", — dedi Gúnter baıaý, biraq nyp-nyq til qatyp, ekeýin de ishtegi syra jeli bir jaqqa alyp ketti: olar aıaldap, bir adym keri sheginip, qaıtadan alǵa basty. "Men saǵan aıtyp turmyn ǵoı, anda Karl", — dedi renjip Gúnter. Shynynda da panel shetinde basyn tómen túsirip bir adam otyr eken. Olar táltirektep júrip, onyń qasynan ótip ketti. Olar qaıtadan aınalyp kep, oǵan jaqyndaǵanda, ol adam ernin sylp etkizip, olarǵa jaılap basyn burdy. Iá, bul Karl edi, biraq Karl ne bop ketken, — beti qan-sólsiz, kózi alarǵan. "Men tek demalyp otyrmyn, — dedi ol óleýsiregen daýyspen. — Qazir men jalǵastyram". Kenet kóshemen jalaýshasyn kóterip taksamotor ótti. "Ony toqtatyńyzdarshy, — dedi Karl. Meni aparyp tastasyn. Avtomobıl keldi. Gúnter kótermek bop Karldyń ústine qulady, Kýrt bireýiniń aıaǵyn ustap álek. Shofer olarǵa demeý bolar bir sózderdi aıtqan boldy da, sonan keıin túsip, kómektesýge kiristi. Bylq-sylq etken dene esikke engizildi de, avtomobıl júrip ketti. "Bizge jaqyn qaldy, — dedi Kúrt.

Qasynda turǵan adam kúrsinip qaldy, Kúrt oǵan qarap Karldy kórdi, ıaǵnı taksomotor Karldy emes, Gúnterdi alyp ketken. "Men saǵan kómektesem, — dedi ol aıypty túrde. Júreıik". Karl ańyraıǵan balalyq kózben oǵan qarap aldy da, ekeýi asfálttiń kelesi betine ótý úshin júrip ketti. "Mine, taǵy da", — dedi Kúrt. Baý sharbaǵynyń janynda eki búktetilip qalpaqsyz tolyq bir adam jatyr edi. "Bul Pýlvermaher, — dep kúbirledi Kýrt. — Baıqadyń ba, ol osy jyldar ishinde qatty ózgerip ketipti". "Bul Pýlvermaher emes, —dedi Karl, panelge qatar otyryp jatyp. — Pýlvermaher jaltyr bas". "Báribir, — dedi Kúrt. — Ony da aparyp salý kerek". Ol álgi adamdy ıyǵynan tartyp turǵyzbaq bolyp edi, ózi teńselip ketti. "Sharbaqty syndyryp alma", — dep eskertti Karl. "Aparyp salý kerek" —dep qaıtalady Karl. — Bul, bálkim, Pýlvermaherdiń inisi shyǵar. Ol da sonda bolǵan".

Álgi adam qalyń uıqyda edi. Ústinde barqyt jolaqty qara palto. Kóshe shamynyń jaryǵynan onyń salbyrańqy alqymy men tolyq júzi jyltyrap kórinedi. "Taksomotordy kúteıik, — dedi Kúrt Karldyń qasyna jaıǵasyp jatyp, — tún de ótip barady dedi senimdi túrde aspanǵa qarap, — Aspan shyr kóbelek aınalyp tur". "Juldyzdar", — dep nyqtady Karl, ekeýi de úlken doǵal jasap juldyzdar aǵyp jatqan kókke melshıip qarap qalypty. "Pýlvermaher de qarap jatyr, — dedi únsizdikti buzyp Kúrt. "Joq, uıyqtap jatyr", — dedi Karl onyń júzine úńilip. "Uıyqtap jatyr", — dep kelisti Kúrt.

Asfált ústine jaryq tústi de, Gúnterdi alyp ketken sol meıirimdi taksomotor paneldiń janyna kelip toqtady. "Taǵy bireýi? — dep kúldi shofer, — Birden aparyp salý kerek edi". "Qaıda?" — dep surady uıqyly daýyspen Karl Kýrttan. "Qaltasynda adresi bar... shyǵar", — dedi ol ekiushtylaý. Shaıqalaqtap júrip ol álgi jannyń júzine úńilip, onyń aıqara ashylǵan paltosynyń qaltalaryn tintkileı bastady. "Barqytty nymsha, — dedi Kýrt. — Beıshara, beıshara..." Olar onyń birinshi qaltasynan-aq eki búktelgen otkrytkany taýyp aldy da, onyń adresi bar jartysy qoldan sýsyp túsip, múlde joǵalyp tyndy. Al ekinshi jartysynda da kóldeneńinen iri etip jazylǵan adres bar bop shyqty. Syrtynda sol jaǵynan úzilip qalǵan túzý jazylǵan bir sóılem bar eken, biraq ol sóılemge joǵalǵan jartysyn qaıta jalǵasa da, onyń mánin túsiný qıyn bolar edi. "Bak beretom", — dedi Kýrt "renıks" júıesimen oqyp. Otkrytkadan tabylǵan adresti shoferǵa aıtyp, bylq-sylq etken aýyr deneni avtomobılge salyp jiberýge kiristi, shofer taǵy da kómekke keldi. Shamnyń jaryǵy taksomotor esigindegi shahmat sharshylaryna túsip tur. Aqyrynda syǵylysa tolǵan avtomobıl ornynan qozǵaldy.

Karl jol-jónekeı uıyqtap ketti. Belgisiz adamnyń denesi ár burylys jasaǵan saıyn bylq-sylq etedi de, sonan keıin Kýrt orynǵa kóterilip, al Karl men belgisiz adamnyń bir bóligi edende kele jatty. Avtomobıl toqtap, shofer esikti ashqan kezde, ol avtomobılde qansha adam otyrǵanyn ańdaı almaı qaldy, Karl birden oıandy da, al edende jatqan adam bylq eter emes. "Myna dostaryńdy ne isteıtinderińdi bilmeımin", — dedi shofer. "Ony kútip otyrǵan shyǵar", — dedi Kýrt. Shofer óziniń jumysyn bitirgenin, ul tún — mazasyz tún boldy dep oılady da, jalaýshasyn kóterip, aqsha talap etti. "Men tóleımin", — dedi Karl. "Joq, men, — dedi Kýrt. — Men ony birinshi taptym". Bul dálel Karldy tosyldyryp tastady. Olardan zorǵa qutylǵan avtomobıl júrip ketti. Úsh adam panelde qaldy: bireýi jelkesimen tas basqyshqa súıenip jatyr.

Shaıqala basyp entikken Kýrt pen Karl kósheniń ortasynda turyp úıdegi janyp turǵan jalǵyz terezege qarap qarlyǵa aıqaılady, sol sátinde perdeler qozǵalysqa túsip, ashyla qaldy. terezeden jas áıel basyn shyǵardy. Kýrt qalaı bastaryn bilmeı, tamaǵyn kenep aldy da, sonan keıin kúshin jınap, sergek, ári qattyraq daýystap: "Boıjetken, biz Pýlvermaherdi alyp keldik", — dedi. Áıel eshteńe degen joq, perdeler jabylyp qaldy. Biraq onyń tereze aldynan ketpegeni kórinip tur. "Biz ony kósheden taýyp aldyq", — dedi Karl terezege qarap senimsizdeý. Perdeler qaıta ashyldy. "Barqyt nymshasy", — dedi Kýrt túsindire túsýdi jón sanap. Tereze aldy bosady da, bir mınótten keıin esikter ashylyp, shynydan birinshi alańqaıǵa deıin mramor tóselgen basqysh kórindi de, kóp uzamaı tekpeshekterdi tez-tez basyp kele jatqan áıel aıaǵy kózge tústi. Kilt syldyr-syldyr etti de, esik ashyldy. Basqyshtarǵa súıep qoıylǵan qara kıimdi tolyq adam jatyr.

Bul kezde basqysh adam sońynan adam týyp jatty. Túngi týflıli, qara shalbarly, jaǵasy joq krahmal kóılek kıgen myrza paıda boldy da, onyń sońynan jalań aıaǵyna birdeńe suǵa salǵan júzi bop-boz qyzmetshi áıel kórindi. Bári aıypty jandaı kúlimsiregen Lýjınge tóne qalypty, al iship alǵan bóten jandar birdeńelerdi aıtyp jatyr, bireýi, shaqyrý qaǵazy sıaqty, poshta otkrytkasynyń jartysyn qaıta-qaıta usynady. Lýjındi beseýlep júrip joǵary kóterip shyqty da, onyń aýyr da ardaqty basynan ustaǵan qalyńdyǵy kenet basqyshtaǵy jaryq sónip qalǵan kezde daýystap jiberdi. Qarańǵyda bári abdyrap qaldy da, áldene sart etip, áldene tarpyldap, ysyldap-pysyldap, bireýler keri serpilip, qudaıdy nemisshe aýyzǵa alyp jatty, jaryq qaıta janǵan kezde álgi bógde adamdardyń biri basqyshta otyr da, ekinshisi Lýjınniń denesiniń astynda qalypty, al joǵarydaǵy alańqaıda ashyq tústi túngi kóılek kıgen sheshesi qımylsyz jatqan deneniń janynda áldene dep áreket etip jatqan kúıeýi men onyń úlken aýyr basyn ıyǵyna sap ustap turǵan qyzynan kóz alar emes. Lýjındi qonaq bólmege alyp kirdi. Jas bógde jigitter áldekimderge ózderin tanystyrý úshin ókshelerin sart etkizip qoıady da, farfor qoıylǵan ústelderden jalt burylady. Olar barlyq bólmede derlik bolyp shyqty. Olar shyǵyp ketpek bop, qansha umtylsa da shyǵar esikke jete almaı-aq qoıdy. Olar barlyq dıvandarda otyryp, vana bólmesinde de, dálizdegi sandyq ústinde de boldy, olardan qutylýǵa múmkindik bolmaı jatty. Sanyn bile almady, — tumandy san Biraz ýaqyttan keıin olar shyǵyp ketti de, qyzmetshi áıel ekeýin shyǵaryp jibergenin, al qalǵandary bir jerlerde jatqan shyǵar dep topshylap, erkektiń túbine araq jetetinin, onyń sińlisiniń kúıeýi de iship ketkenin áńgimeledi.

"Quttyqtaımyn, jetisken eken, — dedi sheshesi jartylaı sheginip kórpe jabylǵan qonaq bólmede ólgen adamdaı sulap jatqan Lýjınge qarap turyp. — Quttyqtaımyn". Tańǵalarlyǵy Lýjınniń ólgenshe ishkeni oǵan unap tur, beıne bir Lýjınge degen yqylasty sezimi oıanǵandaı. Osy bir shálkem shalystan bir túrli adamdyq, tabıǵılyq, tipti dańǵaıyrlyq, úlken kisilik kórip turǵan sekildi. (Bizdiń áýleki zamanymyz jurttyń bárin joldan shyǵaryp esten tandyrady dep oıǵa batyp tur). Sońynan Lýjınnen sharap ıisi shyqpaıtynyn, ol tipti de mas emes ekenin, onyń uıqysynyń ózi bir túrli ekenin estigen kezde, Lýjınnen eń bolmaǵanda, tabıǵı bir shalt qımyl kóre almaǵany úshin ózine-ózi renjip qaldy.

Tań alageýimde kelgen dáriger ony qaraǵan kezde, Lýjınniń júzine ózgeris te enip edi, qabaǵy ashylyp, laılanǵan kózi jyltyrap kórine bastaǵan. Tek sonda ǵana, ony kirer aýyzda kórgen kezde eseńgirep qalǵan qalyńdyǵy da ózine-ózi kele bastap edi. Shynyn aıtqanda, keshe keshten beri áldene kútken sıaqty edi, biraq dál osylaı bolady dep kútpegen-di. Ol shahmat domhanasyna telefon soqqanda, oǵan oıyn baıaǵyda aıaqtalǵan dep jaýap berdi. Sonan keıin ol qonaq úımen habarlasty, biraq olar da Lýjınniń áli kelmegenin aıtty. Ol, múmkin, esiktiń syrtynda qalyp qoıǵan joq pa eken dep, syrtqa shyqty, sonan soń qonaq úıge taǵy telefon soqty, polısıaǵa habarlasaq qaıtedi dep ákesimen aqyldasty. "Túk qajeti joq, — dedi ákesi kesimdi túrde. — Onyń tanystary joq dep tursyń ba. Qonaqtyqqa ketken shyǵar". Biraq Lýjınniń eshqandaı da tanysy joq ekenin ol jaqsy biledi, sondyqtan da onyń ushty-kúıli joq bop ketýi aqylǵa syımaıdy.

Endi, mine, Lýjınniń jalpaq, sup-sur júzine qarap otyryp onyń janyn muńly, názik bir aıaýshylyq torlap alyp edi,  — ondaı aıaýshylyq bolmasa ómir de bolmas edi. Osy bir beıkúná adamnyń kóshede jatqanyn, olardy mas adamdardyń súıregenin kózge elestetýdiń ózi qıyn edi; onyń esinen tanyp qulaǵanyn maskúnemniń uıqysy dep qabyldaǵanyn oılaýdyń ózi aýyr bolatyny qandaı aıanyshty, qandaı azapty. Mine, kózine jas almaı qaraı almaıtyn olpy-solpy nymsha, buıra shash, salbyrańqy alqymdy appaq moıyn... Osynyń bári meniń kinámnen,  — qaraı almadym, qaraı almadym. Qaı kezde de onyń qasynan tabylý kerek edi, ony kóp oınatpaý kerek edi, — osy ýaqytqa deıin avtomobıldiń astyna túsip qalmaı qalaı júrgen, shahmattan ábden dińkelep sharshaǵan kezde osylaısha sulap túsip, osylaısha es-tússiz qalady eken-aý? "Lýjın,  — dedi ol, beıne bir ol ony kórip otyrǵandaı, oǵan kúlimsirep, — Lýjın, bári durys bolady. Lýjın, estımisiz?"

Ony aýrýhanaǵa jaıǵastyrǵannan keıin, ol onyń zattaryn alýǵa qonaq úıge bardy, ony alǵashqyda nómirine kirgizbedi, uzaq ýaqyt túsindirýge týra keldi, sanatorıanyń dóreki qyzmetshilerimen salǵylasty, sonan keıin Lýjınniń sońǵy kúnderine tólemek bolyp edi, aqshasy jetpeı qaldy, taǵy da túsindirýge týra keldi, osynyń bári Lýjındi azaptaýdyń jalǵasyndaı kórindi de, ol jylap jiberdi. Aqyrynda qonaq úıdiń dóreki qyzmetshi áıeliniń kómeginen bas tartyp, Lýjın zattaryn jınastyrýǵa kirisken kezde aıaýshylyq sezimi tipti shekten shyǵyp ketkendeı edi. Ol zattardyń ishinde kópten beri saqtap kele jatqan zattar da bar edi, — eshqandaı qajeti joq zattar: búıirinde qaltashyǵy bar "S" árpi túrindegi metal toqymaly kenep belbeý, báki-brelok, ıtalán otkrytkalarynyń býmasy, — kók aspan men madonnalar, Vezývıı ústindegi kógildir tútin; Peterbor zattary: qyzyl, aq súıekti kishkentaı esepshottar, baıaǵyda ótip ketken 1918 jyldyń paraqtalatyn kúntizbesi. Osynyń bári, nege ekeni belgisiz, taza, biraq myjylyp qalǵan kóılekterdiń arasynda shkapta jatty. Olardyń ishinde Valentınova degen bireýdiń adresti qaǵazy da bar...

Dárethana dúnıeleriniń kóriksizdigi sondaı, olardy tastap ketpek boldy, — jókeniń ornyna rezeńke sorǵysh satyp alyp bermek. Shahmattar, jazbalar men dıagramlarǵa toly karton qoraby men shahmat jýrnaldarynyń býmasyn jeke paketke saldy: bulardyń oǵan endi qajeti joq. Shabadan men sandyq tolyp, qulyptanǵannan keıin, ol burysh-buryshty taǵy da qarap shyqty da, tósek astynan baýlary joǵalyp qalǵan, Lýjınge túngi týflı retinde qyzmet atqarǵan aıaq kıim taýyp aldy. Ol ony abaılap qana qaıtadan tósek astyna qoıdy.

Qonaq úıden shyqqan ol, Lýjın taıaǵy men shlápasyn sonda tastap ketpedi me eken dep, shahmat dámhanasyna tartty. Týrnır zalynda adamdar kóp eken, kıim iler jerde Týratı qýnaq qalyppen paltosyn sheship jatty. Ol shahmat seansy bastalar kezde tap boldym-aý dep oılady, ıaǵnı, bular áli Lýjınniń aýyryp qalǵanynan beıhabar bolsa kerek. "Ne bolsa, ol bolsyn", — dedi ol yzalana, — "kútsin". Taıaqty tapty, biraq qalpaǵy joq. Fıgýralar qoıylǵan ústelge, qolyn ysqylap, bas daýysty ánshi qusap tamaǵyn kenegen, jalpaq jaýyryndy Týratıge shamyrqana qarady da dámhanadan shyqty, tor kózdi jasyl tústi Lýjınniń sandyǵy jatqan taksomotorǵa otyryp sanatorıaǵa qaıtyp oraldy.

Keshegi jas jigitter kelgen kezde, ol úıde joq edi. Olar keshe túngi ózderiniń yńǵaısyz júristeri úshin keshirim suraýǵa kelgen bolatyn. Olar ásem-aq kıingen ekeń, bastaryn ıip, keshe alyp kelgen myrza ózin-ózi qalaı sezinedi dep qaıta-qaıta suraýmen boldy. Olarǵa rahmet aıtyldy da, myrza túngi qydyrystan keıin jaqsy tynyqty dedi. Jas jigitter on mınótteı otyryp, rıza bolyp ketip qaldy. Dál osy kezde týrnırdi uıymdastyrýǵa qatysy bar, asyp-sasqan jas jigit sanatorıaǵa keldi. Lýjınge ony jibermedi; onymen sóılesken jas áıel, Lýjın ábden sharshady, onyń endi shahmatqa qashan oralary belgisiz dedi. "Bul sumdyq qoı, sumdyq qoı, — dedi álgi adam qaıta-qaıta qaıtalap. — Aıaqtalmaǵan partıa! Qandaı jaqsy partıa! Maestroǵa aıtyńyzshy... Meniń tolqynysymdy, meniń ótinishimdi jetkizińizshi..." Ol úmitin úzip qolyn bir siltedi de, basyn shaıqap shyǵar esikke bettedi.

Gazetterde Lýjın sońǵy partıasyn aıaqtamaı júıke aýrýymen syrqattanyp qaldy degen habar basyldy da, al Týratı qara jaq ef-tórt peshkisiniń álsizdiginen báribir utylar edi dep soǵypty. Barlyq shahmat kýboktarynda bilgishter jıylyp fıgýralardyń jaǵdaılaryn zerttep, oıyn jalǵasqanda qalaı órbıtinin qarastyryp, aqtyń álsiz de-úsh pýnktin atap jatty, biraq eshkim de talassyz jeńistiń kiltin taba almady.

10

Kóp uzamaı bir kúni keshte birazdan beri pisip-jetilgen, birazdan beri dúbiri alyp bara jatqan, aqyrynda aqtarylyp-tógilgen, shekten shyqqan ospadar áńgime burq ete tústi. Ol sanatorıadan jańa ǵana oralyp qaraqumyq botqasyn jep, Lýjınniń jaqsaryp kele jatqanyn aıtyp otyr edi. Ata-analary bir-birine qarap aldy, sonan keıin maıdandy bastady da jiberdi.

"Men, — dedi sheshesi, — sen ózińniń túkke turmaıtyn oıyńnan bas tartatyn shyǵarsyń dep úmittenemin". "Taǵy da", — dedi tarelkesin usynyp jatyp. "Belgili shetin sezimnen..." — dep jalǵastyrǵan sheshesiniń sózin ákesi qaǵyp alyp ketti. "Iá, — dedi ol, seniń tanysyńnyń jaǵdaıy aqıqaty belgili bolǵanǵa deıin sheshen ádeptilik saqtap saǵan eshteńe degen joq. Biraq endi sen bizdi tyńdaýǵa tıissiń. Sen óziń bilesiń, bizdiń tilegimiz, qamqorlyǵymyz, maqsatymyz, jalpy... tileıtinimiz — saǵan jaqsy bolsyn, sen baqytty bolsyn deý jáne taǵy-taǵylar. Al ol úshin..." "Bizdiń kezimizde tıym salar edi, — dep qosyp qoıdy sheshesi, — bul jerde endi". "Joq, joq, bul jerde tıymnyń keregi ne. Sen odan da tyńda, aınalaıyn. Sen on segizde emes jıyrma bestesiń, men bul jerden bir eligýdi, poezıany kórgendeı bolam". "Ol bárin kerisinshe jasaǵandy qalaıdy, — dep bólip jiberdi sheshesi. — Bul bir jatqan azap..." "Sizder ne týraly aıtyp otyrsyzdar?" — dep surady aqyrynda qyzy, ol ústelge súıenip otyrǵan qalpy jymıdy da, sheshesine qarady. "Basyńa kirgen báleni alyp tasta dep otyrmyz, — dep aıqaılap jiberdi sheshesi. — Delquly qaıyrshyǵa turmysqa shyǵam deý essizdik dep otyrmyz". "Oı", — dedi qyzy ústelge qolyn sozyp jiberip, oǵan basyn qoıdy. "Bylaı, — dep ákesi taǵy til qatty. — Biz seniń Italıa kólderine ketýińdi qalaımyz. Mamańmen birge. Sen ol jerdiń naǵyz jumaq ekenin bilmeısiń ǵoı. Izolla Bellany alǵash kórgen kezim áli esimde..." Sylqyldap kúlgennen qyzynyń ıyǵy búlk-búlk etedi; sonan keıin ol basyn kóterse de, kúlgenin jalǵastyra berdi, kózi jumýly. "Túsindirshi, saǵan ne kerek", — dedi sheshesi ústeldi salyp qap. "Birinshiden, — dedi ol, — — aıqaı-shý kótermeńder. Ekinshiden, Lýjın ábden jazylyp alsyn". "Izolla Bella Tamasha Adamdar degen maǵyna beredi, — dedi ákesi asyǵa-úsige, sóıtti de ózim-aq bárin retke keltirem degendeı áıeline qarady. — Sen kóz aldyna keltire almaısyń... Kógildir aıdyn, aptap, magnolıa, bıler... Ásirese, meniń esimnen, — qalaı atalatyn edi, — jyltyraq shybyndar..." "Sonan keıin ne bolady? — dep surady sheshesi. — Senin dosyń ólip ketpese, sonan keıin ne bolady?.." "Soǵan baılanysty, — dedi ol sabyrly qalyppen. — Men ol adamdy taǵdyrdyń tálkegine qaldyryp kete almaımyn. Tastamaımyn da. Osymen sóz támam". "Sonymen birge sary úıde turmaqshysyń ǵoı, — tur, tur, tura ǵoı!" "Sary úı me, kók úı me..." — dedi qyz daýsy dirildep. "Italıa qyzyqtyrmaı ma?" — dep daýystap jiberdi ákesi. "Jyndanǵan shyǵarsyń!.. Shashym aǵardy! Shahmattyń qaıyrshysyna turmysqa shyqpaısyń". "Óziń qaıyrshysyń. Shyǵam desem, shyǵam. Túıirdeı aqyly joq, jaman áıelsiń..." "Jaraıdy, jaraıdy, boldy, boldy" — dedi ákesi sasqalaqtap. "Men ony endi bul úıge kirgizbeımin", — dep entikti sheshesi. Qyzy tunshyǵa jylap jiberdi de, shyǵyp bara jatyp býfetke soǵyldy da, "saıtan alǵyr" dep bir sókti. Býfet biraz ýaqytqa deıin muńyn shaǵyp syńǵyrlap turdy.

"Olaı etpeý kerek edi", — dedi ákesi sybyrlap. "...Qorǵama, qaraǵym..." "Meni qoıshy. Aıaǵy ne bolaryn qaıdan bileıin. Ábden dińkelegen, sharshap-shaldyqqan. Bálkim, — qudaı jar bolsyn! — bálkim osyndaı soqqydan keıin ol durys jolǵa túser... Men, ne bolǵanda, qyzyma kettim".

Kelesi kúni ákesi Lýjın jatqan sanatorııdegi ataqty psıhologtarmen uzaq áńgimelesti. Assırıalyq saqaldy, dymqyldanyp kúlimsirep turatyn janarly psıholog ony jalyqpaı yqylaspen tyńdady. Ol Lýjınniń qoıanshyq aýrýy da, sal aýrýy da joq, júıkesine qatty salmaq túsirip alǵandyqtan bolǵan dert, endi oǵan tek uzaq ýaqyt boıy shahmattan bas tartýy kerek ekenin, ol úshin durys, birqalypty qarapaıym ómir súrý kerek ekenin onyń basyna quıý kerek. "Al ondaı adamǵa úılenýge bola ma?" "Árıne, eger ol átek bolmasa... — profesor jymıyp kúldi. — Úılený oǵan paıdaly. Bizdiń pasıenke kútim, kóńil kóteretin nárseler kerek. Bul sananyń ýaqytsha tumandanýy, ol birtindep ketedi. Shynyn aıtqanda, kóp uzamaı ornyna keledi".

Psıhıatordyń sózi úıde az da bolsa sensasıa týdyrdy. "Iaǵnı, shahmattyń bitkeni ǵoı? — dedi sheshesi marqaıyp. — Sonda odan eshteńe de qalmaıdy ǵoı, — delqulylyq qana qalady ǵoı?" "Joq — joq, — dedi ákesi. Delqulylyq týraly áńgime joq. Tolyq saýyǵyp shyǵady. Alyp bara jatqan eshteńe joq. Túsinip tursyń ba, balam". Qyzy lám demedi. Kúrsindi de qoıdy. Shynyn aıtqanda, ol qatty sharshańqy edi. Kúnniń biraz bóligin sanatorııde ótkizip edi, aınalasyndaǵy tirshiliktiń shekten tys appaq bop turǵany men medbıkelerdiń appaq qozǵalystary ony dińkeletip jibergen-di. Áli de bop-boz, jaq júni úrpıip ketken aq kóılekti Lýjın sulq jatyr. Tek anda-sanda ǵana kórpe astyndaǵy tizesin tartyp alady, nemese baıaý ǵana qolyn qozǵaıdy, júzindegi kóleńke syrǵyp túskendeı bolady, keıde kózin ashqan kezde estıar sáýle kórinedi, — bary osy, áıtpese sol sulq qalpy — osy bir sulyqtyqtan sanaly tirshilik izdegen adamǵa asa aýyr bolatyny sózsiz. Odan janaryńdy taıdyryp alyp ketý de ońaı emes, — ishki bir qımyl-qozǵalystardan anda-sanda jıyryla qalatyn sary-surǵylt mańdaıǵa sińip, sondaı-aq bálkim jekeleı bir pendelik oılar tutasyp, qaıta tarqatylyp aýyr qozǵalyp jatqan qalyń tumanǵa súńgip kirip ketkiń keledi. Qarǵys atqyr tuman tán men jany bar tirlik kútetindeı, birde qalyń qarańǵylyqtan barmaq basyndaı aınaly noqat paıda bolady da, Lýjınge sol bir bulyńǵyr aınadan bala kezdegi qorqynyshtardan qalǵan qara saqaldy tanys beıne kórinedi. Bulyńǵyr aınadaǵy beıne eńkeıip edi, sáýle birden tartylyp ketti, taǵy da birtindep úreı jıǵan tumandy qarańǵylyq basty. Qarańǵy ǵasyrlardaı uzaqqa sozylǵan bir túnniń ishinen taǵy bir sáýle paıda boldy da, kenet ol sáýle nur shashyratyp jarylyp ketti, qarańǵylyq qaq aıyryldy, onyń ornynda, balqyp bara jatqan jaqtaýlardyń ishinde, jarqyraǵan kógildir tereze qaldy. Sol bir kógildir álemde, tómengi jaǵy shyrshanyń qara-jasyl alaqanynan kórinbeıtin aq dińgekke shubar-ala kóleńkesin túsirgen usaq sary japyraqtar jalt-jult etti; osy bir kóriniske tirshilik quıylyp ketkendeı boldy da, japyraqtar dir-dir etip, dińgek boıymen kóleńkeler ári-beri júgirip, jasyl alaqan terbele jóneldi, Lýjın shydaı almastan kózin jumdy, biraq sáýleli tolqyn qabaǵynyń astynda qaldy. "Men ondaǵy toǵaıda birdeńe kómdim", — dedi ol raqattana. Ne kómgenin esine túsirmek bolǵan kezde, bir sybdyr men eki adamnyń sabyrly daýsyn esitti. Qaıda jatqanyn uqqysy kep den qoıyp edi, mańdaıyna jup-jumsaq, sup-sýyq birdeńe basyldy. Shamalydan keıin ol taǵy da kózin ashty. Top-tolyq appaq áıel alaqanymen mańdaıyn ustap tur eken, — al anda, terezede sol álgi baqytty kógildir álem. Ol ne aıtý kerek dep oılanyp qaldy da, onyń omyraýyndaǵy saǵatqa kózi túsip, ernin jalap, saǵat qansha boldy dep surady. Aınala qozǵalysqa túsip júre berdi, áıelder sybyrlasyp jatty, Lýjınniń bir uqqany olardyń tilin bul, bunyń tilin olar túsinedi eken. "Saǵat qansha?" — dep qaıtalady ol. "Tańǵy toǵyz, — dedi bir áıel. — Ózińizdi qalaı sezinesiz?" Terezeden, eger sál basyn kóterse, shubar ala kóleńkeli sharbaq kórinedi. "Úıge kelgen bolýym kerek" — dep oılady Lýjın, sóıtti de ishi qańǵyrlap bos qalǵan, jep-jeńil basyn qaıtadan jastyqqa qoıdy. Ol birqatar ýaqyt boıy shynylardyń jep-jeńil syńǵyryn estip jatty... Oǵan basynan ótken ebedeısiz oqıǵa bir nársesimen janyna jaǵatyndaı, qımyl etpeı osylaı jatý raqat sıaqty bolyp kórindi. Osylaı jatyp uıyqtap ketkenin bilmeı qaldy da, oıanǵan kezinde taǵy da orys kúziniń kógildir saltanatyn kórdi. Biraq bir nárse ózgergendeı, onyń tóseginiń janyna áldekim jaqyndap kelgen sıaqty. Lýjın basyn burdy: oń jaǵyndaǵy oryndyqta kúlimsiregen kózimen qadala qarap qara saqaldy aq halatty bir myrza otyr eken.

Lýjın ony dıirmendegi mujyqqa áreń uqsatqandaı boldy da, biraq ol oıy álgi myrza sóılegen kezde birden zym-zıa boldy: "Jaqsy ma?" — dedi ol kóńilin surap. "Siz kimsiz?" — dep surady Lýjın. "Dosyńmyn, — dep til qatty myrza, — senimdi dosyńmyn. Siz aýyryp qaldyńyz, qazir jaqsysyz. Tyńdap jatyrsyz ba, sap-saýsyz". Lýjın bul sózderdiń mánin uqpaq bolyp oılana bergende, álgi myrza jup-jumsaq únmen: "Siz tynysh jatýyńyz kerek: Demalyńyz. Kóbirek uıyqtańyz. Kóbirek uıyqtańyz", — dedi.

Lýjın osylaısha, jol-jónekeı kóp júgin joǵaltyp, uzaq sapardan qaıta oraldy da, joǵalǵandaryn qaıta qalpyna keltirýge yqylasy bolmady. Saýyǵýǵa bet burǵan bul alǵashqy kúnder tynysh, birkelki ótti; aq halatty áıelder ony jaqsylap tamaqtandyrdy; muntazdaı saqaldy kisi ádemi sózder aıtady da, tula boıyńdy jyp-jyly etip jiberetin shuǵylaly kózimen qadala qarap otyrady. Kóp uzamaı Lýjın bólmege taǵy da álde bireýdiń kelip-ketetinin baıqady, — sezimtal, sergek tirshilik ıesi. Birde oıanyp ketip edi, dál qasynan tanys bir sybyr estilip, tyna qaldy da, bireý dybysyn shyǵarmaı asyǵys shyǵyp bara jatty. Saqaldy dosynyń sóziniń arasynda da qupıa bir baqytty sátke meńzegen ıshara sesteri bilinip qalady; ol bir kózge túspeıtin, jumbaq baqyt aınalasyndaǵy aýamen aralasyp, kúzgi terezege qonyp, esiktiń dál syrtynda júrgendeı. Lýjın óziniń bos keýek bop qalǵan aqyl-oıy birtindep tola bastaǵanyn sezip jatyr. Onyń joly boldy: onyń ǵumyryndaǵy baqytty eles birinshi bop kórindi.

Ǵajap oqıǵanyń jaqyndyǵyn tula boıymen sezingen ol aq esikke qarap jatty da qoıdy: qazir ol ashylady da kútken adamy kirip keledi. Kenet bir búıirden áldene qımyldaǵandaı boldy. Mol perdeniń arǵy jaǵynda bireý kúlip turǵandaı. "Qazir, qazir baramyn", — dep kúbirledi Lýjın kórpeden aıaǵyn shyǵaryp, kózimen qasyndaǵy oryndyq astynan aıaq kıim izdep. "Siz eshqaıda barmaısyz", — dedi álgi, sonan keıin bos keńistikti toltyrǵan alqyzyl kóılek paıda boldy.

Onyń ómirine túsken osy bir shapaq, onyń saýyǵýyn tezdetti. Birqatar ýaqyt boıy onyń bolmysynyń qudaılary áli tasada qalǵan. Názik optıkalyq aılakerlik bolyp ótti: ol ómirge ketken jaǵynan oralǵan joq, onyń ótken ómirin kóz aldyna keltirý isin de ony jańa ómirde kútip alǵan jan moınyna aldy. Onyń ómiriniń bul salasy tolyq qalpyna keltirilgennen keıin, kenet gúrs etip qabyrǵa qulaǵandaı bop Týratı, týrnır jáne aldyndaǵy týrnırler paıda boldy, — qudaı saqtap qarsylasqan Týratı beınesin árirek alyp ketýge, qımyldaı bastaǵan shahmat fıgýralaryn qaıtadan jáshikke salyp qoıý múmkin boldy. Olar qaıta bas kótere bastasa-aq, tóbesinen qoıyp qalady, — shaıqas kópke sozylǵan joq. Kózinen kileń shýaqty meıirim tógilip turatyn dáriger de kómektesip baqty, ol: aınala túgel erkindik pen yqylasqa toly, al shahmat degen adamnyń aqyl-oıyn buzyp, keptirip tastaıtyn salqyn ermek, ıaǵnı shahmatqa berilgen adam da bir, muhıt jaǵalaýynda turyp tas sanaǵan adam da bir dedi. "Eger siz shahmatty eske alatyn bolsańyz, onda men sizdi súıe almaımyn, — dedi qalyńdyǵy, — al men sizdiń árbir oıyńyzdy baǵyp otyrmyn". "Úreı, azap, qamyǵý, — dedi baıaý ǵana dáriger. — Shahmat tek osylardy týdyrady". Ol Lýjınge muny Lýjınniń ózi jaqsy biletinin, Lýjın shahmatty jekkórinishpen eske alatynyn dáleldeýmen boldy, Lýjın de birde solqyldaqtyq tanytyp, birde raqattanyp jatyp ol dáleldermen kelisimge kelip qalady. Iisi burqyrap turǵan sanatorıanyń úlken baǵynyń ishinde aıaǵyna sý jańa túngi bylǵary týflı kıgen, gúlder týraly áńgime aıtqan Lýjın qydyrystap júretin boldy, qasyndaǵy qalyńdyǵy bala kezinde oqyǵan kitapty, ondaǵy ıtimen birge qashyp ketken gımnazısiń basynan ótken shym-shytyryq oqıǵalardy eske ap, aqyrynda ol gımnazısiń taǵdyry ysytpa aýrýymen (bezgek te, qyzamyq ta emes, ysytpamen) sheshiledi, buryn jek kórip kelgen ógeı sheshesi ony báıek bop kútkeni sondaı, onyń bul eńbegin áspettegen ony sheshem dep ataı bastaıdy, osy jerge kelgen de onyń júzinen jas aǵyp, bári de oryn-ornyna keledi. "Lýjın saýyqty" — deıdi ol kúlimsirep, oǵan qyrynan qarap (Napoleonnyń salbyrańqy qyry). "Lýjın saýyqty. Lýjın qydyratyn boldy. Lýjın sondaı súıkimdi". "Iisi joq", — deıdi Lýjın gúrildegen daýyspen, gúlge eńkeıip. "Iisi bolýy múmkin emes, — deıdi ol ony qoltyǵynan ap. — Bul ózi sondaı gúl. Al anaý turǵan aq myrza — temeki. Ol túnde burqyrap turady. Bala kezimde onyń ózegindegi shyryndy soratynmyn. Qazir endi dámsiz". "Bizdiń baqta... — Lýjın klýmbaǵa qarap oılanyp qaldy. — Myna bir gúlder bolatyn", — dedi ol. "Astra ǵoı, - dep túsindirdi ol. — Men olardy súımeımin. Olar tym qatqyl. Al bizdiń baqta..."

Balalyq shaq týraly kóp aıtyldy. Profesor da Lýjınmen "Ákeńizdiń jeri boldy ǵoı? Solaı ma?" — dep suraıtyn. Lýjın basyn ızedi. "Jer, derevná degen tamasha ǵoı, — dep jalǵastyrady profesor. — Sizderde jylqylar, sıyrlar da boldy ǵoı?" Bas ızeý. "Sizdiń úıińizdi kóz aldyma keltirip kóreıin... Aınala alyp aǵashtar... Úlken, saltanatty úı... Sizdiń ákeńiz ańnan oralady..." Lýjınniń esine birde ákesiniń ólip jatqan bir qusty aryqtan taýyp ákelgeni tústi. "Iá", — dedi senimsizdeý Lýjın. "Tolyǵyraq aıtyp berseńiz — dep ótindi profesor. — Ótinem. Maǵan sizdiń bala kezińizde nemen shuǵyldanǵanyńyz qyzyq. Qalaı oınadyńyz. Sizdiń soldatıkterińiz bolǵan shyǵar..."

Biraq Lýjın ondaı áńgimelerge berilip kete almaıtyn. Degenmen osyndaı suraqtardyń áserinen onyń oıy taǵy da balalyq shaqqa orala beredi. Biraq oıyna oralǵandardy sózben aıtý múmkin emes edi, — balalyq áserdi eresekterdiń sózimen jetkizý múmkin be, — al ol birdeńe aıta qoısa, ony úzip-julqyp, yqylassyz aıtyp, kúrdeli qýatty júristerdi árippen, sıfrmen ǵana belgilep óte shyǵatyn. Ol buryn mektepke deıingi, shahmatqa deıingi balalyq shaǵyna múlde jolamaıtyn, múlde oıyna almaıtyn edi, sóıtse, ol bir shaq ta ǵajaıyp ekskýrsıa jasaıtyn, sondaı bir qaýipsiz oryn bop shyqty. Lýjın ishki tolqynysyn ózi túsine alar emes, — ıýbkasynyń bir qaptalynda úsh súıek túımesi bar tolyq fransýz áıeli búkil aýyr denesimen kresloǵa jaıǵasady, onyń yzasyn keltiretin sol beıne, endi onyń keýdesinde náp-názik ańsarly sezim týdyrady. Onyń esine ol áıeldiń Peterbordaǵy úıde basqyshtan góri shveısardyń vestıbúl qabyrǵasyndaǵy tutqanyń kómegimen iske qosylatyn, sýmen qozǵalatyn kóne lıftimen júrgendi qalaıtyny esine tústi. "Jolyńyz bolsyn", — deıtin shveısar esikterdi jaýyp jatyp, al aýyr, dir-dir etip solqyldap ketetin lıft jýan barqyt shnýrdyń boıymen jaılap kóterilip bara jatatyn, lıft kóterilgen saıyn japsarlas qabyrǵadaǵy dymqyl men syzdan paıda bolǵan bireýleri bulttardy, endi bireýleri Qara teńizdi, basqa bireýi Avstralıany eske túsiretin geografıalyq daqtar tómen syrǵyp bara jatady. Keıde kishkentaı Lýjın onymen birge kóteriledi, biraq kóbine tómende qalyp qoıady da, lıftiniń áreń kóterilip bara jatqanyn tyńdap onyń jarty jolda keptelip toqtap qalýyn tilep turady. Keıde solaı da bolady. Shý basylyp, belgisiz bir qabyrǵalar arasyndaǵy keńistikten kóleńke shaqyrǵan yńyrsyǵan ún paıda bolady; shveısar tómende tutqasyn basyp, sonan keıin joǵary qarap "Júrdi me?", — dep suraıdy. Aqyrynda birdeńe solq ete túsip qozǵalysqa keledi de, birazdan keıin lıft tómenge oralady, — bos. Bos. Oǵan ne bolǵanyn qudaıym bilsin, bálkim, óziniń sol demikpesimen, kámpıtterimen, qara baýly pensnesimen aspanda qalyp qoıdy ma, kim bilsin. Búkil ǵumyrynda, bálkim, alǵash ret Lýjın ózine-ózi — osynyń bári izi-qaıym qaıda joǵalady, onyń balalyq shaǵy qaıda ketti, veranda qaıda, bulttar arasyndaǵy soqpaqtar qaı jaqqa jol tartty dep suraq qoıdy.

Jan-júreginiń tylsym bir qalaýymen sol soqpaqtardy ol sanatorıa baǵynan izdep kórdi, biraq klýmbalar basqa bop shyqty, aq qaıyńdar da basqasha ornalasqan, kúzdiń boıaýy quıylǵan sarǵysh japyraqtar da jadynda qalǵan aq qaıyń boıaýlarymen sáıkes kelmeıtin sıaqty. Sol bir alysta qalǵan álem qaıtyp kelmeske ketken, — qashyqtyq munarymen jumsaryp kórinetin onyń áke-sheshesiniń beıneleri qatal minezderinen ada bolypty, faner tústes qańyltyr vagondary bar burandaly poezd ysyldap kreslo astyna kirip ketti, mundaı kezde paravoz úshin tym úlken bolǵandyqtan tenderge bekitilgen qýyrshaq mashınıstiń ne oılaǵanyn qudaı biledi.

Búgin de Lýjınniń basyna kep jaıǵasqan balalyq shaq osylaı boldy. Sonan keıin basqa kezeń, uzaqqa sozylǵan shahmat kezeńi týdy, ol kezeńdi dáriger de, qalyńdyǵy da bosqa zaıa ketken jyldar, rýhanı soqyrlyqtyń qara kezeńi, qaterli adasý — zaıa ketken, zaıa ketken jyldar dep eseptedi. Olardy eske alýǵa bolmaıdy. Onda, zymıan rýh sıaqty, Valentınovtyń sumyraı beınesi jasyrynyp jatyr. Jaraıdy, kelistik, jetedi, — zaıa ketken jyldar — qurysyn, — umytyldy, — ómirden syzyp tastalyndy. Eger olardy osylaı syzyp tastar bolsaq, onda onyń balalyq shaqtaǵy kúnderi tikeleı búgingi kúndermen baılanysqa túser edi de, qalyńdyǵynyń beınesine quıylar edi. Qalyńdyǵynyń boıynda sol bir balalyq shaqtan qalǵan erkelik te emenjarqyndyq ta tabylatyn edi, baqtaǵy soqpaqtardyń bárine alaqanattanyp túsip turatyn sáýle, endi tutas bir shuǵylaǵa aınalǵan sekildi.

"Qýanyp tursyń ba? — dep surady sheshesi tunjyrap, onyń jarqyn júzine qarap. — Jaqynda úılený toıyn jasaımyz ba?" "Jaqynda, — dep jaýap berdi de, dóńgelek sur qalpaǵyn dıvanǵa tastady. — Kóp uzamaı sanatorıadan shyǵady". "Ákeńniń qolyna myń marka bir-aq tıetin boldy". "Men jańa búkil dúkenderdi timiskilep shyqtym, — dep kúrsindi qyzy. — Ol Júl Bern men Sherlok Holmosty suraıdy. Sóıtsem, ol áli Tolstoıdy oqymaǵan eken". "Árıne, ol mujyq qoı, — dep kúbirledi sheshesi. — Men ylǵı aıtyp júrmin ǵoı". "Mama, tyńda, — dedi ol, kitap salynǵan paketti bıalaıymen qaǵyp, — kelisip alaıyq. Búginnen bastap ondaı eskertpelerińdi tasta". "Oǵan turmysqa shyqpa, — dedi sheshesi túri ózgerip. — Shyqpa. Jalynam. Kerek deseń aldyńa tizemdi búgeıin..." Bir qolymen kresloǵa súıenip, jaımen ǵana óziniń zor, syqyr- syqyr etken aýyr denesimen búgile bastady. "Edendi janshyp jiberesiń", — dep qyzy kitapty alyp, bólmeden shyǵyp ketti.

Fostyń saıahaty men Holmostyń memýaryn Lýjın eki kúnde oqyp shyǵyp, "Kútkenim bul emes edi, — dedi, — tolyq basylym emes sıaqty". Basqa kitaptardan oǵan "Anna Karenına" unady, — ásirese, Zemsk saılaýy men Oblonskıı bergen túski tamaq sýrettelgen better. Oǵan "Óli jandar" da áp-ájepteýir áser etti, Onyń ústine Lýjın sol kitaptyń bir jerin bala kezinde azaptana kóshirgenin esine túsirdi. Ol klasıkterden basqa qalyńdyǵy oǵan jeńil-jelpi kitaptardy da ákep berip júrdi, — Gaal novelashylarynyń eńbekteri Lýjınniń kóńilinen shyqty, — uıala-qyzara, biraq berile oqyǵan kúmándi novelalardyń ózi de. Al óleńder (máselen, dúkenshiniń keńesimen satyp alǵan Rılkeniń kitaby) ony aýyr ýaıym men muńǵa túsirdi. Osydan keıin profesor Lýjınge Dostoevskııdi berýge tıym saldy, óıtkeni profesordyń aıtýynsha, ol kitap qazirgi zaman adamynyń psıhologıasyna qaterli aına sekildi áser etip, irip-shiritedi.

"Lýjın myrza kitapqa oıyn sarqymaıdy, — dedi qalyńdyǵy kóńildenip. — Al óleńderdi túsinýge uıqastary kedergi jasaıdy, uıqastar oǵan aýyr".

Bir tańǵalarlyǵy, Lýjın ómirinde oǵan qaraǵanda az kitap oqysa da, gımnazıa bitirmese de, shahmattan basqa eshteńemen aınalyspasa da, báribir ol odan ózinde joq bir aǵartýshylyq nyshanyn sezingendeı bolady. Keıbir kitaptardyń taqyryptary men keıipkerlerdiń attary, ol kitaptardy esh ýaqytta oqymasa da, Lýjınge ejelden tanys sıaqty. Onyń sózinde doǵal, qolapaısyz, qulaq kesetin sózder bylyǵyp jatady da, biraq keıde onyń sezinýinde belgisiz, áldeneni ısharlap turatyn jandy, shetin oı sińirgen sergektik baıqalatyn, biraq ony ol jetkizip aıta almaıtyn. Óziniń olpy-solpylyǵyna, sózge sarańdyǵyna qaramastan Lýjın óziniń júreginiń túkpirinde kózge kórinbeıtin dirildi, bir kezde estigen dybys elesterin saqtap qalǵan edi. Onyń mádenıetsizdigi týraly da, onyń basqa olqylyqtary jaıly da sheshesi sol kúnnen keıin, tizesin búkken qalpynda kresloǵa betin basyp eńirep jylap alǵan kúnnen keıin, aıtpaıtyn bolǵan. "Men buryn túsiner edim, — dedi ol keıinirek kúıeýine, — eger ol ony shynymen súıetin bolsa, men ony túsiner edim de, keshirer edim. Biraq sumdyǵy sonda..." "Joq, olaı emes, — dep bólip jiberdi kúıeýi. — Maǵan da alǵashqyda solaı kóringen. Biraq qyzymyzdyń onyń aýrýyna degen qatynasy maǵan keri áser etti. Árıne mundaı odaq qurý qaýipti, biraq amalyń qaısy... Ol kóne dvorán otbasynan shyqsa da, onyń tar aıadaǵy kásibi oǵan biraz iz qaldyrǵan. Aktrısa bop ketken Irınany esińe alshy, — bizge qalaı bop kelip edi. Onyń boıyndaǵy búkil kemshilikterdi bile tura, men ony jaqsy adam dep bilem. Kór de tur, ol endi paıdaly bir ispen aınalysatyn bolady. Men endi, ne bolǵanda da, ony úgittemeımin. Eger sen meniń pikirimdi bilgiń kelse, onda, janyń kúıip tursa da, moıynsuný kerek".

Ol portsıgardyń qaqpaǵyn birqalypty tyqyldatyp otyryp uzaq, serpile sóıledi.

"Men bir-aq nárseni bilem, — dep qaıtalady áıeli, — ol ony súımeıdi".

11

Áli bir jeńi qondyrylmaǵan pıdjakty kıgen Lýjın trúmoǵa bir qyrynan tur, al jaltyr bas tiginshi birde onyń ıyǵy men arqasyn bormen syzyp, endi birde beıne bir, aýzynan ósip-shyǵyp jatqandaı ınelerdi jyp etkizip sýyryp alady da, oǵan qadaı-qadaı qoıady. Álbomdaǵy maýyty mata úlgileriniń ishinen Lýjın qara-surǵylt sharshy túrin tańdap alǵan-dy, qalyńdyǵy tiginshiniń taqta ústine sart etkizip tastaı salyp, arasyn jazǵan matany sıpalap uzaq turdy da, sál keýdesin kóterip, beıne bir jalańash denesin japqandaı, omyraýyna aparyp kórdi. Ol bul maýytyny tym jumsaq kórdi, sol-sol eken oraýly matalardyń teksheleri birinen soń biri taqta ústine topyldap tastaldy da, tiginshi olardyń birinen soń birin bas barmaǵyn astyńǵy ernine sýlap ap ashyp jatty, ashyp jatty. Aqyrynda qara-surǵylt maýyty tańdap alyndy, ári túkti, ári jeńil, ári juqa eken, endi Lýjın, kórneki qural qusap, trúmo aldyna ár kesindi saıyn bólshektenip kelip turatyn sıaqty (mine, qyrylǵan jalpaq bet, mine, bir qyrynan qaraǵan júz, mine, qysqa qyrqyp qyrqylǵan jelke tús, mine, qatar-qatar moıyn men qyzaryp qalqaıyńqyrap turǵan qulaq...), ózine bir, materıalǵa bir qarap qoıady. "Menińshe, aldyn sál-pál retke keltirseńiz", — dedi qalyńdyǵy. Al tiginshi shamaly artqa sheginip Lýjınniń denesine kózin syǵyraıta qarap, sypaıy ǵana jymıyp, myrzanyń denesi sondaı ǵoı dep, birdeńeni tartyp, birdeńeni ilip jaǵasymen bolyp ketti, al Lýjın bolsa, onyń jaǵdaıyna túsken barlyq adamdarǵa tán ádetpen sál ǵana qolyn tartyp, nemese búgip, sonan soń saýsaqtaryna qarap qoıady. Ótip bara jatyp tiginshi ony bormen, qalta ornyn belgilep, dál júreginiń tusynan syzyp jiberdi, sonan keıin daıyn bop qalǵan jeńdi julyp aldy da, Lýjınniń qaryn tusynan jyp-jyp etkizip ınelerdi sýyra bastady.

Lýjınge jaqsy kostúmnen basqa frak ta tigildi; onyń sandyǵynyń túbinen tabylǵan kóne modaly smokıng te álgi tiginshiniń qolymen jańaryp shyǵa keldi. Qalyńdyǵy shahmatty esine túsirip alarmyn dep Lýjınnen oǵan buryn emokıngtiń ne úshin kerek bolǵanyn suraýǵa batpady, sondyqtan ol eshýaqta da Bırmıngamdaǵy úlken túski as týraly bilmeı ketti, ol asta Valentınov... Jaraıdy, endi ony qudaı jarylqasyn.

Lýjın tulǵasynyń jańarýy munymen bitken joq. Kóılekter, galstýkter, shulyqtar paıda boldy, — Lýjın munyń bárin birqalypty qabyldady. Ol sanatorıadan, qalyńdyǵy úıiniń ekinshi qabatyndaǵy, qabyrǵalarynda kóńildi sýretteri bar shaǵyn bólmege aýysqan, aýysqan kezde ol, bir kezde derevnádan qalaǵa oralǵan kezindegideı sezimdi basynan keshti. Qaladaǵy kóshi-qon qashan da bir túrli. Uıyqtamaq bolasyń, bári tosyn: aıaqtardyń júrisimen kóshedegi túngi shórkelerge dúńkildep jan bitedi, terezedegi perdeler ýsadbaǵa qaraǵanda ári qymbat, ári tyǵyz jabylady; jaqtaýynda sańlaý qalǵan esikten kórinetin zattar áldene kútkendeı qatyp qalǵan. Al oıanǵan kezińde tereze syrtynan surǵylt jaryq kórinedi de, tumandy aspan tórinen aı sıaqty kún jyljyp bara jatady, kenet alystan, áskerı mýzyka úni jetedi: ol baraban daýsymen úzdik-úzdik bop alqyzyl tolqyn sıaqty jaqyndap kele jatady, kóp uzamaı bári jym-jyrt bola qaldy da, trýba úniniń ornyna taıaqtardyń toqyldaǵan dybysy, Peterbor tańynyń jeńil dirili estiledi. "Siz dálizdegi shamdy sóndirýdi umytyp júrsiz, — dedi bólmeni jalǵa bergen qart nemis áıeli oǵan, — siz túnde esigińizdi jabýdy umytyp ketesiz". Ol onyń qalyńdyǵyna da shaǵym aıtty, — kári profesor sekildi alańǵasar.

"Sizge jaıly ma, Lýjın? — dedi qalyńdyǵy. — Uıqyńyz jaıly ma, Lýjın? Árıne, men bilem, onsha jaıly emes, biraq jaqynda bári ózgeredi". "Keıinge shegere bermeıik, — dep kúbirledi Lýjın, ony bóksesinen qapsyra qushaqtap turyp. — Otyryńyz, otyryńyz, keıinge shegermeıik. Erteń tirkeleıik. Erteń. Zańdy turmys quraıyq". "Kóp qalǵan joq, — deıdi qalyńdyǵy. — Bári bir kúnde bolmaıdy ǵoı. Taǵy bir mekeme bar. Biz ol jerde eki apta boıy qabyrǵada ilýli turamyz, bul kezde sizdiń jubaıyńyz Palermodan kelip, jazylǵan esimderge qarap: "bolmaıdy, Lýjın — meniki deıdi".

"Joǵaltym aldym, — dep jaýap berdi sheshesi, odan óziniń kýáligin suraǵan kezde. — Salǵam, biraq joǵaltyp aldym. Bilmeımin, eshteńe bilmeımin". Alaıda ol qaǵaz op-ońaı tabyldy. Eskertý aıtý da, tyıym salý da, qıyndyqtardy oılap tabý da kesh edi. Úılený toıy joldaǵy kedergilerdi janyshtap jyljyp kele jatty, ony toqtatam deý, taıǵaq muz ústinde turyp ap birdeńeni toqtatam deýmen birdeı edi. Sheshesine moıynsynýdan basqa eshteńe qalmady, endi ol qyzynyń kúıeýi úshin jurt aldynda uıalyp qalmaýdyń, ony ádemilep, baptap kútý kerek te, toı ústinde jurttyń bárine kúlimsirep qarap, óziniń sheksiz rıza ekenin bildirip, Lýjındi sondaı meıirimdi adam dep maqtap júrýdiń qamyn jasamaq. Ol sondaı- aq Lýjınge qansha aqsha ketkenin, endi qansha aqsha ketetinin oılap, basynan sumdyq bir sýretti qýyp tastaýǵa tyrysty: maımyldyq kún keshken dıýana keıiptegi julym-julym Lýjın men jan jylýyn joǵaltqan mup-muzdaı qyzy. Solaı bola tura ondaı sýrettiń jaqtaýlary daıyn edi. Jaqyn jerden onsha qymbat emes, biraq áp-ájepteýir jıhaz qoıylǵan páter jaldanyp, tek besinshi qabatta, biraq Lýjınniń demikpesi úshin lıfti isteıtin, sondaı-aq onda qoıylǵan basqysh ta sonshalyqty tik kóterilmeıdi. Qara ramalardaǵy sýretter ilingen aýyz úıdiń sol jaǵy — jatyn bólme, oń jaǵy kabınet. Odan ári qonaq bólme, janynda aýyz úımen jalǵasyp jatqandyqtan uzyn bolyp kórinetin asqana, al ol dálizben ulasyp ketedi. Dálizdiń sol jaǵy jýynatyn, dáret bólmeleri, tireletin jerinde as úı esigi.

Bolashaqta turatyn qalyńdyqqa bul páterdegi bólmelerdiń ornalasýy unady; tek jıhazdary ǵana talǵamnan shyǵa qoımady. Kabınetke qońyr barqytty kreslolar, dýlyǵa kıgen keń keýdeli ótkir júzdi Danteniń sýreti bar kitap shkaby, sondaı-aq shyqqan tegi de belgisiz, bolashaǵy da belgisiz úlken bos turǵan jazý ústeli. Alqyzyl abajýrdyń astyndaǵy orama qara baǵanadaǵy sham jumsaq dıvan janynda tur, al dıvan ústinde jyltyr túkti qonjyq pen noqat kózdi, jalpaq qyzyl tabandy aýzy dorbadaı ıt jatyr. Bılep júrgen adamdardy beınelegen beleń dıvannyń joǵary jaǵyna ilinipti.

Kabınettegi eki jaqqa ashylatyn esikti ıterseń, bári kórinedi: qonaq bólmeniń edeni, qýsyrylyp bitken býfetti asqana. Qonaq bólmede jasyl jelekti pálma ósip tur, al parkette kilemsheler tóselgen. Eń sońynda — óziniń tabıǵı kólemine syımaı ulǵaıyp ketken býfet pen qabyrǵalaryna tarelkeler qoıylǵan asqana. Ústeldiń joǵarǵy jaǵyndaǵy sham astynda túkti saıtan jalǵyzsyrap qaraıdy. Terezeden kóshe tuıyǵyndaǵy fontandy skverdi kórýge bolady. Ústelge qaıta oralyp, ol qonaq bólme arqyly kabınettiń túkpirine, tóbege qarady, sonan keıin asqanadan dálizge shyǵyp aýyz úıden jatyn bólmege ozdy. Ol jerde bir-birimen búıirlesip eki tósek qatar tur. Sham mavrıtan stılinde bolyp shyqty, terezedegi perdeler tańerteńgi jaryqty basqasha qubyltyp kórsetetin sarǵysh eken, — janynda gravúra: etegi ókshesine deıin túsken túngi kóılek kıgen výnderkınd roıál oınap otyr da, qolyna shyraq ustaǵan sur halatty ákesi esikti sál ashqan qalpy qatyp qalypty.

Bir nárselerdi qosyp, bir nárselerdi alyp tastaýǵa týra keldi. Qonaq bólmeden qojaıyn áıeldiń ákesiniń portreti alynyp, al kabınetten perlamýtr shahmat taqtasy bar shyǵystyq úlgidegi ústel shuǵyl alastatyldy. Tómengi jaǵyna qyraý qonǵandaı kógildir ushqyndanyp turatyn vanadaǵy tereze shytynap ketken eken, ony jańa shynymen aýystyrdy. Ac úı men dáret bólmelerdiń tóbesi aqtaldy. Pálma astyna gramaffon ornalastyryldy. Bárin aıt ta, birin aıt, — ákesi ázildep aıtqandaı, — "baılyqtan shalqyp, asyǵa qarpyp" alǵan bul páter, ne bolǵanda da, ýaqytsha ǵana, óıtkeni Lýjındi Berlınnen tezirek alyp ketip, ony basqa eldermen kóńilin aldarqatý kerek, qalyńdyǵynyń basynan osy oı keter emes. Erteń ne bolary belgisiz, — keıde ol taǵdyrdyń tabıǵı qupıasyna kómek berý úshin basqa bir kúsh kelgendeı qalyń tumanǵa tumshalanyp alady.

Lýjın bul kúnderi sondaı izetti, ınabatty qalypta júrdi... Jańa kostúm kıip, tútin tústes galstýk taqqan ol shaı ústinde sondaı sypaıy, jaıdary otyryp, áńgime-dúken ústinde qaljyńdasyp ta qoıady. Onyń bolashaq enesi tanystaryna, Lýjın uzaq ýaqyt boıy eńbegi zaıa bolǵan shahmattan bas tartqanyn, endi ol týraly sóılesýdi qalamaıtynyn áńgimeledi, — sodan da Oleg Sergeevıch Smırnovskıı ony oıynǵa shaqyrǵan joq, tek kózi ushqyndap oǵan masondardyń qupıa quıtyrqy áreketterin áshkerelep, tipti oqyp shyǵýǵa asa qundy kitapsha berýge ýáde etti.

Nekelesý isimen aınalysatyn mekemelerde Lýjın ózin, shyn máninde, eresek jandardaı ustap, barlyq qaǵazdy sondaı tyndyrymdylyqpen, báıektikpen ózi aparyp, barlyq blankalardy shyn yqylasymen, árbir árpin muqıat jazyp ózi toltyrdy. Ol kórkem, uqypty jazady eken, qalamsabyn baptaýdyń ózine birqydyrý ýaqyt ketedi: jazbas buryn ol ony qaptal tusyna baıaý ǵana silkip-silkip alady, sonan keıin altyn qalamushynyń qaǵaz betindegi júgirisine rıza bop, jaltyrap turǵan ilmeshegi bar ony tós qaltasyna asyqpaı salyp qoıady. Ol dúkennen dúken qaldyrmaı kezetin qalyńdyǵynyń qasynda da júrip, úılený toıyna deıin kórsetpeımin dep qoıǵan páterdi taǵatsyzdana kútedi.

Olardyń aty-jónderi ilinip qoıylǵan eki apta ishinde — kúıeý jigittiń de, qalyńdyqtyń da adresterine mundaıdy qalt jibermeı ańdyp otyratyn talaı-talaı fırmalardan usynystar tústi: úılený toıy men jerleý úshin ekıpajder (jelisti qos at jegilgen tarantas sýreti), jalǵa beriletin frakter, sılındrler, jıhazdar, sharap, jaldamaly zaldar, dári-dármekter. Lýjın ajarly kórkemdelgen preıskýranttardy shyn kóńilimen qarap, qalyńdyǵynyń osy qyzyqty usynystarǵa nege kúdikpen qaraıtynyna túsinbeı, olardy jınap qoıatyn. Basqa da usynystar boldy. Sondaı-aq, Lýjın aıtqandaı, qaıyn atasymen "shaǵyn kelissóz", jarasty áńgime de boldy, qaıyn atasy ony, tap qazir emes, ábden demalyp alǵannan keıin, birneshe aıdan soń komersıalyq kásiporynǵa ornalastyrmaq boldy. "Ómir degen osylaı qurylǵan ǵoı, — degen ol sol áńgime ústinde, — adam ár sekýnd úshin, eń kem degende, bul qaıyrshylyq deńgeı bola tura 1/432 pfennıng tóleýge tıis; sándi de toq ómirge úırenip qalǵan áıelińizdi asyraý kerek qoı". "Iá, ıá" — dedi Lýjın kóńildene kúlimsirep, sonan keıin qaıyn atasynyń oramyn keltire aıtqan kúrdeli esepti oıyna salyp saralap ketti. "Ol úshin kóp aqsha kerek", — dedi qaıyn atasy, al Lýjın taǵy bir fokýs estigisi kep, qulaǵyn tige qaldy. "Ár sekýnd qymbat... Qaıtalap aıtam, alǵashqy kezde, alǵashqy jyly men sizderge jomarttyq kórsete alam... Biraq ýaqyt óte kele... máselen, siz meniń keńseme kelińiz, men sizge qyzyq nárseler kórsetem".

Osylaısha bári de Lýjın ómirindegi bos keńistikti gúldendirip qoıýǵa umtylyp jatty. Ol da ózin erkeletýge, terbetýge, aımalaýǵa mursat berdi de, jan-jaǵynan qorshaǵan yqylas pen peıilge molynan shomyldy. Bolashaq tirshiligi birde nur túsip, birde kóleńke jabatyn, arbap, qubylyp turǵan oıynshyǵy kóp dúnıeniń baqytty bir qońyrjaı saıajaıynda, ómiriniń sońyna deıin, mamyrajaı qalypta ótetin sıaqty bop kórindi. Biraq úılener aldyndaǵy qashyp qutyla almaıtyn sátter de bolatyn, — túnniń bir ýaǵynda, tańsáride, — dastarqanǵa salynatyn sýretterdiń qýys uıalary sıaqty qańyrap bos qalatyn kezderi de bar. Birde ol túsinde oǵan tý syrtyn berip otyrǵan Týratıdi kórdi. Qolyn taıanyp otyrǵan Týratı qalyń oı ústinde, biraq onyń keń jaýyrynynan nege qarap oılanyp otyrǵany kórinbeıdi. Lýjın sol otyrystan qoryqty, qaraýǵa qoryqty, biraq solaı bola tura onyń qara ıyǵynan jaılap asylyp qarady. Ol sonda ǵana baıqady, Týratıdiń aldynda sorpa quıylǵan tarelke tur da, ol qolyn taıanyp emes, oramaldy jaǵasynyń astyna salyp otyr eken. Osy tústen keıin qarasha aıynda Lýjın úılendi.

Oleg Sergeevıch Smırnovskıı men bir Baltyq barony kýálar boldy da, Lýjın men onyń qalyńdyǵyn úlken bólmege kirgizip, maýyty jabylǵan uzyn ústeldiń janyna jaıǵastyrdy. Pıdjagyn tozyǵy jetken súrtikke aýystyrǵan sheneýnik neke ósıetin oqydy. Bári ornynan turdy. Osydan keıin sheneýnik kásibı ádetpen kúlimsirep, nekeleskenderge qol berip qurmet kórsetti de, osymen bári bitti. Shyǵar esikte shveısar elýlik moneta dámetip quttyqtap basyn ıip edi, Lýjın oǵan qolyn berip óte shyqty.

Sol kúni shirkeýde neke qıyldy. Lýjın shirkeýde sońǵy ret kóp jyl buryn sheshesiniń janazasy kezinde bolyp edi. Júregi jarylyp ólgen sheshesin Nevadan qatty jel soqqan túni jyp-jyly shirkeýden belgisiz qarańǵylyqqa alyp shyqqandary, jalpyldap janǵan shyraqtar kóterip qaıtqandary esinde. Sondaı-aq Pochtamt kóshesindegi shirkeýde de ǵıbadat etildi. Qarańǵy keńistikte onyń etigi qurǵaq jótel qusap, kúrkildep ketkeni, adamdar otyrǵan oryndyqtar tizbegi, anda-sanda múıisterden estiletin sybyr-kúbirler jadynda. Pasqa túnderi de esinde qalypty: dákon jylarman daýyspen oqyp, aqyrynda óksigin baspaǵan qalpy úlken injildiń betin japty... Sondaı-aq ol, ábden dińkelep sharshaǵan sváshennıktiń aýzynan, adamnyń janyn sýyryp alardaı, "fasqa" degen eminip turǵan sózdiń aıtylǵany da; terbelip turǵan kadılo kezinde bas ıip jalbaryný da esinde. Ladányń hosh ıisi de, saýsaqtarǵa tamǵan ystyq balaýyzdyń tamshylary da, kúńgirt bal sıaqty qudaı beınesi de. Es kete ańsaý, kúńgirt álemdegi jylt-jylt etken sáýleler, elttirgen shirkeý aýasy baltyryńdy shymyrlatar hal endi solardyń báriniń ústine qalyńdyq pen dál tóbesine qulap ketýi kádik nekelesý táji kelip qosyldy. Ol oǵan kóziniń qyrymen eki ret qarady, ony áldeqandaı kózge kórinbeıtin qol, dál sondaı kózge kórinbeıtin qolǵa ótkizip jibergendeı boldy... "Iá, ıá" — dep sváshennıktiń suraǵyna jaýap berip, bári de jaqsy dep sóz qosqysy keldi, jany da jadyrap sala berdi de, alqymyna áldene keptelip qalǵandaı, janarynan ot tógilip jatqandaı boldy.

Sonan keıin bári úlken ústel basyna jınalǵan kezde, onyń boıyn úıge kelgende shoshqanyń súr eti men jumyrtqaǵa qaramaı, altyn múıizdi maıǵa qýyrylǵan qoı men qus etine bas qoıatyn sol bir shaqtaǵy sezim jaılap alyp edi. Ári ystyq, ári ý-dý, ústel basynda shirkeýge barǵan adamdardyń bári otyr, — eshteńe etpes, eshteńe etpes otyrǵandarynsha otyrsyn... Lýjın kúıeýine onyń tolqyndy shashyna, qonymdy tigilgen fragyna, tamaq kelgende ezýin qısaıta kúlimsiregenine qarap otyr. Erte kezdegideı tyrsyldatyp joǵary kóterip qoıatyn Ekaterına omyraýyn eske túsiretin keýdesi aıqara ashyq kóılek kıgen, ábden opalanǵan áıeliniń sheshesi ózin kelisti ustap otyr, tipti kúıeý balasyna "sen" dep te qoıady, Lýjın alǵashqy kezde ony kimge aıtyp otyr dep túsinbeı de qaldy. Ol bar bolǵany eki-aq bokal shampan ishti; biraq onyń ystyq tolqyny ony maýjyratyp tastady. Syrtqa shyqty. Fraktyń tyltıǵan nymshasy qamsaý bola almaıtyn keýdesin sap-salqyn jel keýlep barady. Áıeli paltońdy qaýsyrynyp al dedi, al ákesi kesh boıy kúlimsirep áldeqandaı dıplomattan úırengen aıryqsha bir mánermen bokalyn kóterip, burynǵydan da jymıa túsip, qoshtasýdyń belgisindeı etip shamnyń jaryǵymen jalt-jult etken esik kiltterin kóterip qoıady. Sheshesi aq tyshqan terisin ıyǵyna ilip, avtomobılge minip jatqan Lýjınniń jaýyrynyna qaraǵysy kelmeı tur. Azdap masań qalyptaǵy qonaqtar toı ıelerimen, ózdi-ózdimen qoshtasyp bıpaz kúlisip, ornynan qozǵalǵan avtomobıldi qorshap "ýra" dep aıqaılady, keshtetip ótip bara jatqan júrginshi qasyndaǵy áıelge: "jerlester shýlap jatyr", — dedi.

Lýjın avtomobılge otyrǵan boıda uıyqtap ketti, biriniń sońynan biri túsken kezdeısoq jaryqtar onyń júzin ashyp kórsetedi de, murnynan túsken kóleńke shyr aınalyp júzine, sonan keıin ernine túsedi, artynsha avtomobıl ishin kelesi jaryq túskenshe qarańǵylyq basady, ol jaryq taǵy bir kóleńke kelgenshe qarańǵy qaltaǵa jyljyp bara jatqandaı áser qaldyryp Lýjınniń qolyn sıpalap qalady. Sonan keıin tutas jap-jaryq ottardyń tizbegi bastalady da, árbir ot aq galstýktyń astyna jasyrynǵan kóleńke kóbelekterdi qýýmen bolady, áıeli jaılap qana jaǵasyn túzep qoıdy, óıtkeni avtomobıl ishin qarashanyń sýyq jeli aralap júrgen-di. Ol oıanyp, kóshe jaryǵynyń nurynan kózin syǵyraıtty da, qaı jerde ekenin túsine almady, sol kezde avtomobıl toqtap, áıeli "Lýjın, biz úıge keldik", — dedi. Lıftide ol masań bolmasa da salbyrańqy qalypta kúlimsireı jypylyqtap, tizilgen tetikterge qarap turdy, áıeli solardyń bireýin basty. "Belgili bıiktikke" — dep ol, barar joldyń ushar basyna kóz salyp turǵandaı, lıftiniń tóbesine qarady. Lıft toqtady. "Ýh", — dep Lýjın sylq-sylq kúldi.

Aýyz úıde olardy jańa qyzmetshi kútip aldy, — ebedeısiz uzyn qyzyl qolyn usynǵan dóńgelengen qyz. "Bizdi nesine kúttińiz", — dedi áıeli. Qyzmetshi qyz olardy quttyqtap, áldeneni tez-tez aıtyp, Lýjınniń qol sómkesin elpildep alyp jatty. Lýjın kúlimsirep onyń qalaı jabylatynyn kórsetti. "Tamasha", — dedi qyzmetshi áıel. "Baryńyz, uıyqtańyz", — dedi áıeli degbirsizdene. — Biz bárin ózimiz jasaımyz".

Kabınettiń, qonaq bólmeniń, asqananyń shamdary jaǵyldy. "Teleskop sıaqty ashylady", — dedi Lýjın uıqysyrap. Ol eshteńege kóz toqtatyp qaraǵan joq, — kózine uıqy tyǵyldy. Asqanaǵa kirip bara jatyp ol, qolyna qyzyl tabandy úlken púlish ıtti kóterip júrgenin baıqady. Ol ony ústelge qoıǵan kezde, shamda ilinip turǵan túkti saıtan órmekshi qulap tústi. Teleskoptyń bir bóligi ornynan jyljyp ketkendeı bólmelerdiń shamdary sóndi de, Lýjın jaryq dálizge shyqty. "Baryńyz, uıyqtańyz", — dedi áıeli áldekimge aıqaılap, túpki jaqtan qaıyrly tún aıtqan daýys estildi. "Mynaý dáret bólme, — dedi áıeli. — Al, myna sol jaqtaǵy — vana". "Bólek bólme qaıda? — dedi Lýjın kúbir etip. — Eń kishkentaı bólme qaıda?" — "Vanada, bári vanada, — dedi ol, Lýjın esikti jaılap ashty da, myqtap jaýyp aldy. Al áıeli jatyn bólmege ótip, kresloǵa otyrdy da toǵaıa isinip jatqan tósekke qarady. "Ábden sharshadym", — dep ol kúlimsiredi de, Mavrıtan shamyn aınala ushyp, sonan keıin joq bop ketken úlken, jalqaý shybynǵa uzaq qarap otyrdy. "Munda, munda", — dep daýystady ol, abaılap basyp kele jatqan Lýjınniń dybysyn estip. "Jatyn bólme", — dedi ol qolyn arqasyna qoıyp maquldaǵandaı jan-jaǵyna biraz qarap turdy. Áıeli jaqynda ǵana ár túrli zattar qoıǵan shkapty ashyp, sál múdirip, kúıeýine qarady. "Men vana qabyldaımyn, — dedi ol. — Al sizdiń zattaryńyz munda".

"Bir mınót aıal etińiz", — dep Lýjın, aýzyn kere ashyp esinedi. "Aıal etińiz", — dedi ár býynǵa esineýdiń ekpinin túsirip. Biraq pıjamasy men túngi týflıin alǵan ol, bólmeden shuǵyl shyǵyp ketti.

Kógildir tústi krannan sarqyrap aqqan sýdyń vanadaǵy deńgeıi kóterilgen saıyn daýsy da ózgerip barady. Quıylyp jatqan sýǵa qarap otyryp, ol óziniń áıeldik ańǵarǵyshtyǵynyń shekteýli ekenin, oǵan basqa bir kúshter de ortaqtasatynyn uqty. Vanaǵa otyrǵannan keıin de sý kópirshikteriniń denesine qalaı jabysyp jatqanyna qarap otyrdy. Sýǵa moınyna deıin kirip ol sabyn kópirshikterinen sál qoımaljyń tartqan sý astyndaǵy óziniń názik, appaq denesine qarap, tizesin tartyp sýdan shyǵaryp edi, osy bir dóńgelenip jarqyrap turǵan aralshyq ózine aıryqsha áser etti. "Osynyń bári meniń isim emes", — dedi ol sýdan qolyn shyǵaryp, mańdaıyna jabysqan shashyn qaıyryp jatyp. Taǵy da ystyq sý jiberip, dál qarnynyń ústine quıylyp jatqan jyp-jyly tolqynǵa raqattanyp, aqyrynda vana ishinde jeńil daýyl turǵyzyp sýdan shyqty da, súrtinýge kiristi. "Tamasha túrik áıeli", — dedi ol, býdan shamaly býaldyrlanyp qalǵan aınadaǵy jibek shalbarly ózin kórip. "Jalpy jaman ornalasqan joq", — dedi ol shamalydan keıin. Aınaǵa áli de qarap turyp pıjam koftasyn kıe bastady. "Búıirim torsyńqyrap ketipti", — dedi ol. Vanadan syldyrap aǵyp jatqan sý, kenet qorq ete qap, tyna qaldy: vana bosap qapty, tek tesiginde ǵana kishkentaı sabyn kópirshikteriniń ıirimi jatyr. Kenet ol, aına aldynda pıjammen ádeıi aıaldap turǵanyn túsindi, — keýdesi muzdap qoıa berdi, beıne bir ótken jyldyń jýrnalyn aýdarystyryp otyrǵanda, kázir esik ashylady da, tabaldyryqtan dantıst kirip keletindeı.

Ol ysqyra júrip jatyn bólmege kirip keldi, ysqyryǵy pyshaq keskendeı tıyldy. Beline deıin kórpe jamylǵan, omyraýy ashyq, krahmaldanǵan býyltyq-býyltyq kóılekpen eki qolyn basyna qoıyp tósekte jatqan Lýjın qoryldap uıyqtap jatyr eken. Shalbary kómek kútkendeı jaıylyp jerde jatyr, fragyn qanaty synǵan qus qusatyp kýshetkaǵa tastaı salynypty. Ol onyń bárin jaılap jınap, rettep qoıdy. Jatar aldynda perdeni túsirdi. Aýlanyń qarańǵy túkpirinde túngi jel butalardy qozǵap, qaıdan tógilgenin kim bilsin, álde gazon boıyndaǵy tas paneldiń ústindegi shalshyq pa, áıteýir bir sý jyltyraıdy, al basqa bir tusta sharbaq kóleńkesi birde kórinip, birde joq bop ketedi. Kenet bári sóndi de, kózge túrtse kórgisiz qarańǵylyq basty.

Ol jastyqqa basym tıse boldy, uıyqtap ketem dep oılaǵan, biraq basqasha boldy. Dál qasyndaǵy qorqyldap estiletin qoryl, ańyljyǵan muń, jat bólmedegi osy bir qarańǵylyq, ony aýmaly-tókpeli kúıge túsirip turyp aldy da, uıqy bere qoımady. Nege ekeni belgisiz, "partıa" degen sóz mıynyń ishine kirip alypty — "jaqsy partıa", "ózińe jaqsy partıa taýyp alýyń kerek", "partıa", "partıa", "úzilip qalǵan, oınalmaı qalǵan partıa", "sondaı jaqsy partıa", "Maestroǵa meniń ishki tolqynysymdy jetkizińizshi?.." "Ol ózine-ózi keremet partıa jasaýyńa bolar edi", — dedi sheshesi qarańǵylyqqa sińip bara jatyp. "Soǵystyraıyq", — dep sybyrlady bir názik daýys. Ákesiniń kózi bokal erneýinen qarap tur, kóbik kóterilip keledi, kóterilip keledi. Jańa týflı aıaǵyn qysty, shirkeý ishi ystyq eken.

12

Shetelge shyǵatyn úlken sapar kóktemge deıin keıinge qaldyryldy, — eń bolmasa, alǵashqy aılarda janymyzda bolyńdar degen áke-sheshesiniń sońǵy ótinishterine Lýjına alǵash ret qulaq asty. Óıtkeni Lýjına kúıeýi úshin, shahmatty eske túsiretin Berlınnen eptep qorqatyn; sóıtse, Berlınde de Lýjınniń kóńilin aldarqatatyn nárseler bar eken.

Shetelge sapar, ol týraly áńgimeler, jol-jónekeı oılar. Lýjınge qatty unaǵan kabınettegi shkaptan keremet atlas tabyldy. Alǵashqyda boılyqtar men endikterdiń torymen shireı baılanǵan álem shary, kelesi bette eki keńistikte jaıyla jarylyp, sonan keıin bólshekterge bólinipti. O basta kishkentaı ǵana soqyr ishekteı bop kórinetin Grenlandıa, jaıylǵan kezde materıkterdiń deńgeıindeı bop ulǵaıyp ketti. Polúster appaq bop kógerip ketken. Muhıttar tep-tegis kókpeńbek bop jatyr. Kartadaǵy sýdyń ózi-aq, máselen, qol jýýǵa jeter edi, — shynynda da qanshama sý, — eni qandaı, tereńdigi qandaı... Lýjın áıeline bala kezinde kórgen, tizesin búkken áıel sıaqty Baltyq teńizin, Italıa etigin, Indıanyń dál tumsyǵynyń aldyna túsken Seılon tamshysyn kórsetti. Ol ekvatordyń joly bola qoımaǵan — kóbirek teńiz ústinen ótedi, — eki kontınentti kesip ótse de, Azıadan alysta jatyr: aldynda kezdeskenderdi syǵyp, janshyp jibergen, — áldeqandaı bashpaı ushtaryn, shashylǵan araldardy. Ol eń bıik taýlar men eń kishkentaı memleketterdi bilip, Amerıkanyń ornalasýynan akrobatıkalyq qımyl kórgendeı boldy. "Osylardyń bárin ajarlylyraq ornalastyrýǵa bolar edi, — dedi ol álem kartasyn nusqap. — Qarashy, eshqandaı ıdeıa da, eshqandaı óner de joq". Ol osy kúrdeli qurylymnan eshqandaı mán-maǵyna taba almaǵanyna azdap yzalanyp, sonan keıin bala kezindegi ózenderdiń shym-shytyryq joldarymen Soltústik teńizinen Jerorta teńizine qalaı jetýge bolatynyn qarastyryp, órkesh-órkesh taýlar tizbeginen naqty bir órnek izdestirdi.

"Qaıda baramyz", — dedi áıeli, ádette úlkender kishkentaı náresteni oınatqanda jasaıtyn ádetpen erinderin shóp etkizip. Sonan keıin ol romantıkalyq elderdi ataı bastady. "Aldymen Rıveraǵa, — dep usynys jasady. — Monte Karlo, Nıssa nemese, Alpa". "Al sonan keıin eptep bylaı qaraı, — dedi Lýjın. — Qyrymda óte arzan júzim bar". "Siz ne aıtyp tursyz, Lýjın, — Bizge Reseıge barýǵa bolmaıdy". "Nege? — dep surady Lýjın. — Meni oǵan shaqyrǵan". "Bos áńgime, odan da úndemeńiz", — dedi Lýjınniń múmkin emes nárseni aıtqanyna emes, shahmatqa baılanysty áldene aıtqanyna ashýlanyp. "Munda qarańyz, — dedi ol, Lýjın baǵynyp, kartanyń basqa tusyna kóz tikti. — Mine, máselen, Egıpet pıramıdalary. Al, munda buqalarǵa sumdyq jaýyzdyq jasaıtyn Ispanıa".

Olar barýǵa bolatyn kóptegen qalalarda, sóz joq, Lýjın buryn bolyp qoıǵan, sondyqtan taǵy bir bóle shaqyryp alarmyn dep, ol ádeıi úlken qalalardy ataǵan joq. Bos áýreshilik. Lýjın buryn bolǵan álem kartaǵa túspegen edi, eger oǵan Rım men Londondy atasa da, kartadaǵy qalpynda áıeliniń aýzymen atalǵan ol attar múlde jańasha túlep estiler edi de, eshýaqta da bir kezde ózi bolǵan, búginde emis-emis esinde qalǵan Rım men Londondaǵy, áıeli ataǵan Nıssedegi shahmat dámhanalary eskerilmeı qalar edi. Sonan keıin áıeli temirjol búrosynan kóp prospektiler alyp keldi de, shahmattyq saıahattardan múlde alystatyp jiberetin, týrıser aq kostúm kıip, dúrbini moınyna asyp ap qydyratyn jańa álem alǵa tartyldy. Batyp bara jatqan kún shuǵylasyndaǵy pálmalardyń qara sılýeti men pálma sılýetiniń Nilge tóńkerilip túsken beıneleri. Kókpeńbek teńiz, kókjıekte kórinetin parohod tútininen keri jaqqa jelbirep turǵan tý ilingen qanttaı appaq qonaq úı, qarly shyńdar men aspaly kópirler, qaptaǵan kóne shirkeýler, tap-tar tuıyq kóshe, teńdep júk tıegen esek... Belgisiz prospekt avtory maqtaýǵa keńirdektep kúpti bolardaı bári de ádemi, bári de qyzyq... Qulaqqa jaǵymdy attar, mıllıondaǵan qasıetti oryndar, barlyq aýrýdan qulan-taza jazyp jiberetin sýlar, qala qorǵanynyń asy, birinshi, ekinshi, úshinshi razrádty úıler, — sonyń bári kózińdi arbaıdy, bári keremet, bári Lýjındi kútip, ony kúrkiregen daýystarmen shaqyryp, qojaıyndarynan surap jatpaı-aq nur syılap turdy.

Lýjın úılengennen keıin kóp uzamaı qaıyn atasynyń keńsesine bardy. Qaıyn atasyn aýyzsha áldene aıtyp mashınaǵa sóz jazdyryp otyr eken. Qaıyn atasy oǵan blankler býmasyn, betterinde syzyqtary kóp býhgalterler kitaptaryn, túptelgen kitaptardy, komersıalyq Germanıanyń alyp jýan tomdaryn, qolmen aınalatyn óte aqyldy esep mashınalaryn kórsetti. Alaıda Lýjınge bárinen de jazý mashınasy unady. "Bilgińiz kelse... Men de", — dedi ol, qaıyn atasy maquldap basyn ızedi de, Lýjınniń kabınetinde de jazý mashınasy paıda boldy. Oǵan keńse qyzmetkerleriniń biri kep kórsetip túsindirip beredi dep edi, ol ózim-aq úırenip alam dep, odan bas tartty. Solaı da boldy: qurylymyn tez ıgerip aldy, lenta qoıýdy, qaǵaz salýdy úırenip, barlyq tutqalardy meńgerdi. Áripterdiń ornalasýyn eske saqtaý ǵana qıyn boldy, basý óte baıaý júrdi; onyń ústine — lep belgisi — áne jerden de, myna jerden de shoshańdap qosylyp kete berdi. Aldymen ol nemis gazetinen jarty bettik birdeńe kóshirdi de, sonan keıin óz basynan shyǵaryp jazdy. Mynadaı maǵynadaǵy shaǵyn ǵana hat paıda boldy: "Siz ólimge qatysty aıypqa tartylasyz. Búgin 27 qarasha. Kisi ólimi jáne órteý. Salamatsyz ba, patsha aǵzamy. Endi sen kerek bop tursyń, lep belgisi, qaıdasyń? Dene tabyldy. Mártebeli patsha aǵzamy!!!" Lýjın muny áldeneshe ret oqyp shyqty da, paraqty qaıtadan ornyna qoıyp, áripterdi zorǵa izdep taýyp jatqandaı, "Abat Býzanı" dep qısaıta qol qoıdy. Jumysy tym baıaý júrgendikten ishi pysyp ketti. Telefon kitapshasyn aýdarystyryp júrip Lýıza Áltman degen rantershany taýyp ap, adresin qolmen toltyryp, shyǵarmasyn soǵan jiberdi.

Gramofon da kóńil kóterýge biraz septigin tıgizdi. Pálma astyndaǵy shokolad tústes shaǵyn shkap jumsaq daýyspen on salady da, Lýjın dıvanda áıelin qushaqtap tyńdap otyryp, túnniń jaqyndap qalǵanyn oılaıdy. Áıeli ornynan turyp plasınkalardy aýystyrady, teńizdegi aıdyń nury sıaqty taıǵanaq jibek sáýleli dıskilerdi jaryqqa kóterip qaraıdy. Shaǵyn shkap taǵy da mýzyka oınaıdy. Qasyna qaıta otyrǵan áıeli tamaǵyn aıqasqan saýsaqtarynyń ústine qoıyp, kózin jypylyqtatyp tyńdap otyrady. Lýjın olardyń áýenin esine tutyp, qaıtalap aıtqysy keledi. Olardyń arasynda kúrsinip, sonan soń bıpaz oryndalatyn bıler de, sybyrlap qana aıtatyn názik amerıkandyq ta, tipti on bes plasınkaǵa jazylǵan "Borıs Godýnov" sekildi bir tusynda qońyraýlar kúmbirlep ketetin, úreıli úzilisti tutas opera da bar.

Áıeliniń áke-sheshesi jıi kelip turady da, al Lýjınder olarǵa aptasyna úsh ret túski tamaqqa baryp turýdy ádetke aınaldyrǵan. Sheshesi qyzynan turmys qurýdyń keıbir tustaryn tolyǵyraq bilgisi kep: "Sen ekiqabat emessiń be? Men bilsem sen ekiqabatsyń", — deıdi. "Oıbaı-aý, men baıaǵyda týyp aldym ǵoı" — dep jaýap beredi qyzy. Ol sol burynǵy qalpynda baısaldy, tek kóziniń astymen qarap kúlimsirep, Lýjınge siz dep, ony aty-jónimen ataıdy. "Meniń baıǵus Lýjınim, — deıdi ol ernin erkeleı tompaıtyp, — meniń baıǵusym, baıǵusym". Lýjın de onyń ıyǵyna júzin úıkelep qoıady da, aıaýshylyq raqatynan basqa da raqattar bar ekenin bulyńǵyr ǵana oılaǵandaı bolady, biraq ol úshin onsha kóp bas qatyra qoımaıdy. Onyń ómirindegi basty paryzy Lýjınniń boıynda sát saıyn dúnıe-múlikke degen qyzyǵýshylyǵyn týdyrý, erkin tynys alý úshin jaǵdaı jasaý boldy. Tańerteń turǵan boıda ol Lýjınnen qandaı tús kórgenin surap, onyń erteńgilik tábetin birde kotletpen, birde mormeladpen kóterip, qydyrýǵa shyqqan kezde ony vıtrınalar aldyna uzaǵyraq ustap, túski tamaqtan keıin oǵan, "Soǵys jáne Beıbitshilikti" daýystap oqyp beredi, kóńildi geografıamen aınalysyp, ol aıtyp, bul mashına basady. Ol ony áldeneshe ret murajaıǵa alyp baryp, oǵan óziniń súıikti kartınalaryn kórsetip, tuman men jańbyrdan kóz ashpaıtyn Fransıada sýretshileri ashyq boıaýly sýret salady da, al kún eli bolyp sanalatyn Ispanıada naǵyz kúńgirt boıaýly sheberler dúnıege kelgen. Áne bireýlerdiń shyny zattarǵa degen talǵamy jaqsy da, al áne bireý gúlder men úlbiregen júzdi unatady deıdi de, onyń kóńilin "Qupıa keshkiliktegi" jóndi jınalmaǵan ústeldiń ústinen qaldyq izdegen eki ıtke aýdarady. Lýjın basyn ızep, tozaqtaǵy kúnáǵa batqandardy salǵan sýretshiniń alyp paltosyna uzaq qarap turady, — óte berile, bar ynta-yqylasymen. Olar teatrda da, zoologıa baǵynda da, kınematografıada da bolýy, sóıtse Lýjın kınematografıada buryn-sońdy bolmaǵan eken. Aǵarańdaǵan kartına júrip jatty, kóptegen shym-shytyryq oqıǵalardan keıin, qyzy aqyrynda ataqty aktrısa bop úıine oralyp, esiktiń túbinde turyp qalady, al shashy aǵaryp ketken ákesi, ony baıqamaı, osy jyldar ishinde múlde ózgermegen, osy otbasynyń dosy bop ketken doktormen shahmat oınap otyrady. Qarańǵyda saqyldap kúlgen Lýjınniń daýsy shyqty. "fıgýralardyń bulaı turýy tipti múmkin emes" — dedi ol, biraq áıeliniń baǵyna oraı, bári ózgerip sala berdi, álgi áke zoraıa túsip kórermenderge qarsy júrdi, aldymen kózi uıasynan shyǵardaı bop, sonan keıin tula boıyn diril aralap, kirpikteri jıi qaǵylyp, taǵy da diril paıda bop, ájimderi molaıyp, qorǵana qarap, sonan soń áli de diril júgirip turǵan júzinde sheksiz ańsardyń baıaý kúlkisi paıda bolady — óıtkeni bul qart qyzyn kórmesteı bop qarǵaǵan bolatyn.... Doktor — shette tur, ol bul qyz kishkentaı kezinde, kartınanyń basynda kórsetilgendeı, shóp ústinde kitap oqyp jatqan oǵan dýaldan asylyp gúl laqtyratyn; ol sonda basyn kóterip alady: tek dýal kórinedi, kenet odan qyzdyń shashy, sonan keıin baqyraıǵan kózderi — qudaı atqyr, qandaı aılalyq, qandaı oınaqylyq! Dýaldan sekir, doktor, — áne, júgirgen erketotaı qyz, dińkekterge tyǵylyp qaldy, — usta, usta, doktor! Biraq onyń bári ótti. Basyn ıip, qolyn bos jiberip, qalpaq kıgen qalpynda ataqty aktrısa tur (ol buzylǵan, buzylǵan... edi ǵoı). Tula boıy dirildep ketken ákesi jaılap qushaǵyn asha bastaıdy, al qyzy onyń aldynda tizesin búgip otyra qalady. Lýjın sińbirinip qaldy. Olar kınematograftan shyqqan kezde, onyń kózi qyp-qyzyl bop, jótkirine berdi, biraq jylaǵam joq dep, moıyndamady. Kelesi kúni, tańerteńgi kofe ústinde ol kenet ústelge súıenip otyryp: "Óte, óte jaqsy. — oılanyp otyryp taǵy da: — Biraq olar oınaı almaıdy ǵoı", — dedi. "Qalaı oınaı almaıdy ǵoı?" — dedi. "Qalaı oınaı almaıdy? — dep tań qaldy áıeli. — Olar keremet akterler ǵoı. Lýjın oǵan kóziniń qıyǵymen qarady da, kózin taıdyryp áketti, áıeline onyń bul qylyǵy unaı qoımady. Ol ne bop qalǵanyn aıaq astynan túsindi, Lýjınniń shahmatty umytýyn ózinshe sheshpek bop jan salyp júrgende, aqymaq rejıser jurttyń kóńilin aldarqatpaq bop sol shahmatty kirgize qoıǵan. Biraq Lýjınniń ózi ony umytyp ketken bolý kerek, enesi jibergen orys toqashymen bolyp ketti de, onyń janary qaıtadan jaıdary qalpyna tústi.

Osylaısha aılar ótti. Sol jylǵy qys naǵyz Peterbordyń appaq qysy edi. Lýjınge qalyń palto tigildi. Qaıyrshy orystarǵa Lýjınniń kónetoz kıimderi taratyldy, — olardyń ishinde shveısarlyq moıyn oramal da bar edi. Naftalın túıirshikteri kóńil qabyrjytatyn jaǵymsyz ıis shyǵarady. Kirer aýyzda salbyrap pıdjak ilýli tur. "Ol sondaı ádemi, — dep kúbirledi Lýjın, — sondaı ádemi". "Toqtaı tur, — dedi áıeli jatyn bólmeden, — men ony áli qaraǵam joq. Ony kúıe jep qoıǵan bolýy múmkin". Keıingi aıda tolysyp ketken joqpyn ba dep kıgen smokıngin sheship jatty (tolysqan, tolysqan, — al erteń úlken orys baly, qaıyrymdylyq keshi), sóıtti de pıdjagynyń qaltasyna qol saldy. Oǵan eshqandaı da kúıe túspepti. Tek qaltasynda tesik bar eken, biraq anaý aıtqandaı úlken emes. "Tamasha", — dedi ol daýystap. Áıeli shulyǵyn qolyna ustaǵan qalpy aýyzǵy bólmege qarady. "Shesh Lýjın Ol jyrtyq, shań ǵoı, qansha jatqanyn qudaıym bilsin". "Joq, joq", — dedi Lýjın. Áıeli ony jan-jaǵyna shyǵyp qarady: Lýjın turǵan qalpy eki jambasyn uryp qoıady, qaltasynda birdeńe bar sıaqty boldy da, qaltasyna qol saldy, — tesikten basqa eshteńe joq. "Ábden tozyǵy jetken, — dedi áıeli betin tyrjıtyp, — tek jumysqa kıýge bolar..." "Jalynam", — dedi Lýjın. "Jaraıdy, tek qyzmetshi áıel ábden qaǵyp-silkisin". "Joq, ol taza", — dep Lýjın ishinen, ony sheneýnikter sıaqty kabınetke me, shkapqa ma ilip qoıý kerek dep sheshti. Ony sheshkennen keıin de pıdjaktyń sol jaǵy aýyrlaý ekenin baıqady; biraq qaltalarynyń bos ekeni oıyna túsip, aýyrlyqtyń sebep-saldaryn zerttemedi. Al smokıng tipti tar bop qapty. "Bal", — dedi Lýjın sóıtti de, kóp adamdardyń juptasyp aınalyp bılep júrgenderin kóz aldyna keltirdi.

Sóıtse, ol bal Berlındegi eń jaqsy qonaq úılerdiń birindegi zalda ótedi eken. Kıim iliner jerde qaptaǵan adam, kıim ilýshiler qabyldaǵan zattaryn uıyqtap jatqan balalardaı kóterip alyp ketip jatyr. Lýjınge metal nómir berdi. Áıelin qarap edi, aına aldynda tur eken. Ol metal nómirin onyń jelkesiniń shuńqyryna tıgizdi. "Ish-aı, sýyq", — dedi ol jaýyrynyn qozǵap. "Qoltyǵymnan usta, qoltyǵymnan, — dedi Lýjın. — Biz qoltyqtasyp kirýimiz kerek". Olar dál solaı kirdi. Lýjınniń kózi jasaryp, alaburtyp ketken enesine birden tústi. Ol krúshon sharabyn úlestirip jatyr eken, al mas bop qalǵan bir aǵylshyn (nómirinen endi túsken bolý kerek), onyń ústeline súıenip tur. Jan-jaǵynan jaryq túsip jarqyldap turǵan shyrsha mańyndaǵy ústelde lotereıa syılyqtary úıilip qalypty: shyrshamen shaǵylysyp turǵan iri samaýryn, sarafan kıgen qýyrshaqtar, gramofon, sharaptar (Smırnovskııdiń syılyǵy). Úshinshige sandvıchter, ıtalán salaty, ýyldyryq berildi, — ajarly appaq áıel bireýge: "Marıa Vasılevna, Marıa Vasılevna, nege alyp kettińiz... Men ótinip edim ǵoı..." — dedi. "Sálemetsiz be?" — dedi dál qaptalynan bireý, áıeli oǵan qolyn aqqýdaı ıip jaýap berdi. Al árirek, basqa zalda mýzyka bastalyp, ústelder arasyndaǵy keńistikte adamdar aınalyp bıge kirisipti: Bireýdiń arqasy týra Lýjınge soǵardaı bolyp edi, ol sheginip ketti. Áıeli kórinbeıdi, ony izdep birinshi zalǵa qaıtyp oraldy. Sonan keıin ol marka berip, jáshikke qolyn suqty da, oralǵan bılet alyp shyqty. Ysyldap-pysyldap, ernin shúrshıtip ol oramdy uzaq jazyp, biraq onyń ishinen eshqandaı sıfr taba almaı, birdeńe joq pa eken dep syrtyna da qarady, — túk joq. Aqyrynda ol "Mýrlykanyń mysyǵy" degen balalar kitabyn utyp aldy, biraq ony endi ne isteý kerek ekenin bilmeı, ony bılep júrgen jupty kútken ishi toly eki bokal turǵan ústelge qoıa saldy. Ol kenet tarlyq pen qozǵalystan, jańǵyryqtan, mýzykadan qolaısyzdyq sezinip, ózin qoıarǵa jer tappady, nege bul bılemeıdi dep jurttyń bári oǵan qarap turǵan sıaqty. Áıeli ony bı arasynda basqa zaldan izdep júr, ár adym saıyn tanystar kezdesip ol amalsyz aıaldaıdy. Balda adamdar yǵy-jyǵy, — zorǵa qolǵa túsirgen sheteldik elshi, ataqty orys ánshisi, eki kınematograf aktrısasy. Oǵan olar otyratyn ústeldi kórsetti: áıelder jymyńdap, al olardyń erkekteri, — rejıser-kópestik obrazdaǵy úsh erkek, — saýsaqtaryn shyrtyldatyp bop-boz bop tership ketken daıashyny umytshaqtyǵy men sylbyrlyǵy úshin ursyp jatyr. Ol erkekterdiń biri oǵan tipti jekkórinishti bolyp kórindi: appaq tisti, ashyq qoı kózdi, orys sózderiniń arasyna ábden jaýyr bolǵan nemis sózderin qosyp daýystap áldene aıtyp otyr. Kenet, aıaq astynan ony kóńilsizdik basty: jurttyń bári myna otyrǵan kınematografıalyq artıserge, árıne, elshige qaraıdy da, beıne bir eshqandaı esitip bilmegen, bul balǵa esimi mıllıondaǵan gazetterge shyqqan, partıalary máńgi ólmeıtin,shahmat ǵulamasynyń qatysyp otyrǵanyn elep-eskergisi keler emes. "Sizben bılegen qandaı jaqsy. Parket te ádemi eken. Keshirińiz. Óte tar. Mynaý — fransýz elshiliginen. Sizben bılegen qandaı jaqsy". Osymen áńgime bitedi, onymen kóp jurt bılegendi jaqsy kóredi de, biraq odan ári áńgime jalǵastyra almaıdy. Ajarly, biraq ish pystyrar áıel. Joly bolmaı qalǵan mýzykantqa, nemese sol sıaqty bireýge turmysqa shyqqan. "Qalaı dedińiz, burynǵy sosıalıs? Oıynshy? Siz ol úıde bolyp turasyz ba, Oleg Sergeevıch?"

Bul kezde Lýjın basqysh mańyndaǵy tereń kresloǵa jaıǵasyp ap, kolonnalar arasynan, on úshinshi papırosyn tartyp otyryp, jurtqa qaraýda edi. Qaptalyndaǵy kresloǵa, bos pa, bos emes pe dep surap ap, jińishke murtty bir myrza kelip otyrdy. Qasynan adamdar tolassyz ótip jatty da, Lýjındi úreı bıleı bastady. Qaı jaqqa qarasań da, qadala qalatyn kóz, biraq áldenege qarap úırengen janar aqyrynda kórshisiniń murtyna tesireıdi de qaldy, ol myrzanyń da osy bir shýly, qaınap jatqan dúnıeden kóńili kulazyp ketken bolý kerek. Lýjınniń oǵan qarap otyrǵanyn baıqaǵan myrza, oǵan júzin burdy. "Men kópten beri balda bolǵan joq edim", — dedi ol ózine tarta sóılep, basyn shaıqady. "Eń bastysy qaramaý kerek", — dedi Lýjın. "Men alystan keldim — dedi myrza. — Meni munda bir tanysym qoımastan ákeldi. Shynyn aıtqanda men ábden sharshadym". "Sharshaý men aýyrtpalyq, — dep basyn ızedi Lýjın. — Olardyń ne ekeni belgisiz. Meniń konsepsıamnan tys uǵymdar". "Ásirese, men sıaqty Brazılıa plantasıasynda jumys istegen adamǵa", —dedi myrza. "Plantasıada", — jańǵyryq qusap qaıtalady Lýjın. "Bul jerde bir túrli ómir súredi eken, — dedi myrza. — Dúnıeniń tórt qaqpasy túgel ashyq, al munda parkettiń alaqandaı jerinde syǵylysyp charlston bıleıdi. "Men de ketem, — dedi Lýjın. — Men prospektiler taptym". "Meniń aıaǵym ne tilep tur, — dedi myrza, — jolaýshynyń jeli — oń jaǵynan turady. Qandaı keremet elder... Men Rıo—Negro mańyndaǵy ormannan nemis botanıgin kezdestirip, Madagaskarda fransýz ınjeneriniń áıelimen birge turdym". "Tabý kerek boldy, — dedi Lýjın. — Prospektiler degenimiz — óte qajet nárseler eken. Bárin tolyq aıtady".

"Lýjın, sen munda ekensiń ǵoı", — degen áıeliniń daýsy shyqty; ol ákesin qoltyǵynan alyp qasynan ótip barady eken. "Ústelimizdi taýyp alamyz da, qaıtyp oralamyz", — dep aınalany kózimen bir sholyp, ketip qaldy. "Sizdiń aty-jónińiz Lýjın be?" — dedi qyzyǵa surap myrza. "Iá, ıá, — dedi Lýjın, — biraq onyń endi qajeti joq". "Men bir Lýjındi biletin edim, — dedi myrza baıaý ǵana, kózin syǵyraıtyp (jady nashar bolý kerek). — Bireýin bilgen. Siz Balashevsk ýchılıshesinde oqyǵan joksyz ba?" "Aıtalyq" — dedi Lýjın áldeneden kúdiktene álgi myrzanyń júzine qadala qarap. "Onda biz synyptaspyz! — dep aıqaılap jiberdi ol. — Meniń aty-jónim Petrıshev. Meni bilesiz be? Árıne, árıne, bilesiz. Mine, qyzyq. Júzińizden men sizdi eshýaqytta tanymas edim. Joq, sizdi emes, — seni. Solaı, Lýjın. Seniń aty-jóniń kim edi. Biletin sıaqtymyn. Anton... Anton... ári qaraı qalaı edi?" "Qatelik, qatelik" — dedi Lýjın selk ete túsip. "Iá, meniń jadym nashar, — dedi Petrıshev. — Men kóp esimderdi umytyp qaldym. Máselen, esińde me, — bizde bir úndemeıtin bala boldy ǵoı. Sonan keıin ol Vrangelde júrip evakýasıanyń aldyndaǵy soǵysta qolynan aıyryldy ǵoı. Men ony Parıjdegi shirkeýde kórdim. Esimi qalaı edi?" "Onyń ne keregi bar, — dedi Lýjın. — Ol týraly sonshama kóp sóz aıtýdyń qajeti ne?" "Joq, eske túsire alar emespin, — dep kúrsindi Petrıshev, qolyn mańdaıynan alyp. — Taǵy da, máselen, bizde Gromov degen boldy ǵoı: ol da qazir Parıjde; jaqsy ornalasqan sıaqty. Biraq qalǵandary qaıda? Qaıda? Tarydaı shashylyp, bý bolyp ushyp ketti. Ol týraly oılaýdyń ózi bir túrli. Al siz qalaısyz, qalaısyz, Lýjın?" "Jaman emes", — dep Lýjın umsyna emingen Petrıshev júzinen kózin alyp qashyp, esine onyń kip-kishkentaı, qyp-qyzyl bop yrjalaqtap kúle beretini tústi. "Tamasha ýaqyt edi ǵoı, — dep aıqaılap jiberdi Petrıshev. — Valentın Ivanovıch esińizde me? Esińde me Lýjın? Álem kartasyn ustap synypqa qalaı ushyp kiretini? Al anaý bir qart — aty-jónin taǵy umyttym, — esińizde me, ol qalsh-qalsh etip: "Bas emes — bos shelek... Altyndasań da túk shyqpaıdy!" deıtin edi ǵoı. Tamasha ýaqyt. Basqyshtardan syrǵyǵanda aýladan bir-aq shyǵatyn edik qoı, esińizde me? Keshki saýyqqa barǵanda ǵana Arbýzovtyń roıalda oınaıtynyn bildik emes pe? Esińizde me, onyń tájirıbeleri eshqandaı nátıje bermeıtin edi ǵoı. "Tájirıbege" qandaı uıqastar tabatyn edik" "...eshqandaı mán bermeý kerek" — dedi Lýjın ózine-ózi. "Bári de tarap, tarqap ketti, — dedi Petrıshev jalǵastyryp. — Biz, mine, balda júrmiz... Aıtpaqshy, meniń esime túsip otyr... Sen mektepten ketken kezde birdeńemen aınalysatyn sıaqty eń ǵoı. Ol ne edi? Iá, shahmat eken ǵoı!" "Joq, joq, — dedi Lýjın — Qudaı saqtasyn, o ne degenińiz..." "Keshirińiz, — dedi Petrıshev kóne ketip. — Iaǵnı, men shatastyryp otyrmyn. Iá, ıá... Bal ábden qyzyp aldy. Al biz bolsaq ótkendi eske ap otyrmyz. Siz bilesiz be, men búkil álemdi aralap shyqtym... Kýbanyń áıelderin aıtsaıshy! Odan basqa, máselen, jýnglıde birde..."

"Ol ótirik aıtyp otyr, — dedi bir samarqaý daýys art jaqtan. — Ol eshýaqytta da jýnglıde bolǵan emes".

"Sen bárin búldirdiń ǵoı", — dedi Petrıshev burylyp. "Siz oǵan senip qalmańyz, — dedi álgi samarqaý daýystyń ıesi jaltyr bas sozalańdaǵan myrza. — Onyń Reseıden Parıjge kelgenine úsh-aq kún boldy, syrtqa shyqqany osy"."Lýjın, seni tanystyrýǵa ruqsat et", — dedi kúlip Petrıshev; biraq Lýjın moınyn ishine tyǵyp shapshań júrip ketti, shapshań júrgeninen tula boıy selkildep, irk-irk etedi.

"Qashyp barady, — dedi tańyrqaǵan Petrıshev, sodan keıin oılanyńqyrap: — Men ony basqa bireýmen shatastyrdym" — dedi.

Lýjın adamdarmen soqtyǵysa-moqtyǵysa, jylarman daýyspen "pardon, pardon" dep olardyń betine qaramaýǵa tyrysyp áıelin izdedi, aqyrynda ony kórip, tý syrtynan kep shyntaǵynan ustaı alǵan kezde, ol selk ete qap jalt qarady; Lýjın á degende ne aıtaryn bilmeı tyǵylyp qaldy. "Ne bop qaldy?" — dedi ol úreılene. "Kettik, kettik", — dep byldyrlady ol, onyń shyntaǵyn jibermeı. "Sabyr et, Lýjın, olaı etýge bolmaıdy, — dedi ol, syrt kóz estimesin degendeı ony shetke jaılap alyp shyǵyp. — Sizdiń nege ketkińiz keldi?" "Anda bir adam, — dedi Lýjın entige sóılep. — Sondaı jaǵymsyz sózder". "...Ol adamdy buryn bilgensiz ǵoı?" — dedi ol baıaý ǵana. "Iá, ıá, — dep bas ızedi Lýjın.  — Kettik. Ótinem".

Ol Petrıshev kórmesin dep, búkshıińkirep, shyǵar esikke syǵylysa umtylyp qaltasynan nómirin izdedi, ony tapqansha birer sekýndtyń ózinde-aq ebil-debili shyqty; kıim ilýshi onyń kıimin ákelgenshe taǵaty taýsylyp, ornynda tura almaı ketti...

Ol tez kıinip syrtqa bettedi de, áıeli tonyn júre kıinip onyń sońynan ile-shala shyqty. Lýjın tek avtomobılde ǵana demin alyp, abdyraǵany basylyp, aıypty jandaı jymıǵan boldy. "Súıikti Lýjınge jaqpaı kaldy", — dedi áıeli onyń qolyna qarap. "Mekteptes joldas, kúdikti sýbekt", — dep túsindirdi Lýjın. "Endi súıikti, Lýjınge jaqsy boldy ǵoı", — dep sybyrlap áıeli onyń jup-jumsaq qolyn súıip aldy. "Bári durys boldy", — dedi Lýjın.

Biraq olaı emes edi. Áldene qalyp qoıdy, — jumbaq irindi tiken. Túnemelikke ol bul kezdesýdiń nege sonshalyqty aýyr bolǵanyn oılaýmen boldy. Árıne, onyń ártúrli jekeleı jaǵymsyz sátteri bar, — Petrıshev bir kezde ony azapqa saldy, endi janama bolsa da áldenedeı bir kitaptyń jyrtylyp-aırylǵanyn esine alyp, sol kitappen birge ekzotıkalyq elikteý-solyqtaýdyń da aldamshy bolyp shyqqanyn, endi budan bylaı prospektlerge senýge bolmaıtynyn uqty. Áńgime kezdesýde emes, basqada edi, — sol kezdesýdiń qupıa máninde edi, endi ony sheshýge týra keledi. Ol endi túnimen temeki tútinine qarap oılanyp otyratyn Sherlok qusap oılanyp otyratyn boldy, — bul kombınasıanyń alǵashqy oılaǵanynan góri áldeqaıda kúrdeli ekenine birtindep kózi jete bastady, Petrıshevpen kezdesý áldeneniń jalǵasy ekenin, ony tereńirek qaýzap ótkenge oralyp aýyrǵan kezinen balǵa deıingi ómirdiń barlyq júristerin qaıta oınap shyǵý kerek ekenin bildi.

Qurǵaq qar ushqyndarymen jeńil ǵana opalanǵan sup-sur muz aıdynynda (,jazda ol ásirese tenıs alańy bolady) jurtshylyq bir yrǵaqpen syrǵanap, Lýjınder tańerteńgilik qydyrys jasap júrgen sol sátte, kónkıshilerdiń svıter kıgen eń bir ójet bireýi golandyq adymmen óte bir sheber syrǵanap kep, sol ekpinmen muzǵa otyra aldy. Odan ári, shaǵyn skverde, qyzyl kıimdi úsh jasar bala qańǵalaqtap baǵanaǵa qaraı júrip, kózdi arbaǵan úıilgen qarǵa jetti de bir ýys qardy aýzyna aparǵany sol edi, art jaǵynan kelgen bireý ustaı aldy da jazasyn aldy. "Sorly bala-aı", — dedi Lýjın oǵan burylyp. Qarmen appaq bop jatqan kóshemen jýan, qara jolaq shubatylǵan avtobýs ótti. Sóıleıtin, oınaıtyn apparattar satatyn dúkennen mýzyka úni estiledi, mýzyka tońyp qalmasyn degendeı, bireý esikti jaýyp qoıdy. Ústine jabý jabylǵan, qulaǵy salpańdaǵan tazy toqtaı qap qar ıiskeı bastady da, Lýjın onyń arqasynan sıpap úlgerdi. Kókke qarasań appaq ótkir áldene qaryp jibergendeı bolady da kóziniń aldynda áldenedeı ushqyndy núkteler oınaıdy. Lýjına taıyp ketti de, óziniń surǵylt bátińkesine aıyptaı qarady. Orys gastronomıalyq dúkeniniń qasynda erli-zaıypty Alferovtardy keziktirdi. "Qandaı sýyq", — dedi Alferov óziniń sarǵylt saqalyn jelbiretip. "Súımeńiz, bıalaı las", — degen Lýjına ylǵı bir ajarly da, sergek qalpynan taımaıtyn Alferovaǵa qarap, nege bizge bas suqpaısyz dep naz aıtty. "Sýdar, siz tolysyp barasyz, — dep kúńk ete tústi Alferov maqtaly paltodan tipti qampaıyp ketken Lýjınniń qarnyna kóziniń qıyǵymen quıtyrqylana qarap. Lýjın áıeline jalynǵan keıippen kóz saldy. "Asyǵa kútemiz", — dedi ol. "Toqta, Mashenka, sen olardyń telefonyn bilesiń be? — dedi Alferov. — Bilesiń be? Jaqsy. Ázirshe, — deıdi sovetshe. Shesheńizge sálem aıtyńyz".

"Ol bir baqytsyz sıaqty, — dedi Lýjına kúıeýin qoltyǵynan ap, onymen qatar júrý úshin adymyn shapshańdatyp. — Biraq, Mashenka... Jany qandaı... Qatty júrmeshi, súıikti Lýjın, — taıǵaq!"

Qar tolastady, aspannyń bir tusy bozaryp ashylǵandaı boldy da, jalpaq solǵyn kún kórindi. "Biz búgin ońǵa qaraı júreıik, — dep usynys jasady Lýjın. — Biz ol jermen áli júrgen joqpyz". "Apelsınder", — dedi Lýjın taıaǵymen jaımany nusqap. "Alǵyńyz kele me? — dedi áıeli. — Taqtaǵa bormen jazylǵandy qarańyz: qanttaı tátti". "Apelsınder", — dep tamsana qaıtalaǵan Lýjın, áıeliniń "lımon" degende betiń uzaryp, al "apelsın" degende jaıyla kúlesiń deıtini esine tústi.Satýshy áıel qaǵaz qapshyqtyń aýzyn jyldam ashyp, oǵan sýyq, bujyr qyzyl sharlardy saldy. Lýjın júrip bara jatyp apelsındi tazalaýda, al shyryny kózine shashyraıdy. Qyp-qyzyl qyp qar ústine tastaýǵa ımenip qabyǵyn qaltasyna salady, odan varene jasaýǵa bolady ǵoı. "Dámdi me?" — dep surady áıeli. Ol sońǵy tiligin jutyp rızashylyqpen kúlimsirep áıelin qoltyǵynan almaq boldy da, jan-jaǵyna qarap toqtaı qaldy. Ol oılanyp turdy da, múıiske oralyp, kósheniń atyna qarady. Sonan keıin ol áıelin qýyp jetip sharbaqpen qorshalǵan kádimgi surǵylt tasty irgede turǵan úıdi taıaǵymen nusqady. "Munda meniń ákem turǵan, — dedi Lýjın. — Otyz bes A". "Otyz bes A" — dep qaıtalady áıeli, joǵarydaǵy terezege qarap basqa ne aıtaryn bilmeı, kóp uzamaı ol terezesiniń aldyna pıdjagynyń bir sol ıyǵyna, bir oń ıyǵyna laqtyryp turǵan bir jaq qyry muńly, bir jaq qyry qýanyshty eki júzdi balaýyz erkektiń bústi qoıylǵan jazatyn qaǵaz satatyn dúkenniń aldynda qalshıdy da qaldy: aq nymshasynyń sol jaq qaltasyna qalamsap salynǵan. Lýjınge eki júzdi erkek qatty unap, ony satyp alǵysy da keldi. "Qulaq sal, Lýjın, — dedi áıeli, ol vıtrınaǵa ábden qarap bolǵannan keıin. — Men senen suraıyn dep júr edim, — ákeń qaıtys bolǵannan keıin, odan bir zattar qalǵan shyǵar?" Lýjın ıyǵyn qıqań etkizdi. "Hrýshenko degen bolǵan", — dep kúbirledi sálden keıin. "Túsinbeımin", — dedi áıeli. "Parıjde júrgenimde jazǵan, — dedi qınala Lýjın, — ólimdi jerleý jáne basqalar, marqumnan anaý-mynaý zattar qaldy — dep". "Lýjın-aı, — dep kúrsindi áıeli. — Orys tilin qalaı búldirip sóıleısiń". Ol oılanyp turdy da: "Maǵan báribir ǵoı, tek ol zattardyń bolǵany jaqsy emes pe, — eń bolmasa eskertkish úshin". Lýjın úndegen joq. Eshkimge qajeti joq ol zattardy kóz aldyna elestetip kórdi. Qart Lýjınniń jazatyn qalamsaby, bir qaǵazdar, fotografıalar, — áıeli kúıeýiniń qattylyǵyna renjip muńaıyp qaldy. "Biraq bir nárseni qalaı da isteýimiz kerek, — dedi ol sheshimdi túrde. — Biz zıratqa baryp, kútimsiz qalmady ma eken dep basyna barýymyz kerek". "Sýyq, ári alys", — dedi Lýjın "Biz ol isti kóp uzamaı atqaramyz, — dep sheshti áıeli. — Aýa raıy ózgerýi kerek. Abaılańyz — avtomobıl".

Aýa raıy buzylyp ketti de, Lýjın muńly alqap pen qorymdaǵy jeldi esine ap, sapardy kelesi aptaǵa deıin toqtata turaıyq dep ótinish jasady. Aıaz qysyp ketip edi. Joly bir bolmaı qoıǵan muz aıdyny da jabyldy: ótken jyly muz ornynda sý jatqan jylymyqtan soń jylymyq bop, al bıylǵy jyly oqýshylarǵa kónkı tebýge múmkindik bermeıtin qaqaǵan sýyq. Parktegi qar ústinde aıaqtary joǵary qarap shashylyp jatqan qaptaǵan kishkene qustar. Synap barǵan saıyn tómen qulap bara jatty. Zoologıalyq baqtaǵy soltústik aq aıýlar da sýyqtyqtan búrseńdep qapty.

Lýjınderdiń páterleri ortalyq jylý júıesine jalǵanǵan oraıy kelgen páterlerdiń biri bolǵandyktan ton kıip te, kórpe jamylyp ta otyrmaısyń. Sýyqtyqtan ábden ábirjigen áke-shesheleri osylarǵa kelip tyǵyldy. Áıteýir reti kelip aman qalǵan kóne pıdjagyn kıgen Lýjın jazý ústeliniń janynda otyryp aldynda turǵan aq kýbty qaǵazǵa kóshirip salyp jatty. Qaıyn atasy kabınette ári-beri júrip oǵan uzaq, biraq sypaıy anekdottar aıtady, nemese dıvanda jatyp ap kúrk-kúrk jótelip qoıyp gazet oqıdy. Enesi men áıeli shaı ústeldiń basynda otyrady, kabınetten qonaq úı arqyly áıeliniń saýsaqtaryn aıqastyryp dastarqanǵa qoıǵan jalańash qolymen onyń jyryq qulaǵyn bir qyryn kórýge bolady, keıde ol qolyn dastarqan ústinde jatqan bir jyltyraq zatqa jaılap sozady. Lýjın kýbty qoıyp, jańa taza qaǵaz ap, qańyltyr jáshiktegi boıaý túımelerdi daıyndap sol qashyqtyqty tezirek salǵysy kep syzǵyshtyń kómegimen perspektıvany muqıat syzǵan kezinde, túkpirde áldene ózgerip ketti, asqananyń jaryq oıyǵy joǵalyp, sham sónip, qonaq úıde jaǵyldy, endi eshqandaı da perspektıva qalǵan joq. Ol boıaýǵa kóp qol soza bermeı, qaryndashty ońtaı kóretin. Akvareldiń ylǵalynan qaǵazdar oıqysh-oıqysh bop, boıaýlar bir-birimen qosylyp ketedi; asa ómirsheń Berlın injý-marjandarynan kóz ala almaı qalasyń da — ony qyl qalamnyń ushyna ilip ap, daıyn keńistiktiń ishine qondyrasyń, — al staqandaǵy sý ýly kók. Aldyndaǵy top-tolyq tútikterde qytaı týshy men aq boıaý jatady, biraq olardyń burandaly tyǵyndary joǵalyp qalǵan, sodan tútikterdiń aýyzdary keýip qalady da, ony syqqan kezde quıryq jaǵy jyrylyp ketip, odan boıaýdyń shubalańdaǵan qurty jyljyp shyǵady. Osynyń bári bylǵanǵanyńa turmaıdy, eń bir qarapaıym zattardyń ózi, — gúl qoıylǵan vaza men Rıvera prospektisinen kóshirilgen kún batar shaq — alabajaq keseldi shımaı-shatpaq birdeńe bolyp shyqty. Qaryndashpen salý ońtaıly. Enesin salyp edi, oǵan renjip qaldy; áıelin salyp edi, eger men osyndaı bolsam, nesine úılendiń dedi, biraq qaıyn atasynyń bıik krahmaldy jaǵasy ádemi shyqty. Lýjın qaryndashty raqattana ushtap, kózin syǵyraıtyp áldene ólshep qoıady, bas barmaǵymen syǵymdap ustaǵan qaryndashty aq qaǵaz ústinen aqyryn ǵana júrgizedi. Óıtkeni tájirıbe kórsetkendeı paraq qatparlanyp qalady. Qolyn tıgizse sýretti bylǵap alam dep, qaǵaz betin jaılap úrlep qoıady. Ol bárinen buryn, mekteptegi sýret sabaǵyn eske túsiretin, áıeliniń aıtýymen kýbtar, aq pıramıdalar, sılındrler, gıps oıý-órnekteriniń synyǵyn salady, — jalǵyz ońtaıly sabaq. Aqaýsyz náziktik, dáldik, tazalyqty dúnıege keltirmek bop júz óshirip, júz syzǵan jińishke syzyqtardan jany jaı tapqandaı bolady. Sondaı-aq, qatty baspastan durys qıýlasqan shtırhtar túsiretin týshpen jumys istegen de oǵan unaıtyn.

"Daıyn boldy", — dedi ol paraqty ózinen alys ustap, salynyp bolǵan kýbqa kirpiginiń arasynan qarap. Qaıyn atasy pensnesin kıip, basyn ızep uzaq qarap turdy. Qonaq bólmesinen enesi men áıeli kep olar da qarady. "Odan jup-juqa kóleńke de túsip tur, — dedi áıeli. — Óte, óte ádemi kýb". "Tamasha, fýtýrıs deýge bolady" — dedi enesi. Lýjın bir ezýimen jymıa túsip, sýretti alyp, kabınettiń qabyrǵalaryn kózimen sholyp shyqty. Esiktiń janynda onyń bir shyǵarmasy ilýli tur edi: tuńǵıyq ústine salynǵan kótergish poıyz. Qonaq bólmede de bireýi tur: telefon kitabynyń ústindegi bas súıek. Asqanada jurttyń bári, nege ekeni belgisiz, qyzanaq dep oılaıtyn dóp-dóńgelek apelsınder ilingen. Al jatyn bólmeni kómirmen salynǵan barelef jáne konýs pen pıramıdanyń ońasha beınesi bezendirgen. Ol kabınetten shyǵyp qabyrǵalardy kezip ketti de, áıeli kúrsinip: "Muny súıikti Lýjın qaı jerge iler eken" dedi.

"Maǵan aıtýdyń keregi joq dep oılaısyńdar ǵoı", — dedi sheshesi, ústel ústinde úıilip jatqan alashubar prospektilerdi ıegimen nusqap. "Men ózim de áli bilmeımin, — dedi Lýjına. — Toqtamǵa kelý qıyn-aq eken, barlyq jer ádemi. Meniń oıymsha, Nıssaǵa baratyn shyǵarmyz". "Italán kólderine baryńdar dep keńes berer em", — dedi ákesi gazetin tastap, pensnesin sheshti de, ol kólderdiń sulýlyǵyn áńgimeleı bastady. "Saıahat týraly áńgimeler ony jalyqtyrdy ǵoı dep qorqam, — dedi Lýjına. — Reti kelgen bir kúni poıyzǵa otyramyz da júrip ketetin sıaqtymyz". "Sáýirden erte ketpeńder, — dedi sheshesi jalynǵandaı bop. — Sen maǵan ýáde berip ediń ǵoı..."

Lýjın kabınetine oraldy. "Meniń bir qorabym bar edi" — dedi ol jazý ústeline qarap qaltalaryn syrtynan qaǵyp turyp (ol taǵy da, úshinshi, nemese tórtinshi ret sol qaltasynda birdeńe bar ekenin sezdi, — biraq, qorap emes, — bilýge ýaqyt joq). Japsyratyn knopkalar ústelden tabyldy. Lýjın olardy alyp, tez shyǵyp ketti.

"Iá, men tipti umytyp ketippin ǵoı. Keshe tańerteń..." Reseıden aıaq astynan kele qalǵan bir áıeldiń telefon soqqanyn qyzyǵa aıta bastady. Ol áıel kezinde Peterborda olarǵa jıi kelip turatyn. Budan birneshe jyl buryn ol sovettik kýpeske me, álde sheneýnigine me, — onshasyn jóndi bilmedim, — turmysqa shyǵypty da, kúıeýi jóndep demalyp almaq bop kýrortqa barǵanda, Berlınde eki aptaǵa kidirgen ǵoı. "Onyń bizde bolýy yńǵaısyz-aq, biraq ózi bir jabyssa qalmaıdy eken. Onyń qoryqpaı maǵan telefon soqqanyn aıtsaıshy. Onyń menimen baılanysqanyn sovdepinde bilse..." "Oı, mama, ol ózi bir sondaı baqytsyz áıel bolýy múmkin, — ýaqytsha bolsa da bostandyqqa shyǵyp, bireýdi kórgisi keletin shyǵar". "Onda men ony saǵan berem, — dedi sheshesi jeńildenip, — úıiń de jyp-jyly"

Birneshe kúnnen keıin, tús kezinde, qonaq ta keldi. Lýjın túnimen uıyqtaı almaı, áli tósekte jatqan edi. Qorqynyshty tústen eki ret aıqaılap oıanyp ketti, qazir Lýjın qonaqtyń aldynan shyǵardaı emes edi. Qonaq áıel qysqa shashty, jeńil opalanǵan, ashań, sergek áıel bop shyqty, Lýjına sıaqty qymbat qarapaıymdylyqpen kıinedi eken. Bir-birine sóz bermeı, bir-birine áldenelerdi dáleldep, qalaı ózgermegensiń, qaıta ádemilenip ketipsiń dep bir-birin áspettep olar qonaq bólmeden góri jaılyraq kabınetke ozdy. Qonaq áıel Lýjına on-on eki jyl buryn qoldy-aıaqqa turmaıtyn náp-názik kishkentaı qyz edi, endi, mine, tolysyp, bozara túsip, sabyrly áıelge aınalypty dese, óz kezeginde Lýjına da qonaq áıel bir kezdegi qarapaıym, kóp sóılemeıtin, keıinnen atylyp ketken stýdentke ǵashyq bolǵan boıjetkennen, endi ózine-ózi senimdi, ajarly áıelge aınalypsyz dep jatyr. "Senderdiń Berlınderiń endi. Sýyqtan tirideı qatyp qala jazdadym. Bizde Lenıngradta, áldeqaıda jyly, áldeqaıda". "Peterbor qalaı? Kóp ózgerip ketken shyǵar", — dep surady Lýjına. "Árıne, ózgerdi", — dep sergek jaýap berdi qonaq áıel. "Aýyr azapty ómir", — dep oılana til qatty Lýjına. "Bos sóz! Ondaı eshteńe de joq. Jumys ta bar, qurylys ta salynyp jatyr. Tipti balam — meniń balam bar ekenin bilmeısińder me? — Sondaı bir keremet balpıǵan bala, — Mıtkanyń ózi, bizdiń Lenıngradta jumys istep jatyr, al Berlınde býlzýldar eshteńe istemeıdi eken, — deıdi. Jalpy ol Berlındegilerdiń bári bir túrli eken dep, eshteńege qaraǵysy kelmeıdi. Ol sondaı baıqaǵysh, ańlaǵysh... Ne degende de, bala shynyn aıtady. Eýropany basyp ozǵanymyzdy meniń ózim de sezinem. Bizdiń teatrdy alyńyz. Sizderdiń Eýropańyzda teatr joq qoı. Men eshqandaı da komýnıserdi maqtap otyrǵam joq. Biraq bir nárseni moıyndaý kerek: olar alǵa qaraıdy, olar qurylys turǵyzyp jatyr. Tolassyz qurylys". "Men saıasattan eshteńe túsinbeımin, — dedi jalynyshty únmen Lýjına. — Biraq meniń oıymsha..." "Meniń aıtarym, keńirek oılaý kerek, — dep aptyǵa sóıledi qonaq áıel. — Men, máselen, kelgen boıda emıgranttardyń gazetin satyp aldym. Kúıeýim ázildep, — janym-aý, mundaı qoqysqa aqshany nege bosqa jumsaısyń, deıdi, — árıne, ol tym doǵaldaý sóz aıtqan shyǵar, al men bolsam, birjaqty ketpeı bárin salmaqtap, bárin tarazylap baryp aıtý kerek der edim. Endi elestetip kórińiz, — gazetti ashyp, oqyp kórsem, sondaı jala, sondaı ótirik, bári birkelki". "Men orys gazetterin sırek kezdestirem, — dedi aıypty jandaı Lýjına. — Orys gazetterin mamam alady, Serbıldan keledi ǵoı deımin..." "Aınalyp kep soǵa beredi, — dep jalǵastyrdy qonaq áıel. — Bir nárseni quptamaıdy, tek balaǵattaý". "Jaraıdy, basqa nárse aıtaıyq, — dedi abdyrap Lýjına. — Men óz oıymdy jetkize almaımyn, Sóılesem-aq, kóp nárseni qojyratyp alam, biraq biletinim, siz qatelesesiz. Eger siz bul týraly meniń áke-sheshemmen sóılesip kórseńiz..." (Lýjına osylaı dep otyryp, sheshesiniń kózi uıasynan shyǵardaı bop, toty qustaı sozylyp sóıleıtini esine tústi). "Siz áli kishkentaısyz, - dep mysqyldaı kúldi qonaq áıel — Odan da siz ne isteısiz, kúıeýińiz nemen aınalysady, ol kim". "Ol shahmat oınaǵan, — dep jaýap berdi Lýjına. — Tamasha oınaǵan. Biraq ol odan ábden dińkelep, júıkesine salmaq túsirip aldy, oǵan shahmat týraly eshteńe aıtpaý kerek". "Iá, ıá, men onyń shahmatshy ekenin bilem, — dedi qonaq áıel — Biraq ol qandaı? Reaksıoner me? Aq gvardıashy ma?" "Shynyn aıtsam, bilmeımin", — dep kúldi Lýjına. "Men ol týraly birdeńeler estigem, — dep jalǵastyrdy qonaq áıel Sizdiń atap sizdi Lýjınge turmysqa shyqty degen kezde sol ma, sol emes pe dep eki ushty oıǵa qalǵam. Meniń Lenıngradta jaqsy bir tanysym bar, sol aıtqan, — aıryqsha maqtanyshpen, — óziniń kishkentaı jıenin shahmatqa qalaı úıretkenin, sonan keıin onyń keremet..."

Áńgime dál osy jerge kelgen kezde irgedegi qonaq bólmede, bireý qulap qalǵandaı shyńǵyrǵan dybys shyǵyp, ý-shý bop ketti. "Bir mınótke", — dep Lýjına dıvannan atyp turyp, qonaq bólmeniń esigin ashpaq boldy da, oılanyp, ol jaqqa aýyz bólme arqyly ketti. Ol onda múlde ózgerip ketken Lýjındi kórdi. Ústine halat, aıaǵyna túngi týflı, qolynda bir úzim bólke nan, — árıne, áńgime munda emes, — áńgime bet-aýzyn álemtapyraq etip jibergen qalsh-qalsh etken túr-turpatynda edi, kózi ot shashyp alaryp, mańdaıy isinip, tamyrlary adyraıyp ketken, áıelin kórse de oǵan alǵashqyda onsha den qoıa qoımady, búkil kóńili kabınet jaqta, kelesi sátte-aq onyń osylaı turǵany qýanyshtan ekeni ańǵaryldy. Ol tańdaıyn taq etkizip áıeline shattana karady, sonan keıin aýyr aınala jóneldi de pálmany qulatyp ala jazdady, túsip qalǵan bir týflıi, jan bitip ketkendeı, kakao qaınap jatqan asqanaǵa qaraı syrǵanap bara jatty, al ol onyń sońynan ketti. "Duryspyn, duryspyn", — dedi Lýjın qýlanyp, qupıa bir qazynanyń úsitinen túsip qýanyshyn jasyra almaǵan jandaı, sanyn shapattap, kózin jumyp basyn shaıqap qoıady. "Bul áıel Reseıden, — dedi áıeli nyqtap. — Ol sizdiń naǵashy ápkeńizdi biledi eken". "Óte jaqsy, óte jaqsy" — dep Lýjın, kenet ishek-silesi qata kúldi. "Men, ne qorqyp turmyn ba? — dep oılanyp qaldy áıeli. Kóńildi, jaqsy kóńil-kúımen oıanǵan ǵoı, bálkim..."

"Nemene, qaljyńdasqyń kep tur ma, Lýjın?" "Iá, ıá, — dedi Lýjın, sonan keıin buǵan aıla tapqandaı: — halat kıgen qalpymda tanysqym kelip edi", — dedi. "Kóńildenip qaldym ǵoı, bul endi jaqsy, — dedi ol kúlimsirep. Tamaqtanyp alyńyz da, kıinińiz. Búgin jyly sıaqty. Lýjına asqanaǵa kúıeýin qaldyryp, kabınetke tez qaıtyp oraldy. Qonaq dıvanda otyryp ap jolkórsetkish kitapsha betterinen Shveısarıany kórip otyr eken. "Tyńdańyzshy, — dedi Lýjınany kórip. Siz maǵan qol ushyn berińiz. Birdeńeler satyp almaq bop em, jaqsy dúkenderdi bilmeıdi ekem. Onyń ústine nemisshege de shorqaqpyn".

Lýjın anda-sanda sanyn shapattap qoıyp áli asqanada otyr. Iá, onyń qýanatynyndaı bar edi. Bal ótkeli beri azapqa túsip sheshe almaı kele jatqan kombınasıa qupıasy, basqa bólmeden estilgen kezdeısoq bir sóılemniń arqasynda ashyla qalǵany. Alǵashqy sátterde ol buǵan shahmat oıynshysy retinde qýandy da, onyń tula boıyn maqtanysh, jeńildik, fızıologıalyq áser jaılap aldy. Óziniń aıryqsha jańalyǵynyń mánin uǵý aldynda ol kóp usaq qımyldar jasady, — kakao ishti, qyryndy, kóıleginiń túımelerin ildi. Kenet qýanyshyn qolmen sylyp alǵandaı boldy da, onyń ornyn laıly, aýyr úreı basty. Betpe-bet otyryp taqtada oınalatyn oıynda bolatyn tapsyrmalyq kombınasıanyń qaıtalanatyndaı, onyń qazirgi ómiri de oǵan belgili sqemamen qaıtalanyp, jatqan sekildi. Alǵashqy qýanyshy basylǵan boıda qaıtalaý faktisin sezdi de, óziniń jańalyǵyn muqıat tekserýge kiristi. Lýjın shoshyp ketti. Emis-emis qyzyǵa, emis-emis úreılene júrip uqqany osy ýaqyt ishinde júristen keıingi júris saıyn, sondaı qorqynyshty, sondaı surqıalyqpen onyń balalyq shaǵy qaıtalanyp jatqanyna kóz jetkizdi (ýsadba da, qala da, mektep te, Peterbordaǵy ápkesi de), biraq bul kombınasıalyq qaıtalaýlardyń bári jan-júregi úshin nege sonshalyqty azapty ekenin uǵa alar emes. Ol onyń bireýin anyq biledi: qazir ǵana, keıbir usaq-túıek nárselerdi esine túsire otyryp, aılaly ol júristerdiń úılesimin uzaq ýaqyt boıy baıqamaǵanyna ókindi. Lýjın der kezinde bilmegenine, o basta tizgindi óz qolyna almaǵanyna, ol kombınasıanyń damı berýine múmkindik jasaǵanyna ózin-ózi sógip otyr. Endi, budan bylaı solaı bola qalǵan jaǵdaıda, ár júristi ańdyp, abaı bolý kerek dep sheshti, — árıne, óziniń jańalyǵyn tas qulypta ustap, kóńildi, tipti asa kóńildi qalypta júrý kerek. Biraq onyń sol kúnnen bastap tynyshy ketti, — ol úshin sol bir surqıa kombınasıaǵa qarsy kombınasıa oılap taýyp, odan ada bolý kerek, al ol úshin onyń aqyrǵy maqsatyn, onyń sumpaıy nıetin tanyp-bile almady, biraq ol ázirshe múmkin de emes edi. Ol kombınasıalyq qaıtalaý áli de jalǵasýy múmkin ekenin oılaý ol úshin qorqynyshty bolǵany sonsha, ómiriniń saǵatyn birjola toqtatyp, oıyndy úzip tastaǵysy keldi, solaı bola tura ol áldeneni daıyndap, áldeneni jyljytyp, áldeneni damytyp ómir súrip jatqanyn, ol áreketterdi toqtatý munyń erkinen tys ekenin baıqady.

Bul kúnderi onyń qasynda kóbirek bolǵan bolsa, onda áıeli Lýjınniń boıyndaǵy ózgeristerdi, tunjyrap otyryp onyń joq jerden kóńildene qalatynyn bilgen bolar edi. Biraq ol bul kúnderi Reseıden kelgen qonaq áıeldiń ótinishimen bolyp ketti, — oǵan saǵattar boıy dúkender aralatty, qalpaqtar, kóılekter, týflıler ólsheıdi, uzaq ýaqyt solardyń úıinde otyrady. Ol burynǵysynsha Eýropada teatr joq dep, renjip eshqandaı ımenbeı "Lenıngrad" dep sóıleıdi, Lýjına nege ekeni belgisiz, ony aıap, dámhanalarǵa alyp barady, bógde adamdardyń kózinshe sóılemeıtin onyń torsıǵan balasyna oıynshyqtar syılaıdy, solaı bola tura sheshesi, qaıta-qaıta, balasyna bul jerdiń eshteńesi unamaıdy, ol tezirek óziniń pıonerlerine oralǵysy keledi dep soǵady. Ol Lýjınderdiń áke-sheshesimen kezdesti, biraq olar ózderiniń burynǵy ortaq tanystaryn eske alǵandary bolmasa, saıahat týraly áńgime qozǵaǵan jok, al Lýjın ún-túnsiz, asa ynta-yqylaspen Mıtkaǵa shokalad sońynan shokolad beredi de, al Mıtka olardy birinen soń birin qylǵytyp, aqyrynda qyzaryp ketken ony bólmeden alyp ketti. Aýa raıynyń da qabaǵy jibidi, Lýjına kúıeýine eki ret, mynaý baqytsyz áıel óziniń baqytsyz balasymen jol júrip ketken kúnniń erteńinde, keıinge qaldyrmaı, zıratqa baramyz dedi, Lýjın zorlanyp bolsa da kúlip, basyn ızedi. Bala kezinde jasaǵan júristerdi qaıtalanbaıtyn kombınasıaǵa kiredi dep oılaǵan ol jazý mashınasyn da, geografıany da jıystyryp qoıdy. Áýmeser kúnder: Lýjına kúıeýiniń kóńil-kúıine keıingi kezde zer sala qoımaǵandyqtan, áldeneni qoldan shyǵaryp alǵanyn sezdi, biraq sonda da ol qonaq áıeldiń myjyń sózin tyńdaýyn, satýshylarǵa degen talabyn jalǵastyra berdi, ásirese, ol áıeldiń bir kún kıgen týflıi ertesine, nege ekeni belgisiz, unamaı qap, ony aýystyryp alýǵa dúkenderge barǵan kezdegi onyń fırma atyna aıtylatyn urys-keris pen shálkes sózderin nemis tiline jumsartyp aýdarýǵa biraz sheberlik kerek edi. Júrer aldyndaǵy keshte Mıtka ekeýi qoshtasýǵa keldi. Ol Mıtkany kabınette qaldyryp, ózi Lýjınamen jatyn bólmege ketti, ol óziniń kıim-keshegin oǵan júz ret kórsetken shyǵar. Mıtka dıvanda otyryp ap eki qolyn qoıarǵa jer tappaı tizesin qasıdy, al Lýjın bolsa bul denesi irkildegen balany nemen aldarqatsam eken dep abyrjyp otyr. "Telefon", — dedi Lýjın. Sybyrlaı sóıledi de, apparatty saýsaǵymen nusqap, qarqyldap kúlip jiberdi. Biraq Mıtka Lýjın nusqaǵan jaqqa tunjyraı qarady da, kózin aýdaryp áketti, astyńǵy erni salbyrap ketipti. "Poıyz ben tuńǵıyq", — dedi Lýjın, qabyrǵadaǵy ózi salǵan sýretti basqa qolymen kórsetip. Mıtkanyń sol jaq tanaýyna mańqa tolyp ketti de, ony qorq etkizip tartyp, melshıip otyra berdi. "Táńir tálkeginiń avtory", — dep burq ete tústi Lýjın Danteniń bústin nusqap. Únsizdik, tek murny byrqyraıdy. Lýjın óziniń gımnastıkalyq qımyldarynan jalyǵyp, ol da úndemeı qaldy. Asqanada kámpıt bar ma eken, joq álde qonaq bólmedegi gramofondy qossam ba eken dep oılap otyrdy, biraq dıvanda otyrǵan bala ony arbap tastaǵandaı, bólmeden shyǵýdyń amalyn taba almady. "Oıynshyq bolsa ǵoı", — dedi ol ózine-ózi, sóıtti de ústel ústine qarady, sonan keıin qaltasyna qol saldy. Mine, qanshama ret, taǵy da, sol jaq qaltasy, bos bola tura, kózge kórinbeıtin áldeneni jasyryp tur. Lýjın osy bir fenomen Mıtkanyń kóńilin aýlaýǵa septigin tıgizer dep oılady. Ol onyń qataryna dıvanǵa otyryp, qýlana kózin qysyp qoıdy. "Fokýs, — dedi ol, qaltasynyń bos ekenin kórsetip. — Mynaý tesiktiń fokýsqa eshqandaı qatysy joq", — dep túsindirdi. Mıtka onyń qımyldaryna salǵyrt qana qarap otyr. "Solaı bola tura munda birdeńe bar", — dep Lýjın kóterile sóılep, taǵy da kózin qysyp qoıdy. "Astarynyń astynda ma", — eligińkirep sóılegen Lýjın, taǵy kózin qysty. "Astarynyń astynda", — dep Mıtka, ıyǵyn qıqań etkizip burylyp ketti. "Durys!" — óziniń qýanyp ketkenin kórsetpek bop Lýjın aıqaılap jiberdi de, bir qolymen pıdjagynyń etegin ustap, bir qolyn tesikke suǵa bastady. Aldymen áldeneniń qyzyl múıisi, sonan tutas kórindi, — qarasa bylǵary jazý kitapshasy sıaqty. Lýjın qabaǵyn kóterip, qolymen olaı-bulaı bulǵap oǵan qarap otyrdy da, búıirindegi tetikti alyp, aqyryn ony asha bastady. Kitapsha emes, jınalmaly shahmat taqtasy bop shyqty. Ony Parıj klýbynda syıǵa tartqany Lýjınniń esine birden tústi, — sol týrnırge qatysqandardyń bárine osyndaı bergen, — bir fırmanyń jarnamasy retinde me, nemese klýbtyń atynan eskertkish retinde me. Taqtanyń qaptalyndaǵy oıyqtarǵa shahmat fıgýralary ornalasqan. Óte bir ádemi, muqıat jasalynǵan, — oımaq-oıyqtary bar, kóldeneńinen altyndy áripter, tiginen altyndy sıfrlary bar kishkentaı aq-qyzyl taqta. Tańdanǵanynan aýzyn ashyp qalǵan Lýjın, aldymen ekinshi qatardaǵy peshkilerge tyrnaǵyn tyǵyp, sonan keıin qaıta oılanyp, asa saqtyqpen saýsaqtarynyń ushymen taqtany Týratımen bolǵan partıanyń úzilgenge deıingi jaǵdaıǵa keltirdi. Ony ol jaǵdaıǵa keltirý lezde-aq iske asty: onyń alaqanyndaǵy ashyq jatqan kishkentaı taqta sondaı jep-jeńil eken, bir sátke óte kúrdeli, óte tartysty shahmat jaǵdaıyndaǵy tartystan basqanyń bári kórinbeı qaldy. Lýjın saýsaǵymen samaıyn ustap oıǵa batyp ketkeni sonsha, ishi pysqan Mıtkanyń dıvannan syrǵyp túsip, sham turǵan qara dińgekti terbete bastaǵanyn sezbeı qaldy. Kenet ol aýytqyp ketti de, sham sónip qaldy. Lýjın tuttaı qarańǵyda esin jıdy, alǵashqyda ol óziniń qaıda ekenin, aınalada ne bop jatqanyn túsinbeı qaldy. Kózge kórinbeıtin bir tirshilik ıesi dál janynda ys-pys etti de, kenet alqyzyl abajýr jarqyrap qoıa berdi, bop-boz bop ketken taqyr bas bala tizerlep otyra qap jóndep jatyr eken. Lýjın selk etip taqtany sart japty. Kishkentaı onyń syńary quıtaqandaı Lýjın kilem ústinde tizerlep júr... Munyń bári buryn bolǵan... Betpe-bet oıynda tanys taqyryptyń qaıtalanýy qalaı bolatynyn uǵa almaı ol ári-sári kúıge tústi. Kelesi sátte-aq tarazy basy teńesti: Mıtka murnyn tartqylap dıvanǵa shyqty; alqyzyl shamnyń aınalasyndaǵy jeńil munar ishindegi Lýjın kabıneti shaıqala teńselip júzip bara jatqandaı; qyzyl kitapsha montıyp kilem ústinde jatyr, — biraq Lýjın munyń bári aldaý ekenin, kombınasıasynyń áli damı qoımaǵanyn, kóp uzamaı qaterli qaıtalaý bolatynyn bilip otyr. Ol shuǵyl eńkeıip, onyń qıal dúnıesin sonshalyq tez jaýlap, tez arbap alǵan ol zatty kóterip aldy da qaltasyna salyp, ony senimdirek qaı jerge tyqsam eken dep oılaǵansha, áıeli men qonaq, beıne bir, papıros tútininiń arasymen kele jatqandaı bólmege kirip, oǵan týra bettepti. "Mıtka, tur, kettik. Iá, ıá, biz áli zattardy retteýimiz kerek", dep áıel Lýjınge kelip, qoshtasa bastady. "Sizben tanysqanyma óte qýanyshtymyn, — dedi ol, solaı de tura buryn áldeneshe oısha aıtylǵan sózdi esine túsirdi: "Bolbyraǵan túrińe bolaıyn!" — óte qýanyshtymyn. Naǵashy ápkeńizge búginde úlken, belgili shahmatshy bop ketken kishkentaı shahmatshyny kórdim..." "Siz qaıtar jolyńyzda qalaıda bizge soǵyńyz" — dep Lýjına onyń sózin aptyǵa úzip, onyń jymıǵan sorǵysh sıaqty qyp-qyzyl erni men topas kózine jekkórinishpen qarady. "Oǵan sóz bar ma, Mıtka, tur endi, qoshtas!". Mıtka bul buıryqty enjar oryndady da, bári aýyz bólmege shyqty. "Sizderdiń Berlınderińizde shyǵyp ketý degen bir qıamet", — dedi ol, aına artynan kilt alyp jatqan Lýjınge qarap. "Joq, bizde lıft bar" — ile jaýap bergen Lýjına, onyń tezirek ketýin tilep, sýsar paltosyn alyp ber dep, kúıeýine belgi berdi. Lýjın kıim ilgishten balasynyń paltosyn aldy... biraq osy sátte, qudaı jarylqap, qyzmetshi áıel kele qaldy. "Saý bolyńyzdar, saý bolyńyzdar", — dedi Lýjına olardy qyzmetshi áıel lıftige mingizip jatqanda basyn ıip. Lýjın áıeliniń ıyǵynan asylyp, Mıtkanyń lıftige qalaı kirgenin, sonan keıin aǵash esiktiń qalaı jabylǵanyn, temir torly lıftiniń tómenge batyp joq bolǵanyn kórip turdy. Lýjına kabınetke júgirip baryp dıvanǵa etpetinen qulady. Ol onyń qasyna otyrdy da, áıeli beri qaraǵanda kórip, kóńili toǵaısyn dep, óziniń ishki dúnıesinen áldenelerdi taýyp ap, olardy qıýlastyryp jelimdep jymıǵan kúlki jasaýǵa kiristi. Áıeli betin burdy. Kúlkisi oıdaǵydaı shyqty. "Oı, — dedi Lýjına kúrsinip, — áıteýir qutyldyq-aý", — dep kúıeýin qushaqtap, ony súıe bastady, — oń kózin, alqymyn, sodan keıin sol qulaǵyn, — Lýjın bir kezde osylaı ret-retimen súıgendi jaqsy kórgen. "Al endi serpil, serpil, —  dep qaıtalady ol.  — Ol áıel ketti ǵoı, joq boldy ǵoı". "Joq boldy" - dedi Lýjın moıyndaǵandaı bop kúrsinip, sonan keıin onyń moınyn sıpalaǵan qolyn súıip aldy. "Sezimtaldyǵyn qarashy, - dep sybyrlady áıeli, — qandaı sezimtaldyq..."

Jatatyn mezgil boldy da, áıeli sheshinýge ketip, al Lýjın qalta shahmatty tyǵatyn jer izdep, úsh bólmeni kezip júr. Barlyq jer qaýipti. Tańerteń shańsorǵyshtyń uzyn óńeshi bar jerdi timiskilep shyǵady. Zat tyǵý qandaı qıyn, — óz oryndarynda nyq turǵan zattar basqa zatty mańdaryna jolatqysy joq, sodan da ózge zattar qýǵynǵa salǵan panasyz zatty eshqandaı sańlaýǵa qabyldamaıdy. Sol kúni keshte kitapshany bir jerge tyǵýǵa reti kelmedi, sonan keıin ony múlde alynbaıtyn jerge jasyryp qoıǵysy keldi, biraq ol da ońaı bolmaı shyqty da, sol baıaǵy astar astynda qala berdi, tek barlyq qaýip-qater ketip birneshe aı ótkennen keıin ǵana ol bylǵary kitapsha taǵy tabyldy, biraq ol kezde onyń shyqqan tegin tuman basyp qalǵan-dy.

14

Úsh apta bolǵan Reseıden kelgen áıel ońdyrmaı iz qaldyryp ketkenin Lýjına bildi. Ol áıeldiń aıtqandarynda ótirik pen topastyq jatyr edi, — ony biraq qalaı dáleldeısiń? Ol sońǵy jyldary tutastaı óziniń áke-sheshesiniń lak jaǵyp, altyn jalatyp aıtqan sózderin salǵyrt qabyldap, bir kezde ózi qatysqan jıyndarǵa den qoımaı qýǵyn-súrgin ilimimen jóndep aınalyspaǵanyna opynyp qaldy. Onyń basyna Lýjın da mıllıondaǵan aqyldy adamdar sıaqty azamattyq quqyn izdeıtin shyǵar degen oı keldi. Ol bir kezdegideı tunjyrap otyratyn da qoıatyn boldy, odan áldene jasyratyndaı, kózin alyp qasha beredi. Onyń eshteńege qulqy soqpaıdy, endi ol óziniń aqylynyń jetpeıtindiginen Lýjınniń áreketsiz qalǵan talantyna jumys, sala, ıdeıa taýyp bere almaǵany úshin ózin-ózi cóge bastady. Lýjın ómiriniń bos ótip jatqan ár mınóti elester kirip ketetin sańylaý ekenin bilgen ol, asyǵý kerek dep sheshti. Alys sulý elderge attanar aldynda Lýjındi aldarqatatyn oıyn tabý kerek te, sonan keıin ǵana romantıkalyq mıllıonerdi enjarlyqtan emdeıtin naqty dárige, saıahat bálzamyna júginý kerek.

Gazetterden bastady. Ol "Znamá", "Rossıanına", "Zarýbejnyı golos", "Obedınenıe", "Knıg" gazetterin jazdyryp, emıgranttyq jýrnaldardyń sońǵy nómirlerin, sondaı-aq, salystyrý úshin birneshe keńestik jýrnaldar men gazetterdi satyp aldy. Túski tamaqtan keıin kún saıyn olardy bir-birine daýystap oqyp beretin bop sheshti. Keıbir gazetterde shahmat habarlary da basylatynyn baıqap, olardy alǵashqyda qaıshymen qıyp tastaǵysy keldi de, Lýjındi renjitip alarmyn dep olarǵa tıispedi. Birer ret qyzyq oıyn qatarynda erterektegi Lýjın partıasy da kózge túsip qaldy. Shahmaty bar nómirlerdi jasyrý múmkin bolmady, óıtkeni Lýjın olardy keıinirek úlken kitap etip qoıam dep muqıat jınap qoıatyn. Eger ol gazetti ashqan kezde shahmat dıagramsy bolsa, áıeli onyń júzin ańdyp otyratyn, al Lýjın sony sezetin de dıagramlarǵa kóz toqtatpaı óte shyǵatyn. Áıeli onyń shahmat bólimi basylatyn beısenbi men dúısenbini taǵatsyzdana kútip otyratynyn da, jalǵyz qalǵanda olardy qaraıtynyn da bilmedi. Kezi túsken boıda-aq ol esepti, fıgýralardyń ornalasýyn qaǵyp alatyn da, áıeli bas maqalany oqyp otyrǵan kezde ony oısha shyǵarýǵa kirisetin. "Qamtamasyz etilýge tıis barlyq qımyl-áreket túbirli ózgerister men qosymsha kúshpen.." — áıeli bir yrǵaqpen oqyp otyrady. "Ornalasýy qyzyq, — dep oılady Lýjın. — qara ferzi múlde erkin". "...Ómirlik múddeler arasyna naqty shekara koıý kerek te, sonymen birge bul jazanyń Ahılles ókshesin belgileý artyq bolmas edi..." "Ash-jetiniń qaýpine qarsy qaranyń dál qorǵanysy bar" — dep Lýjın oılaı bergen kezde, áıeli kenet oqýyn toqtatyp, jaımen ǵana "Túsinbeımin", degen kezde óp-ótirik jymıyp kúle qoıdy. "Eger osy baǵytyn, — dep jalǵastyrdy áıeli, — odan ári qarastyra bersek..." "Qandaı tamasha, — dep oısha aıqaılap jiberdi Lýjın eseptiń kiltin taýyp, — ádemi qurbandyq". "... Kúıreý alys emes", — dep aıaqtady maqalany áıeli, aıaqtady da kúrsindi. Óıtkeni, ol neǵurlym berilip oqyǵan saıyn, soǵurlym jalyǵa tústi, sózder men metaforalardyń, boljamdar men qorytyndylardyń tumanynan, sózben aıta almaıtyn, naqty aqıqat kórinbeı qaldy. Arǵy jaqtaǵy, keńestik gazetterdi qolǵa alǵan kezde jalyǵýynyń tipti shegi bolmaıtyn. Olardan býhgalterlik kórdeı sýyqtyq, keńselik kúpirlik shyǵa keledi de, ol maqalalar, birde Lýjın ekeýin bir qaǵazdyń sońynan bir keńseden ekinshi keńsege qýalaǵan bir mekemeniń qan-sólsiz pákene boıly sheneýniginiń beınesin eske túsirdi. Ol sheneýnik sál nársege tyrysyp, búrisip qalatyn, dıabettik nan jeıtin, bálkim, az jalaqy alatyn, áıeli bar, balasynyn ústine temiretki shyqqan jan bolý kerek. Olardyń qolynda joq, biraq ony qalaı da alyp kelý kerek ol qaǵazǵa bálkim, álem qarap qalǵandaı, kosmostyq mán berdi. Eger Lýjınder ol qaǵazdy der kezinde almasa, onda myna dúnıe qarań qalady da, tek keshirim surap qana sol bir álemdik qaıǵy-qasiretti jeńildetýge bolady. Ol sheneýnik qoǵamdyq orynda temeki tartqany úshin Lýjınniń betinen alyp tastady, Lýjın shoshyp ketti, temeki tuqylyn qaltasyna sala qoıdy. Terezeden salynyp jatqan úıdiń qurylysy, jaýyp turǵan jańbyr kórinedi, bólmeniń múıisine qara pıdjak ilingen. Olar eshteńe shyǵara almastan shyǵyp ketti de, Lýjına, beıne bir sup- sur soqyr máńgiliktiń ózimen alysyp, jeńilis tapqandaı kúı keshti. Olar ol qaǵazdy basqa mekemeden op-ońaı ala qoıdy. Olardyń betin qaıtarǵan sol bir kishkentaı sheneýnik bul ekeýi ebil-debilderi shyǵyp aýasyz bos keńistikti kezip ketken shyǵar, endi ábden moıynsunyp, aǵyl-tegil bop jylap aldyma qaıtyp keldi dep kútip otyr-aý dep shoshyna oılady. Máskeý gazetin qolyna alsa-aq sol sheneýniktiń elesti beınesi kóz aldyna tura qalatyny túsiniksiz. Álde, aıarlyq pen aıaýshylyqtyń qasıeti solaı ma, biraq odan aqyl men oı jeńiler emes, — kenet ol ózi de sezimderdiń resmı túzilý formýlasyn izdep júrgenin uqty. Ár túrli qýǵyn-súrgin gazetterinde jazylyp júrgen tumandy pikirlerdiń kúrdeli kúresine aqyly jeter emes, onyń áke-sheshesi sıaqty oılamaıtyndardyń bárin salǵyrt tyńdap kelgen oǵan, árqıly pikirler, kúlekesh qyzdardyń aldynda sosıologıa týraly áńgime aıtqan aqsaq masqarapaz sekildi, ony aıran-asyr etti. Sóıtse, ómirde qamyrdan qyl sýyrǵandaı pikirler de, jaýlyqqa ulasatyn kelemej de az emes eken, — munyń bári aqylǵa aýyr bolsa da, adam jany olardy shuǵyl uǵa qoıady: eger azaptaǵysy kelse, ana jerdi de, myna jerdi de azaptaı alady.

Daýystap oqý kezegi Lýjınge kelgen kezde ol kúlkili taqyrypty feletondy nemese sezimge tıetin qysqa áńgimeni tańdap alatyn. Ol birtúrli tutyǵyp, keı sózderdi buza aıtyp, birde núktelerden ótip, birde núktege jetpeı, daýsyn retti-retsiz birde kóterip, birde báseńdetip oqıtyn. Ony gazetpen aldarqatý bos áýreshilik ekenin ol túsindi. Óıtkeni jańa ǵana oqyp shyqqan maqala týraly áńgime qozǵaı bastasa-aq ol birden bárimen kelise ketetin, ony teksereıin dep emıgranttyq gazetterdiń ári ótirik aıtady deı salyp edi, Lýjın ol pikirdi de maquldaı qoıdy.

Gazetter basqa, adamdar basqa: sol adamdardyń ózin tyńdasa ǵoı. Onyń páterine ár túrli oı ıeleri jınaldy deıik — sheshesiniń sózimen aıtqanda "zıalysymaqtar", — olardyń jańa taqyryptar tóńiregindegi aıtys tartystary men áńgimelerin tyńdap otyryp Lýjın múlde qulpyryp ketpese de, eń bolmaǵanda, ýaqytsha kóńilin kóterer edi. Sheshesiniń tanystarynyń ishindegi eń bilimdisi, sheshesi mysqyldap aıtqandaı tipti "solshyly" Oleg Sergeevıch Smırnovskıı edi, — Lýjına oǵan tek "Znamány" ǵana emes, "Obedınenıe", "Zarýbejnyı golosty" da oqıtyn qyzyqty, erkin oılaıtyn birneshe adamdardy bizdiń úıge alyp kelińiz dep ótinish jasap edi, — men ondaı ortada aınalysqa túspeımin dep, ondaı ortany balaǵattap, sonan keıin ózi aınalysqa túsýi tıis basqa ortada aınalysqa túsetinin túsindirgen kezinde Lýjınanyń basy Aı-parktegi aınalmaly sheńberge mingendeı basy aınalyp bara jatty. Osy bir keleńsizdikten keıin ol jadynyń túkpir-túkpirinen kezdeısoq kezdesken adamdardy taýyp, solardy shaqyrmaq boldy. Ol qoldanbaly óner mektebinde birge otyrǵan orys qyzyn, demokrattardyń saıası qaıratkeriniń qyzyn esine túsirdi; meniń kóz aldymda bir qart aqyn ólgen dep jurttyń bárine jarıa etip júretin Alferovti de oıyna aldy; keshqurym gazet taratýshy tolyq áıel buryshta atyn atap aıqaılap turatyn orys gazetiniń keńsesinde isteıtin qadirsizdeý bir týysy da jadyna oraldy. Taǵy da bireýlerdi tańdap aldy da, olardyń kóbi áli Lýjın jazýshyny umytpaǵan shyǵar, Lýjın shahmatshyny biletin bolar, sondyqtan da olar shyn yqylaspen úıge keledi dep oılady.

Lýjınniń ol iske eshqandaı qatysy bolǵan joq. Ol kúrdeli, aılaly bir oıynmen basy qatyp júrdi, — onyń ishine qalaı kirip ketkenin ózi bilmeıdi. Sol qorǵansyz, tunjyraǵan qalypta ol shahmattyń qaıtalaýlar belgilerin izdestirip, onyń qaıda burylyp bara jatqanyn bile almaı dal bolatyn. Biraq kileń kirpik qaqpaı daıyn bolý, kileń býynyp-túıinip turý múmkin emes edi: keıde arqasyn keńge sap gazette jarıalanǵan partıaǵa búkil bolmysymen berilip ketedi de, kenet onyń ómirinde qaterli kombınasıanyń aıaýsyz jalǵasyndaı taǵy bir astarly júris bolǵanyna, ony taǵy da baıqamaı qalǵanyna keıistik bildirip ábigerge túsedi. Sonan keıin ol ómiriniń ár sekýndyn qadaǵalap, qyraǵylyqty kúsheıtý kerek dep sheshedi, óıtkeni kez kelgen ýaqytta ishten shalýy múmkin Ony áli kúnge esti qorǵanys tabýdyń múmkindigi týmaǵany qatty qabarjytady, óıtkeni qarsylasynyń maqsaty áli jasyryn.

Óziniń jasyna qaraǵanda asa tolysyp, bosap, bolbyrap ketken al áıeli tapqan adamdardyń arasynda júrdi, kelesi bir júriske ıshara jasalynǵan joq pa, oǵan qarsy jymysqy bir oı sumdyq (surqıa kúshpen ony kúıretip ketpeı me dep ońashalaý bir jerdi ańdap, olarǵa qarap, tyńdap otyratyn. Aldyńǵy shepten qylań perip qalatyn ondaı ıshara bolǵanmen, odan kombınasıanyń jalpy máni anyqtala qoımady. Onyń ústine ońashalaý oryn tabý da ońaı bolmaıdy, — oǵan ár túrli suraqtar qoıylatyn, al Lýjın ol suraqtardyń qarapaıym mánin uǵyp, oǵan qarapaıym jaýap tabý úshin, ony áldeneshe ret qaıtalaıtyn. Teleskop sıaqty birimen-biri jalǵasqan úsh bólme de jap-jaryq edi, — barlyq sham samaladaı bop janyp turatyn, — adamdar asqanada, qonaq bólmede otyrýǵa yńǵaısyz ústelderde, kabınettegi dıvanda otyrdy, olardyń aq shalbar kıgen bireýi boıaý qoraby men áli ashylmaǵan býket býmalaryn ysyryp tastap, tipti, jazý ústeline jaıǵaspaq boldy. Nege ekeni belgisiz, jurtshylyq túngi týflı kıip ap qaqalyp-shashalyp, ahilep-ýhilep, basyn jaza almaı bylapyt sóz aıtatyn rólderde jaqsy oınaıdy dep biletin bet-júzi talaı róldermen san qubylǵan, jumsaq reńdi qart akter erterekte Samarada "Mahabbat armanynda" birge oınaǵan, jýrnalıs Barstyń qarakózdi áıelimen qatar dıvanda otyr. "Sılındrdiń álegi esińde me? Abdyrap, sasyp qalǵam joq qoı", — dedi akter. "Sheksiz qol soǵýlar — dedi qarakózdi áıel, — maǵan qandaı qol soqty deseńizshi, ǵumyry umytpaspyn. Olar osylaı biriniń sózin biri bólip, árqaısysy tek ózin ǵana eske ap otyrdy da, al aq shalbarly kisi armandap ketken Lýjınnen úshinshi ret temeki surady. Ol óziniń óleńderin basyn bulǵaqtatyp, keńistikke tesireıe qarap, áýendete shalqytyp oqıtyn jas aqyn bolatyn. Ol basyn tym shalqaıtyp ustaǵandyqtan jutqynshaǵy shodyraıyp ersi kórinetin. Biraq ol papıros ala almady, óıtkeni Lýjın oılanǵan qalpy qonaq bólmege ótip ketti, al aqyn onyń jýan jelkesine qarap turyp, bul ǵajap shahmatshy, ol ábden demalyp, saýyǵyp ketkennen keıin, oǵan ózi sondaı jaqsy kóretin shahmat týraly áńgime soǵatyn ýaqytty ańsap turdy da, esiktiń kózinen Lýjınniń áıelin kórip qap, onyń sońynan júgirsem be eken, júgirmesem be eken dep ekiushty oıǵa tústi. Al Lýjına uzyn boıly, shubar bet jýrnalıs Barstyń sózin tyńdaǵan bop, biraq ishteı bul myrzalardy jalǵyz shaı ústeldiń basyna jınaý qıyn-aý, odan da shaıdy budan bylaı otyrǵan jerlerine taratyp bergenim durys shyǵar dep tur. Bars, beıne bir sanaýly ýaqyttyń ishinde, kesirtkedeı jylp ete túsetin, óte bir shym-shytyryq oılardy óńdep, árlep úlgerip aıtyp shyǵýdy mindettegendeı shapshań sóıleıtin, eger tyńdaýshysy quıma qulaq bolsa onda ol, osy bir qym-qýyt asyǵys sózderdiń arasynan keremet jarastyq tapqan bolar edi, óıtkeni keıde ekpini durys qoıylmaǵan, gazettik sózder aralasyp kete beretin ol áńgimelerdiń qurylymy men salmaǵy aıtylǵan oıdan qaıta túlep shyǵa keletin. Lýjın kúıeýin kórip onyń qolyna muqıat tazalanǵan apelsıni bar tarelkeni ustata saldy da, janynan óte shyqty. "Esińizge salǵym keledi, — dedi solǵyn júzdi adam, jýrnalısiń oıyn tyńdap, ári baǵalap, — Túchevtiń túni salqyn, ondaǵy juldyzdar tek jaryq núkteler ǵana emes, olar dóp-dóńgelek, dymqyl, tamshylap turady". Ol basqa eshteńe aıtqan joq, jalpy ol óziniki emes, biraq oǵan tapsyrylǵan qymbat bir nárseni shaıqap tógip almaıyn degen qorkynyshtan az sóıleıtin. Lýjınaǵa ol óziniń kózge túse bermeıtindigimen ajarsyzdyǵymen unaıtyn, beıne bir ol, sırek kezdesetin qasıetti bir nársemen toltyrylǵan ydys sıaqty edi, ol ondaı ydystyń syrtqy kórkin álemishteý baryp turǵan kisápirlik bolar edi. Onyn aty-jóni Petrov bolatyn, ol eshýaqta da eshteńemen kózge túsken emes, eshteńe jazǵan emes, qaıyrshylyq kún keship júrýi de múmkin, biraq onysyn eshkimge aıtqan emes. Onyń ómirdegi jalǵyz-aq mindeti oǵan tapsyrylǵan nárseni sonshalyqty berile aıalaı kóterip, ony qalaıda sol qalpynda tutastaı, taza kúıinde saqtap ótýi kerek, sondyqtan da ol eshkimmen soqtyǵyspaı ár adymyn ańlap qana basyp, tek áńgimelesken adam boıynan týystyq sezingende ǵana, bir sátke — ózi kóterip júrgen asa úlken qupıadan — kishkene qymbat bir nárseniń ushyǵyn, máselen, Pýshkınniń bir jolyn, nemese dala gúliniń halyq arasyndaǵy ataýyn shyǵara qoıatyn. "Men onyń ákesin eske túsirip turmyn, — dedi jýrnalıs , túri kelmeıdi, biraq búkshıgen ıyǵynda sáıkestik bar. Súıkimdi, jaqsy adam edi, biraq jazýshy retinde... Ne? Siz sol hıkaıattar jasóspirimder úshin..." "Qane, qane, asqanaǵa, — dedi Lýjına kabınettegi úsh qonaqtan oralyp kele jatyp. — Shaı daıyn. Endi, sizden ótinem". Olar kelgenshe jaıǵasyp qoıǵandar ústeldiń bir basynda, al ekinshi basynda basyn salbyratyp, apelsın shaınap, shaıyn aralastyryp Lýjın otyr edi. Munda totyqustyń sýretin keremet salatyn, qalyń opalanǵan áıelimen Alferov, ózin gazet qyzmetkerimin dep mysqyldaıtyn, biraq ishteı saıasattyń at aıdaýshysy bolǵysy keletin jaltyrbas jas jigit, advokattardyń áıelderi bar. Sondaı-aq ústel basynda uıań, jumsaq minezdi, aq saqaldy, júregi appaq súıkimdi Vasılıı Vasılevıch otyr edi. Kezinde ol Sibirge, sodan keıin shetelge aıdaýda bolǵan, qaıtyp oralǵannan keıin tóńkeristiń shetin kórip úlgerip, qaıtadan shetelge ketken. Ol jasyryn jumystar týraly, Kaýtsk, Jeneva jaıynda shyn júregimen áńgimeler aıtatyn da, Lýjına boıynan halyq ıgiligi úshin onymen istes bolǵan ashyq janarly ajarly boıjetkendermen uqsastyq taýyp oǵan zor iltıpatpen qaraıtyn. Bar qonaqtar jınalyp, bir ústel basyna otyrǵyzylǵannan keıin Lýjına bul joly da, dál ótkendegideı, ún-túnsiz otyrǵandaryn baıqady. Shaı tasyp júrgen qyzmetshi qyzdyń dem alǵany estiletindeı tym-tyrys únsizdik. Lýjınanyń basyna birer ret, ol qyzmetshi qyzǵa nege sonsha qatty dem alasyń dep, ospadar eskertý jasasam ba eken degen oı da keldi. Osy bir domalanǵan qyz tipti de alańǵasar emes, tek telefonmen ǵana til tabysa almaı júr. Lýjına onyń dem alǵanyna qulaǵyn tige otyryp, qyzmetshi qyzdyń taıaýdaǵy bir áreketin esine túsirdi. "Fa... Fa... Fatı myrza telefon sokty. Mine, nómirin jazyp aldym". Lýjına sol nómir boıynsha telefon soǵyp edi, biraq bir qatqyl daýys, bul jer kınematografıalyq keńse, eshqandaı da Fatı joq dep jaýap berdi. Ne bolǵanda da, bir qatelik bolǵan. Ol nemis qyzmetshi áıelderi týraly áńgime qozǵamaq bop jınala bergende, jańa kitap týraly áńgime órbip júre berdi. Ol kitap óte ádemi, astarly oımen jazylǵan, ár sózinen uıqysyz túnder seziledi, — dedi Bars, "Ol kitap sondaı jeńil oqylady", — dedi áıel daýysty Petrov Lýjınaǵa eńkeıip onyń qulaǵyna Jýkovskııden sıtata keltirdi: "Eńbekpen jazylǵan, jeńil oqylady", al aqyn bolsa, bireýdiń sózin bólip, tutyǵa sóılep, avtor aqymaq dep aıqaı saldy; al ol kitapty oqymaǵan Vasılıı Vasılevıch oǵan jaqtymaǵandaı basyn shaıqady. Olar aýyz úıde bir-birimen qoshtasýdyń jattyǵýyn jasady, óıtkeni olar, bári bir baǵytta júretin bolsa da, kóshede de bir-birimen qoshtasýlary kerek edi", — qart akter kenet alaqanymen mańdaıyn ustaı aldy. Umytyp kete jazdappyn, jarqynym, — dedi ol, nege ekeni belgisiz, ár sóz saıyn Lýjınanyń qolyn qysyp, — jaqynda menen kınematografıa koroldiginen bir kisi sizdiń telefonyńyzdy surap edi". Ol tańǵala qarap, onyń qolyn jiberdi. "Siz bilmeısiz be, men qazir kınoǵa túsip júrmin ǵoı. Qalaısha, qalaısha. Úlken rólder, betim túgel kórinedi". Osy jerge kelgen kezde ony aqyn yǵystyryp jiberdi de, Lýjına akterdin kandaı adam týraly aıtqysy kelgenin ańlamaı qaldy.

Qonaktar tarqady. "Revızordyń" keıipkerleri qusap ártúrli jaǵdaıda qatyp qalǵan tamaqtyń qaldyqtary, bos, nemese jartylaı ishilgen staqandar turǵan ústel janynda Lýjın bir búıirlep otyr. Saýsaqtary dastarhan ústinde tarbıyp jatyr. Ol jartylaı jabyq, isinip ketken kóziniń astymen jańa ǵana qolynda sóngen, qaraıyp buratylyp ketken shyrpyǵa qarap otyr. Onyń jalpaq beti, murny men aýzynyń mańyndaǵy ájimder kólkip salbyrap ketipti, shamnyń jaryǵynan jarqyrap turǵan jaǵy, máńgilik qyrylyp, máńgilik qaıta shyǵatyn júni bir kún ishinde-aq qyltanaqtanyp qalypty. Qolmen ustaǵanda túgi bilinetin, buryn qolpyldańqyrap turatyn qara sur kostúmi endi tarlaý. Lýjın osylaı otyrdy da qoıdy, kámpıtter salynǵan shyny vazalar shammen shaǵylysyp tur; bir qasyq barlyq ydystardan bólinip dastarhannyń shetinde bólek qalypty, óte dámdi pırogtyń sheti úzilmegen qalpynda jatyr. "Ne boldy eken? — dedi Lýjına kúıeýine qarap. — Ne boldy eken?" Beıne bir kúshi jetpeıtin isti qolǵa ap, endi dármensizdik, úmitsizdik, jigersizdik basqan halde tur. Myna pırog sekildi bári de bosqa rásýa boldy. — Kóńilin kótersin dep qonaqtar shaqyrmaı-aq, osynshalyqty tyryspaı-aq qoıý kerek edi. Ol osy bir soqyr, osy bir tunjyr Lýjındi Rıveramen alyp bara jatqanyn kóz aldyna keltirip kórmek boldy, biraq basqa sýret kóleńdep turyp aldy: Lýjın edenge qadala qarap qonaq úıde otyr. Sonshalyqty ádepsizdik bolsa da, taǵdyrdyń qulybyndaǵy tesikke úńilgendeı, eńkeıip qarap edi bolashaǵyn kórdi — on, jıyrma, otyz jyl, — bári sol qalpynda, eshqandaı ózgeris joq, tunjyrańqy, eńkish tartqan jáne únsizdik, úmitsizdik. Esireńki, essiz oı. Onyń jany qaıtadan ashyldy da, aınalasyn tanys beıneler men úırenshikti qarbalas qorshap aldy: uıyqtaý kerek, kelesi joly qum tústes pırogtyń keregi joq, Petrov qandaı súıkimdi, erteń tólqujat isteri boıynsha qaraket jasaý kerek, zıratqa barý taǵy da keıinge qaldyryldy. Op-ońaı nárse, — taksomotorǵa otyryp ap, qala syrtyndaǵy aınalasy bos keńistik zıratqa bara qoıady. Biraq joldary bir bolmaı-aq qoıdy, birde Lýjınniń tisi aýyryp qalady, birde tólqujattyń ábigeri shyǵady, birde taǵy birdeńe, — usaq-túıekter. Ár túrli sharýalar áli qansha bolady... Lýjındi qalaı da tis dárigerine alyp barý kerek. "Taǵy da aýyryp tur ma?" — dep surady ol alaqanymen Lýjınniń qolyn ustap. "Iá, ıá" — dedi ol betin qısaıtyp, bir urtynan áldeqandaı dybys shyǵaryp. Óziniń mylja-mylja bop únsiz otyratynynan aqtalý úshin, tis aýrýyn jaqynda ǵana oılap tapqan. "Erteń dárigerge telefon soǵam", — dedi ol sheshimdi túrde. "Keregi joq, — dedi daýsyn sozyńqyrap Lýjın, — ótinem, keregi joq". Erinderi dir-dir etedi. Aınalanyń bári qorqynyshty bolyp ketti de, sol bolmasa jylap jibererdeı halge tústi. "Neniń keregi joq?", — dep surady ol jup-jumsaq únmen, jymqyrylǵan erinmen aıtylǵan suraq belgisi jip-jińishke bop shyqty. Ol basyn shaıqap, tisin sorpyldatyp soryp qoıdy. "Tic dárigeriniń keregi joq pa?" "Joq", Lýjına tis dárigerine barady. Muny ushyqtyryp almaý kerek. Lýjın oryndyqtan turyp, jaǵyn ustaǵan boıda, jatyn bólmege ketti. "Men oǵan dári bereıin, — dedi ol. — Sol durys".

Dári áser etpedi. Áıeli uıyqtap ketkennen keıin de Lýjın biraz ýaqyt oıaý jatty. Shynyn aıtqanda, qarańǵy, jabyq bólmedegi uıqysyz túnderde emin-erkin oılaýǵa, sóıtip zymıan kombınasıadaǵy jańa júristi jiberip alam dep qoryqpaýǵa bolady. Kózińdi jumyp, selt etpesten jatqan túnde ne bola qoıýy múmkin. Oǵan qarsy jasalynǵan júristi Lýjın, múmkin bolǵansha, salqynqandylyqpen muqıat tekserip aldy, biraq onyń ótken sqemalarynyń odan ári qandaı túrge enetinin boljaı bastasa-aq ol, beıne bir qashyp qutyla almaıtyn, aqylǵa syımaıtyn qasiret jaqyndap kele jatqandaı daǵdaryp, úreılene bastaıdy. Ásirese, sol túni ol sol bir baıaý, zymıan shabýylǵa qarsy óziniń dármensizdigin qatty sezindi, ózi múlde uıyqtamaı, osy bir túndi, osy bir qarańǵylyqty ótpeıtindeı etip tastaǵysy keldi. Áıeli dybys shyǵarmaı uıyqtap jatyr; dálirek aıtqanda, ol múlde joq sıaqty. Tek túngi ústeldiń ústindegi saǵattyń syrtyly ǵana ómirdiń jalǵasyp jatqanyn dáleldep turǵandaı. Lýjın osy bir baıaý júrek lúpiline qulaq qoıyp, qaıǵydan oıǵa batty, kenet saǵat syrtyly toqtap qaldy da, bul shoshyp ketti. Oǵan tún bir ornynda qatyp qalǵandaı bop kórindi, bir dybystyń sesi estilmedi, ýaqyt óldi, bári jaqsy, barqyt tynyshtyq. Osy bir baıypty baısaldylyqty uıqy da paıdalana qoıdy, biraq uıqyda da tynyshtyq bola qoıǵan joq, alpys tórt sharshyly alyp taqta ústinde, boıy peshkideı ǵana bop turǵan tyrjalańash Lýjın búkireıgen, basy úlken, táj kıgen asa úlken fıgýralarǵa qaraıdy.

Kıimin kıip alǵan áıeli oǵan eńkeıip murnynyń ústinen súıip alǵanda ǵana oıanyp ketti. "Sálem, súıikti Lýjın, — dedi ol. — Saǵat on bop qaldy. Búgin ne isteımiz — tis dárigeri me, shaqyrǵan jerge me?" Lýjın oǵan abyrjyǵan kózben qarady da, qaıtadan qabaǵyn jaýyp aldy. "Saǵatty burap qoıýdy kim umytyp ketken? — dedi áıeli kúlin, onyń appaq moınyn jaılap qaǵyp. — Ǵumyr boıy uıyqtap qalýymyz múmkin ǵoı". Ol eńkeıip jastyqqa basy sińip ketken kúıeýine bir qyrynan qarap turdy da, onyń taǵy da uıyqtap ketkenin baıqap, kúlimsirgen qalpy bólmeden shyǵyp ketti. Ol kabınettsgi tereze aldynda turyp bultsyz jasyl-kógildir aspanǵa qarady da, búgin óte sýyq bolatyn sıaqty, Lýjınge jún nymshany daıyndaý kerek dep oılady. Jazý ústelindegi telefon-shyryldady, sheshesi búgin bizge túski tamaqqa kelesińder me dep suraıtyn shyǵar. "Alo?" — dedi Lýjına ústeldiń shetine otyryp jatyp. "Alle, alle", — dep bir belgisiz daýys aıqaılap jatyr. "Iá, ıá, tyńdap turmyn", — dep Lýjına kresloǵa aýysty. "Kim bul?" — dep surady renishti daýys nemisshe, biraq oryssha aksentpen "Sizge kim kerek?" dedi Lýjına. "Lýjın myrza úıde me?" — dep oryssha surady. "Bul kim?" — dedi Lýjına daýsyn jumsartyp. Únsizdik. Ol daýys atymdy atasam ba eken, atamasam ba eken dep oılanyp qalǵandaı. "Men Lýjın myrzamen sóıleskim keledi, — dedi ol taǵy da nemisshelep aýysyp. — Óte asyǵys, mańyzdy sharýa bar". "Bir mınót", — dep Lýjına bólmeni ári-beri júrip ótti. Joq, Lýjındi oıatýdyń qajeti joq. Ol telefonǵa qaıta oraldy. "Áli uıyqtap jatyr, — dedi ol — biraq birdeńe aıtqyńyz kelse..." "Qandaı ókinishti", — dedi álgi daýys orysshaǵa múlde aýysyp. — — Osymen ekinshi ret telefon soǵyp turmyn. Men ótken joly telefonymdy qaldyrǵam. Bul is, ol úshin, óte mańyzdy, keıinge qaldyrýǵa bolmaıdy. "Men onyń áıelimin, dedi Lýjına. — Eger birdeńe kerek bolsa...." "Tanysqanyma qýanyshtymyn, — dep bólip ketti álgi daýys. — Meniń aty-jónim Kósheıtınov. Sizdiń kúıeýińiz, árıne, men týraly aıtqan shyǵar.

Sonan keıin akter keshegi áıelge qaıta oralyp, onyń taǵy da bir ońbaǵandyǵyn jetkizip, sonan keıin Lýjınamen uzaq qoshtasyp, aqyrynda sońǵy sózi bylaı aıaqtaldy: "Alaqanyńyzdan súıdim".

"Solaı ma, — dedi Lýjına tutqany ilip jatyp. — Jaqsy". Áńgime kezinde Valentınov aty-jóni eki ret atalǵanyn, eger kúıeýi jatyn bólmeden aýyz bólmege shyqsa, onda ony kúıeýi estip qalýy múmkin-aý dep abyrjyp ta tur. Onyń júregi qobaljyp, ol uıyqtap jatyr ma, joq pa dep tekserýge ketti. Ol oıanyp, tósekte temeki tartyp jatyr eken. "Biz búgin eshqaıda barmaımyz, — dedi ol — Keshigip qaldyq. Al túski tamaqty sheshemizde ishemiz. Jata turyńyz, bul paıdaly, siz tolyqsyz". Jatyn bólmeniń, sonan keıin kabınettiń esigin myqtap jaýyp, telefon kitapshasynan "Verıtastyń" nómirin tapty da, jaqyn mańda Lýjın júrgen joq pa dep qulaq túrip ap, telefon soqty. Sóıtse, Valentınovty tabý qıyn eken. telefonǵa úsh adam birinen soń biri kep, qazir shaqyram dedi de, sonan keıin áıel telefondy ajyratyp tastady, bárin basynan bastaýǵa týra keldi. Onyń ústine ol, múmkin bolǵansha, daýsyn barynsha báseńdetip, aıtqanyn áldeneshe qaıtalaýmen boldy. Aqyrynda jińishke jaǵymsyz daýys Valentınovtyń joq ekenin, onyń on eki jarymda qalaıda bolatynyn aıtty. Sonan keıin ol oǵan Lýjınniń kele almaıtynyn, óıtkeni ol aýyryp jatqanyn, uzaq aýyratynyn, sondyqtan onyń mazasyn almaýdy qadala ótinetinin aıtty. Tutqany ilip, taǵy da qulaǵyn tigip edi, tek óziniń júreginiń ǵana soǵýyn estip, sonan keıin ǵana "Ýh" dep kúrsinip demin basty. Valentınovpen áńgime bitti. Telefon mańynda óziniń ǵana bolǵany qandaı durys bolǵan. Endi ótti-ketti. Jaqynda saparǵa shyǵady. Áli sheshesimen tis dárigerine telefon soǵý kerek. Valentınovpen áńgime bitti. Qandaı júrek aınytarlyq aty-jón. Keıde bola beretindeı, ol bir mınóttiń ishinde, uzaq ta jaıbaraqat saıahatta bolyp qaıtty: daýsynan ony tasbaqa kózildirikti, sıdıǵan uzyn sıraqty dep elestetken ol Valentınovty ertip Lýjınniń ótken ómirine jol shekti, bulyńǵyr tuman ishinde ótken ol saparda Valentınovty qaı tusta jerge túsiretin oryn izdestirdi de, biraq Lýjınniń jastyq shaǵynan eshteńe bilmegendikten, sabynnyń alqymdysyndaı jylpyldaǵan ony túsirip ketetin jer taba almady. Ol odan ári tereńge úńilip, on tórt jastaǵy výnderkınd ómir súrgen elesti kýrort pen elesti qonaq úı arqyly Lýjınniń balalyq shaǵyna jetti, — biraq Valentınovty ol jerge de ornalastyra almady. Ol, amalsyz, óziniń sol sumpaıy serigin ertip qaıta oralyp kele jatyp, Lýjınniń tumandy jastyq shaǵyndaǵy aralǵa aıal etti: ol shahmat oınaý úshin shetelge attanady da, Palermodan otkrytkalar satyp ap, qolyna qupıa aty-jóni bar shaqyrý qaǵazyn ustaıdy... Aqyrynda sharshap-shaldyǵyp, ysyldap-pysyldap júrip Valentınovty adresi tabylmaǵan býma qusatyp, "Verıtas" fırmasyna qaıtarýǵa týra keldi. Meıli, ol, belgisiz ońbaǵan qalpynda, laqap atymen sol jerde qalsyn: shahmattyń qamqorshysy.

Kún jarqyrap turǵan, aıazdy kúngi kóshemen Lýjındi qoltyqtap ap, áke-sheshesine bara jatqan jolda ol, eń ary degende bir aptadan keıin, olar jol júredi, al oǵanǵa deıin umyt qalǵan zıratqa barýlary kerek dep sheshti. Sol jerde sol aptanyń josparyn jasap tastady, — tólqujattar, tis dárigeri, dúkenge shyǵý, qoshtasý keshi jáne — jumada — zıratqa barý. Sheshesiniń páteri, budan bir aı burynǵydaı bolmasa da, áli de sýyq eken, sheshesi túbit shálige oranyp alǵan, oranyp otyryp tońǵanyn bildirip dir-dir etip qoıady. Ákesi dál túski tamaq ústine keldi de, araq surap, qatyp qalǵan qolyn ýqalap-ýqalap qoıdy. Lýjına alǵash ret osy bir dúńgirlegen úı sonshalyqty muńly, sonshalyqty qańyrap qalǵandaı úı ekenin, ákesiniń kóńildiligi de sheshesiniń kúlkisi sıaqty jasandy ekenin bildi, taǵy da olar baıǵus Lýjındi jek kóredi, sonymen birge aldaǵy sapar týraly áńgime qozǵaǵylary kelmeıdi. Ol kúıeýge shyǵar aldynda olardyń eskertýleri men sheshesiniń "Seni kesip-kesip, peshke jaǵyp jiberedi..." degen shyńǵyryp aıtqan sózi esine tústi. Endi, mine, odan óte bir tynysh, biraq kóńilsiz ómir paıda boldy da, bári bir-birine jansyz kúlimsireıdi. Kartınalardaǵy jalǵan jaıdary áıelder, shar aına, Berlın samaýryny, ústel basyndaǵy tórt adam. "Tynyshtyq, — dep oılady búl kún týraly Lýjın. — Daýyl aldyndaǵy tynyshtyq. Meni ańdaýsyzda bas salmaq. Beldi bekem býyp baqylaý kerek".

Onyń búkil oıy sońǵy kezde shahmatqa kelip tireletin boldy, biraq ol ózin-ózi ustady, — Týratımen úzilip qalǵan oıyn týraly oılaýǵa ózine-ózi tyıym salady, shahmaty bar gazetterdi ashpaı qoıdy, — solaı bola tura ol tek shahmattyń obrazdarymen oılaıdy, aqyl-esi ol beıne bir taqta basynda otyrǵandaı jumys istedi. Keıde túsinde ol dárigerge shahmat oınamaıtynyn, — tek bir ret qana qalta shahmatqa fıgýralar ornalastyrǵanyn, sonan keıin gazettegi birer partıany ǵana ishi pysqanynan qaraǵanyn aıtyp ant-sý iship otyratyn. Biraq ol joldan taıýlarda munyń eshqandaı kinási joq, olar belgisiz jumbaq taqyryptardy aılamen qaıtalaǵan jalpy kombınasıalardaǵy birqatar júristerdiń kinaratynan boldy. Kelesi qaıtalaýdy aldyn ala boljaý qıyn, óte qıyn edi, biraq shamaly sabyr etse — bári aıqyndalyp, bálkim, qorǵanys ta tabylyp qalýy kádik...

Biraq kelesi júris óte baıaý órbidi. Eki-úsh kún tynyshtyq ornady; Lýjın tólqujatqa sýretke tústi, fotograf onyń ıeginen ustap onyń betin buryp qoıdy, al tis dárigeri aýzyn keńirek ashýyn ótinip, mıyn shaǵyp jibererdeı shyńyldatyp tisin burǵylady. Shyńyl aıaqtalyp, tis dárigeri shyny ydystan birdeńe izdep, tólqujatyna mórin basyp, áldeneni tez-tez jazyp jatty. "Minekı", — dedi ol qaǵazdy berip jatyp, onda eki tistiń sýreti qatar salynǵan da, al eki tis aıqysh-uıqysh syzylyp tastalǵan. Olardan kúmándi eshteńe kórine qoıǵan joq, bul aılaly tynyshtyq beısenbige deıin sozyldy. Beısenbide Lýjın bárin túsindi.

Jaqynda ǵana onyń basyna qyzyqty bir ádis kelip edi, onymen qupıa qarsylasynyń jasyryn sumdyǵyn byt-shyt etem dep oılap qoıǵan. Ol ádis, bir qaraǵanda, eshqandaı ómir josparyna syımaıtyn sondaı ańǵyrt, ańǵal bop kórinedi de, biraq sálden keıin kútpegen áreketke kóship, qarsylasynyn oılaǵan oıyn shatystyryp — bytystyryp jiberetin ádis edi. Bul qorǵanys baıqap kórýge bolatyn qorǵanys edi, — ne bolǵanda da, Lýjın, kezekti qaıtalaýǵa urynatynyn bile tura, osydan basqa eshteńe taba almady. Juma kúni ol áıeli, enesimen birge dúkenderdi aralap júrip, kenet kilt tura qap: "Tic dárigeri. Men tis dárigerin umytyp kettim", — dedi daýystap. "Ne aıtyp tursyń, Lýjın, — dedi áıeli. — Bári jasalyndy dep ol keshe ǵana aıtty ǵoı". "Qyssa, — dep saýsaǵyn kóterdi Lýjın. — Eger plomba qyssa. Eger qyssa, dál saǵat tórtte kel degen. Qysyp tur. On mınótsiz tórt". "Siz birdeńeni shatastyryp tursyz, — dep kúldi áıeli. — Biraq aýyryp tursa, baryńyz. Sonan keıin úıge qaıtyńyz, men altylarda úıde bolam. "Keshki tamaqty bizden ishińizder", — dedi sheshesi ótingendeı bop. "Joq, keshke bizde qonaqtar bolady, olardy sen jek kóresiń". Lýjın taıaǵyn kóterip qoshasty da, arqasyn búgip taksomotorǵa enip bara jatty. "Kishkentaı manevr" — dep ol, pysynap ketkennen keıin paltosynyń túımelerin aǵytty. Birinshi burylysta-aq ol taksomotordy toqtatyp, onymen eseptesti de, asyqpaı aıańdap, úıine qaıtty. Kenet ol osynyń bárin bir kezde basynan ótkizgen sıaqty boldy da, seskenip qap, qarsylasyn osyndaı kezdeısoqtyqpen aldap keteıin dep aldynda kezdesken dúkenge buryldy. Dúken degeni shashtarazy, onyń ústine áıelderdiń shashtarazy bop shyqty, Lýjın jan-jaǵyna qarap múdirip qaldy, kúlimsirgen bir áıel, sizge ne kerek dep surady. "Satyp alaıyn dep..." — dedi Lýjın, áli de jan-jaǵyna qarap. Onyń kózine balaýyz búst tústi de sony taıaǵymen nusqady (tosyn júris, tamasha júris). "Bul satylmaıdy", — dedi áıel "Jıyrma marka", — dedi Lýjın shılanyn shyǵaryp. "Siz myna qýyrshaqty satyp alǵyńyz kele me?" — dedi senimsizdeý únmen áıel, taǵy bireý keldi. "Iá", — dedi Lýjın, balaýyz júzge qarap. "Abaıla, — dedi ol ózine-ózi sybyrlap, — men qarmaqqa túsken sıaqtymyn". Balaýyz áıeldiń janary, qyzyl tanaýy — olar da buryn bolǵan. "Ázil ǵoı", — dep Lýjın shashtarazdan tez shyǵyp ketti. Ol qatty uıala qabarjydy. Asyǵatyn eshteńe joq bolsa da, adymdap júrip ketti. "Úıge, úıge, — dep kúbirledi ol, — bárin saraptan ótkizem". Úıge jaqyndaǵanda ol dál kirer esiktiń aýzynda úlken qara avtomobıl toqtaǵanyn kórdi. Sılındr kıgen myrza shveısardan áldene surap turdy. Shveısar Lýjındi kórip saýsaǵyn shoshaıtyp "Mine ol!" — dep daýystap jiberdi. Myrza jalt qarady.

...Azdap qońyrqaı tartqandyqtan kóziniń aǵy alaıyńqyrap ketken, sýsyr jaǵaly palto, úlken aq sharfty, sol sándi qalypta Valentınov óziniń sypaıy kúlkisimen Lýjınge beıne bir projektordaı sáýle quıyp, oǵan qarsy júrdi de, onyń burynǵydan da tolysyp bozaryp ketken júzin, jypylyqtaǵan kózin kórdi. Kelesi bir sátte bozań júz odan saıyn qan-sólsiz bop ketti. Valentınov qos qoldap qysqan onyń qoly óli balyqtaı jansyz edi. "Qymbattym meniń, — dedi Valentınov jaırańdap, — kórgenime qýanyshtymyn. Maǵan seni tósek tartyp jatyr dep edi. Biraq ol bir shatasqan áńgime boldy ǵoı..." "Shatasqan" degen sózge ekpin túsirip aıtqan kezde Valentınov qyp-qyzyl, dymqyl ernin túrip, kózimen súzile qarady. "Jaı-japsardy artynan suraı jatarmyz, — dedi de ol sılındrin shuǵyl kıip aldy. — Kettik, óte mańyzdy is bar, keshigýdi keshirmeıtin is", — dedi ol avtomobıldiń esigin ashyp; sonan keıin ol Lýjındi tý syrtynan qushaqtaǵan qalpy, áı-sháıǵa qaratpaı ishke engizdi de, ózi qasyna kep jalp ete tústi. Aldyńǵy orynda bir búıirlep istik muryndy, paltosynyń jaǵasyn kóterip alǵan bir adam otyrdy. Valentınov shalqalaı otyryp, aıaǵyn aıqastyrdy da álgi adammen buryn úzilip qalǵan áńgimesin jalǵastyra berdi. Lýjın beıne bir aýyr perdeniń arǵy jaǵynda otyryp sańqyldap sóılep otyrǵan Valentınovtyń daýsyn emis-emis estip, áldeqandaı qaldy. Lýjın aqyryn qabaǵyn kóterdi. Paraqty qolyna ala saldy. Shahmat jýrnalynan qıyp alynǵan esepter dıagramsy. Úsh júriste mat. Doktor Valentınovtyń kompozısıasy. Esep salqyn, biraq aılaly eken, Valentınovty biletin Lýjın kiltti birden tapty. Osy bir quıtyrqy shahmat fokýsynan-aq, onyń avtorynyń búkil zymıandyǵyn kórýge bolar edi. Valentınov aıtqan bulttaǵy kóp bulyńǵyr sózden onyń uqqany: eshqandaı da kınematografıa joq, kınematografıa tek sebep... tuzaq. Shahmat oıynymen eliktirý, sonan keıingi júris aıqyn. Biraq ol júris jasalynbaıdy.

Lýjın bar kúshin salyp kreslodan turdy. Onyń júrgisi keldi. Taıaǵyn kótere siltep, bos qolynyń saýsaqtaryn shyrtyldatyp, ol dálizge shyqty da, betaldy júrip aýlaǵa, sonan keıin kóshege shyqty. Nómiri tanys tramvaı dol janyna toqtady. Ol kirip otyrdy da, qaıtadan ornynan turyp, ıyqtaryn qozǵap, bylǵary belbeýden ustap, tereze janyndaǵy orynǵa baryp otyrdy. Vagon bos edi. Kondýktorǵa marka berip, basyn shaıqap qalǵan tıyndardy almaı qoıdy. Ornynda otyra almady. Ol taǵy ornynan turdy, tramvaı burylǵan kezde qulap qala jazdady da, esik janyna kelip otyrdy. Biraq ol jerge de ornyǵa almady, — kenet vagon ishi qaptaǵan mektep oqýshylaryna, ondaǵan kempirlerge, elýlegen semizderge tolyp ketti. Lýjın áldebireýlerdiń aıaqtaryn basyp alǵa umtyla berdi, sonan keıin syǵylysa-myǵylysa shyǵar esiktiń aldyna jetti. Ol úıin kórip, tramvaıdan apyl-ǵupyl tústi, buryla berip tramvaı ony bóksesimen qaǵyp jiberdi, aıaǵyna oratylǵan taıaq bosap shyqqan kezde prýjına qusap aspanǵa atylyp, qaıtadan dál janyna kep tústi. Eki oıel júgirip kep onyń turýyna kómektesti. Ol alaqanymen paltosyndaǵy shańdy qaǵyp, qalpaǵyn kıip, artyna qaramastan úıine tartty. Lıft jumys istemeıdi eken, Lýjın ony elegen joq. Qozǵalýǵa degen yntasy áli qaıtpaǵan edi. Joǵaryǵa ol basqyshpen ketti, óte joǵaryda turatyndyqtan onyń bul órleýi uzaqqa sozyldy. Beıne bir ol aspannyń ózine kóterilip bara jatqandaı edi. Aqyrynda ol eń sońǵy alańqaıǵa jetip, demin basyp, kiltin qulypqa suqty da, aýyz bólmege kirdi. Kabınetten áıeli oǵan qarsy shyqty.

Ol qyzaryp kózi ushqyndap ketipti. "Lýjın, — dedi ol, — qaıda boldyńyz?". Ol paltosyn sheship, ildi, sóıtse, basqa ilmekke ilipti, ony jóndemek bolyp edi, biraq áıeli oǵan tym jaqyndap kelip qalypty, ol ony aınalyp kabınetine ótti, áıeli ilese kirdi. "Men sizdiń qaıda bolǵanyńyzdy bilgim keledi. Qolyńyzǵa ne bolǵan?

Lýjın!" Ol kabınette olaı-bulaı júrip, sonan keıin jótkerinip, aýyz bólme arqyly jatyn bólmege ótti de, farformen qaptalǵan úlken ydysqa qolyn muqıat jýyp aldy. "Lýjın, — dedi áıeli abdyraı sóılep, — siz dárigerde bolǵan joqsyz. Men oǵan jańa ǵana telefon soqtym. Maǵan birdeńe dep jaýap berińizshi. "Qolyn oramalmen súrte júrip jatyn bólmeni bir aınalyp shyqty da, bir núktege sol qalpynda qadalyp, kabınetke qaıtyp oraldy. Áıeli onyń ıyǵynan tartty, biraq ol oǵan toqtaı oımady, terezege baryp perdeni ashty da keshki tuńǵıyqtaǵy júgirgen ottardy kórip, ernin tistelep, ári qaraı ozdy. Sodan túsiniksiz qydyrys bastaldy da ketti, — beıne bir, aıqyn maqsat ustaǵandaı, bir-birimen jaǵalasyp jatqan bólmelerdi kezip júrdi de qoıdy, áıeli onyń sońynan erip, birde oǵan abyrjı qarap, birde otyra qalady, keıde Lýjın dálizge bet alady da aýla kórinetin bólmelerge kirip, kabınetke qaıta oralady. Keıde ol muny qolapaısyzdaý Lýjın áziliniń biri dep oılamaq boldy, biraq Lýjın júzindegi mundaı ózgeristi ol eshýaqta kórgen emes, ol ózgeristi, ...saltanatty ma... áıteýir, sózben aıtyp jetkizý múmkin emes, biraq onyń júzine karap, túsiniksiz úreı tolqynynyń sesin seziner ediń. Ol qaıta-qaıta jótelip qoıyp, demige dem alyp, bólmelerdi birqalypty kezip júr. "Qudaı úshin, Lýjın, otyryńyzshy, — dedi ol báseń daýyspen, odan kózin almady. Áńgimeleseıikshi. Lýjın! Men sizge nesesser satyp aldym. Otyryńyzshy! Osylaı júre berseńiz, ólip qalasyz! Erteń zıratqa baramyz. Erteń kóp nárse isteý kerek. Nesesser qoltyraýyn terisinen jasalynǵan. Lýjın!"

Biraq ol toqtaǵan joq, tek keıde ǵana tereze aldynda aıaldap, qolyn kóteredi de, júrip ketedi. Asqanada segiz adamǵa dastarhan jaıylǵan. Mine, qonaqtardyń kelýine sál-aq ýaqyt qaldy, olarǵa telefon soǵý endi kesh, — qazir olar keledi. Bul jerde mynaý. "Lýjın, — dedi ol, — qazir adamdar keledi ǵoı. Men ne isterimdi bilmeımin. Maǵan birdeńe aıtyńyzshy. Múmkin, siz bir jamandyqqa uryndyńyz ba, múmkin burynǵy bir jeksuryn adamdardyń birin kezdestirdińiz be. Aıtyńyzshy. Men sizden ótinem, ótinem!.."

Kenet Lýjın toqtaı qaldy. Búkil dúnıe toqtap qalǵandaı boldy. Bul qonaq úıde, gramafon aldynda boldy.

"Stop-mashına" — dedi ol baıaý ǵana, sóıtti de jylap jiberdi. Lýjın qaltasynan zattar shyǵara bastady, — aldymen qalamsabyn, sonan keıin myjylyp qalǵan oramalyn tańerteń berilgen muqıat búktelgen taǵy bir oramalyn; sonan keıin enesi syılaǵan úsh at jegilgen sýreti bar portengaryn, onyń artynan papırostyń bosap qalǵan qyzyl qorabyn, myjylyńqyrap qalǵan eki papırosty, shılany men altyn, — qaıynatasynyń syılyǵyn — shyǵardy. Bulardan basqa shabdalynyń úlken súıegi de shyqty. Bul zattardyń bárin ol gramafon shkabynyń ústine qoıyp, taǵy birdeńe qalǵan joq pa dep, paltosyn tekserdi. "Bárin shyǵardym", — dep ol pıdjagyn túımeledi. Betin jas jýyp ketken áıeli basyn kóterip Lýjın qoıǵan álgi zattarǵa tańdana qarap tur. Ol áıeline jaqyndap kep biliner-bilinbesteı etip basyn ıdi. Áıeli oǵan ol endi bir ezýin qısaıta kúler me eken degen úmitpen júzin burdy, — dál solaı boldy: Lýjın kúlimsiredi. "Qutylýdyń bir-aq joly — dedi ol, — oıynnan shyǵý". "Oıyn? Biz oınaımyz ba?" — dedi ol jumsaq únmen, qonaqtar keler aldynda opalaný kerektigin oılap. Lýjın qolyn sozdy. Áıeli oramaldy tizesine túsirip ap, oǵan saýsaǵyn sozdy. "Jaqsy boldy", — dedi Lýjın, onyń bir qolyn súıip jatyp, sonan keıin ekinshi qolyn súıdi. "Siz nemene, Lýjın, qoshtasyp jatyrsyz ba?"

"Iá, ıá" — dedi ol ótirik asyp-sasqan bop. Sonan keıin burylyp jótkirindi de dálizge shyqty. Osy kezde aýyz úıden qońyraý shalyndy, — ádepti qonaqtyń tártipti qońyraýy. Ol kúıeýin dálizde qýyp jetip, jeńinen ustaı aldy. Lýjın burylyp, oǵan ne aıtaryn bilmeı, onyń aıaǵyna qarady. Túkpirden qyzmetshi áıel júgirip shyqty, dáliz tar bolǵandyqtan bir-birimen kımelesip qaldy: Lýjın keıin sheginip, sonan keıin alǵa ozdy, áıeli de bir ári, bir beri júrdi, al qyzmetshi áıel birdeńe aıtqan bop, basyn ıip, ótip ketýdiń amalyn jasap jatyr. Aqyrynda ol sańylaý taýyp porterdiń arjaǵyna ótip ketkennen keıin, Lýjın aýyz úıden dálizdi bólip turǵan esikti ashyp kep jiberdi. Áıeli ne úshin ekenin bilmesten esiktiń tutqasynan ustaı aldy; Lýjın tutqany basady, al ol ony jibermeıdi, — Lýjın búkil salmaǵymen basyp qalyp edi, esik tars jabyldy da, eki ret qulyptanyp úlgerdi. Bul kezde aýyz bólmede daýystar estilip, bireýler ahlap-ýhlep, bireýlermen sálemdesip jatty.

Lýjın esikti qulyptap, aldymen sham jaqty. Sol jaq qabyrǵadaǵy emal vanasy appaq bop kórinip tur. Oń jaq qabyrǵada qaryndashpen salynǵan sýret: kóleńkeli kýb. Túkpirdegi tereze mańynda pákene sandyqsha. Terezeniń tómengi jaǵyna qyraý qonypty. Joǵary jaǵynda tún qarańǵylyǵy kórinedi. Lýjın tómengi ramanyń tutqasyn tartty, biraq ol jabysyp qalǵan ba, joq álde birdeńege ilinip tur ma, ashyla qoımady. Ol bir sátke abdyrap turyp qaldy da, vana janynda turǵan oryndyqtyń arqalyǵyn ustap turyp, kózin qyraýly terezege aýystyrdy. Aqyrynda, oryndyqty aıaǵynan kóterip, onyń arqalyǵymen terezeni perip kep jiberdi. Birdeńe shatyr-shutyr etti, ol taǵy da soqty, kenet qyraýly terezede juldyz tektes oıyq paıda boldy. Tym-tyrys tynyshtyq ornady. Sonan keıin sonaý alys tómende áldeneniń syńǵyrlap, shashylyp jatqany estildi. Oıyqty keńeıtý úshin taǵy da urdy, syna tektes shynylar aıaǵynyń astyna túsip jaryldy. Ol qatyp qaldy. Esik syrtynan daýystar estiledi. Bireý esik qaqty. Bireý atyn atap aıqaılap jatyr. Sonan keıin óli tynyshtyq ornap, ile-shala áıeliniń daýsy shyqty: "Súıikti Lýjın, asha qoıshy". Óziniń alqynǵan demin zorǵa basyp, Lýjın oryndyqty jerge qoıdy da, terezeden syrtqa basyn shyǵaryp kórdi. Úlken synalar men múıister ramada soraıyp-soraıyp tur. Onyń moınyn áldene jyryp jibergendeı boldy da, ol basyn shuǵyl tartyp aldy, — áli syımaıdy. Esikti judyryqtaı bastady. Eki er daýys aıtysyp, sol kerildeskenderdin arasynan áıeliniń syńsyǵan úni estildi. Lýjın shynylardy endi urmaý kerek dep sheshti, tym shýly. Ol joǵary qarady. Joǵarǵy tereze. Biraq oǵan qalaı jetpek? Shý shyǵarmaı, eshteńeni syndyryp-búldirmeı, sandyqtan zattar ala bastady: aına, bótelke, stakan. Esiktegi soqqylarǵa qaramastan ol, muny tastady da, ol belinen keletin sandyqtyń ishine kirmek boldy. Pysynap ketken ol pıdjagyn sheshkende ǵana, qolynyń, kóıleginiń aldy qan bop qalǵanyn kórdi. Aqyrynda ol sandyqtyń ústine shyqty, komod onyń salmaǵynan syqyr-syqyr etedi. Ol joǵarydaǵy jaqtaýǵa qolyn sozyp turyp, dúrsil men daýystar ony asyqtyratynyn, al ol asyǵys qımyl jasaı almaıtynyn bilip tur. Ol qolyn kóterip jaqtaýdy tartyp qalyp edi, ol aıqara ashylyp ketti. Tuttaı qarańǵy aspan Sol qarańǵylyqtan áıeliniń "Lýjın, Lýjın" degen jińishke daýsy estiledi. Ol árirek, sol jaqta, jatyn bólmeniń terezesi bar ekeni esine túsip, daýystyń sodan shyǵyp jatqanyn sezdi. Esik syrtyndaǵy dúrsil men daýystar kúsheıip barady, jıyrma shaqty adam bolý kerek. — Valentınov, Týratı, pysyldap, qyryldap sóıleıtin gúl ákelgen shal, taǵy da, taǵy da, bári qosylyp esikti áldenemen uryp jatyr. Tórt buryshty aspan tym alysta. Lýjın tizesin búgip oryndyqty sandyq ústine kóterip aldy. Oryndyq ornyqty turmady, qalt-qult etedi, Lýjın sonda da onyń ústine shyqty. Endi qarańǵy túnniń shetine iligýge bolady. Onyń demigip dem alǵany sonsha, eshteńe estýden qalyp barady, esik syrtyndaǵy aıqaılar da emis-emis qana qulaqqa jetedi, biraq jatyn bólmeniń terezesinen shyqqan shyńǵyrǵan daýys barǵan saıyn kúsheıip barady. Kóp kúsh jumsap júrip ol birtúrli azapty jaǵdaıǵa jetti-aý: bir aıaǵy syrtta salbyrap tur da, ekinshi aıaǵynyń qaıda ekeni belgisiz, — al denesi shyǵar emes. Kóılegi ıyǵynan aıyrylyp ketken, beti malmandaı sý. Joǵarydaǵy bir nársege qolyn iliktirip, ol bir búıirlep terezeniń oıyǵyna endi. Endi syrtta eki aıaǵy salbyrap tur, tek áldeneni ustap turǵan qolyn qoıa berse boldy, — ol qutylady. Qolyn jibermes buryn ol, tómenge qarady. Onda asyǵys daıyndyqtar júrip jatyr eken: áldekimder jınalyp, tereze aldyndaǵy jaryq úıme-júıme bop jatyr, Lýjın qolyn bosatyp jibergen sol sátte, mup-muzdaı aýa onyń óńeshin jyrtardaı bop engen sol sátte, ol aldyndaǵy máńgiliktiń aıqara ashylǵanyn kórdi.

Esikti buzyp kirdi. "Aleksandr Ivanovıch, Aleksandr Ivanovıch! — degen aptyqqan daýystar estildi.

Biraq Aleksandr Ivanovıch qurdymǵa jutylyp ketip edi.

1939.

---