InfoHub Logo

Maqal-mátelder – halyq danalyǵynyń qazyna baılyǵy. Olar ǵasyrlar boıy qalyptasyp, sol halyqpen máńgi baqı birge jasap, bite qaınasyp ketken dúnıe. Sondyqtan da ony jurtshylyq jadyna saqtap, óziniń kúndelikti ómirinde, ózara qarym-qatynasynda paıdalanady. Maqal men mátelge baı halyqtyń biri – qazaq halqy. Qazaq halqynyń maqal-mátelderiniń shyǵý tegi jóninde aıtar bolsaq, A.Baıtursynuly: «Maqal da taqpaqqa jaqyn salt-sanasyna sáıkes aıtylǵan pikirler. Taqpaqtan góri maqal mańyzy shyn keledi. Mátel degenimiz kesegimen aıtylatyn belgili-belgili sózder. Mátel maqalǵa jaqyn bolady. Biraq maqal tájirıbeden shyqqan aqıqat túrinde aıtylady. Mátel aqıqat jaǵyn qaramaı, ádetti sóz esebinde aıtylady»[1,112 b.],─ dep kórsetken bolatyn. Demek, maqalda turmysta qoldanylyp júrgen sózderimiz shyndyqpen astasyp kelip, maqaldap, sheshen tilmen aıtylatyn sózder bolsa, al mátelde turmysta qoldanylatyn sózderdiń shyndyqqa janasa qoımaı, kesegimen aıtylatyn sózderdiń qataryna jatqyzýǵa bolady.    Qazaq maqal-mátelderiniń bastaý kózi sonaý Orhon-Enıseı jazba eskertkishterinen bastaý alady. XII-XIII ǵasyrlardan bizge jetken jazba eskertkishterdiń tilinde maqal men mátelder barshylyq. Mysaly: Orhon jazbalarynda: «Bastyny eńkeıtip, tizelini búktirgen» («Kúltegin» jyrynan), «Ólimnen uıat kúshti» («Tonykók» jyrynan) degen maqal-mátelderdi kezdestiremiz. Al Mahmut Qashqarıdiń «Dıvanı luǵat-at túrik» sózdiginen: «Uly bolsań, kishik bol, halyq úshin bálik bol», al «Qudatǵý bilikten»: «Bilip sóılegen bilekke sanalar, bilimsiz sóz óz basyn joıar» [2, 56 b] deıtin maqal-mátelderdi baıqaýǵa bolady. Bul derekterge súıene otyrsaq, maqal-mátelderdiń bastaýy sonaý kóne eskertkishterden bastaý alyp, shyǵarmalardyń tilinde qoldanysta bolǵanyna kóz jetkizemiz.

Maqal-mátelder negizinen halyq aýzynda aýyzsha saqtalǵan. Al, olardy naqty jınap, qaǵaz betine túsirý, baspasóz betterinde jarıalaý – XVIII ǵasyrdyń II jartysynan bastalady.Qazaqtyń maqal-mátelderin alǵash qaǵaz betine túsirgen ǵalym – Shoqan Ýálıhanov. Shoqan Ýálıhanovtyń «Tańdamaly shyǵarmalar» [3,416 b.] eńbegindegi birshama maqal-mátelder áli kúnge deıin óz qundylyǵyn joıǵan joq. Sol ýaqyttan beri qazaq maqal-mátelderi túrli jınaqtarda, hrestomatıalarda jazylyp, jarıalanyp keldi. Sh.Ahmetovtyń qurastyrýymen shyqqan «Qazaq balalar ádebıetiniń hrestomatıasynda» birneshe taqyryptaǵy maqal-mátelder berilgen. Sonymen qosa, qazaq maqal-mátelderin jınap, jarıalaýda: Sh.Ibragımov, M.Terentev, Y.Altynsarın, Ia.Lútsh, F.Plotnıkov, I.Grodekov, A.Vasılev, P.M.Melıoranskıı, Á.Á.Dıvaev, N.F.Katanov, N.N.Pantýsov, V.V.Katarınskıı, Ó.Turmanjanov, M.Álimbaev, Á.Nurshaıyqov, N.Tórequlovtardy atap kórsetýge bolady.

Qazaq halyq aýyz ádebıetiniń nusqalary, sonyń ishinde Qazan tóńkerisine deıingi ádebıette 1879 jyly Orynborda shyqqan, 1906 jyly tolyqtyrylyp qaıta basylǵan Y.Altynsarınniń hrestomatıasynyń alatyn orny erekshe. Bul hrestomatıada berilgen maqal-mátelder birneshe taqyryptarǵa bólinip, júıeli túzilgen.

Joǵaryda atalǵan jınaqtarda berilgen túsinik dárejesindegi biren-saran shaǵyn alǵy sózderde, jalpy halyq aýyz ádebıeti jaıynda jazylǵan sholý maqalalarda aıtylǵany bolmasa, qazaq maqal-mátelderi qyrqynshy jyldarǵa deıin arnaıy sóz bolyp zerttelgen emes. Bul kezeńderde M.Áýezovtiń 1927 jylǵy «Ádebıet tarıhynda» [5,234b.], S.Seıfýllınniń «Tańdamaly shyǵarmalar» [6,55 b.] jınaǵynda maqal-mátelder qazaq halyq aýyz ádebıetiniń bir salasy retine atalyp, toptap mysaldar keltirilgen. Munda Sáken Seıfýllın maqal-mátelderdi sheshendik sózderdiń bir salasy retinde qarastyrǵan.

M.Áýezov 1940 jyldardyń basynda «Qazaq halqynyń eposy jáne fólklory» atty zertteýinde qazaqtyń maqaldary men mátelderiniń tulǵasy óleń túrinde jasalatyn, mazmuny halyqtyń negizgi kásibi malshylyqpen baılanysty bolatyn eki ereksheligine kóńil bólgen. Qazaq maqal-mátelderiniń zerttelýi shyn maǵynasynda «Qazaq ádebıetiniń tarıhynda» basylǵan B.Shalabaevtyń «Maqal-mátel» atty ǵylymı ocherkinen bastalady (Almaty, 1948). Keńes dáýirindegi maqal-mátelderdi jınaý, jarıalaý jumysy, ásirese 50-jyldary ábden qanat jaıa bastady. Maqal-mátel osyǵan deıin, kóbinese respýblıkalyq gazetter betinde ǵana jarıalanyp kelse, endi «Qyzyl tý», «Ońtústik Qazaqstan», «Lenın joly», «Esil pravdasy», «Komýnızm joly» sıaqty oblystyq gazetterde de jıi jarıalanyp, jaryq kóre bastaǵan.

Maqal-mátelderdi jan-jaqty zerttep taldaǵandardyń biri – Málik Ǵabdýllın. Ol «Qazaq halyq aýyz ádebıeti» [8,70b.] atty eńbeginde qazaq maqal-mátelderin jınap, bastyrýshylardy ataı ketip, onyń janrlyq tabıǵatyn, ádebı-áleýmettik mánin anyqtaıdy. N.Tórequlovtyń 1957 jyly shyqqan «Qanatty sózder» [4,13b.] atty jınaǵyna birneshe maqal-mátelder engen. Sońǵy kezeńderde balalarǵa arnalyp shyǵarylǵan jınaqtarda maqal-mátelder kóptep kezdesedi dep aıtýǵa bolarlyqtaı. Olarǵa M.Jamanbalınovtyń, Q.Baıanbaıdyń, E.Elýbaevtyń, S.Qalıevtiń [9,320 b.], E.Erbotınnyń [9,80 b.], B.Kirisbaevtyń [9,32 b.], t.b. jınaqtaryn atap kórsetýge bolady. Osyndaı mol meńgerilgen rýhanı mura Abaıdyń bolashaq týyndylary men shyǵarmashylyǵynda kórinis tapqan. Mysaly: «Sap-sap, kóńilim, sap, kóńilim» óleńinde «ne kún týdy basyna», «sabyr túbi – sary altyn», «aýrý da emes, saý da emes», «aǵyn sýdaı ekpindep» dep kezdesedi. Sonymen qosa, Abaıdyń Abaıdyń qara sózderinde, onyń ishinde «otyz toǵyzynshy» qara sózinde: «Aǵaıynnyń azary blosa da, bezeri bolmaıdy», «Az arazdyqty qýǵan kóp paıdasyn ketirer» sıaqty maqal-mátelderdi kezdestirýge bolady. Al, «Biraz sóz qazaqtyń túbi qaıdan shyqqan týraly» atty eńbeginde 10 maqal taldanǵan [10,312 b.].

Maqal-mátelderde bala tárbıesine de úlken mán beriledi. «Qyzdy asyraı almaǵan kún etedi, uldy asyraı almaǵan qul etedi» degen maqal-mátelderdiń mánisi – jas urpaqty jaqsylyqqa baýlý bolmaq. Jastarǵa óner-bilim, til úıretýde maqal-máteldiń máni asa zor. Bilim, óner eńbektiń bir túri bolsa, az sóılep, kóp tyńdaǵan, kóp oqyp bilimin baıytqan bala ǵana ómirden óz ornyn alyp, danalyq sózderimiz maqal-mátelderden ónege almaq.

Nazar aýdar:

Saıttaǵy maqal - mátelder

Ulaǵatty sózder

Til týraly maqal - mátelder

Saıttaǵy barlyq maqal - mátelder

Óner-bilim, til týraly qanatty sózder

Turaqty tirkester týraly

---