InfoHub Logo

Túrki mádenıetiniń, odan beri qazaq mádenıetiniń keremet qundy dúnıeleriniń biri — epostyq jyrlar. Á. Marǵulan qazaq eposyn mynadaı kezeńderge bólgen: 1)Arhaıkalyq kezeń. Ol — ıslamshyldyqqa deıingi túrki mıfteri negizinde jasalǵan týyndylar. Oǵan Kúltegin joqtaýy, Qulamergen, Sholamergen, Er Tóstik, Aq Kóbek, Oǵyz qaǵan týraly ańyzdar jatady; 2) Oǵyz-qypshaq dáýiri (VI—XII ǵǵ.). Bul kezde jergilikti túrkiler Qytaı, Iran, Vızantıa, Arab shapqynshylaryna qarsy kúresti jyrlaǵan. Mysaly, «Qorqyt ata kitaby», «Aldar kóse», «QozyKórpesh — Baıansulý», t.b.; 3) Nogaıly deýiri (XIII— XVIǵǵ.) — «Bógenbatyr», «Edigebatyr», «Qobylandy», «Er Saıyn», «Qambarbatyr», «Musahan», «Oraqbatyr», t.b.; 4) Qalmaq shabýyly deýiri — XVII—XVIII ǵasyrlardaǵy «quba qalmaq» zamany. «Oljabaı», «Qabanbaı», «Bógenbaı», t.b.; 5) Keıingi deýir. Qazaq batyrlarynyń han, sultandarǵa, patsha ákimderine qarsy kúresin beıneleıtin jyrlar.

Fólklorlyń shyǵarmalar — tarıhymyzdy zertteýdegi qundy derektiń biri. Jalpy qandaı da bolsyn, fólklorlyq shyǵarmanyń negizinde ómir shyndyǵy beınelenedi. Árıne, arhaıkalyq fólklordan tarıh izdeý qıyn. Degenmen de kóne mıftik ańyz-áńgimelerden halyqtyq dúnıetanymyn, keıbir kóne ádet-ǵuryptarynyń izderin kórýge bolady. Al túrki dáýirinen bergi fólklorlyń shyǵarmalardan sol zamandaǵy tarıhı-etnografıalyq bolmystyń elesin, jańǵyryǵyn taba alamyz. Al noǵaıly dáýirinen bergi zamandaǵy fólklorlyń shyǵarmalardyń ishinen tarıhta bolǵan oqıǵalarǵa arnalǵan, tarıhı túlǵalarǵa arnalǵan jyrlardy fólklorshylar jeke janrǵa — tarıhı jyrlar dep bólip qarastyrady. Tarıhy kóbinese el jadynda aýyzsha saqtalyp kelgen kóshpeli qazaqtar úshin osy tarıhı jyrlardyń derektemelik orny bólek. Degenmen de fólklorlyq shyǵarmalarǵa derek retinde súıengende, onda ásireleýdiń, tarıhı tulǵalarǵa tıptik obrazdyń portret beriletindigin eskerý qajet. Jyr-da tarıhı naqtyly qubylystar dálme-dál qaıtalanbaıdy.

«Alpamys» jyry — kóshpeli túrki halyqtaryna ortaq epostyq shyǵarma. Belgili fólklortanýshy V.M.Jırmýnskıı onyń eń kóne nusqasyn VI—VIII ǵasyr-larǵa jatqyzady. Alpamystyń budan keıingi taralýy IX—X ǵasyrlarǵa — oǵyz, qypshaq zamandaryna saı keledi. Alpamys klasıkalyq qaharmandyq shyǵarma retinde osydan keıingi kezeńde, qońyrattar arasynda kórkemdelip jetilgen dep esepteledi. Kóne epostyq shyǵarmaǵa qazaqtyń «Qulamergen, Joıa-mergen» jyry jatady. Jyrda Hazar (Kaspıı) teńizi, Oral taýy, Bolgar shahary atalady. Qazaqtyń epostyń jyrlarynyń ishinde oqıǵaly jaǵynan eń kónesiniń biri — «Muńlyq — Zarlyq». Bul shyǵarmada da mıftik, ertegilik, ańyzdyń sújetter basym.

Batyrlar jyry. Qazaq halqynyń kóne epostyq jyr-laryna batyrlar jyry jatady. Batyrlyq epos halyqtyń san ǵasyrlar bastan keshken tarıhyn, elin, jerin qorǵaýdy dáripteıdi. Bul jyrlar belgili tarıhı oqıǵalardyń dálme-dál kóshirmesi bolmaǵanymen, sol zamannyń tynys-tirshiligin, jalpy tarıhı bolmysyn ańǵartady. Belgili bir soǵystyń nemese tartystyń aýqymynda qalý, sony tarıhı dáldikpen sýretteý eposqa tán emes. Epos ómirde bolǵan oqıǵalardyń sanyn da, retin de qýalamaıdy. Qazaqtyń qaharmandyq eposynyń eń jarqyn úlgilerine «Alpamys batyr», «Qobylandy batyr», «Er Targyn», «Qambar batyr» jatady. El jadyndabatyrlyq, kúshtilik ataýlynyń bári saqtala bermeıdi. Rýlar arasyndaǵy ádettegi talas nemese kórshi halyqtarǵa jasalǵan ádiletsiz shabýyl halyqtyń epostyń jyrlarynda dáriptelmeıdi. Elin, jerin qorgaýga, halyqty basqa jurttyń ezgisinen azat etýge jumsalgan batyrlyq qana erekshe iltıpatqa bólenip, el jadynda qalady. Qobylandy — qypshaq eliniń, Alpamys — qońyrat jurtynyń,  Er Tarǵyn — búkil noǵaıly eliniń namysyn qorǵaǵan batyrlar. Bir kezde búgingi qazaq, noǵaı, qaraqalpaq noǵaıly eli degen jalpy atpen belgili bolǵan. Batyrlyq jyrlaryndaǵy qazaqtyń negizgi jaýlary — qyzylbastar, qalmaqtar. Qyzylbastar — túrki jurttary sonaý erte zamannan qaqtyǵysyp kelgen Ortalyq Azıanyń ońtústik-batysyndaǵy ıran tektes halyqtar da, qalmaqtar — jońǵar-mońǵol tektes halyq. Muryn jyraýdan jazylyp alynǵan jyrlarda ǵana bir yndys dep atalatyn jurt tarıhta naqty belgisiz, ındýs bolýy múmkin. Óıtkeni Qýshan, Moǵolstan zamanynda túrkiler úndilermen de qaqtyǵysqan bolýy múmkin.

Qazaqtyń «Qarasaı — Qazı», «Shora batyr», «Qyrymnyń qyryq batyry», t.b. epostanýshylardyń pikirine qaraǵanda, noǵaıly eliniń ydyrap, jeke-jeke jurtqa bólingen dáýirinde (XV ǵasyrdyń sońy) týǵan jyrlar.

Áleýmettik-turmys eposy. Qazaqtyń epostyq murasynyń qomaqty bir bóligi — dleýmettik-turmys eposy, ony keıde lıro-epostyq poemalar deıdi. Bul shyǵarmalarda erlik, batyrlyq, el qorǵaý maqsaty emes, jekebastyń múddesi — mahabbat erkindigi máselesi alǵa shyǵady. Kezeńdik damýy jaǵynan alyp qaraǵanda, ǵashyqtyq jyrlar — arhaıkalyq, qaharmandyq epostan keıin týyndaǵan shyǵarmalar. Fólklortanýshylardyń pikirinshe, lıro-epostyq mura — kóne epostan jazbasha romanga óter joldaǵy aralyq saty, aralyq deńgeı.

Sońǵy kezge deıin qazaqtyń lıro-eposy retinde «Qozy Kórpesh — Baıan sulý», «Qyz Jibek», «Aıman — Sholpan» sekildi sanaýly jyrlar ǵana aýyzǵa ilinip kelgen. Sońǵy jyldary mundaı shyǵarmalar qataryna qazaq halqyna keń taraǵan, túp-tórkini Shyǵys elderinen kelse de, qazaqqa tól týyndysyndaı etene jaqyn bolyp ketken bir top ǵashyqtyq jyrlardy da jatqyzyp júr. Olar: «Júsip — Zylıha», «Láıli — Májnún», «Qusraý — Shyryn», «Seıfilmdilik», «Tahır — Zýhra», «Bozjigit», t.b. Lıro-epostyń jyrlardan, ásirese tini qazaq topyraǵynda qalyptasqan jyrlardan halyqtyń ádet-ǵuryp, salt-sanasy týraly ushan-teńiz málimet alýǵa bolady. Áli de bolsa tarıhshy-etnograftar halqymyzdyń ómir saltynyń, ádet-ǵuryptarynyń osy bir derekterin tolyq paıdalana almaı keledi.

Tarıhı jyrlar. Qazaq fólklorynyń taǵy bir qomaqty bóligin tarıhı jyrlar quraıdy. Tarıhı jyrlarda keıde oqıǵalar jazba tarıh sarynyna sáıkes baıandal-sa, ekinshi bir tústa qıaldaý, kórkemdik jınaqtaý túrinde beriledi.

Túrki halyqtaryna ortaq noǵaıly zamanynyń tarıhı jyrlaryna Edige batyr jaıyndaǵy jyr, ańyzdar jatady. Bul jyr qazaq, noǵaı, qaraqalpaq, bashqurt, tatar, kóshpeli ózbekter, altaılyqtarda saqtalǵan. Sáken Seıfýllınniń sózimen aıtqanda: «Qospa ertekterin, japsyrma «keremetterin» bylaı alyp tastaǵanda, qazaqtyń eski el ádebıetindegi bul Edige batyr áńgimesinen Altyn Orda irip-shirı bastaǵan kezdegi zamannyń oqıǵalaryna meńzeıtin birsypyra jaıttar kórinedi». Edigeniń urpaqtary sanalatyn Oraq, Mamaı, Qarasaı, Qazı jaıyndaǵy jyrlar, «Shora batyr», «Er Saıyn» tarıhta bolǵan noǵaıly eli tulǵalaryna arnalǵan jyrlar.

Qazaqtyń tarıhı óleńderiniń qalyń jurtqa belgilisiniń biri — «Elim-aı» óleńi. Belgili fólklortanýshy Rahmanqul Berdibaıdyń: «Bir zamandaǵy el basyna dýshar bolǵan ńaıǵyly ońıǵanyń elesindeı bul shyǵarma tek kórkem mura ǵana emes, saıası ńujattyń ornyna da júrgendeı», — deıdi. Bul muńly óleń — 1723 jyly jońǵarlar shapqynshylyǵynan qoıdaı qyrylyp, bókendeı aýǵan qazaqtyń «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama» zamanynyń tarıhı shyǵarmasy. Zertteýshiler bul óleń uzaq jyrdyń el aýzynda saqtalyp ńalǵan úzindisi dep esepteıdi. Osy jyrdyń tobyqty Topysh aqyn aıtqan eken degen nusqasy 86 joldan turady. Jyrda qazaq eliniń kindik jeri retinde Qarataýdyń atalýy tegin emes, óıtkeni HÝǵasyrdan beri «ńazań» degen atpen ńuralǵan halyńtyń ákimshilik, mádenı, dinı ortalyǵy Qarataý, Túrkistan bolǵany belgili.

XVII ǵasyrdyń sońynda, ıaǵnı «Aqtaban shubyryndydan» buryn jońǵarlar qazaq jerine birneshe joryq jasaǵan. Ol shabýyldarǵa toıtarys bergen qazaq qoldaryn basqarǵan Tóle bı, Jánibek, Qasym, Ábilmámbet sıaqty el bıleri men handarynyń erligi baıandalatyn jyrlar áli Qazaq ádebıeti qoljazbalary qorynda zertteýshilerin kútip jatyr.

XVIII ǵasyrdaǵy tarıhı jyrlarǵa Abylaıǵa arnalǵan jyrlar, «Qabanbaı batyr», «Bógenbaı», «Shaqshaquly er Jánibek», «Oljabaı batyr», «Syrym batyr», «Arqalyń batyr», t.b. jatady. Bul jyrlarda, negizinen alǵanda, qazaq batyrlarynyń jońǵarlarǵa qarsy kúresindegi erlik joly baıandalady. Búl jyrlarda jyr arnalǵan batyrlardan basńa batyrlar týraly da derekter kezdesedi.

XIX  ǵasyrdyń tarıhı ońıǵalaryn sýretteıtin jyrlar da mol. Onyń ishinde Kenesary—Naýryzbaı bastaǵan halyqtyń qozǵalysńa arnalǵandary — «Qısa Naýryzbaı tóre», «Kenesary — Naýryzbaı dastany», «Kenesary poemasy». «Qısa Naýryzbaı tóreni» Júsipbek Shaıhıslamuly, «Kenesary—Naýryzbaı» dastanyn Han Keneniń joryqtaryna qatysqan, barlyq oqıǵalardyń kýási bolǵan Nysanbaı jyraý shyǵarǵan. Kenesaryǵa arnalǵan, onyń erlik jolyn dáriptegen, kóbine avtorlary belgisiz jońtaý, maqtaý óleńderi de az emes.

XIX ǵasyrdyń tarıhı óleńderine «Isataı—Mahambet», «Beket batyr», «Janqoja», «Dosan batyr», «Eńlik—Kebek», «Qalńaman—Mamyr», «Ótegen batyr», «Suranshy batyr» jyrlaryn jatqyzýǵa bolady.

Yǵylman Shórekovtiń «Isataı—Mahambet» atty shyǵarmasynda Jáńgir han men Isataı, Mahambettiń arasyndaǵy kúres, 1836—1838 jyldardaǵy Kishi júzdegi halyq qozǵalysynyń tarıhy baıandalsa, «Janńoja batyr» jyrynda qazaqtardyń Hıýa handyǵy men Reseı otarshyldaryna ńarsy kúresi, «Beket batyr», «Dosan ba-tyr» jyrlarynda Mańǵystaý óńirindegi osy attas batyr-lardyń tarıhı erlikteri jyrlanǵan. Bul jyrlarda tarıhı shyndsh epostyq ásireleýmen astasyp, aralasyp otyrady.

XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Reseı ımperıasynyń otarlyq ezgisine ńarsy Eset Kótibarovtyń, Janqoja Nurmaǵanbetovtiń, Dosan Tájıevtiń kóterilisteri janshylyp, otarlyq saıasat ábden kúsheıgen kezde Shortanbaı Qanaıuly, Murat Móńkeuly, Narmanbet, Ábýbákir Kerderi, t.b. óleńderi tym muńdy, tym kúırek saryndaǵy shyǵarmalar edi. Shortanbaı bastaǵan bul ańyndardy kezinde «Zar zaman ańyndary» dep kináladyń ta, shyndyǵynda, bular zamanǵańatty narazy, qazaqtyń, eldiń, jerdiń, dinniń bolashaǵyn oılap kúızelgen ańyndar edi. Mysaly, Murat ańyn:

Edildi tartyp alǵany — Etekke ńoldy salǵany. Jaıyqty tartyp alǵany — Jaǵaǵa qoldy salǵany, —

dese, Shortanbaı:

Edildi aldy, eldi aldy,

Esildi aldy, jerdi aldy,

Endi almaǵan ne qaldy? — deıdi.

Kezinde Súıinbaı Aronuly, odan soń Jambyl Jabaev jyrlaǵan «Ótegen batyr», «Suranshy batyr» jyrlary Jetisý jerinen shyqqan XVIII ǵasyrda Jońǵar shapqynshylyǵyna, XIX ǵasyrdyń ortasynda Qoqan basqynshylaryna qarsy kúresken batyrlar jónindegi epostyq óleń shejire.

1916 jylǵy ult-azattyń kóterilisi jóninde sol kóterilisterdi kózben kórgen Omar Shıpınniń, Kenen Ázirbaevtyń, Esdáýlet Kándekovtiń, Sát Esenbaevtyń, Jambyl Jabaevtyń óleń-jyrlary tarıhı derekterdiń bir bóligin quraıdy.

Sonymen kóne mıfter, ańyz-áńgimeler, epostyq jyrlar, tarıhı jyr-óleńder — munyń bári de qazaqtyń tek ádebı týyndylary ǵana emes, árqaısysynda elimizdiń tarıhynyń taby, bederi bar tarıhı derekter, tarıhı qaınar-bulaqtar dep qarastyrǵan jón. Bul máselelerdi belgili ádebıetshi-folklorshylarymyz qarastyrǵan.

---