InfoHub Logo

B.z.d. I myń jyldyqtan Qazaqstan terıtorıasyn mekendegen kóshpeli taıpalar «saq» etnonımi arqyly belgili. Jazba derekter olardyń qazirgi Qazaqstan terıtorıasynyń barlyq aýdandaryn qonystanýy jáne olardyń 3 topqa bólingendigi týraly habarlaıdy: saqtar tıgrahaýdtar(shoshaq bóriktiler), saqtar-haomovargalar ( haoma sýsyn daıyndaıtyndar), saqtar-paradaraılar (teńizdiń arǵy betindegiler). Sonymen qatar, ońtústikte – masagetter men daıler, soltústikte – argıpeıler, shyǵysta – arımaspylar, ortalyq aýdandarda – ıssedondar, batysta – savromattar, ońtústik-batysta – kaspylar ómir súrdi. Bul taıralardyń barlyǵy jaqyn etnıkalyq-mádenı birlestik qurap saq taıpalarynyń odaǵynyń quramyna kirdi. Tarıh atasy Gerodot saqtardy «azıattyq skıfter», parsylar «qudiretti erkekter», Iran jazbalary «júırik atty týrlar»  dep ataǵan.

Saıası tarıhy

Saqtardyń saıası tarıhy jaıynda grek tarıhshysy Gerodot eski bir ańyzdy eske túsiredi. Ol saqtarmen parsy Kır áskeri arasyndaǵy soǵysty baıandaıdy. B.z.d. VI ǵasyrda saq-massagetterdiń áıel patshasy Tomırıs bastaǵan saq áskeri parsylarmen qıan-keski soǵystar júrgizedi. Nátıjesinde parsylardy jeńgennen keıin, ol teri qapty qanmen  toltyryńdar dep buıyrdy, soǵan Kır patshanyń basyn salyp turyp bylaı deıdi: «Sen osynda qandy ańsap kelip ediń, endi toıyp ish!». Mine, osy ańyzdan saqtardyń erjúrek jaýynger taıpalar bolǵanyn kórýge bolady.  Parsy patshasy Darıı  I b.z.d. 519-518 j. Joryqtarynda keıbir saq taıpalaryn baǵyndyra aldy jáne olardy alym — salyq  tóleýge májbúr bolǵan joq. Keıin  saqtardyń bir bóligi parsy áskeri quramyna atty ásker retinde qyzmet etip, grek — parsy soǵystaryna qatysty.  Grek tarıhshysy Polıen, masaget — saqtardyń parsylarǵa qarsy  kúresiniń kóńil qoıarlyq bir oqıǵasy týraly áńgimeni keltiredi. Shyraq esimdi bir saq óziniń denesin pyshaqpen tilgileıdi de, sóıtip ózin saq kósemderinen jábir kórgen adam retinde kórsetedi. Ózimniń rýlastarymnan kegimdi alamyn dep málimdep, Shyraq jaýlardy sýsyz shólge aparyp adastyrady, osynda olardyń kóbi qyrylyp qalady. B.z.d. IV ǵasyrdyń basynda Aleksandr Makedonskııdiń(Eskendir Zulqarnaıyn) basshylyǵymen makedondyq — grekter Orta Azıaǵa basa — kóktep kirdi. Olarǵa qarsy Orta Azıa men Qazaqstan taıpalary taban tirese qarsylyq kórsetti. 3 jyl boıy derlik bolǵan keskilesken kúresten keıin  ǵana makedondyq-grekterdiń Orta Azányń keıbir taıpalary men halyqtaryn ýaqytsha baǵyndyrýǵa shamasy keldi, biraq Syrdarıa syrtynda ómir súrgen saq taıpalary bolsa, ózderiniń táýelsizdigin saqtap qaldy. Ańyzdardyń aıtýynsha Aleksandr Makedonskııdiń ózi saq jebesi tıip jaraly bolypty. Aleksandrdiń buıryǵymen Syrdarıa jaǵasynda Aleksandrıa Esqata(shetki Aleksandrıa) degen qala salyndy. Memlekettiń shekaralyq tiregi esebinde salynǵan bul qala b.z.d. III ǵasyrda selevkıtter kóterilisinen qıratyldy. Sonymen qatar, saqtar ózderiniń soltútik, shyǵys jáne batysyndaǵy kórshilerimen týystyq, saıası, sharýashylyq qarym-qatynasta boldy. Arheologıalyq qazba jumystary saqtardyń ejelgi dúnıe órkenıetteri – Assırıa, Baktrıa, Horezm, Qytaı, Úndistanmen saýda jáne mádenı baılanystarynyń bolǵanyn dáleldeıdi.

Sharýashylyǵy

Saqtarlyń negizgi sharýashylyǵy mal sharýashylyǵy boldy. Sharýashylyqtyń osyndaı túrine kóshý, dala taıpalarynyń ómirindegi úlken ekonomıkalyq progres  bolyp tabylady. Adam eńbegi ónimdi bola bastady, óıtkeni sharýashylyyqtyń mamandandyrylýy mol ónim óndirýge keńinen  múmkindik berdi. Mal men mal ónimderi tez arada aıyrbas baǵaǵa ıe boldy jáne ol kóshpeli halyqtardyń otyryqshy órkenıet ortalyqtarymen saýda qarym-qatynasynyń damýyna septigin tıgizdi. Saqtar mal sharýashylyǵynyń úsh túrin úılestirdi: kóshpeli, jartylaı kóshpeli jáne otyryqshy. Kóshpeli mal sharýashylyǵy negizinen Batys jáne Ortalyq Qazaqstannyń bir bólik dalalyq aımaǵynda damydy. Osy aýdandardyń tabıǵı-klımattyq jaǵdaıy malshylardyń jyldyń ár mezgilinde kóship-qonýyn qajet etti. Jartylaı kóshpeli mal sharýashylyǵymen negizinen Shyǵys Qazaqstan, Jetisý, Batys jáne Ortalyq Qazaqstannyń bir bóliginiń dalalyq taýly aımaqtarynda, Tán-SHan, Altaı taýlarynyń eteginde aınalysty. Sharýashylyqtyń bul túrine malshylardyń turaqty qystaýlary men jaılaýlary boldy. Otyryqshy mal sharýashylyǵymen saqtardyń az ǵana bóligi aınalysty. Negizinen Ońtústik Qazaqstanda Talas, Shý, Syrdarıa, Keles ózenderiniń boılarynda damydy. Kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli aýdandarda jylqy, qoı, túıe,  al otyryqshy aýdandarda kóbinese iri qara mal túlekterin  ósirdi.  Saq zamanyndaǵy jylqy eki tuqymdy boldy. Eń kóp taraǵan tuqym ol tebinge ábden tózimdi, jataaq zamanyndaǵy jylqy eki tuqymdy boldy. Eń kóp taraǵan tuqym ol tebinge ábden tózimdi, jataǵan jylqylary. Saq jaýyngeri  men aqsúıekteriniń  qabirlerinen tabylǵan shoqtyǵy bıik, ministik  tuqymdy jylqylar dy ushyrasada. Saqtar mal sharýashylyǵymen qatar eginshilikpen aınalysty. Saqtardyń qolóneri ózine tán ereksheligimen  kózge túsedi. Kóshpeli turmys saltyna oraı olar dońǵalaqty kólik, teri men aǵashtan ydystar,  jebe, aqınaqtar men pyshaqtar t.b. zattar jasady. Saq zamanynda ken isi men rýda shıkizatyn óńdeý  ótken dáýirmen  salystyrǵandy edáýir ilgeriledi.  Saq sheberleri óndiristik jáne sharýashylyq- turmystyq maqsattarǵa  arnap alýan- túrli  buıymdar jasady.  Arheologıalyq tabylǵan zattar, saq dáýirindegi  metal ındýstrıasynyń  joǵarǵa dárejede damyǵandyǵyn kórsetedi.

Qoǵamdyq qurylys

Alǵashqy rýlyq qatynastardyń ydyraýy prosesi saq qoǵamynda  odan ári júrdi. Jeke jáne otbasylyq menshik shyǵa bastady. Úlken patrıarhaldyq otbasylar shaǵyn  týys otbasylarǵa  bólshektenedi. Patrıarhaldyq qatynastar odan ári  damyp, taptyq qurylysqa ótý prosesi baıqaldy. B.e.d. VII – III ǵǵ. saq taıpalary  odaqtarǵa birige bastady.  Odaqty saq kósemderiniń keńesi saılaǵan patshalar bıleıdi.Taıpa kósemderin taıpa músheleri saılaıdy.  Saq qoǵamy úsh topqa bólindi- áskerler, abyzdar, rý músheleri (malshylar, eginshiler.  Ár toptyń óz túsi boldy: áskerler- qyzyl, abyzdar- aq, rý músheleri- sary jáne kók. Patsha men taıpa kósemderin tek qana ásker tobynan saılady.  Adamzat qoǵamynyń damýynyń bul kezeńin «áskerı demokratıa» dep ataıdy.  Saq qoǵamynda múlik teńsizdigi taptyń aıyrmashylyqtarǵa ulasa bastaıtyn deńgeıge jetti.

Mádenıeti

Temirdiń shyǵýy jáne sharýashylyqtyń  progresıvti túrine kóshýi saqtardyń mádenıetiniń damýyna áserin tıgizdi. Olardyń kóship-qonýy turmysy, basqa mádenıettermen  araqatynasy barlyq kóshpeli taıpalarǵa ortaq erekshe mádenıettiń  paıda bolýyna ákeldi.  Jazba jáne arheologıalyq derekter saqtardyń materıaldyq mádenıetiniń keıbir elementterin qaıta qurýǵa múmkindik týǵyzady. Olar kıiz úıde jáne turaqty turǵyn úılerde  turdy. Bastaryna tóbesi shoshaq bórik, ústerine quramyna belbeýmen býylǵan mata kóılekter, aıaqtaryna tar ensiz shalbar men saptama etik kıdi. Esik qorǵanynan  tabylǵan «Altyn adamnyń » kıimi ejelgi saqtardyń sheberliliginiń  joǵarǵy dárejede  damyǵandyǵyn kórsetedi.  Saq qoǵamynda dinı nanymdary men ǵurypıarynyń negizgi baǵyty ata-baba arýaǵyna sıyný boldy. Arnaıy rýlyq zırattary bolǵan, oǵan ólgen adammen qosa, onyń dúnıe-múlkin jerlegen. Rýlyq zırattar qystaýlar mańynda bolǵan. Ólgenderdiń bári ádette jyldyń qaı mezgili bolsa da,  osy jerge jetkizildi. Ólikti saqtaý úshin, ásirese jaz kúnderi, saqtar bálzamdaý men  mýmıalaýdy qoldana bilgen.  Arheologıalyq materıaldar,  ejelgi grek-rım jáne  derektemeler saqtarda kúnge,  otqa tabyný bolǵanyn dáleldeıdi. Saq zamanynda túr jaǵynan  barynsha ózgergen jáne óńdelgen kúıde bolsa da onımızm, totemızm jáne magıa sıaqty alǵashqy dinı uǵymdar da saqtalǵan.  Saq óneri osy zamanǵy adamdardy da súısindiredi. Onyń basty komponenti «ań stıli» dep atalǵan  ózinshe bir úlgidegi beıneleý formasy boldy. Mynadaı forma b.e.d VII-VI ǵǵ. Orta Azıa, Qazaqstan, Sibir jáne Shyǵys Eýropanyń ońtústigi taıpalarynyń  arasynda taralǵǵ. Orta Azıa, Qazaqstan, Sibir jáne Shyǵys Eýropanyń ońtústigi taıpalarynyń  arasynda taralǵan. Onyń negizgi taqyryby ańdardy, haıýandardy beıneleý boldy.  Bir qyzyǵy ańdardy tek qozǵalǵan kezde beıneledi. «Esik» obasynan tabylǵan saq aqınaq – qanjary «ań stılinde» sheber jasalǵan.  Saqtardyń  qoldanbaly óneriniń mańyzdy túri oıý-órnek boldy, ol «ań stıli» ónerimen ózara baılanysta damydy. Alaıdy, oıý-órnek, óneriniń  eskertkishteri óte az kezdesedi, óıtkeni olar teri, kıiz, aǵash, jún materıaldarynan jasalýyna baılanysty osy kúnge deıin saqtalmaǵan.  Antropologtardyń  aıtýynsha, saqtardyń  keskin – keıpini eýropalyq násildik bolǵan. Qazaqstan terıtorıasynda mońǵol tektes taıpalardyń sińisýimen baılanysty keıbir morfologıalyq ózgeristerdiń bolǵanyn  ańǵarýǵa bolady.  Saqtar Shyǵys Iran tilderinde jáne dıalekterinde  sóılegen. Keıbir tarıhshylar olardy túrki tildes taıpalarǵa jatqyzady. Saq mádenıetiniń joǵarǵy dárejede damyǵandyǵyn, tabylǵan jazba eskertkishteri de dáleldeıdi. Biraq bul jazba eskertkishter beretin málimetter áli de bolsa ǵalymdarǵa beımálim. Sonymen, I myńjyldyqtyń  ortasynda Qazaqstannyń  keń-baıtaq dalasynda, áleýmettik-ekonomıkalyq  qatynastardyń  damýyna  jáne sharýashylyqtardyń  progresıvti túrine kóshýine baılanysty  alǵashqy qaýymdyq  taıpalarynyń ornyna  temir dáýiriniń  saq taıpalary keldi. Saq qoǵamy áleýmettik-ekonomıkalyq  jáne mádenı  damýynyń eń joǵarǵy satysyna kóterildi. Osynyń arqasynda olar, sol ýaqyttaǵy dúnıejúzilik oqıǵalarǵa qatynasty jáne dúnıejúzilik mádenıet tarıhyna  aıqyn aıtarlyqtaı iz qaldyrdy.

Saq taıpalarynyń arheologıalyq eskertkishteri

Ońtústik Qazaqstan jáne Jetisý: Jýantóbe, Túgisken, Uıǵyraq, Qarashoqy, Berikqara, Esik. Qarǵaly, Besshatyr, Altyn-emel-2, Qadirbaı-2, Qyzylaýyl. Shyǵys Qazaqstan: Berel, Katon, Kúrti, Maıaemır, Qulajorǵa, Bat, Shilikti, Buqtyrma, Jolqudyq, Chernorechensk, Bobrovo, Ertis, Mnotevka. Soltústik Qazaqstan: Berlik-2, Pokrovka, Bektekis, Karlýga, Kanotkel, Boǵanaty. Ortalyq Qazaqstan: Tasmola, Qaramuryn, Nurmambet, Jylandy. Batys Qazaqstan: Selınnyı 1, Syntas, Besoba, Nagornenskıı, Alebastrova 2, Lebedovka, Baıte. Aral mańy: Shirik-Rabat, Balandy, Bobysh-mola.

Masagetter týraly Strabonnyń aıtqandary

Masagetterdiń bir bóligi taýda, ekinshi bóligi jazyqta, endi bir bóligi ózen sýynan bolǵan batpaqty, tórtinshi bóligi- sol batpaqtardaǵy araldardy mekendegen deıdi.  Basqa ózenderden góri  sý tarmaqtary kóp Araks ózenibul eldi  sýlandyryp otyrady deıdi.  Olar kúndi ǵana qudaı dep sanaıdy, oǵan qurbandyqqa  jylqylaryn shalady.  Ózderi at ústinde de,  jaıaý da myqty jaýyngerler, qarýly- sadaq, qylysh, qalqan, mys balta,  soǵysta altyn belgi baılap,  jeńine altyn  tańǵyshtar tańady. Araldarda turatyn masagetter egin ekpeıdi, sondyqtan da olar  ósimdik tamyrlaryn , jabaıy jemisterdi qorek etedi.  Olar aǵash qabyǵynan kıim tigedi.  Olardyń maly joq,  jemisterdi syǵyp,  sýynan sýsyn daıyndaıdy.  Taýda turatyndary  jabaı jemisterdi qorek qylady.

---