InfoHub Logo

Atyraý qalasy A.S.Pýshkın atyndaǵy № 20 mektep-lıseıiniń
aǵylshyn páni muǵalimi Brahmetova Araılym Ǵalıasqarqyzy

Búgingi tańda ǵasyrlar qoınaýynda qalyptasqan ulttyq tárbıesiniń ozyq, ónegeli dástúrlerin, asyl qasıetterdi jetkinshek urpaqtyń boıynda qalyptastyrý maqal-mátelderdi utymdy paıdalaný asa mańyzdy mindetterdiń birine aınalyp otyrǵany daýsyz. Ásirese, jetkinshek urpaqtyń oqý-tárbıe úrdisinde maqal-mátelderdi paıdalaný oqýshylardyń jan-jaqty damyǵan jeke tulǵa retinde tárbıeleýdi júzege asyryp, olardyń dúnıetanymyn, sanaly kózqarasyn qalyptastyrýǵa múmkindik beredi jáne jalpy adamdyq qundylyqtardy túsine bilýge úıretedi [1].

«Maqal» sózi arab tilinen «taýyp aıtylǵan sóz» degen maǵynany bildiredi [2].

Maqal-mátelder kóleminiń shaǵyndyǵy, mazmúnynyń keńdigi, tiliniń ótkirligi, maǵynasynyń tereńdigimen qosa barlyq halyqqa birdeı áserli, jalpy adamzatqa ortaq, kóńilge erekshe qonymdy, utymdy keledi. Maqal-mátel- qaı halyqtyń da jan-dúnıesiniń, minez bitiminiń, tynys tirshiliginiń aınasy. Sondyqtan ol sol halyqtyń sózdik qorynyń baılyǵyn tanytyp qana qoımaıdy, qaıta ýaqyt ozǵan saıyn quny artpasa kemimeıdi. Óıtkeni aqal-mátelderdiń aıtary: ósıet, ulaǵat, tálim, parasat, izgilik.

Maqal-mátelderdiń tabıǵatyna tán qasıetómir shyndyǵyn, barlyq bolmysty ózinde beınelep kórsetý qyzmetine baılanysty, óıtkeniolar belgili bir tilde sóıleýshi halyqtyń ótken ómirimen barlyq bolmysynyń kýágeri ispettes, onyń dúnıetanymy men danalyǵyn boıynda saqtap, atadan balaǵa, urpaqtan urpaqqa aýysyp kele jatqan asyl mura, rýhanı qazyna bolyp tabylady. Qurylymy jaǵynan qazaq jáne aǵylshyn tilindegi maqal-mátelder ózara uqsas: «Cut your coat according to your cloth» - Kórpeńe qaraı kósil. Maqaldarda bir-birine saı qarama-qaıshy uǵymdardy salystyryp,shendestirý arqyly oı-pikirdi aıqyndaý tásili basym bolyp keledi. Mysaly «East or West, home is best.»- Týǵan jerdeı jer bolmas, týǵan eldeı el bolmas. Maqal-mátelderden biz belgili bir halyqtyń etnos bolmysyn, onyń rýhanı mádenıetin, salt-dástúr, ádet-ǵuryp, dúnıetanymyn,t.b., týraly baı maǵúlmat tabamyz. Aıtylǵan sózder, úzindiler halyqtyń kóńilinen shyǵyp, keń qoldanysqa kóz bolsa birte-birte qanatty sózden maqal-mátelge aınalady. Mysalyǵa Shekspırden alynǵan keıbir úzindiler: «Brevity is the soul of wit»- Az sóz-altyn. Osyndaı erekshelikterdi maqal-mátelderdi aýdarý kezinde eskergen jón [3].

Oqýshylar maqaldardy shet tilinde neǵurlym kóp bilse, soǵurlym shetel tilindegi sózdik qory baıı túsedi. Al maqal-mátelderdiń tıimdiligi sol oqýshylardy jan-jaqty jáne adamgershiligi mol azamat bolýyna yqpaly zor. Sondyqtan shetel tilindegi sabaqtar tartymdy ári qyzyqty etip ótkizilýi kerek.

Ǵasyrlar boıy aýyz ádeıetiniń ozyq úlgilerininiń biri bolyp kelgen maqal-mátelder qazirgi naryq zamanynda da óziniń ózektiligin joıa qoıǵan joq. Maqal-mátelder toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin óziniń beıneligimen, yqshamdylyǵymen túsindirip bere alady. Sol sebepti de shetel tili sabaqtarynda oqýshylarǵa maqaldardyń qazaqsha balamasyn berip, eki tilde jattatqyzý tıimdi. Aǵylshyn maqal-mátelderi men qazaq maqal-mátelderin salystyra otyryp,mazmunyn uǵyndyrý oqýshylardyń oı-órisin keńeıtedi. Mysaly: «If you agree to carry the calf, they will make you the cow»- degen maqaldyń qazaqsha balamasy «Jurtqa kúle qarasań, kóılegine jamaý suraıdy» degendi meńzeıdi. Al osy maqaldy aýdar deseń oqýshylar dálme-dál aýdarady. Mysaly: «Egerde buzaýdy kóterýge kelisseń, olar sıyrdy kóterýge májbúr etedi [4]»

Maqal-mátelder eleýli suryptalýdyń nátıjesinde az sóz ósıet ónegelik qasıetke ıe bolǵan. Shetel tilindegi maqal-mátelderdiń oqýshyǵa máni de áserli bolyp jetýine «ana tili» pániniń róli zor. Shetel tili sabaǵynda oqylatyn árbir mátinge baılanysty maqal-mátel paıdalanýǵa bolady. Ár maqaldyń máni ashylyp, taldanyp,qorytyndy jasalady. Mátinniń túıinin maqal arqyly berýge bolady. Maqal-mátelderdi shetel tili sabaqtarynda mátindi oqý barysynda, onyń mazmunyna, ıdeıasyna baılanystyra otyryp, paıdalanǵanda jattańdy túrde ǵana úırenip qoımaı, sóıleý tiline paıdalana bilýine kómektese bilý kerek. Maqal-mátelderdi shetel tilinde oryndy paıdalana bilýge kómektesý úshin jumasalatyn jumystyń taǵy bir túri- balalardyń jattanǵan, úırengen maqaldardyń esebin alyp otyrý. Taraý boıynsha ótkizilgen taqyryptardy eske túsirip, oıdy maqal-máteldermen tujyrymdaýǵa oqýshylardy daıarlaý qajet [5].

Maqal-mátelderdi tanystyrýda muǵalim olardyń halyq ómiriniń, turmysynyń barlyq salasyn qamtyǵanyna, kórkemdik sıpatyna toqtalady. Osy tusta shetel tili sabaqtarynda oqýshylardyń shetl halqynyń maqal-mátelderin oqyp, olardyń ıdeıalyq, kórkemdik qyrlary jóninde sóz etýlri qajet. Birqatar shetel maqal-mátelderin muǵalim ózi túsindirip,oqýshylarmen birlese otyryp,ana tiline aýdaryp, maǵynay uqsas keletin maqal-máteldi aıtqyzýǵa bolady.

Úıge berilgen tapsyrmalarda, ıaǵnı oqýshylarǵa unaǵan maqal boıynsha sýret salyp kelý, maqaldyń taqyrybyna kishigirim áńgime jazý, jatqa atýǵa daıyndalý sıaqty jumystardy oryndap otyrýda taqyrypty tereń meńgerýdiń negizgi joly bolyp tabylady [6].

Sondaı-aq, maqal-mátelderdi qoldana otyryp oqýshylarǵa mynadaı tapsyrma berýge bolady. Búl jerde oqýshylar súraqtarǵa jaýap bergende maqal-mátelderdi qoldana bilýi tıis. Sabaq barysynda fonetıkalyq jattyǵý retinde sáıkestik bolyp keletin maqal-mátelderdi de qoldanýǵa bolady. Mysaly: Learn to creep before you leap.  No pains no gains.  Sabaq ótýdiń taǵy bir tásili: keste kartaǵa bir sózin qaldyryp jazǵan maqaldyń birin qazaq jine aǵylshyn tilinde oryndap shyǵýǵa bolady.

Shetel tili sabaqtarynda týrnır sabaq túrin qoldaný óte qyzyqty. Ádette mundaı sabaq túrleri bekitý sabaqtarynda qoldanylady. Bul árıne, maqal-miátelder, jańyltpash jáne jumbaqtar arqyly júzege asady. Maqal-mátelderdi shetel tili sabaqtarynda qoldaný oqýshylar úshin jańa jumys túri bolmaý kerek, bul úshin mundaı sabaq túrlerin jıi ótkizip otyrý qajet.

Az sózben mándi de, kóp oı bildiretin tujyrym bolýy maqal-mátelge tán qubylys. Jınaqtalǵan oıdy shashyratpaı, beıneli kórkem sózben bere bilgen maqal-mátelderde bala sanasynda adamgershilik sezimdi qalyptastyrýǵa, jaqsylyqqa baýlap,jeteleıtin ulaǵatty oı bar. Maqal- balalardyń aqylyna aqyl qosatyn, jarqyn bolashaǵyna jol silteıtin qamqorshysy. Halqymyz sondyqtan da «sózdiń kórki- maqal dep», «maqal-mátel- marjan sóz, qosa kórmes arzan sóz» dep ádil baǵalaǵan.  Sonymen shetel tálá sabaqtarynda maqal-mátelderdi qoldaný arqyly sabaqty qyzyqty ári túrlendirip ótkizýge bolady. Mundaǵy negizgi jetistik- balanyń sabaqqa belsene aralasýy,óz oıyn jetkizýge úırenýi, sol sebepten de olarǵa sanaly tárbıe men sapaly bilim berý jolynda utymdy tásilderdi qoldana bilý- árbir ustazdyń mindeti bolyp tabylady.

Ádebıetter:

1. Q.Shalǵynbaeva, F.Abdrımov\\ «Qazaqstan mektebi»2005, №5,6, 22-23b.
2. A.Tynybekova\\«Qazaqstan mektebi»2000, №7, 61-62b.
3. S.İskendirova\\«Bastaýysh mektep»2007, №5,44b.
4. Q.Baıymbetova\\«Qazaqstan mektebi»2006, №11, 38-39b.
5. A.Muhamedsyzdyqova\\«Shalǵyn mektep»2005, №12, 4-5b.
6. S.Jarqynbekova\\«Ulaǵat»2006, №1, 17b.

---