InfoHub Logo

Taqyryby: «Mektepte tárbıe úderisin jan - jaqty uıymdastyrý joldary»

Táýelsiz memleketimizdiń búgini men erteńi bolashaq urpaq qolynda ekenin eskere otyryp, jan - jaqty damyǵan tulǵa tárbıeleý – kezek kúttirmeıtin máselelerdiń biri.
Sondyqtan jas urpaqty shyńdap ósirý, bilikti azamat bolyp qalyptasýyn qamtamasyz etý – búgingi mektep aldyna qoıylyp otyrǵan basty mindet.
Ustazdar men ǵalymdardyń ekinshi Qazaqstandyq sezinde Elbasy N. Á. Nazarbaev: «Qymbatty ustazdar, sizder bizdiń balalarymyzdy ósirip, olardyń aqyl - oıyn jetildirýdesizder. Olar úshin keıde ata - analaryna qaraǵanda sizderdiń bedelderińiz úlken. Jańa urpaqtyń bolashaq azamattyq baǵdary, olardyń patrıotızmi, týǵan jerge eteneliligi kóp rette sizderge baılanysty. Olardy zıandy ádetterden, esirtkiden saqtap, boılarynda salaýatty ómir saltyn ornyqtyrýǵa sizderdiń kúsh - qýattaryńyz jetedi. El úshin onyń balalary balǵyn shaǵynan táýelsiz Qazaqstan úshin maqtanysh sezimin boılaryna sińirip, onyń tarıhy men zańdaryn, memlekettik nyshandaryn bilgeni óte mańyzdy»,- degen.
Ábý Nasyr Ál - Farabı: «Adamǵa eń birinshi bilim emes, tárbıe berilýi kerek, tárbıesiz berilgen bilim adamzattyń qas jaýy» - degen eken.
Bastaýysh mektep jasyndaǵy oqýshylarmen júrgiziletin synyptan tys jumystardyń túrlerine toqtalaıyq.

Tanymdyq is - áreket. Synyptan tys tanymdyq is - áreket sheńberi oqýshylar sabaqta alǵan bilimderin keńeıtetin, qorshaǵan ómirge qyzyǵýyn damytatyn máselelerdi qozǵaıdy. Tanymdyq is - árekette ujymdyq jáne jeke jumys formalaryn bólip qaraýǵa bolady. Ujymdyq synyptan tys tanymdyq is - árekette balalar ujymy músheleriniń aldyna jalpy tanymdyq mindetter qoıylady. Sabaqtan tys ýaqytta oqýshylar jańa bilimderdi birlese alady, tájirıbe jumystarynyń, qarapaıym modelder daıyndaýdyń nátıjesine jetedi, túrli mamandyqtar jóninde maǵlumattar alady. Óz erkimen túrli ujymdyq - tanymdyq is - áreketterge qatynasyp, oqýshylar is barysyndaǵy táýeldilikke, jaýapkershilikke, ózara kómek qatynasyna tartylady. Oqýshylardyń synyptan tys tanymdyq is - áreketin uıymdastyrýda muǵalim balalardyń túrli jas kezeńderine baılanysty toptarynyń tanymdyq qyzyǵý erekshelikterin bilýi kerek. Bastaýysh mektep jasyndaǵy balalardy qyzyqtyrmaıtyn nárse joq. Bul jastaǵy balalardyń qyzyǵýy shashyrańqy bolady. Mysaly, 6 - 7 jasar balalardyń qoıatyn suraǵy zattar jáne qubylystarmen alǵashqy tanysýǵa baılanysty bolsa, 8 - 10 jastaǵylardyń suraqtarynan derekterge, qubylystarǵa, olardyń mánin tanýǵa qyzyǵýdy kórýge bolady. Buǵan qosymsha bul jastaǵy balalar suraǵynan olardyń sanasyna sheshimi tabylýǵa tıisti másele týyndaǵanyn kórýge bolady. Olar bul máseleni ózdiginen sheshe almaýy múmkin, sondyqtan olar úlkenderge ıek artady.

Olardyń tanymdyq qyzyǵýyn taldaý nátıjesinde V. A. Sýhomlınskıı ár balanyń oıy ózindik jolmen damıdy, olardyń árqaısysy ózinshe aqyldy da daryndy degen bolatyn.

Synyptan tys jumys barysynda balalardyń tanymdyq qyzyǵýy qanaǵattandyrylyp qana qoımaıdy.

Oqýshylardyń synyptan tys tanymdyq is - áreketi formalary men ádisteri olardan sebep - saldarlyq baılanystardy talap etetindeı, qarapaıym suraqtardan kúrdelirek suraqtarǵa kóshetindeı etip qurylady.

Oqý barysyna qaraǵanda, oqýshylardyń synyptan tys is - áreket formalary kóbirek. Balalar baıqaýlarǵa, vıktorınalarǵa, áńgimelerge qatynasady, ǵylym men tehnıka jańalyqtary jóninde baıandamalar tyńdaıdy, tanymdyq sıpattaǵy oıyndarǵa qatynasady, oqylǵan kitaptar men kórilgen kınofılmderdi talqylaıdy. Bastaýysh mektep jasyndaǵy oqýshylarmen júrgiziletin tanymdyq is - áreket formasy qyzyǵý salasyna saı klýbtyq jumystar bolyp tabylady.

Eńbektik is - áreket. Mekteptiń bastaýysh synyptarynyń ózinde oqýshylardyń olardyń túsinýine múmkin mamandyqtarmen tanystyrý bastalady. Olar túrli materıaldarmen jumystyń qarapaıym tásilderin meńgeredi, oqý - kórneki quraldaryn jóndeıdi, mektepke, balabaqshaǵa, úıge qajetti túrli buıymdardy daıyndaıdy.

Bastaýysh mektep ustazdarynyń tájirıbesi bastaýysh mektep jasyndaǵy oqýshylar túrli eńbektik is - áreketke qatynasa alatyndyǵyn kórsetedi. Oqýshynyń isti oryndaýǵa daıarlyq dárejesin eskerip, muǵalim eńbektiń túrin tańdap alady. Synyptan - synypqa kóshken saıyn sabaqtan tys jumystar túrlenip otyrady. Oqýshylar oqý quraldaryn, tablısalardy retke keltiredi, túrli koleksıalardy, gerbarıılerdi qurastyrady, eńbek sabaǵy úshin tabıǵı materıal jınastyrady, t. b. Qamqorǵa alynǵan balabaqsha bóbekterine, qarttar men múgedekterge kómekke keledi, qora – jaılardy kógaldandyrýǵa qatynasady. Eńbektik is - áreket nátıjesi balalardyń qanaǵattandyrý sezimi, kóńil - kúıdiń kóterińkiligin týǵyzady, olardy jańa eńbek isterine jeteleıdi.

Bastaýysh mektep jasyndaǵy oqýshylardyń eńbektik is - áreketi eresekterdiń eńbegimen keń tanysý arqyly júrgiziledi. Bastaýysh synyp muǵalimderi balalardy ata - analarynyń eńbegimen tanystyrady, eńbek ozattary jóninde baıandaıdy. Óndiriske fermerlik sharýashylyq dalasyna, mal sharýashylyǵy kompleksterine ekskýrsıa jasaýdyń úlken tárbıelik máni bar. Mundaı ekskýrsıalar eresekterdiń eńbektik is - áreketine balalardyń qatynasýymen júredi. Bastaýysh synyp oqýshylary eńbektik is - áreketterdiń qatynasýlary bolyp qana qoımaıdy, olar muǵalimniń ol isterdi uıymdastyrýdaǵy belsendi kómekshileri de bola alady.

Oıyn. Oıyn bastaýysh mektep jasyndaǵy oqýshylar úshin ári óz betindik is - árekettiń túri, ári barlyq is - áreket túrleriniń mindetti elementi. Oıynnyń alyp kúshin kezinde Ian Amos Komenskıı atap kórsetkenindeı, oıynda balalar óz ómiriniń eń mańyzdy jaqtaryn beıneleıdi. Balalar oıynyna N. K. Krýpskaıa asa zeıin qoıyp qarady. Bastaýysh mektepte balalar oıynyna asa zeıin qoıý kerek. Sebebi, tek ujymdyq oıyndarda ǵana maqsatqa tıanaqty umtyla alatyn basqalardy sońynan erte alatyn uıymdastyrýshy, basshylyq etetin balalar tárbıelenedi.

Synyptan tys jumystarda balalar jasampazdyq nemese róldik oıyndarǵa erekshe oryn beredi. Bul jastaǵy balalardyń oıyn is - áreketi árdaıym jasampaz bolady. Oıynda balalar ózderin eliktiretin belgili bir ónegege uqsap baǵady. Sondyqtan muǵalim balalar oıynyna muqıat qarap, olardyń oryndy ónegege elikteýine járdem etýi kerek. Oqýshylardyń oıyn is - áreketiniń qundylyǵy onyń barysynda túrli qıyndyqtardy jeńýinde, óz tártibin basqaratynynda, batyl, jigerli jáne ornyqty bola alatyndaı oıyn uıymdastyrylsa, oıyn ómir mektebi, óz qurdastarynyń ujymyna eńbek jáne qarym - qatynas mektebi bola alady Oıyn uıymshyldyq sezimdi bekitip, balanyń bastamasy men óz betindigin bekitedi.

Sporttyq is - áreket. Bul is - áreket balanyń densaýlyǵyn bekitýge jáne kúsh qýatyn shynyqtyrýǵa baǵyttalady. Qazirgi mekteptiń negizgi mindetteriniń biri – densaýlyǵy zor jas urpaqty tárbıeleý. Bastaýysh mektepte oqýshylardyń sporttyq is - áreket úıirmeler jumystaryn, qımyl oıyndaryn, oqýshylar qatarlarynyń baıqaýyn, t. b. ótkizýge laıyqty gıgıenalyq jaǵdaı jasaýmen baılanysty.

Sporttyq is - áreketke qatynasý barysynda balalardyń boı túzep ósýi qalyptasady, gıgıenalyq daǵdylar boıyna sińiriledi, erki men tózimdiligin tárbıeleıdi. Bactaýysh mektep jasyndaǵy oqýshylardyń sporttyq is - áreketi sporttyq mekemelerdi, áskerı – sporttyq oıyndardy, kópshilik jarystaryn qamtıdy. Sporttyq jumystardyń basym kópshiligine oıynnyń qatynasy bar. Mysaly, bastaýysh synyp oqýshylary oqýshylar qatarlarynyń jáne ánderiniń baıqaýyna zor yntamen daıyndalady jáne qatynasady. Mektepte taza aýada sporttyq oıyndar ótkiziledi. Oqýshylar bastaýysh synyp muǵalimine sporttyq is - áreketterdi uıymdastyrýǵa kómektesedi.

Sonymen, mektep synyptan tys jumystardy túrli is - áreketterdiń tárbıelik múmkindikterin paıdalanyp, balanyń qoǵamdyq mánin maqsatty, jan - jaqty jáne úılesimdi damytady.
Mekteptegi synyptan tys tárbıe is - árekettiń mazmunyna, uıymdastyrylýyna jáne ádisterine qoıylatyn talaptardy beıneleıtin tárbıeniń jalpy prınsıpteri negizinde qurylady. Degenmen, synyptan tys tárbıe jumysynyń ózindik prınsıpteri bar.
Bastaýysh mektepte synyptan tys jumystyń bir prınsıpi – oǵan oqýshylardyń óz yrqymen qatnasýy. Synyptan tys jumystardyń túrli baǵyttary men uıymdastyrý túrleri bar. Balalardyń óz yntasy men qabiletterimen sáıkes isterdi tańdap alý múmkindikteri bar. Biraq bastaýysh mektep jasyndaǵy balalar óz múmkindikterin durys baǵalaı almaıdy.
Synyptan tys jumystarda tárbıe barysynyń ishki qarama – qaıshylyqtaryn aıqyn kórýge bolady. Muǵalimder, oqýshylar ujymy jetekshileri, qoǵamdyq uıymdar ókilderi, ata - analar balalarǵa ózin kórsete alatyn is áreket túrlerin tańdap alý qajet ekendigine keńes bere alady.
Synyptan tys jumysta balalardyń jas jáne jeke erekshelikterin esepke alý prınsıpteriniń máni zor. Osyǵan saı synyptan tys jumystyń mazmuny, túri jáne ádisteri ózgerip otyrady. Bul ózgerister muǵalimniń tárbıe jumysy josparynda oryn alý kerek. I - II synyptarda kitap oqý, kıno jáne dıafılmder kórý, kitap jáne kınofılm úzindilerin sahnaǵa daıyndaý, III - IV synyptarda tabıǵatqa, óndiriske ekskýrsıalar, modeldeý, mektep kompúterlerimen, qurylys materıaldarymen, metalmen jumys, vıktorınalarǵa, konkýrstarǵa qatynasý. Osylardyń barysynda oqýshynyń qylyǵy men pikirindegi jańa qurylymdy esepke ala otyryp, muǵalim balalardyń erekshelikterin turaqty zertteıdi. Synyptan tys jumys balalardyń jas jáne jeke erekshelikterin eskere qurylsa, olardyń áleýmettik ortadaǵy kez kelgen qarym – qatynasyn retteýge bolady.
Synyptan tys oqýshylardyń bastamalaryn jáne ózindik is - áreketeri bolý prınsıpin esepke alý arqyly da júrgiziledi. osy prınsıpti eske ala otyryp, muǵalim, ata - analar, jurtshylyq ókilderi, qamqorshy oqýshylar is - áreket túrlerin usynady. Usyný qyzyqty isterdi oqýshylar óz bastamasyna saı tańdap alatyndaı bolyp shyǵýy kerek. Synyptan tys jumystyń ózi de udaıy damıdy. Bul oqýshylar quramyn, olardyń qyzyǵýyn esepke alyp otyrýǵa jaǵdaı jasaıdy.
Synyptan tys jumystardyń negizgi túrleri. Synyptan tys jumystyń kópshilik jáne jalpy túrlerin bólip qaraıdy. Tárbıeniń mindetterin sheshý úshin synyptan tys jumystyń jalpy túrlerin paıdalanady. Tárbıeniń belgili bir baǵytynyń ózindik ereksheligin beıneleıtin synyptan tys jumystyń arnaıy túrin anyqtaıdy. Pedagogıka ǵylymynda synyptan tys jumystardyń túrlerin topqa bólý aıqyn qalyptasqan joq. Degenmen, mektep tájirıbesinde synyptan tys jumystardy uıymdastyrý túrleriniń júıesi aıqyn kórinedi.

Bastaýysh mektep jasyndaǵy balalarmen synyptan tys jumystardy uıymdastyryp, ótkizýge jetekshilik ról – muǵalimdiki. Ol ata - analardyń, jurtshylyqtyń, eńbek ujymdarynyń, qamqorshy oqýshylardyń kúshin biriktiredi. Synyptan tys jumystar bul kezde oqýshylar uıymdarynyń is - áreketimen tyǵyz birlikte júrgiziledi. Oqýshylardyń qoǵamdyq mániniń áleýmettik belsendiligin qalyptastyrýǵa, jasampazdyq qabiletteri men daryndarynyń damýyna múmkindik beredi.
Synyptan tys jumystardyń jalpy túrine úıirme jumysy jatady. Úıirme jumysy balalardy pándik, tehnıkalyq, sporttyq seksıalarǵa biriktiredi. Bastaýysh synyptardaǵy úıirme jumystarynyń maqsaty – oqýshyny ǵylym men tehnıka álemine engizý, jasampazdyq qabiletteri men daryndaryn damytý, oqýshylardyń tájirıbelik biligi men daǵdylaryn qalyptastyrý, úıirme jumystarynda alǵan bilimderin sabaqtarda paıdalanýǵa úıretý. Bastaýysh synyptarda balalardyń iske qyzyǵýy turaqty bolmaıdy. Úıirme jumystary oqýshylardyń ár túrli jáne kezdeısoq qyzyǵýyna da jaýap berýi kerek. Úıirme jumysy jeke pán negizindegi bilim ǵana emes, bilimniń san alýan aıasyn qamtıdy.
Synyptan tys tárbıe jumystarynyń tıimdiligine tómendegideı jalpy pedagogıkalyq sharttar bar:
• synyptan tys jumystardyń barlyq túrleriniń saıası – ıdeıalyq mazmuny baı bolýy kerek;
• olardyń is - áreketiniń maqsaty, jumys barysy, nátıjesi oqýshylarǵa túsinikti bolýy kerek;
• kez - kelgen jumys túri oqýshylarǵa qýanysh ákelip, olardyń tanymdyq sezimin oıatyp, olardyń qabileti men darynyn damytýy kerek;
• muǵalim synyptan tys jumystyń qaı túrin paıdalanbasyn, onyń ár oqýshyǵa tıgizetin tárbıelik yqpalyn jobalaýy kerek;
• jumys túrlerin naqty jáne pedagogıkalyq oryndy tizbektestikte paıdalanýy kerek.
• Búgingi tańda ulttyq mádenıet ádebıetiniń, tildiń, ádet – ǵuryp, dástúr, salttyń taǵdyry men bolashaǵy mekteptegi jas urpaq tárbıesine baılanysty.
• Tárbıedegi basty baǵyt: “Árbir adam eń aldymen óz halqynyń prezıdenti, óz otanynyń azamaty bolý kerek ekenin, ulttyń bolashaǵy tek ózine baılanysty bolatynyn este ustaýǵa tıis”. Onyń osyndaı tujyrymǵa toqtalýyna ulttyq ádet – ǵuryptar men dástúrler kóptep kómektesedi. Solar arqyly ol jalpy adamzattyq álemge aıaq basyp, óz halqynyń ıgiligin basqa halyqtarǵa jaqyn da túsinikti ete alady. Sondyqtan árbir, urpaq óz kezi men ótkenniń talaptary, obektıvti faktorlar negizinde jetkinshek urpaqty ómirge daıarlap, ony jınaqtalǵan tájirıbe arqyly tárbıeleı otyryp, óziniń ata babalarynyń rýhanı murasyn ıgere túsýi kerek.
Tártipsizdik istegen balaǵa qatań sóz aıtyp kerek emes, jyly sózben ózine tartyp, sebebin ózine aıtqyzyp, istegen isiniń durys baǵytta emestigine kózin jetkizý kerek, bala deńgeıine deıin ózin kishire bilýiń kerek, áıtpese eshteńe shyǵara almaısyń.