InfoHub Logo

Qazaqstannyń memlekettik rámizderine 30 jyl

1992 jyly 4 maýsymda táýelsiz Qazaqstannyń jańa memlekettik rámizderi alǵash ret bekitildi. Bul kún el tarıhynda jańa memlekettik rámizderdiń týǵan kúni retinde máńgi qalady. Rámizder – memlekettiliktiń atrıbýtıkasy. Jas respýblıkaǵa óziniń ereksheligin aıshyqty da qysqa, túsinikti beınede uqtyratyn sımvoldar qajet bolatyn. Osynaý jaýapty mindettiń sheshimi kóp kúsh-qýat talap etti. Uzaqqa sozylǵan jumys 1992 jyldyń jazynda aıaqtaldy.

«Kásibı jáne ózge de merekeler týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2007 jylǵy 4 maýsymdaǵy №337 «Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 1998 jylǵy 20 qańtardaǵy №382 Jarlyǵyna ózgerister engizý týraly» Jarlyǵyna sáıkes Qazaqstan Respýblıkasynda 4 maýsymda elimiz Memlekettik rámizder kúnin atap ótedi.

Memlekettik rámizder - memlekettiń myzǵymas negizderiniń biri. Bıyl Qazaqstannyń memlekettik rámizderine 30 jyl. Olar Memlekettik Tý, Eltańba jáne Ánuran. Kók baıraqta samǵaǵan qyrany bar, kúnniń nury men shańyraq, qanatty tulpar keıpindegi eltańba búkil álemge tanyldy.

Qazaqstannyń memlekettik týy - kók tústi tikburyshty mata. Onyń ortasynda sáýlesin shashqan kún, astynda qalyqtaǵan búrkit bar. Jalaýsapta tik jolaqqa uqsaıtyn ulttyq oıý-órnek ornalastyrylǵan. Bul elementterdiń barlyǵy altyn tústi. Týdyń eniniń onyń uzyndyǵyna qatynasy: 1:2. Týdyń avtory - Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, qıyn kúreste avtorlyq quqyqty jeńip alǵan sýretshi Nıazbekov Sháken Ońlasynuly.

Tý - kıeli rámiz. Tilimizdegi «tý qylyp ustaý», «tý qylyp kóterý» sıaqty sóz tirkesteri bir nárseni qasıetteýdi, qadirleýdi, qaırat beretin kúsh sanaýdy bildiredi. Tý el qorǵaıtyn áskerge, jaýyngerlerge kúsh berip, rýhyn kótergen. Tý úlken matadan tústi jelek túrinde jasalyp, naızaǵa, onyń sabyna taǵylyp kóteriletin. Tý ásker ústinde jelbirep tursa, áskerdi jeńiske jetkizedi dep túsingendikten, ony qorǵap, saqtap, týdyń qulaýyn jeńilýmen birdeı kórgen. Soǵys kezinde ásker óz týyn saqtap, jaý týyn qulatýǵa tyrysqan. Týdy áskerdiń kıesi sanaǵandyqtan kóshpelilerde aıqas kezinde týdy ustaýǵa eń batyr adamdar saılanǵan.

Qazaq aýyz ádebıetinde ózderi jaralansa da týdy qulatpaı ustap turǵan batyrlar týraly ańyzdar kóp. Mysaly, jońǵarlarmen bir aıqasta Qazymbet batyr tý ustaýshy bolyp, aıqastyń aıaǵyna deıin tapjylmaı turady. Aıqas bitkennen keıin de attan túspegen soń, janyna kelse, jaýdyń tıgen oqtarynan ólip ketse de, týyn túsirmeı ustaǵan kúıde qatyp qalǵan eken deıdi.

Beıneleý óneri eskertkishteri, kóshpeliler petroglıfteri, zattaǵy, balbal tastaǵy sýretterden tý ustaǵan batyrlar beınelerin kórýge bolady. Týlardyń jelekterinde kıeli sımvoldar salynǵan. Qytaı jazbalarynda kóne túrkilerdiń týynda qasqyr beınesi bolǵany aıtylady. Ózin kók bóriniń urpaǵymyz dep sanaıtyn túrki jurty bóriniń basy beınelengen kók baıraq ustaǵan. Petroglıfterde kún beınesi salynǵan týdy ustap turǵan jaýyngerdi kórýge bolady. Kóne kóshpelilerdiń qasqyrdy (bórini) da, kúndi de kıe tutqany belgili. Sonymen tý degenimiz – memlekettiń rámizi, búkil áskerdiń jaýyngerlik rámizi. 

Qazaqstannyń memlekettik eltańbasy dóńgelek pishindi. Shańyraq (kıiz úıdiń joǵarǵy kúmbezdi bóligi) kógildir fonda beınelengen. Shańyraq beınesinen ýyqtar (tirekter) kún sáýlesi túrinde jan-jaqqa sáýle shashady. Kıiz úı fılosofıalyq turǵydan oılastyrylǵan. Dástúr, dúnıetanym, qonaqjaılylyq, tózimdilik, úlkenge qurmet - munyń bári kıiz úıde qalyptasqan. Shańyraqtyń sol jáne oń jaǵynda mıftik qanatty attar oryn alǵan. Eltańbanyń joǵarǵy bóliginde bes buryshty juldyzdyń, al tómengi bóliginde latyn áripimen jazylǵan «Qazaqstan» degen jazýdy kórýge bolady. Joǵaryda atalǵan zattardyń barlyǵy altyn tústes. Bir emblemada halyqtyń búkil tarıhy beınelengen deýge bolady. Eltańbada 41 bólshek bar. Egemendi Qazaqstannyń búgingi eltańbasy - eki tanymal sáýletshilerdiń: Jandarbek Málibekov pen Shota Ýalıhanovtyń orasan zor eńbeginiń, shyǵarmashylyq izdenisteriniń nátıjesi.

Jalpy, memlekettik eltańba – memlekettiń resmı aıryqsha belgisi, memlekettik organdardyń bankilerinde, mórlerinde, aqshasynda beınelenetin belgi. Eltańba – búkil álem moıyndaǵan memlekettiliktiń erekshe mańyzdy nyshany. «Gerb» (eltańba) termıni nemis sózinen aýdarǵanda «mura» nemese «enshi» maǵynasyn beredi jáne memleketti aıryqshalaıtyn belgi bolyp tabylady. Qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen ejelgi saq taıpasynyń ózderin aıryqshalandyratyn «Tamǵa» atanǵan totem belgisiniń bolǵandyǵyn tarıh ta dáleldeıdi. Atalǵan termın Túrik qaǵanaty kezinde qoldanyla bastaǵan. Mahmud Qashqarıdyń ataqty «Túrik tiliniń sózdigi» eńbeginde bul termın ámirshini erekshelendiretin belgi retinde túsindiriledi. Rýlar men taıpalar tamǵalaryn qazaqtar da qoldanǵan, sonymen qatar úlken Eýrazıa qurylyǵynda turatyn túrkitildi etnostarda qoldanylady. Ártúrli geometrıalyq pishinderden turatyn tamǵalar eltańba, mór, tańba retinde qoldanylǵan. 

Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda elimizdiń memlekettik ánurany eki ret - 1992 jyly jáne 2006 jyly bekitildi. 1992 jyly respýblıka memlekettik egemendik alǵannan keıin Qazaqstan ánuranynyń mýzykasy men mátinine baıqaý jarıalandy. Baıqaý nátıjesinde Qazaq KSR ánuranynyń mýzykalyq nusqasyn saqtaý týraly sheshim qabyldandy. Sonymen, Muqan Tólebaev, Evgenıı Brýsılovskıı jáne Latıf Hamıdı alǵashqy qazaqstandyq ánurannyń avtorlary boldy. Úzdik mátinge arnalǵan baıqaýda belgili aqyndar - Muzafar Álimbaev, Qadyr Myrzalıev, Tumanbaı Moldaǵalıev jáne Jadyra Dáribaeva usynǵan avtorlar toby jeńiske jetti. Tanymal patrıottyq án «Meniń Qazaqstanym» Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa Gımniniń negizi boldy. Ony 1956 jyly ataqty sazger Shámshi Qaldaıaqov aqyn Jumeken Nájimedenovtiń óleńine jazǵan bolatyn. Ánge joǵary memlekettik ánuran mártebesin jáne saltanatty dybys berý úshin Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N. Nazarbaev bastapqy mátinine tolyqtyrýlar engizdi.

Ánuran nemese gımn, grektiń «hunos» - saltanatty án, uran degen sózinen shyqqan. Memlekettik ánuran halyq júreginiń lúpilin tanytyp, adamdardy patrıottyq sezimge bóleıtin mýzykalyq boıtumar ispettes. Onyń áýeninen otanǵa degen súıispenshilik, atamekenge sheksiz berilgendik ańǵarylsa, sózinen rýhanı jan-dúnıemizdi tanytar ulttyq qasıetimiz ben beıbit peıilimiz, dosqa ashyq qushaǵymyz, erkindikke qushtar keń kóńilimiz jaqsy kórinis tapqan. Memlekettik ánuran – egemendi elimizdiń Týy men Eltańbasynyń sazdy balamasy.

Álemdik tarıh turǵysynan qaraǵanda onsha kóp te ýaqyt emes ótken táýelsizdik jyldary biz álemge Qazaqstan memleketin tanyttyq, moıyndattyq jáne álemdik qaýymdastyqtyń ortasynan oıyp turyp oryn aldyq. Elimiz qalyptasqan ulttyq memlekettiligi, tıimdi naryqtyq ekonomıkasy, demokratıalyq qoǵamdyq qurylysy men halyqaralyq joǵary bedeli bar zamanaýı memleketke aınaldy. Sol sebepti bul kezeń biz úshin jasampazdyqtyń ozyq úlgisin kórsetken tarıhı mazmundy da mańyzdy dáýir bolyp tabylady. Biz nebir qıyndyqtarǵa qaramaı bolashaqqa qaryshtap kelemiz. Kúsh-qýaty kemel jas memleketimiz damý men órleý ústinde.

Sońǵy jyldary biz Qazaqstandy túbegeıli jańǵyrtýǵa, ózgertýge kóshtik. Túrli salada aýqymdy ózgerister bastaldy. Qoǵamdy odan ári demokratıalandyrýǵa baǵyttalǵan birqatar mańyzdy bastama júzege asty. QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev atap kórsetkenindeı «Biz ádiletti qoǵam men tıimdi memleket qurýdy kózdep otyrmyz. Kez-kelgen iste ádildik qaǵıdatyn basshylyqqa alsaq, buǵan anyq qol jetkizemiz». Ol bul ustanymyn óziniń naýryz aıyndaǵy Joldaýynda «Jańa Qazaqstandy azamattyq qoǵamy qalyptasqan tıimdi memleketke aınaldyramyz» dep jalǵastyrdy. Al, Jańa Qazaqstan degenimiz – egemen elimizdiń bolashaqtaǵy beınesi. Jańa Qazaqstan – jańarý men jańǵyrý joly.

Bıylǵy memlekettik rámizder kúni merekesi taǵy da bir mańyzdy oqıǵamen sáıkes kelip tur. Kelesi, ıaǵnı 5 maýsym kúni elimizde Konstıtýsıaǵa ózgerister men  tolyqtyrýlar engizý jónindegi jalpyhalyqtyq referendým ótkiziledi. Bul tarıhı oqıǵa elimizdiń tarıhyndaǵy jańa kezeńdi belgileıdi.  

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2021 jyly 5 aqpan kúni Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyn merekeleýge daıyndyq jónindegi memlekettik komısıanyń birinshi otyrysynda sóılegen sózinde: «Biz memlekettigimizdiń tamyry tereńde jatqanyn el sanasynda berik ornyqtyrýǵa tıispiz. Memlekettik nyshandarǵa qurmet – otanshyldyqtyń kórinisi. Osy oraıda, men rámizderimizdi qoldaný erejesin qaıta qaraýdy tapsyrdym. Qasıetti kók baıraǵymyzdy úı syrtyna jáne basqa da kórnekti jerlerge ilýge tyıym salýǵa bolmaıdy. Kerisinshe, azamattardyń mundaı áreketin quptaý kerek» degen bolatyn.  Shynynda, bul quptarlyq áreket.

Memlekettik rámizder – bul bizdiń memleketimizdiń, bizdiń egemendigimizdiń berik negizderiniń biri, olar Táýelsizdiktiń qasıetti biriktirýshi obrazyn bildiredi. Olaı bolsa, el rámizderine degen kózqarasymyz ben qurmetimiz bárinen bıik bolýǵa tıis. Elimiz máńgi jasap, kók týymyz árqashan jelbireı bersin!

Sabyrhan SMAǴULOV,

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---