Men biletin Ánýar
1.
Ánýar Álimjanovtyń aty erte shyqty, ataǵy erte jaıyldy. Bir el, bir óńirden ekenimdi aıtyp, syrtynan maldanyp, keıde maqtap, keıde maqtanyp júrgenimiz bolmasa, asa bir jaqyn bilisip te, bite qaınasyp ta ketken kisiler emespiz. Syılasyp júrdik, syr alysa syrlasa qoımappyz. Búıregi bursa, burǵan shyǵar, biraq jasy kishi ǵoı dep asa baýyryna tarta qoımady, men de onshalyq bir úzdigip, aǵam dep artynan ere qoıaıynshy degen nıet kózdemeppin. Tipti, ol birinshi hatshy bolyp turǵanda Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda qyzmet isteı júrip, bir de bir ótinishpen aldyna jalǵyz barmappyn. Ol da meni ońasha áńgimege shaqyra qoıǵan joq edi. Meni qyzmetke alǵan sol kezgi ekinshi hatshy İlıas Esenberlın edi de, bosatqan kelesi ekinshi hatshy Sherhan Murtazaev bolatyn. Ánýar, tipti, meniń bul qyzmetke qashan kelip, qashan, qalaısha ketkenime de mán bere qoımaǵan sıaqtanǵan.
Eń alǵash jaqynnan tanysyp, sóılesýim sonaý alpys segizdiń qyrkúıek aıy tusynda edi. Tájik ádebıetiniń Qazaqstandaǵy onkúndigi aıasynda bir top qalamger Taldyqorǵanǵa keldi. Oblystyq gazet qyzmetkeri retinde qonaqtardy qarsy alýshylar arasynda men de júrgenmin. Tájik aǵaıyndardy bastap kelgen Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń qatardaǵy hatshylarynyń biri Qabdykárim Ydyrysov eken. Samoletten túsken meımandarǵa qol berip, dám-tuz tattyryp, gúl usynyp jatqanda, alańǵa taǵy bir shaǵyn ushaq kelip qonyp, odan jalǵyz jolaýshy — Ánýar Álimjanov túsken. Tájiktiń belgili aqyny Mýmın Kanaoat, aqyn qyzy Gúlrýhsor Safıevalar eleńdese burylyp, bizdi tastaı bere, Ánýarǵa qaraı quraq usha umtylyp edi. Birin biri jańa kórgendeı bolyp, bas salyp súıisip te jatty. "Oı, ty molodes, a to my podýmalı chert to chto!" — desip orysshalap ta qoıady. Ánekeń keńkildep qana kúle beredi. Sóıtsek, álde jolaýshylardan qalyp qoıǵan ba, álde basqa bir sebeppen oryn tabylmaǵan ba, olar ushyp kete sala, Ánýar "Pravda" gazetiniń tilshisi retindegi erekshe quqyǵyn paıdalanyp, jańaǵy samoletpen jalǵyz ushyp, bulardy adymyn ashtyrmaı qýyp jetken beti eken.
Sol kúni meımandar qurmetine Kırov aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary Tursyn Mahmetov qonaqasy bergen. Shetkerilep otyrǵan meniń qasyma Ánekeń kelip jaıǵasty. Yǵysyp, tórge qaraı ótkizeıin dep edim, "otyra ber" degendeı ıshara tanytqan.
Oblystan, aýdannan, kolhozdar men sovhozdardan jınalǵan adamdar kóp edi. Ac ústinde Ánekeń temekisin ústi-ústine burqyrata sorǵyshtap qoıyp, maǵan áldenelerdi aıtqan bolyp otyrdy. Sózi anyq estilmeıdi eken, kómeıinen shyǵa úzilip qala ma, jartysyn ózi jutyp qoıa ma, suraýǵa ári uıalamyn, ári batylym da jetpedi. Ataǵy da, abyroıy da basym, jasy da menen biraz úlken áıgili adamnyń, elge belgili jazýshynyń ózimdi elep sózge tartyp otyrǵanyn mártebe sanap, bar bolǵany ishteı marqaıa tússem kerek. Mýmın Kanoat birdeme dedi me, álde ózi baıqap qaldy ma, áıteýir, edáýir ýaqyttan soń keshti basqaryp otyrǵan Mahmetov:
— Oý, Ánýar Turlybekovıch, beri tórge ótpeısiz be, bu ne balaǵa uqsap bosaǵada qalyp qoıǵanyńyz, — dep emeýrin tanytqan boldy.
Ánekeń eki kolyn birdeı kóterip alǵys bildirýdiń ısharasyn jasady da, ornynan jyljı qoımady. Álgi maǵan aıtyp otyrǵan áńgimesin ári qaraı jalǵaı berdi.
Ózgelerdi kımelep áıteýir tórge ozǵysy kelip óńmeńdep turatyn osy kúngi aǵaıyńdardyń qylyǵyn kórgen saıyn men Ánekeńniń sol bir qarapaıymdylyǵyn ámise esime ala beremin. Esime ala beremin de, óz-ózimnen tańyrqap, bas shaıqap qoıamyn.
* * *
1971 jyly Máskeýde oqyp júrgenmin. Almatydan Saıyn Muratbekov telefon soqty: "Erteń ushyp baramyn, kútip al", — dep.
Sol joly ol meni Ánýarǵa ertip apardy. Jýyrda ǵana Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy bolyp saılanǵan Ánekeń KSRO Jazýshylar odaǵynyń kezekti hatshysy retinde birer aı Máskeýde bolmaqshy eken. Kalının prospektisindegi kóp qabatty bıik úıden eki bólmeli páter tıipti. Sol úıde biz, ishimizde Jumeken Nájimedenov bar, bir kesh birge bolyp, ashyla syrlasyp, ájeptáýir áńgime-dúken quryp edik. Saıyn Ánekeńe erkin de, erkeleı sóıleıdi eken. Ázil-qaljyńy bizden góri batyldaý shyǵyp jatty. Bir sózdiń retine qaraı ol: "Áneke, ornyńyzdy maǵan birer aıǵa qısańyz qaıtedi osy, áı, bir kósilýdiń qalaı ekenin kórseter edim-aý!" — dedi eki alaqanyn ýqalap qoıyp.
Ánekeń mysqyldaı kúldi me, myrsyldaı kúldi me, bilmeımin, áıteýir: "Saǵan da kezek keler, sol kezde kósilersiń, kósilseń", — dep keketkeni bar.
Keıin Jazýshylar odaǵynyń bıligi birer jyl óz qolyna tıgen kezdegi Saıynnyń qalaı kósilgeni maǵan beımálim kúıinde qala bergenin de nesine jasyraıyn.
* * *
1974 jyly Jazýshylar odaǵy apparatyna qyzmetke keldim. Kezekti bir jıynda úlken zaldaǵy jınalysty basqaryp otyrǵan Ánýar Álimjanovqa Tahań (Tahaýı Aqtanov) orta tustan baryp soqtyqty. Óziniń eski ádetimen buıra shashy burqyrap zal ortasynda qaıqaıa turyp, Tahań kósile bir kelip shúıliksin deısiń birinshi hatshyǵa. Býryl shashyn oqtyn-oqtyn silkip qoıyp, qaıdaǵy bir qadaý-qadaý dáleldi qaltasynan sýyryp alǵandaı aldymyzǵa jaıyp salady. Ár sózi mirdiń oǵyndaı. Sózi de, oıy da dóp tıip jatqanǵa uqsaıdy. Birazdan soń ózimniń de Tahandy quptap otyrǵanymdy baıqamaı qalyppyn.
Sol kezde sóz kezegin Ánýar alǵan: "Taha, pendeshilikten sál de bolsa bıigirek bolaıyq ta osy keı-keıde. Men osynda birinshi bolyp kele sala alǵash áńgimelesken adamym Siz emes pe edińiz. "Taha, tájirıbeńiz mol, bedelińiz bólek belgili adamsyz, ekinshi hatshynyń tizginin birjola óz qolyńyzǵa alyńyz, birigip qyzmet etip kóreıik", — dep qolqa salǵanymdy umytpaǵan bolarsyz. Sóıtip, ortaq isimizge birdeı jegile, birge qyzmet isteýdiń ornyna, búgin kelip: "Óıtpedi, búıtpedi", — dep, búırekten sıraq shyǵaryp, ortamyzǵa iritki salǵyńyz keledi. Osy da aǵaıynnyń, tipti aǵanyń sózi, úlkenniń qylyǵy dep oılaısyz ba?" — dep esile sóılep bergende, endi men áp-sátte Ánýar jaǵyna qaraı oıysa bastaǵanymdy ańǵarmaı qalyppyn.
Qolyn bir siltep, Tahań óz jaıyna ketken.
* * *
— Alpysqa tolǵanda aýylǵa baryp qaıttym, — dep áńgimeledi birde Ánekeń. — Qasymda Saýyq Tákejanov bar edi, tús qaıta Andreevkadan asa Tóńkeris tusyndaǵy tóbege kóterildik. Qarlyǵash aýylyna jete bere bulaq basyna toqtap, aınala kóz salyp edáýir turyp qaldyq. Egin oraǵynyń kezi edi. Aınala qybyr-qybyr etken jurt, anadaıda tórt-bes kombaın kórinedi, ońdy-soldy sabylǵan mashınalar, atarbalar. "Áı, osy jurtty dúrliktirip qaıtemiz, bizdi emeshegi úzile kútip otyrǵan da kim bar deısiń", — dep Aqtuma basyndaǵy kógalǵa gazet jaıyp jiberdik te, Almatydan ala shyqqan jol azyǵymyzdy ortaǵa ala, Saýyq ekeýmiz biraz áńgimelesip, bulaq sýyna beti-qolymyzdy jýyp, el-jurtqa qarap qosh aıtystyq ta, qaıqaıyp Almatyǵa qaıta berdik.
"Elge shyǵyp bara jatyr edim", — dep aldyn ala habar berse sol óńirdiń taıly-taıaǵy qalmaı, quraq usha qarsy alary sózsiz edi ǵoı. Dańqynan dańǵazasy kóp, bergeninen alǵany basym, tyndyrǵany bolmasa da, "toıymdy ótkizip bermedińder" dep, jurttyń bárine ókpelep, toı ótkize qalsa, tóńirekti dúrliktirip, aǵaıyn-týǵanyna mindetsip, bálsinip bitetinderdi kórgende de Ánekeńniń osynaý "ersi" qylyǵy esime túse beredi.
* * *
1992 jyldyń kókteminde Álekeńniń týǵan jeri Qarlyǵash aýylynda boldym. Osyndaǵy jańa salynǵan orta mektepke jazýshynyń esimi berilgen eken. Mektep dırektory — jas jigit meni ózimsine turyp biraz ókpe aıtty: "Eki ret jedel-hat joldadyq, bir ret arnaıy kisi jiberip shaqyrttyq, biraq Ánýar aǵam kelmedi", — dep.
Sonyń artynan ile-shala Jazýshylar odaǵynyń foıesinde Ánekeńe ushyrasyp qaldym da, álgi dırektordyń ókpesin jetkizdim. "Jýyrda Japonıaǵa júrip ketpek edim, — dedi aǵam — Sodan qaıtyp kele-sala ekeýmiz baryp qaıtaıyqshy el jaqqa".
Men quptap bas ızedim.
Bul kezgi odaqtyń birinshi hatshysy Qaldarbek Naımanbaev bolatyn. Sol kabınetinen bir shyǵyp, bir kirip, áldekimderge tapsyrma berip, endi birde Ánekeńe qaraı burylyp, áldene sybyrlap jatty. Qaldarbek kabınetine kirip ketkennen keıin, men Ánekeńnen bul ne sybyr degendeı syr tartpaq boldym. Sonda Ánekeń kúmiljińkireı turyp: "Prostor" jýrnalyna redaktor saılamaq eken, soǵan óz kandıdatýramdy usynyp edim, qazir sekretarıat májilisi ótip jatyr, sonyń qorytyndysyn kútip júrgen jáıim ǵoı, — dedi.
Áldene ýaqyttan soń ishten Qaldarbek taǵy shyǵyp, kináli adamdaı eki qolyn jaıa: "Áneke, renjimeńiz, bolmady", — degendi aıtty. Túsi buzylyńqyraǵan Ánekeń burylyp júre berdi. Al redaktor bolyp buǵan deıin eshkimge belgisiz Petrov deıtin bireý saılanǵanyn men keıin bildim.
Men Ánekeńmen syrtqa ere shyqtym. Renishin qansha jasyrmaq bolǵanymen, reńi alabuúrtyp, birtúrli qobaljyp turǵanyn baıqadym. Menimen syr bóliskisi kelmegenin de ańǵartty. Syrylyp qala berdim.
Sekretarıat músheleriniń birazy maǵan belgili adamdar edi, kóńilderine kelse de aıtaıyn, tabandarynyń búri taıǵanaq, prınsıpteri shamaly jigitter bolatyn. Ánekeńniń qysylyńqyraǵan kezde baryp, "at artyna mingestire ketińder" degen emeýrinin uqpaǵandaı, ne uǵa tursa da elemegenderin mártebe sanap, ulynyń bir tilegin mansuq etkenderine máz bola tarasqandaryn baıqap ta qaldym. Keıin sony birazy ózara áńgime etisip te júrdi.
"Suńqardy suqsur tabalap, qyrannyń kúni kúıkentaıǵa túsken qaıran da qıly zaman-aı!" — dep barmaq tistegennen basqa amalym bolmaı, eńsme túsken kúıi solbyraıyp úıge qaıtqan edim. İshte bir qyjyl qalǵan irkilip...
* * *
Myń toǵyz júz toqsan úshinshi jyldyń mamyrynda Ánekeń úıge telefon soqty:
— Men sosıalısik partıanyń lıderimin ǵoı, — dedi ol kisi, — eki tilde respýblıkalyq gazet shyǵarmaqshymyz. Soǵan basshylyq etseń qaıtedi?
Men kelisim bergenmin. Qarjy tabyldy. Redaksıa quramy bekitildi. Úsh-tórt aı ótkizip baryp gazettiń alǵashqy sanyn shyǵardyq. "Qazaq memleketi", "Respýblıka" dep atalatyn gazetterdiń birikken redaksıasyn men basqarýǵa tıisti edim, artynan oılanyp baryp, árqaısysyn jeke basylym etý uıǵaryldy.
Bul kezde Ánekeń de, men de Qazaqstan Respýblıkasynyń halyq depýtattary edik. Kúzgi sesıaǵa ol kisi qatysa almady. Ispanıaǵa barǵan bir saparynan qatty naýqastanyp qaıtypty de estigem.
Uzamaı emhanaǵa tústi de, meni izdetti. Jalǵyz kisilik palatada jatyr eken. Júdeý kórindi, sonyń aldynda men Sırıa, Iordanıa elderinde bolyp qaıtqanmyn, sondaǵy birer jazýshylardyń arnaıy sálemin jetkizip edim, Ánekeń pálendeı elendep yqylas tanyta qoımady.
— Aýrýdy asqyndyryp alyppyn! — dep kúrsinip qoıdy bar bolǵany.
Asa mańyzdy eshteńe aıtqan joq.
Taǵy biraz kúnnen soń sol sosıalısik partıa saıası búrosynyń hatshysy Antonov degen jigit arqyly shuǵyl shaqyrtyp edi, biraq tiri adamnyń tirligi bitken be, jópelimde ýaqyt taýyp bara qoımadym. Sóıtip, araǵa biraz kún túsip kete berip edi.
Emhanadan shyqty dep estip, úıine telefon shalyp em, kóp tostyryp baryp qınala til qatty: "Sáken, dáriger qarap jatyr edi, sen kereksiń maǵan, ózim habarlasaıynshy", — dedi.
Biraq habarlasa alǵan joq...
2000 jyly Ánýar Álimjanov qaıtys bolǵan kúni jazylǵan bul óleń kezinde "Egemen Qazaqstan" gazetinde jarıalanyp edi. Ánekeńdi jerleý ústinde Qazaq radıosynan úzik-úzik berilip turdy. Bireý oqydy, bireý oqymady. Bireý tyńdady, bireý tyńdaǵan joq. Ánekeńdi eske túsirý retinde qaıta bir jarıalaýdy jón kórdim.
Aǵam bar edi mir tildi,
Jaǵam bar edi — jyrtyldy!
Qan jylap turǵan júrekpen
Jubatam qalaı jurtymdy?!
Jasyryp jerge márt uldy,
Jubatam qalaı halqymdy? —
Telegeı teńiz darıasy
Tebirene turyp tartyldy!
Tóre de bolyp tórge ótti,
Týrasyn aıtyp, ór ketti.
Barlaıtyn eldiń erteńin,
Sharlap ta kelip jer-kókti!
Qaıyǵy júırik kemeden,
Jazyǵy bıik tóbeden.
Aldyna kelgen adamnyń
Atasy basqa demegen.
Betkeıi shúıgin bel edi,
Belden de bıik bedeli.
Atqa da mindi, taqqa da,
"Astym ǵoı elden!" demedi.
Aldy bir Jaıyq, keń Edil,
(Asyqtyń eken nege bul?)
Sendeı-aq bolar deıtin ek
Halqynyń qamyn jegen ul!
Amalyń bar ma ajalǵa,
Ańyrap qaldyq azanda.
Ánýar ótken jol biraq
Sıa da qoımas mazarǵa.
Qolynda barda altynnyń
baǵalaı qoısyn narqyn kim.
Qaı eldiń dámin tatsań da,
Qamyn oıladyń halqyńnyń.
Sharlaıtyn ediń kóp eldi,
Kóligiń nege bógeldi?
Qaı jaqqa kettiń, Aǵajan,
Kórsetpeımisiń tóbeńdi?!
Úrimshi me álde Úrim be, —
Júrgen de shyǵarsyń birinde.
Saǵyndyryp baryp ortańa
Oralarmysyń túbińde?!
1993 jyl, qarasha
2
Sol Ánekeńniń, sol álemge tanylǵan Ánýar Álimjanovtyń týǵanyna da, mine, bıylǵy mamyr aıynyń basynda 80 jyl tolyp edi. Atyna saı, atqarǵan qyzmeti men qaıratkerligine oraı keńinen atalyp óter dep te oılaǵanbyz. Aldyn ala eske salý maqsatymen ótken jyldyń sońyna taman, ústimizdegi jyldyń basynda ózi on jylǵa jýyq basqarǵan Qazaqstan Jazýshylar odaǵyna, odan keıin Úkimet basshysy K.Másimovtyń, bárimiz bir kisideı ádebıet pen ónerdiń úlken janashyryna balap júrgen Almaty oblysynyń ákimi S.Úmbetovtiń atyna hattar jazǵan edim. Úkimet Keńsesinen «tıisti oryndarǵa tıisinshe tapsyrmalar berildi» degen, al oblys ákiminiń orynbasary S.Muqanovtyń: «Sizdiń usynystaryńyz Ánýar Álimjanov mereıtoıyna daıyndyq barysynda eskeriletin bolady» degen saryndaǵy araǵa alty aı salyp bergen jaýap hattaryna ǵana qanaǵattanýǵa týra keldi. Ol hattardyń uzyn-yrǵasy Ánýardyń týǵan aýylynda eskertkish-músin ornatý, shyǵarmalarynyń akademıalyq jıyntyǵy retinde 6 tom etip kitabyn shyǵarý. Ánekeńniń jazýshy, pýblısıs, adam ári qaıratker retinde kóretin ómir jolyn kórsetetin derekti fılm túsirý, t.b.
Biraq áli kúnge Ánekeń mereıtoıyn ótkizý jóninde lám-mım dep jaq ashqan pende balasyn kóre qoıǵan joqpyn. «Baıaǵy jartas — bir jartas, mańq eter túkti baıqamas» — qalpynda myzǵymaı qalyp kele jatyr.
Qanshama aıtpaıyn-aý deseń de, aqıqattan, ardan attap kete almaıdy ekensiń. El men jerge, memleket pen qoǵamǵa Ánýar sińirgen eńbektiń, Ánýar atqarǵan qyzmettiń birin de jasamaǵan, jasaı da almaǵan áldekimderge 60 jyldyǵynda alyp eskertkish turǵyzylyp, jetpisinde jer betinde teńdesi joqtar qatarynda marapattalyp jatqanyn kórgende Ánýar sekildi óz zamanynyń tutqasy da, tulǵasy da bolǵan azamattyń atyna saı qurmet kórsetilmeýine qaradan qarap turyp kúıinedi ekensiń. Bul jerde de ult namysy emes, rý jarysy bel alyp ketpedi me eken dep kúdiktene túsesiń. Tóbeshikti qansha óńesh jyrta maqtasań da óz boıynan asyp odan ári bıiktemesi, al eńsesi bıik taýlardy qansha jerden kózge ilgiń, kógertkiń kelmegenimen, endi eshqashan alasarmasyn eske ala bermeıtinder áli de baryna kúıinesiń. Áıtpese, taýdyń qashanda taý bolyp qala beretinin qalamdas zamandastary, izbasar ini-qaryndastary, bılik basyndaǵy búgingi azmattar bilýge tıis edi ǵoı.
Árıne, bul sózderdi oqı otyryp bireýlerdiń qabaq túıerin de, aýzy-basyn tyjyra turyp: «Bul ózi ne aıtyp otyr?» — dep qos ıyǵyn qomdaı, tanaý astynan kúńkilderin de sezip otyrmyn.
Biraq, amal qansha, aıtpasań sózdiń atasy óledi, shyndyq degen, aqıqat degen uǵym áıteýir túbinde bir arnasynan asyp-tógilip, ımany bar adamdarǵa barmaq tisteteri haq. Tirisinde de ataq-dańqqa alashapqyn bolyp umtyla qoımaǵan Ánekeń, ortamyzǵa qaıta oralyp, bıliktiń bir tutqasyn ustap otyrǵandarǵa ókpe-naz aıta qoımas-aý. Biraq arýaq aldyndaǵy paryz degen bolýshy edi, soǵan osynshalyqty salǵyrttyqpen, nemquraılyqpen qaraǵan adamdar, tiriler aldynda áıteýir bir esep berer dep oılaıtynymdy jasyryp qala almadym..
You Might Also Like
