InfoHub Logo

Óz ulyn, óz erlerin eskermese,

El, tegi, alsyn qaıdan kemeńgerdi.

İlıas JANSÚGİROV

1.

Jurt ne dese, o desin, osy qalada óz basym árqashan arqa tutyp, asqar taýdaı kórip úırengen bir aǵam bar. Araǵa aılar salyp pa, aptalar salyp pa, keıde tipti jyl ótkizip baryp telefon soǵatyny bolady o kisiniń.

— Aý, Sáken dorogoı! — dep bastaıdy sózin amandyq aıtpas buryn.

— Assalaýmálıkým, Qaseke! — deımin men de qýanǵanymdy barynsha bildirip-aq qalǵym kelgen únmen daýysymdy soza túsýge tyrysyp.

— Alıkýmssalam! Qal qalaı?

— Qal jaqsy, Qaseke! Jaıshylyq pa?

— Jaraıdy onda. Jaı ǵoı, — dep Qasekeń telefondy tastaı salady. "Meniń qalimniń qandaı ekeni bu kisige ne úshin kerek bola qaldy?" — dep, daǵdarǵan qalpymda qala berem.

Jaıshylyqta jasym kishi eken-aý dep men kóp habarlasa bermeımin. Aılar boıyna júzdespeı júre beretin de kezderimiz bolyp turady. Al bir jeńil-jelpi nárseden qysyla bastasam boldy, aǵasy bardyń jaǵasy bar dep, salyp uryp so kisige baramyn. "Jan qysylsa, jaqynyn tabadydan" emes, sózim jerde qalmasyna, qashan bolsyn qolynan kelse, kómegin aıamasyna, aqyl-keńes aıtaryna senip baramyn. "Oý, sen qaıda kettiń kórinbeı?" — dep tergep jatqan Qasekeń joq, kúnde kórip júrgendeı, eki kúnniń birinde sálem berip júrgendeı, meni burynǵy daǵdysymen jarqyldaı qabyldap, mol pishilgen qushaǵyna alady da, jón suraıdy. Men kúmiljı otyryp buıymtaıymdy aıtqan bolam. Qaıtalap surap, ezip-myjyp otyrmaıdy, barǵan sharýamnyń aýyr-jeńiline, jumysymnyń salmaqty-salmaqsyzyna qaraı ne telefonyn aldyna alyp, qolma-qol buraı bastaıdy, ne ómiri ózgermeıtin qolqyldaǵan qońyr kostúmin kıip, "áıda, kettik!" dep buıyrady.

Solpıyp sońynan men erem.

Ózime ǵana menshiktep "Aǵam" dep otyrǵan bul adamnyń aty-jóni — Qasym Qaısenov. Iisi qazaq "partızan" degen ataǵyn qosyp ataıtyn áıgili jazýshy Qasym Qaısenov. Bul joldardy oqysa, o kisi taǵy: "Meni saǵan jazýshy dep kim aıtty? Men jazýshy emespin. Men bar bolǵany kórgenimdi kóshirýshi, onyń ústine, soǵysta kórgenimdi ǵana qaǵazǵa túsúrýshimin", — der edi. Solaı deýinde daý joq.

Óz basym Uly Otan soǵysy atanǵan keshegi qandy qyrǵynǵa qatysyp, táýekel dep tas jutyp qaıtqandardyń bárin de bóle-jarmaı batyr dep sanaıtye adammyn. Ústińnen gúrildep bomba túspek túgili, qulaǵańnyń túbinen yzyńdap birer masa ushyp ótse de mazańdy alyp bitedi ǵoı. Al aılar, jyldar boıy aýzynan ajal búrikken ajdahamen alysý, alysý ǵana emes, ony qurtýdyń alpys eki aılasyn oılap taýyp, omyrtqasyn opyrý ońaı degendi kimniń ǵana aýzy baryp aıta alsyn.

Áıtse de soǵysqa baryp, aman qaıtqandar ishinen men úshin Baýyrjan Momyshuly, Qasym Qaısenov, Rahymjan Qoshqarbaevtardyń orny ózgeshe bolady da turady. Bul úsheýi maǵan el arasyna kóp tarap ketken, bárimiz biletin orystyń ataqty úsh batyrynyń sýretindegi keıipkerlerindeı bolyp elesteıdi. Baýkeń — Ilá Mýromes, Qasekeń — Dobryná Nıkıtıch jáne Rahań — Alesha Popovıch. Qazaqtyń bir sýretshisi esebin taýyp, tigisin jatqyza osynaý úsh qazaqtyń sýretin salyp shyqsa, Qudaı-aý, qandaı jarasyp shyǵa keler edi dep te oılaımyn.

Baýkeńmen kózi tirisinde bir ret tildesip, qol alyp amandasqan pende emespin. Jazýshylar odaǵyna Baýkeń kirip kelgende ózim syndy jigitter tanysyn-tanymasyn qoldaryn ala júgirip, japatarmaǵaı jamyraı amandasyp, jik-japar bolyp jatatyn. Mysy basa ma, susynan yǵam ba, Baýkeńdi zor tutqan kóńil ózimdi qorashsynýǵa kónbedi me, áıteýir, óz basym jaqyn jolap kórmeppin. Birde jazdyń kúni "Qalamger" kafesinde túski as iship otyr edim, bir shólmek konákty moınynan qylqyndyra ustap Toqash aǵam Berdıarov keldi qasyma. Kún bolsa kúıip tur, ári jumystamyn dep, men ishýden azar-bezer bas tarttym. Tóp jaqta Baýkeń men Sáýkeń (Sáýirbek Baqbergenov) ońasha áńgimelesip otyr eken. Toqań shólmegin súırete ustap solaı tartty da, men esikke bettegem.

— Slýshaı, vernıs! — dep Baýkeń sańq ete qaldy. Jalt burylyp edim, saýsaǵymen ymdap, meni shaqyrdy da:

— Zaberı ego otsúda! — dep Toqandy nusqady.

— Kak ıa zaberý! — dep mińgirleı birdeńe aıtqanym esimde, áıteýir qashqandaı bolyp, qasynan taısaqtaı bergen edim.

Ómirimde Baýyrjan Momyshulymen aýyzeki tilge kelip kórgenimniń bas-aıaǵy da, betpe-bet tanystyǵym da osy ǵana.

Al Rahymjan Qoshqarbaev pen Kákimjan Qazybaev bir ret, Qasym Qaısenov eń kemi tórt-bes ret "tanystyryp" edi. Ol kisi "Almaty" qonaqúıiniń dırektory da, men aýylda turatynmyn. Oqtyn-oqtyn Almatyǵa soǵatynym bar. Sonda jatar oryn kerek. Kákeń bir ret ertip aparyp:

— Raha, myna Sáken meniń jerles inim edi, ylǵı meni izdep júre almas, kelip-ketkende oryn jaǵyna qaraılasyp tursańyz, degen qolqalap. Biraq ádeti solaı ma, ádeıi jasaı ma, Rahań kelesi kelgende "meni esine túsire almaı", men bolsam Kákeńe silteme jasaýdan taǵy uıalyp, qonaqúıge ornalasa almaı qala beretin edim.

Qasekeń ol kisige erkin. Ylǵı jetelep aparyp, jelkelep otyryp oryn alyp berip júrdi. Sodan keıin ǵana baryp Rahań meni "shyramyta" bastaǵan bolatyn.

Qasym Qaısenovtyń atyna erteden qanyq bolsam da, tanysyp-bilisýdiń sáti alǵash ret 1970 jyldyń jazynda tústi. Taldyqorǵanda turatyn bizdiń úıge bir kúni keshtete Qasekeń bastap Ádilbek Abaıdildanov, orys aqyny Sergeı Kıselevtar kirip keldi. Ol kezde kórkem ádebıetti nasıhattaý búrosy degen bar edi. Sol búronyń atynan jazýshylar top-topqa bólinip oqtyn-oqtyn el aralap turatyn. Men Máskeýge oqýǵa júrgeli jatqam, álgi búronyń tóraǵasy qazirgi úlken jazýshymyz Saıyn Muratbekov edi de, ózi de Máskeýde eki jyl oqyp kelgen bolatyn, ondaǵy jurttyń aýqymyn biledi, azdy-kópti azyq bolsyn degen bolýy kerek, álgi topqa meni de iliktirip, qujat, qarajatyn qosa berip jiberipti.

Qasekeńniń atyn estip, kitaptaryn oqyp júretin edim. Ańyz bop taraǵan kóp-kóp áńgimeleriniń jańǵyryǵy maǵan da jetip jatatyn. Endi, mine, sol Qasym, partızan Qasym Qaısenov tiri qalpynda bizdiń úıde bolyp, ertesinde bárimizdi bastap, jarty aı boıy Aqsý, Taldyqorǵan aýdandarynyń sharýashylyqtaryn araladyq.

Men kóbine Qasekeńniń aýzyna qaraımyn. Á degennen-aq ózine úıire baýrap alady eken. Meni baıaǵydan biletin baýyryndaı ish tartyp, ne jazyp, ne qoıyp júrgenimdi de surap bilip aldy. Men de úırene bastaǵan edim. Biraq...

Alǵashqy kúnderdiń biri bolatyn. Bir úıde tústenip otyrǵamyz. Qasekeń áldene sóz yńǵaıyna oraı maǵan: «Oı, eneńdi» — dep jibergeni.

Úlken adamnan estı qoıam degen sózim emes. Ersileý bolyp kórindi. Onyń ústine, ústimnen qus ushyrmaımyn dep júrgen orda buzar otyzdaǵy kezim, qabaq shytyp qalsam kerek, asqa otyrar aldynda syrtqa baryp, qol jýyp kele jatyr em, aldymnan Qasekeń shyǵyp, meni ózgelerden ońashalaı berdi de:

— Sen osy meniń eneńdi boqtaǵanyma renjip qaldyń-aý deımin, solaı? — dep surady.

Áli de burtıyńqyrap, "ıá" degendeı bas ızedim.

— Qoı, renjime, meniń de ospadar qylyǵym az emes, jasy kishilerge solaı deı salatynym bar, úırengender kek tutpaıdy. Zilsiz boqtaý ǵoı, — dep arqamnan qaǵyp turdy da, — Áı, degenmen, seniń eneń de menen kishi shyǵar-aı, óıtkeni meniń tuńǵysh balamnyń (qazir joq) aty Júsipbek, ózi senimen jasty edi. Solaı, enendi..., — dep, taǵy bir sileıtip, Qasekeń ishke aıańdady.

Endi ókpeleýdiń de, renjýdiń de reti joq ekenin sezip, men sońynan ilestim.

Ádilbek Abaıdildanov asa ańqyldaq, aqkóńil, tap-taza aqyn ǵana bolyp jarala salǵan, aldy bar da, arty joq adam edi ǵoı. Onyń ústine, kirpıaz, kúı tańdaǵysh. Sylanyp-syıpanýy da bite qoımaıdy. Bulardyń ázil-qaljyńdary da qyzyq, "qaǵysyp" qala beredi. Ádekeń kúıgelek, Qasekeń saspas sabyrly. Biri qarpyp, biri tarpyp degendeı, oıyndary shynǵa bergisiz, biraq Qasekeń qonjyǵynyń qylyǵyn qyzyqtaǵan aıýdaı Ádekeńdi olaı bir, bylaı bir orap, tyrp etkizbeıdi. Tyrnaq batyra yzalandyryp ta alady. Aqyn kúıip-pisip, shyr-pyr bolady da qalady. Áıtse de Qasekeń boıyna bitken sezimtal suńǵylalyǵyna baǵyp, Ádekeń talantyn asa baǵalaıtynyn ańǵartyp júrdi. Ózi de aýdıtorıany ustaı biledi, tyńdaýshylarynyń qulaq quryshyn qandyra áńgime aıtady. Kózimen kórip, qolymen ustaǵan oqıǵalar tóńireginde tigisin jatqyza, maıyn tamyza aıtqan mysaldap sóıleıtin tapqyr, ótkir sulý sózi, óleń oqý máneri qosylyp túgel unap, ózi soǵan súısine qol soǵyp, qoshemettep otyrady. Sergeı Kıselev ta orystyń bir tamasha aqyny bolatyn. Úsheýine ergenime men de mázbin. Qasekeń suńǵylalyǵyna, ózi aıtqandaı, "somadaı bolyp" kisi qabaǵyn ańǵarǵyshtyǵyna sol joly tánti bolǵam. Ádekeń aqyndyq adýyndylyǵymen artyǵyraq ketip qalǵanda da, bul kisi kóńiline qatty tımeı, áriden oraǵytyp, ájýasynyń ózin ádemi ázilmen aıaqtap otyrady.

Sondaı ańǵarympazdyǵyna keıin de kóp-kóp kóz jetkizip júrdim. Osydan jeti-segiz jyl buryn taǵy telefon shalyp:

— Oý, Sáken, — degen, — menimen Baqanas jaqqa baryp, İle boılap, qus atyp, balyq aýlap qaıtýǵa qalaısyń?

— Aıtsańyz boldy ǵoı, aǵa. Sizge erip Teskentaý bolsa da júre berýge ázirmin ǵoı men! — deımin elpildep.

— Endeshe, daıyndal.

Júrer sát taıanǵanda taǵy telefon soǵyp túr:

— Osy seniń Eslám degen jigitpen, Zikibaevty aıtamyn, arań qalaı edi?

— E, jaqsy ǵoı.

— Sol da ere júrem dep edi, qarsy emessiń be?

— Joq, á!

Sóıtsem, aqsaqal ózimen saparlas bolmaq eki adamnyń jarasymy qandaı, birge júrgende bir-birine kirjıip, kidilik kórsetip, syıyspaı qalmas pa eken degendi oılapty. İshke túıdim de qoıdym.

Kisige renjigenin de ózgelerge uqsap ózeýrep jatpaı, kózimen, únimen sezdiretin. 1985 jyly:

— Áıda, ekeýmiz Ýkraınaǵa baryp qaıtaıyq, — demesi bar ma aǵamnyń. — Men saǵan ózim soǵysqan ormandardy aralataıyn. El kóresiń, jer tanısyń. Hoholdyń qyzdarymen tanystyram.

Sol jyly Chernobyl oqıǵasy bolyp, jurt Qara teńizge de barýdan taısaqtap júrgen. Sony oılap, ony-muny syltaý aıtyp, barǵym kelmedi.

— Baryp qaıttym. Chernobyl túk qylǵan joq. Ondaǵy jurt ta esen-aman, — dedi maǵan.

Kómeıinde ne turǵanyn aıtqyzbaı uqtym da, ońbaı qateleskenimdi ańǵaryp, úndemeı qutyldym.

Qasekeńmen endi bir uzaq saparlas bolýym bertinde edi. Osydan birer jyl buryn Respýblıka Joǵarǵy Keńesine depýtattyqqa kandıdat bolyp tirkeldim de, saılaý aldyndaǵy el aralap, ózindi tanytý kezinde qasymda bolar adam izdedim. Aty alashqa málim deıtin, ózime kóńili jaqyn ba dep júrgen birer áriptes azamatqa qolqa salyp kórip edim, meni olqysyndy ma, óte qoıýyma kúmándandy ma, áıteýir, "onyqy-munyqy, anaý edi, mynaý edi" dep, qashqaqtaıtyn yńǵaı tanytqan. Ondaıda Qasekeńnen basqa kimim bar aqyl salatyn. Biraq áli qys ishi, jasy bolsa anaý, qozǵala qoıar ma eken degen kúdigim de joq emes, ne de bolsa dep, telefon soqtym. "Osylaı da osylaı, inińiz bir iske táýekel dep kirisip ketip edi, demeýshi deıtin atymen joq, jebeýshim ózińiz bolsańyz", — dep qolqaladym.

— E, bopty. Sen aıtsań, men qaıda barmaýshy em! — dep elp ete qaldy Qasekeń.

Menimen qarsylystardyń biri aty jurtqa belgili palýan Ábilseıit Aıhanov edi. Alakólde alǵashqy kezikken kúni-aq Qasekeńe orynsyz kıligip, retsiz tıisip: "Sákenge ergenińiz qalaı, batyr batyrǵa erýi kerek qoı", — dep burtıa sóılep, qompyldaı berdi. Sol sózin áldeneshe ret qaıtalap aıtty. Shydamy taýsylǵan Qasekeń:

— Áı, sen óziń, kúmpıgen kúshiń bolmasa, taýyqtyń mıyndaı mıyń joq myljyń ekensiń ǵoı, — dep saldy. — Men seniń árbir kúreskenińdi kórip qyzyqtap, syrtyńnan súısinip qol soǵyp, qolpashtap júrýshi edim. Biraq saǵan qalaı erem? Meni de jurt jazýshy, Jazýshylar odaǵynyń múshesi dep júrgen joq pa, endeshe Sáken Imanasov sıaqty jazýshyny qoldamaı, saǵan erip esek mıyn jeppin be, qoı, shyraǵym, onyńdy! — dep tyıyp tastaǵan.

Al ekinshi qarsylasym — oblys ákimshiliginiń qyzmetkeri Ábdirahmanov Kamal degen jigit. Ysqaıak, tisqaqqandyǵyn baıqatady. Bizden buryn baryp eldi aýzyna qaratyp alǵanǵa uqsaıdy. Aýdan ákimshiligi de biraýyzdan sony qoldaıdy. Buryn ózime dos bolyp júrgen azamattardyń birazy kópe-kórneý qybyjyqtap, kózderimen jer shuqyp qalypty. Qaı sharýashylyqqa barsaq ta: "Kamalǵa daýys berý kerek", — degen "sheshender" aldymyzdan shyǵa keledi de, úlken-kishige jel berip, jetelep ala jóneledi. Qasekeń baryn salyp, mámlege shaqyryp, qanshama taýsyla sóılese de, Muzdy muhıttaı siresken jurt kóńilin jibite almaı álek, men de ynǵaısyzdana berem. El arasyna da iritki túse bastady.

Bir sovhozda ózim aldynan dáris alǵan ustazdarymnyń biri jolyqty. "Qaseke, bul kisi meniń muǵalimim bolǵan", dep tanystyryp qoıdym.

Ne kerek, jıyn ústinde álgi ustazym da basshylarǵa jaltaqtap: "Sákenge de, Kamalǵa da daýys bereıik", — dep jalpaq-shesheılikke salmasy bar ma.

Qasekeń áldeneni shuqshıyp jazyp jatyr edi, bir japyraq qaǵazdy stol ústimen maǵan qaraı jyljytyp jiberdi. Oqysam, óleń eken. Dobaldaı áriptermen:

Óziń de bir nevezýchıı nemesiń,
O dorogoı, amalyń joq, kónesiń.
Al mynadaı mińgirlegen ustazdyń
Uraıyn men enesin! — dep jazypty.

Men kúldim de, bas barmaǵymdy kórsettim. Ózi de maǵan qarap jymıyp qoıady.

Sol joly Qasekeń maǵan arnap mundaı óleńderdiń birnesheýin jazdy.

Kolhozdar men sovhozdardyń klýbtary sýyq bolady eken. Sahnada otyryp men qaltyraı bastaımyn. Qasekeń bylq etpeıdi. "Maǵan sýyq tımeıdi, etim úırenip ketken", — dep qoıady. Birese Abaısha:

Iá, solaı, qaltyrarsyń, tońarsyń.
Halqyń nadan bolǵan soń,
Qaıda baryp ońarsyń, —

dep, birese:

Qaıran sóziń qor boldy-aý,
Alakóldiń ezine! —

dep, keıde ózinshe:

Tumsyǵynan uram ba?
Bomba tastap qyram ba?
El seniki, dorogoı.
Ne jasaımyn bularǵa, —

dep jazyp jiberedi. Men olaryn búktep qaltama salyp qoıamyn. Aıaq astynan aǵamnyń aqyn bolyp ketkenine tańqalam. "O, jasymda men de óleń jazǵam", — dep kúlimdeıdi Qasekeń. Myna óleńderin oqyp, "jazsa, jazǵan shyǵar-aý" dep oılaımyn.

Bireýdi maqtaýǵa kelgende qıynsyzdy da qıystyryp jiberetin qazaq emespiz be, sol jıyndardyń birinde Kamaldy jaqtap sóılegenderdiń biri qyza-qyza kelip: "Aýyl-aýyldaǵy zırattardy qorshatyp, kóne mazarlardy jóndeýden ótkizgen, tipti aýdan ortalyǵyna Qabanbaı batyrdyń eskertkishin turǵyzyp, stadıon saldyryp bergen de Kamal", — dep jiberdi. Sonda Qasekeń:

— Osy aýdanda elý myń el bar, basshylary, basqalary bar deýshi edi, túk bitirmeı júr ekensinder ǵoı, olaı bolsa, Kamaljandy ǵana qaldyryp, qalǵandaryń basqa jaqqa kóship-aq ketpeısińder me? — degeni shydamaı.

Eshkim dálel aıtyp daýryqqan joq.

— İńǵaısyzdaý boldy ma, qalaı! Áı, biraq ózderi de sóz emes sózdi aıtyp dep Qasekeń jıyn sońynan maǵan qarap kúle sóılep júrdi.

Soǵys týraly, partızandyq ómirdiń nebir tar jol, taıǵaq keshýleri jóninde Qasym Qaısenov jazǵan kitaptar úlken-kishiniń bárine qyzǵylyqty ǵoı. Al aýyzeki áńgimesi odan da qyzyqty. Óz áýen, óz yrǵaǵymen aıtylatyn Qasekeń áńgimelerin júz qaıtalap estiseń de jalyqpaısyń.

Uzaq kúnder birge júrip, Qasekeń sol áńgimelerin ári sabaqtaı túsedi. Ara-tura tanys-beıtanys adamdarǵa beretin minezdemesi kóbinese mirdiń oǵyndaı dál tıip jatady. Sózi — sybyr, isi — jybyr adamdardy unatpaıdy. Qýlyq saýyp kún kórgisi keletinderdi ıt etinen jek kóretinin jasyrǵan emes.

— Seniń anaý dostaryń bar ǵoı, — dep, birde maǵan jaqynyraq júretin birer jigittiń atyn atady, — solardy aıtam. Biri — ýshkýrnık (onysyn uǵa qoımadym,) al anaýsy saǵan túbin tirliginde kórsetpeıtin batyp turǵan zándemeniń ózi.

Men úndemeı otyryp qalsam kerek:

— Oý, sen jaratpaı qaldyń-aý deımin. Kórersiń óziń-aq áli, — dep ári qaraı taratyp jatpady.

Keıin Qasekeń aıtqan minezdemeniń shyndyǵyna kózim jetti ǵoı.

Minezi ǵana emes, is-áreket, qımyl-qozǵalysy da ózgege uqsamaıtyn kesek, iri. Aýylda turatyn Serik Tolǵanbaev degen mal dáriger dosym bar. Sonyń úıinde eki-úsh kún qondyq. Alǵashqy kúni Serik bir kókmoıyn shólmekti jyltyńdata berip edi, Qasekeń:

— Qaraǵym, bul ne? — dep surady.

— İshimdik qoı, aǵa. Esigimdi alǵash ret ashyp otyrsyz, — dep ydystaryn yńǵaılaı bastady.

— Qoıa ǵoı onyńdy. Ózderiń bolmasań, men kári adammyn, tatpaımyn, — dedi.

Serik sasqalaqtap, álgisin ári ysyra salǵan. Kelesi kúngi keshte sol ornynda turǵan shólmekti ymdap, Qasekeń:

— Serik mynýyń nemene? — dep tosyn suraq qoıdy.

— Keshegi araq qoı, aǵa. Alyp qoımappyn ǵoı árige, — dep taǵy sasty.

— Joq, ol nege tur?

— Keshe sizderge quıam ba dep, ishpeımin degesin, endi...

— Keshe ishpesek, búgin taǵy qolqalaýǵa bolmaı ma ózi?

— Bolady, aǵa.

— Bolsa, qolqalap kórmeısiń be?

Serik oımaqtaı rúmkelerin ákele berip edi, Qasekeń maǵan qarap:

— Aıt myna dosyńa, meniń qandaı ydysty qalaıtynymdy, — dedi.

Men kemi bolatyn úlken bir bokaldy nusqadym da, toltyra quıǵyzdym. Serik taǵy da sóz estip júrem be degendeı, qoly qaltyrap áreń-áreń toltyrdy-aý.

Qasekeń aldyndaǵysyn qaǵyp saldy da:

— Endi álgiden azyraq etip bir qaıtalap jiber de, jınap tasta, — dedi.

Serikten degbir kete bastady. Unaǵan bir úıinde osylaı aldyndaǵasyn sypyra jep, opyra ishetin Qasekeń, úı ıesiniń qyldaı bir qylyǵy jaqpaı qalsa boldy, qanshama qıylyp, jik-japar bolyp, asty-ústine túskenimen, birer sháı ǵana iship: "Men kári adammyn ǵoı, qaraǵym. Demala turaıyn", — dep dastarhannan yǵysyp kete beredi.

Ońasha qalǵanda: "Álgi jigitińniń jiligi tatymsyzdaý eken", — dep, birer sózben minez-qulqyn dál aıtyp beredi. Ondaıyn ózim de ishteı sezetin bolǵandyqtan, daý aıtyp, sózdi uzartyp jatpaımyn.

Keıde ózimdi de "ońdyrmaıdy". Sol Seriktiń úıinde bir qylyǵym jaqpaı qaldy ma, qaıdam:

— Áı, Serik, — dedi, — sen ǵoı myna dosyńa jatyp jastyq, ıilip tósek bolyp júrsiń. Men de somadaı bolyp sońyna ilesip kelem. Al bul ekeýmizdi de asa mensinip júrgen joq. Kókiregin kórdiń be, kók tireıdi.

Ne dep daý aıtaıyn.

Bir kórgen adamnyń aty-jónin ólse umytpaıdy eken. Sol sapardan oralǵannan keıin úsh-tórt aıdan soń:

— Oý, Sáken, — dep telefon soqty. — Seniń anaý bir dáýqara iniń bar edi ǵoı, Erkinbaı degen, sonyń adresin dál aıtyp jibershi. Óskemen jaqqa barmaq edim, jolshybaı soǵan soǵyp, demala keteıin.

Masqara bolǵanda, inimniń adresin ózim de bilmeıdi ekenmin. Sondyqtan:

— Qaseke-aý, qazaq jeriniń bári partızan Qasym Qaısenovti biledi ǵoı. "Kim bar-ay?" dep jetip barsańyz, qarsy almaıtyn el bar ma, — dep qaljyń aıtqan bolam.

Qasekeń mundaıda: "Áı, solaı", — dep qoıa salady. Unatqany ma, unatpaǵany ma, quptaǵany ma, joq pa, onysyn óziń paıymda.

Ózi aǵa tutqan adamdardy, ásirese Jumaǵalı Saın jaıly sonshalyq kishilikpen kóp áńgimeler aıtady.

— Baýkeńmen arańyz qalaı bolyp edi, Qaseke? — dep suradym jol ústi bir áńgimede. "Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syıysty ma eken" degen de kúdigim bar edi.

— Qalaı bolýshy edi, osy ózimiz sıaqty. Baýyrjan da, ózi aıtqandaı, et pen súıekgen jaralǵan ǵoı, — dep bir qoıady da, — bireýdiń úıinde áldeqalaı Baýkeńmen dámdes, dastarqandas bola qalǵanym bar emes pe. Eń tórde Baýkeń. Jurttyń nazary da sol kiside. Qyzyp otyrǵamyz. Orynsyz kıiliktim be, sózin buzdym ba, bilmeımin, bir kezde maǵan murty tikireıe qarap, orystyń jaman bir boǵaýyz sózimen syqpyrta salǵany. Mende de qaıbir aqyl bar, qarsylasa keteıin dep turdym da, úziliste dálizge shyqsam, Baýkeń ońasha temeki tartyp tur eken, qasyna taıap kelip: "Baýke, jańa ǵana meni esh kinásiz qyzartyp óttińiz. Siz kóp oqyp, kóp toqyǵan adamsyz, men bolsam — turǵan boıym mynaý, onyń ústine, orman ishinde júrip orys, hoholdyń jeti atadan jiberetin boqtyǵynyń neshe túrin úırengem. Álginde betińizden alyp, "olaı emes, bylaı dep" ottap ketsem, qaıter edińiz? Sizde ne abyroı qalar edi, men ne barqadar tabar em?" — dedim.

Baýkeń betime bajyraıa qarap turyp, taıap keldi de, eki qulaǵymnan ustap ózine tartyp aldy da, bylsh etkizip mańdaıymnan súıdi. Súıdi de, lám-mım demesten, burylyp júre berdi.

— Qalǵan tirligimizde "áı" dep júz shaıysqan emespiz, — dep Qasekeń bir toqtady.

— Al Rahymjan Qoshqarbaev ekeýiniń zilsiz qaljyńdarynyń qanshama ret kýási bop kórgenim bar, ol óz aldyna bir bólek áńgime.

Qatarlas júrgen, syrlas, syılas bolǵan Jumaǵalı Saın, Syrbaı Máýlenovter jóninde de este qalarlyqtaı etip neler bir qyzyq hıkaıalar shertedi. Zamandastarynyń ár sóz, ár qylyǵyn áspettep áńgimeler aıtady. Olaryn ózi jazar dep, bul jerde qaıtalap jatqym kelmeıdi.

Taıaýda taǵy bir sharýamdy aıtyp, aralasa qoıyńyz dep, telefondasam, Qasekeń azyraq tumaýratyp jatyr eken:

— Áı, Sáken, sen de qazaqtyń belgili azamatynyń birisiń, óz sharýańdy jurtqa ıtere salýdy qashan qoıasyń. Tabaldyryq tozdyrǵyń kelmeıtin órkeýde ekenindi bilem, áıtse de tonyńdy alyp qalmas, osy joly óziń bar. Tonyńdy alyp qalsa, meniń soǵystan qalǵan birshama qarý-jaraǵym bar, qorqytyp, qaıta alyp berem, — dep ursyp-aq tastady.

Kúlli adamzat balasynyń qamyn jep, qamyǵyp júrgendeı bolyp kórinetin nemese kóringisi keletin de azamattarymyz bar. Solardyń biriniń aldyna isiń túsip bara qalshy, qol ushyn bermek túgili, pálesi juǵyp kete me, bedelime nuqsan keltirip alam ba deı me, azar da bezer bolyp, aıaǵyna da otyrǵyzbas edi. Adamzattyń ózi árbir jeke adamdardan turatynyn o shirkinder eskerip jatpaıdy. Ondaılardan góri Qasekeńniń jeke bir adamǵa, bireýi arqyly on adam, júz adamǵa jasaǵan qolma-qol járdeminiń ózi artyq. "Jaqsydan — sharapat" degendi qazekeń solarǵa qarap aıtqan. Sol aǵalap, artynan erip júrgen Qasekeme áli kúnge óz úıimnen dám tatyryp ta kórmeppin. Keıde bir meni "sarańsyń" dep qaǵytyp júretin qurdastarymnyń kózinshe:

— Áı, Sáken, — deıdi Qasekeń. — Meni bilesiń ǵoı, kóp bolsa, ekige bólip bir shólmek konák ishetinim bar, sol qashan bolady?

— Qaseke-aı, orys ormanyna áreń syıǵan alyp tulǵa batyrsyz, bizdiń qujyradaı qýys bólmelerimizden sizge otyrar oryn tappaı júrmin ǵoı. Páter keńeıip jatsa, kóremiz ǵoı áli, kóp jasaıtyn sıaqtysyz ǵoı, asyǵatyn ne bar, — dep jýyp-shaıyp qutylamyn.

Qarqyldap kúlip kete beredi Qasekeń.

Bıylǵy Respýblıka kúni qarsańynda biraz adamǵa ordender men medaldar tapsyrylyp, "Halyq qaharmany" degen ataqtar berildi. Sol ataqtyń biri Qasekeńe de tıip qalar ma degen úlken-kishiniń úmit-dámesi kóp edi. Solardyń biri Qasekeńe telefon soǵatyn kórinedi:

— Qaseke, batyr ataǵyn alyp qala ma dep edik, amal qansha, bizdiń qolda emes, — dep jubatady ǵoı baıaǵy.

— Áı, pálenshe, — deıdi Qasekeń, — batyr atyn bermesender, bermeı-aq qoıyńdar, jasym seksenge taıanǵanda endi meni jurt qorqaq dep atar dep pe ediń? — degen eken.

Shynynda da, dep oılaımyn men, jaqsymyzdy kórmeýge kelgende, júırigimizge júlde bermeýge kelgende, aldyna jan salmaıtyn elmiz-aý osy.

Qudaıǵa shúkir, soǵys kezinde erlik kórsetken, resmı túrde batyr atanǵan aǵalarymyz az emes. Biraq solardyń kóbin qalyń el bile bermesi aqıqat. Al Baýkeń, Qasekeńderdiń esimi el ishine ańyz bolyp tarap, jurttyń bári baıaǵyda-aq batyr sanap ketken. Bulardyń soǵysta kórsetken erligin aıtpaǵanda, sol surapyl jyldar sýretin keıin qaǵazǵa túsirip, keler urpaqqa úlgi, sabaq bolý úshin jasaǵan ádebı erlikteriniń ózi nege turady! Kesh qalyp júretin qazaqylyq kimge barmaq tisteterin kim bilsin. Esimi erteń-aq el esinen shyǵyp ketetin qaharmannyń kóptiginen ne paıda?! Muny oqysa, Qasekeńniń: "Men saǵan Batyr atyn alyp ber dep aıttym ba? Álde ózine laıyq ataǵyn ala almaı ótkenderden meniń janym artyq dep pe ediń?! Bolmasa: "Batyr degen aty joq, jurt "qorqaq" dep júr me dep qorqasyń ba?" — dep ursyp tastaryn da sezip otyrmyn.

Biraq ne de bolsa, jazylyp ketti endi.

Qasekeńniń menen de góri jaqsy kóretin, menen de góri jaqyn tutatyn qalamdas inileri bar da shyǵar. Ol jaıly ózi maǵan aıtyp kórgen joq. Men de suraǵan emespin. Óz tustastarym ishinde marqum Saǵı aqyndy aıryqsha baǵalaıtynyn keıbir sózderinen ańǵaryp qana qalatyn edim. Al ózim úshin ol kisi, áńgimeniń basynda aıtqandaı, asqar taý sıaqty kórinedi de turady. İrgesinde uzynnan sulap Alataýy jatpasa, Almatydan da sán keter edi, sol sıaqty Qasymy, Qasym sıaqty sırek týar, aty ańyzǵa aınalǵan uldary bolmasa, qazaqty da kim tanyp, kim biler edi.

Biz úshin qasymyzda qaraıyp Qasym Qaısenovter júrýiniń ózi de bir mártebe. Kisiliktiń quny túse bastaǵan qazirgi zamanda Qasekenderdiń aramyzda bolýy da kóńilge medeý.

Jurt ne dese, o desin, omyraýynda Batyrlyq belgisi bolsyn, bolmasyn, ol kúni keshe ǵana aramyzdan ketken Baýkeń aǵasy sıaqty qazaqtyń ózgeden bólek jaralǵan, basqa jurtpen salystyrýǵa kónbeıtin márt uldarynyn biri. Batyry. Partızany. Jazýshysy.

Jasaı berińiz, meniń partızan Aǵam! Usaqtap bara jatqan qulkeýde tirlikti kólegeıleı túsý úshin de Siz kereksiz.

Habarlasyp turyńyz, Qaseke!

---