Meni qyzyqtyrǵan Álem
Meni qyzyqtyrǵan Álem
(ǵylymı joba)
Mazmuny
İ. Kirispe
İİ. Negizgi bólim
A) Úlken jarylys, Álem evolúsıasynyń negizgi kezeńderi
Á) Álemniń ulǵaıýy
B) Álemniń modeli
V) Álemdegi ómir men sana
İİİ. Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter
İ. Kirispe
Álem, - basqasha ǵalam. Ǵalam – alýan túrli formada bolatyn ári udaıy ózgerip otyratyn, keńistik pen ýaqyt boıynsha sheti de, shegi de joq búkil dúnıe. Ǵalamdy (arab sózinen) zertteýmen tikeleı shuǵyldanatyn ǵylym – astronomıa. Al barlyq ǵylymı bilimge negizdelgen ǵalam jónindegi paıymdaýlar kosmologıanyń máselesi bolyp esepteledi.
Ǵalamnyń sheksizdigi týraly alǵashqy pikir bizdiń zamanymyzdan burynǵy V ǵasyrda ómir súrgen ejelgi dáýirdegi grek ǵalymy Geraklıttiń (bizdiń zamanymyzdan burynǵy V ǵasyr) eńbekterinde kezdesedi. Geraklıttiń kózqarasyn Demokrıt, Epıkýr jáne Lýkresıı odan ári damytyp, keıingi dáýirlerde Jerdiń shar tárizdi ekenin jáne aspan shyraqtarynyń bir - birinen alshaqtylyǵyn anyqtaýǵa baılanysty zertteýler(Pıfagor, Arıstotel, Eratosfen) júrgizildi. Biraq shirkeý men din ústem bolǵan dáýirde mundaı ozyq oılar qoldaý tappaı, tek Qaıta órkendeý dáýirinde Nıkolaı Kopernıktiń «Aspan sferasynyń aınalysy týraly» atty kitaby kosmogonıada ǵylymı zertteýge jol ashty. Biz mekendegen Jer de, basqa planetalar, quıryqty juldyzdar men meteorlyq deneler tárizdi, Kún júıesiniń quramyna enedi. Kún júıesiniń dıametri on mıllıard kılometrdeı. Galaktıkanyń dıametri shamamen 30 myń pk - ke (shamamen 100 myń jaryq jyly) jýyq. Keıinirek ǵalam keńistiginde bizdiń Galaktıka tárizdes mıllıondaǵan basqa da galaktıkalardyń bar ekendigi anyqtaldy. Zerttelgen galaktıkalar jıyny Metagalaktıka dep atalady.
XX ǵasyrdyń 70 - jyldarynda ár túrli elderdegi astronomdardyń ujymdyq eńbekteriniń nátıjesinde Metagalaktıkanyń mynadaı mańyzdy qasıetteri anyqtaldy:
galaktıkalar Metagalaktıkada birqalypty taralmaǵan; olardyń kópshiligi galaktıkalar shoǵyrlary men toptaryna jınaqtalǵan;
galaktıkalar bir - birinen, jýyq shamamen, ornalasý qashyqtyǵyna proporsıonal bolyp qashyqtaıdy (mysaly, bir - birinen on mln. pk qashyqtyqtaǵy galaktıkalar 600 km/s jyldamdyqpen qashyqtaıdy);
ǵalamnyń biz ornalasqan bóligi mıllımetrlik radıotolqyndar dıapazonyndaǵy radıo sáýlemen birqalypty toltyrylǵan. Bul sáýle relıkt sáýle dep atalady.
Relıkt sáýle, ótken erte dáýirdegi Metagalaktıkanyń paıda bolý bastamasyna baılanysty sáýle shyǵarý prosesiniń qaldyǵy dep joramaldanady. Juldyzdar men juldyzaralyq zat ıondalǵan gazdan quralǵan. Bul ǵalamdaǵy zattyń negizgi fızıkalyq pishini qatty zat ta, suıyqtyq ta, beıtarap gaz da emes, ıondar men elektrondardan turatyn plazma degen qorytyndy jasaýǵa múmkindik beredi. Bizdiń Galaktıkanyń óz osi tóńiregindegi bir aınalymyna ketetin ýaqyt, shamamen, eki júz mıllıon jylǵa jýyq. Basqa galaktıkalardyń da bir aınalymyna ketetin ýaqyt osymen shamalas. Sonymen galaktıkalardyń ortasha jasy on mıllıard jyl dep esepteledi. Alyp galaktıkalar júz mıllıardtan astam juldyzdan, al Metagalaktıka júz mıllıonnan kem emes juldyzdan quralatyndyqtan ǵalamdaǵy juldyzdardyń sany 1019-nen astam dep esepteledi. Sondyqtan mundaı keıbir juldyzdardyń tóńireginde organıkalyq ómirdiń, sondaı - aq Jerden tys órkenıettiń bolý múmkindigi teriske shyǵarylmaıdy.
Álem — ýaqyt pen keńistik boıynsha sheksiz jáne óziniń damý prosesinde materıa qabyldaǵan nysandary boıynsha aqyry joq san alýan búkil bar materıaldyq dúnıe. Qazirgi túsinik boıynsha, Álemniń jasy 15 mlrd jyl shamasynda.[1]
Myńdaǵan jyldar, ǵasyrlar boıy adamzat Kúndi, Aıdy, planetalardy jáne belgili bir juldyzdardy ǵana baqylap keldi. Kóptegen aspan shyraqtary, barlyq qorshaǵan orta tárizdi, olarǵa ózgermeıtin sıaqty bolyp kórindi. Biraq, sol erte zamannyń ózinde dúnıede bári de damıdy degen fılosoftar da boldy. Birinshi ǵaryshnamalyq boljamdardy usynǵan ǵalymdar (XVIII ǵasyr) ǵaryshtyq materıanyń damý barysynda qalaısha Kún júıesiniń paıda bola alǵanyn túsindirýge tyrysty. XX ǵasyrda evolúsıa ıdeıasy barlyq álemge taratyldy.
Álem — bul naqty ómir sýretin, ýaqyt pen keńistik boıynsha sheksiz jáne óziniń damýy barysynda barlyq múmkin bolatyn pishin qabyldaıtyn materıalyq álem.
Qazirgi quraldarmen baqylanyp otyrǵan álemniń bóligi Metagalaktıka dep atalady. Bul bizdiń Álem. Onyń ólshemi baqylanatyn eń alys denelerge deıingi qashyqtyqpen shekteledi. Álem kóptegen metaǵalamnan turýy múmkin.
Metagalaktıkany sıpattaý úshin matematık ári astronom A. Frıdmannyń (1888 — 1925) usynǵan modeli paıdalanylady:
Metagalaktıka evolúsıasy gravıtasıalyq kúshterimen anyqtalady;
Metagalaktıka keńistigi ızotropty (belgilenip alynǵan baǵyty joq);
Metagalaktıka keńistigi birtekti.
Jalpy salystyrmalylyq teorıasynyń teńdeýinen Frıdman Metagalaktıkanyń turaqsyzdyǵy týraly qorytyndyǵa keldi.
Frıdman modeli baqylaýlar nátıjelerimen sáıkes kelip, dáleldenip otyr. Ǵylymǵa belgili Metagalaktıka tarıhy Galaktıka da, juldyz da joq kezde, ol zattar asa tyǵyz, asa ystyq kúıde bolǵan ýaqytta shamamen 15mlrd jyl buryn bastalǵan.
İİ. Negizgi bólim.
A) Úlken jarylys, Álem evolúsıasynyń negizgi kezeńderi
Shartárizdi shoǵyrlardaǵy eń kári juldyzdardyń hımıalyq quramy bizdiń álemge 13 — 15 mlrd jyl bolǵanyn kórsetti.
Aspan deneleri men olardyń júıeleriniń (máselen galaktıkalar) evolúsıalyq ózgerisine turaqsyz qubylystar jáne jarylys prosesteri (juldyzdyń tutanýy, asqyn jańa juldyzdardyń jarylýy t. b.) negizgi sebepshi bolǵan.
Budan 15 mlrd jyldaı buryn alapat jarylys bizdiń álemdi jasady. Keńistikti, ýaqytty, barlyq materıany jáne bizdi qorshaǵan energıany týdyrǵan "Úlken jarylys" dep atalǵan tabıǵat ózgerisinen keıin barlyq álem paıda boldy dep aıtý aqylǵa qonymsyz sıaqty.
Álem erekshe tez keńeıý satysyn basynan ótkizdi. Keńistik orasan zor mólsherde energıa bólip shyǵara otyryp ózinen ózi keńeıe berdi. Osy sátte Álem paıda boldy. Ol keńeıgen sátte salqyndaı bastady. Alǵashynda Álem belgisiz kólem men konsentrasıadaǵy elementterden turdy. Osy kúıde zattar óte joǵary temperatýraǵa deıin qyzǵan jáne keńeıýdiń birinshi sekýndynda sáýle shyǵarýmen jylýlyq tepe - tendikte boldy. Úlken jarylys kezinde janyp turǵan otty shar jan - jaqqa laqtyrylyp, barlyq baǵytta shashyrap ketken. Otty energıanyń jarylysy bolyp ol keıin salqyndaı kele materıaǵa aınaldy. Álem 300 myń jyl boıy ózara árekettesetin jáne barlyq Álemdi birkelki toltyratyn elektrondardan, protondardan, neıtrondardan jáne sáýle shyǵarýdan turdy. Ári qaraı Álemniń keńeıý prosesinde zattardyń tyǵyzdyǵy jáne sáýle shyǵarýy, temperatýralary tómendedi. Temperatýra 4000 K jetkende sáýle shyǵarý zattarmen árekettesýin toqtatty. Sóıtip, olardyń árqaısysynyń evolúsıasy óz betinshe júrdi. Álemniń keńeıýiniń bastalǵanyna shamamen mıllıon jyl ótkennen soń turaqty atomdardyń qalyptasý ýaqyty keldi.
Jarylystan keıingi kóptegen mıllıon jyldar boıy sol jarylystyń energıasynan paıda bolǵan jaryqtan álem jarqyrap turdy. Álemniń paıda bolýynyń jarylystyń sıpatyn dáleldeıtin derekterdi ǵalymdar osy ýaqytta da taýyp jatyr. Olar:
ǵaryshta Álemniń paıda bolý kezinen kezdesetin qaldyqty sáýle shyǵarý aıasy;
keńigen Álemniń qozǵalysyn kórsetetin galaktıka spektrindegi qyzyl yǵysý;
ǵarysh keńistiginde gelıı mólsheriniń kóp bolýy (Úlken jarylys teorıasy boljap aıtqandaı, sýteginiń 12 atomyna gelııdiń bir atomy sáıkes keledi. Gelııdiń mundaı mólsherin juldyzdardyń sýtegin "qaıta jasaý" nátıjesinde óndirý múmkin emes. Álemniń keńeıýi bastalǵannan keıingi onynshy sekýndta gelıı sıntezdelealdy, ol kezde zattyń temperatýrasy júzdegen mıllıon gradýs bolǵan).
Úlken jarylystan keıin Álem keńeıip, salqyndaı bastady. Elementar bólshekter protondar men neıtrondarǵa birigip, al olar óz kezeginde elektrondardy qarmap alyp atomdar paıda boldy. Atomdar ári qaraı birigip hımıalyq elementterdiń kirpishterine aınaldy. Júzdegen mıllıon jyl boıy gravıtasıa kúshteri materıany orasan zor qoımaljyńǵa jınap, ǵaryshtyń arhıtektýrasyn daıarlady.
Júzdegen mıllıon jyldar ótkennen keıin sýteginiń zor bulttary qazir baqylap otyrǵan galaktıkaǵa jınaqtaldy.
(ǵylymı joba)
Mazmuny
İ. Kirispe
İİ. Negizgi bólim
A) Úlken jarylys, Álem evolúsıasynyń negizgi kezeńderi
Á) Álemniń ulǵaıýy
B) Álemniń modeli
V) Álemdegi ómir men sana
İİİ. Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter
İ. Kirispe
Álem, - basqasha ǵalam. Ǵalam – alýan túrli formada bolatyn ári udaıy ózgerip otyratyn, keńistik pen ýaqyt boıynsha sheti de, shegi de joq búkil dúnıe. Ǵalamdy (arab sózinen) zertteýmen tikeleı shuǵyldanatyn ǵylym – astronomıa. Al barlyq ǵylymı bilimge negizdelgen ǵalam jónindegi paıymdaýlar kosmologıanyń máselesi bolyp esepteledi.
Ǵalamnyń sheksizdigi týraly alǵashqy pikir bizdiń zamanymyzdan burynǵy V ǵasyrda ómir súrgen ejelgi dáýirdegi grek ǵalymy Geraklıttiń (bizdiń zamanymyzdan burynǵy V ǵasyr) eńbekterinde kezdesedi. Geraklıttiń kózqarasyn Demokrıt, Epıkýr jáne Lýkresıı odan ári damytyp, keıingi dáýirlerde Jerdiń shar tárizdi ekenin jáne aspan shyraqtarynyń bir - birinen alshaqtylyǵyn anyqtaýǵa baılanysty zertteýler(Pıfagor, Arıstotel, Eratosfen) júrgizildi. Biraq shirkeý men din ústem bolǵan dáýirde mundaı ozyq oılar qoldaý tappaı, tek Qaıta órkendeý dáýirinde Nıkolaı Kopernıktiń «Aspan sferasynyń aınalysy týraly» atty kitaby kosmogonıada ǵylymı zertteýge jol ashty. Biz mekendegen Jer de, basqa planetalar, quıryqty juldyzdar men meteorlyq deneler tárizdi, Kún júıesiniń quramyna enedi. Kún júıesiniń dıametri on mıllıard kılometrdeı. Galaktıkanyń dıametri shamamen 30 myń pk - ke (shamamen 100 myń jaryq jyly) jýyq. Keıinirek ǵalam keńistiginde bizdiń Galaktıka tárizdes mıllıondaǵan basqa da galaktıkalardyń bar ekendigi anyqtaldy. Zerttelgen galaktıkalar jıyny Metagalaktıka dep atalady.
XX ǵasyrdyń 70 - jyldarynda ár túrli elderdegi astronomdardyń ujymdyq eńbekteriniń nátıjesinde Metagalaktıkanyń mynadaı mańyzdy qasıetteri anyqtaldy:
galaktıkalar Metagalaktıkada birqalypty taralmaǵan; olardyń kópshiligi galaktıkalar shoǵyrlary men toptaryna jınaqtalǵan;
galaktıkalar bir - birinen, jýyq shamamen, ornalasý qashyqtyǵyna proporsıonal bolyp qashyqtaıdy (mysaly, bir - birinen on mln. pk qashyqtyqtaǵy galaktıkalar 600 km/s jyldamdyqpen qashyqtaıdy);
ǵalamnyń biz ornalasqan bóligi mıllımetrlik radıotolqyndar dıapazonyndaǵy radıo sáýlemen birqalypty toltyrylǵan. Bul sáýle relıkt sáýle dep atalady.
Relıkt sáýle, ótken erte dáýirdegi Metagalaktıkanyń paıda bolý bastamasyna baılanysty sáýle shyǵarý prosesiniń qaldyǵy dep joramaldanady. Juldyzdar men juldyzaralyq zat ıondalǵan gazdan quralǵan. Bul ǵalamdaǵy zattyń negizgi fızıkalyq pishini qatty zat ta, suıyqtyq ta, beıtarap gaz da emes, ıondar men elektrondardan turatyn plazma degen qorytyndy jasaýǵa múmkindik beredi. Bizdiń Galaktıkanyń óz osi tóńiregindegi bir aınalymyna ketetin ýaqyt, shamamen, eki júz mıllıon jylǵa jýyq. Basqa galaktıkalardyń da bir aınalymyna ketetin ýaqyt osymen shamalas. Sonymen galaktıkalardyń ortasha jasy on mıllıard jyl dep esepteledi. Alyp galaktıkalar júz mıllıardtan astam juldyzdan, al Metagalaktıka júz mıllıonnan kem emes juldyzdan quralatyndyqtan ǵalamdaǵy juldyzdardyń sany 1019-nen astam dep esepteledi. Sondyqtan mundaı keıbir juldyzdardyń tóńireginde organıkalyq ómirdiń, sondaı - aq Jerden tys órkenıettiń bolý múmkindigi teriske shyǵarylmaıdy.
Álem — ýaqyt pen keńistik boıynsha sheksiz jáne óziniń damý prosesinde materıa qabyldaǵan nysandary boıynsha aqyry joq san alýan búkil bar materıaldyq dúnıe. Qazirgi túsinik boıynsha, Álemniń jasy 15 mlrd jyl shamasynda.[1]
Myńdaǵan jyldar, ǵasyrlar boıy adamzat Kúndi, Aıdy, planetalardy jáne belgili bir juldyzdardy ǵana baqylap keldi. Kóptegen aspan shyraqtary, barlyq qorshaǵan orta tárizdi, olarǵa ózgermeıtin sıaqty bolyp kórindi. Biraq, sol erte zamannyń ózinde dúnıede bári de damıdy degen fılosoftar da boldy. Birinshi ǵaryshnamalyq boljamdardy usynǵan ǵalymdar (XVIII ǵasyr) ǵaryshtyq materıanyń damý barysynda qalaısha Kún júıesiniń paıda bola alǵanyn túsindirýge tyrysty. XX ǵasyrda evolúsıa ıdeıasy barlyq álemge taratyldy.
Álem — bul naqty ómir sýretin, ýaqyt pen keńistik boıynsha sheksiz jáne óziniń damýy barysynda barlyq múmkin bolatyn pishin qabyldaıtyn materıalyq álem.
Qazirgi quraldarmen baqylanyp otyrǵan álemniń bóligi Metagalaktıka dep atalady. Bul bizdiń Álem. Onyń ólshemi baqylanatyn eń alys denelerge deıingi qashyqtyqpen shekteledi. Álem kóptegen metaǵalamnan turýy múmkin.
Metagalaktıkany sıpattaý úshin matematık ári astronom A. Frıdmannyń (1888 — 1925) usynǵan modeli paıdalanylady:
Metagalaktıka evolúsıasy gravıtasıalyq kúshterimen anyqtalady;
Metagalaktıka keńistigi ızotropty (belgilenip alynǵan baǵyty joq);
Metagalaktıka keńistigi birtekti.
Jalpy salystyrmalylyq teorıasynyń teńdeýinen Frıdman Metagalaktıkanyń turaqsyzdyǵy týraly qorytyndyǵa keldi.
Frıdman modeli baqylaýlar nátıjelerimen sáıkes kelip, dáleldenip otyr. Ǵylymǵa belgili Metagalaktıka tarıhy Galaktıka da, juldyz da joq kezde, ol zattar asa tyǵyz, asa ystyq kúıde bolǵan ýaqytta shamamen 15mlrd jyl buryn bastalǵan.
İİ. Negizgi bólim.
A) Úlken jarylys, Álem evolúsıasynyń negizgi kezeńderi
Shartárizdi shoǵyrlardaǵy eń kári juldyzdardyń hımıalyq quramy bizdiń álemge 13 — 15 mlrd jyl bolǵanyn kórsetti.
Aspan deneleri men olardyń júıeleriniń (máselen galaktıkalar) evolúsıalyq ózgerisine turaqsyz qubylystar jáne jarylys prosesteri (juldyzdyń tutanýy, asqyn jańa juldyzdardyń jarylýy t. b.) negizgi sebepshi bolǵan.
Budan 15 mlrd jyldaı buryn alapat jarylys bizdiń álemdi jasady. Keńistikti, ýaqytty, barlyq materıany jáne bizdi qorshaǵan energıany týdyrǵan "Úlken jarylys" dep atalǵan tabıǵat ózgerisinen keıin barlyq álem paıda boldy dep aıtý aqylǵa qonymsyz sıaqty.
Álem erekshe tez keńeıý satysyn basynan ótkizdi. Keńistik orasan zor mólsherde energıa bólip shyǵara otyryp ózinen ózi keńeıe berdi. Osy sátte Álem paıda boldy. Ol keńeıgen sátte salqyndaı bastady. Alǵashynda Álem belgisiz kólem men konsentrasıadaǵy elementterden turdy. Osy kúıde zattar óte joǵary temperatýraǵa deıin qyzǵan jáne keńeıýdiń birinshi sekýndynda sáýle shyǵarýmen jylýlyq tepe - tendikte boldy. Úlken jarylys kezinde janyp turǵan otty shar jan - jaqqa laqtyrylyp, barlyq baǵytta shashyrap ketken. Otty energıanyń jarylysy bolyp ol keıin salqyndaı kele materıaǵa aınaldy. Álem 300 myń jyl boıy ózara árekettesetin jáne barlyq Álemdi birkelki toltyratyn elektrondardan, protondardan, neıtrondardan jáne sáýle shyǵarýdan turdy. Ári qaraı Álemniń keńeıý prosesinde zattardyń tyǵyzdyǵy jáne sáýle shyǵarýy, temperatýralary tómendedi. Temperatýra 4000 K jetkende sáýle shyǵarý zattarmen árekettesýin toqtatty. Sóıtip, olardyń árqaısysynyń evolúsıasy óz betinshe júrdi. Álemniń keńeıýiniń bastalǵanyna shamamen mıllıon jyl ótkennen soń turaqty atomdardyń qalyptasý ýaqyty keldi.
Jarylystan keıingi kóptegen mıllıon jyldar boıy sol jarylystyń energıasynan paıda bolǵan jaryqtan álem jarqyrap turdy. Álemniń paıda bolýynyń jarylystyń sıpatyn dáleldeıtin derekterdi ǵalymdar osy ýaqytta da taýyp jatyr. Olar:
ǵaryshta Álemniń paıda bolý kezinen kezdesetin qaldyqty sáýle shyǵarý aıasy;
keńigen Álemniń qozǵalysyn kórsetetin galaktıka spektrindegi qyzyl yǵysý;
ǵarysh keńistiginde gelıı mólsheriniń kóp bolýy (Úlken jarylys teorıasy boljap aıtqandaı, sýteginiń 12 atomyna gelııdiń bir atomy sáıkes keledi. Gelııdiń mundaı mólsherin juldyzdardyń sýtegin "qaıta jasaý" nátıjesinde óndirý múmkin emes. Álemniń keńeıýi bastalǵannan keıingi onynshy sekýndta gelıı sıntezdelealdy, ol kezde zattyń temperatýrasy júzdegen mıllıon gradýs bolǵan).
Úlken jarylystan keıin Álem keńeıip, salqyndaı bastady. Elementar bólshekter protondar men neıtrondarǵa birigip, al olar óz kezeginde elektrondardy qarmap alyp atomdar paıda boldy. Atomdar ári qaraı birigip hımıalyq elementterdiń kirpishterine aınaldy. Júzdegen mıllıon jyl boıy gravıtasıa kúshteri materıany orasan zor qoımaljyńǵa jınap, ǵaryshtyń arhıtektýrasyn daıarlady.
Júzdegen mıllıon jyldar ótkennen keıin sýteginiń zor bulttary qazir baqylap otyrǵan galaktıkaǵa jınaqtaldy.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
