InfoHub Logo

Orta mekteptiń sońǵy klasynda oqyp júrgende meniń qolyma "Ómir ushqyny" atalatyn kólemi shaǵyn qyzyl muqabaly kitap tústi. Avtory — Zeınolla Qabdolov. Kitaptyń alǵashqy betinde kúlimdeı otyryp túsken kelbetti jas jigittiń sýreti de bar eken. Ásirese ózińe jyly ushyraı qaraǵan meıirli janary jalt qaratpaı qoımaıdy eken. Qoldan tastamaı oqyp, álde keıipkerleri de biz sıaqty jastar (men ózim mektepti sál kesheýildep bitirgen adammyn) bolǵasyn ba, solardyń ár qylyǵy, árbir sózi men áreketi aıryqsha áser etip, qurby-qurdastaryma áńgimelep berip, kún saıyn mektepke de oqýlyqtarmen birge alyp keletin bolyp alǵam. Sol kezde Zekeń sózine jazylǵan "Jaıyq qyzy" ánin de qumarta tyńdap júrgenbiz.

Bir kúni kitapty taǵy aqtaryp otyr edim, ádebıet páninen dáris beretin súıikti muǵalimimniń biri Sara Stambekova:

— Á, Zeınollanyń kitaby eken ǵoı, ákelshi, kóreıin, shyqty dep estip edim, bul jigitpen biz ýnıversıtetti birge bitirdik qoı, — degeni.

"Áı, aıta beredi-aý adam degen, áıtpese, mynadaı kitap jazǵan adam bizdiń apaımen qalaı birge oqı qoısyn!" — dep oılap edim men. Shynynda da, Sara apamnyń sózi kúpirlik sıaqty bolyp kóringeni ras edi.

Obaly ne, ol kezde jap-jas Sara kórikti kisi edi. Qazir mólsherlep otyrsam, áli otyzǵa jete qoımaǵan kelinshek edi, kúıeýi aýdan prokýrory. Sol prokýrordyń inisi Marat (qazir Esik qalasynda turady) menimen birge oqıtyn da, men ol úıge jıi bas suǵyp turatyn edim.

Keıin KazGÝ-de oqı júrip, osy oqıǵany Zekeńe aıtyp edim, ol kisi:

— Iá, birge oqyp edik, qazir qalaı, eı, ózi, sol burynǵydaı ádemi me? — dep, enjar qalmaı, sózime qyzǵýshylyq tanytqan. Kómeıinde Sara muǵalimime degen ystyq bir iltıpat baryn da ańǵaryp qalyp edim.

Qazaq ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetine syrttaı oqýǵa túskem. "Lenınshil jas" gazetinde qyzmet atqaryp júrdim.

Ara-tura gazetter men jýrnaldarda birli-jarym óleńderim jarıalanyp turatyn. Sony kózi shalǵan bolýy kerek, kezekti bir emtıhan ústinde Zeınolla aǵamyz:

— Sáken, sen aqynsyń ǵoı, sońǵy jazylǵan bir óleńińdi oqy. Sol óleńniń dárejesine qarap baǵa qoımaq oıym bar, — dedi.

Sol kezde jazylǵan "Joldaıaq" atalatyn óleńimdi zýyldatyp oqyp berdim. Zekeń bar zeıinimen tyńdap aldy da:

— Jaqsy óleń, biraq, — dep bir sát oılanyp qaldy, ne der eken dep men otyrmyn, — kádimgi on bir býyndy qara óleń úlgisindegi shyǵarmaǵa soǵan laıyq uıqas kerek. Sen shalys uıqaspen jazypsyń. Shalys uıqas jyr túrine kóbirek jarasady. Esinde bolsyn.

Sóıtse de, kórkemdigi úshin joǵarǵy baǵa qoıatynyn aıtty. Menimen birge Sábıt Baımoldın de oqıtyn edi.

— Aǵa, men de aqyn edim, men de óleń oqyp bereıinshi, — dep jabysa ketkeni.

Zekeń syrbaz qalpynan ózgermeı, mańǵazdana qarap, jaıymen:

— Joq, sen óleńińdi keıin oqyrsyń, ázirshe bılettegi suraqtaryńa jaýap berip kór, — degeni.

Nege ekenin bilmeımin, maǵan erekshe iltıpat bildirip, baýyryna tarta túsetin edi. Ony oqýshylar da, oqytýshylar da sezetin.

Oqýǵa kesheýildep túskenimdi bir jerde aıttym ǵoı deımin, biraz oqyǵan-toqyǵanym da bar. Jópshendini mensine de qoımaımyn. Ózimshe bolyp-tolyp ta qaldym dep júrgen kezim ǵoı. Týysqan tilder ádebıetinen Qarbanova degen kisi dáris oqıtyn edi, qara basyp, sol kisiniń sabaǵyna keshige beretindi shyǵardym. Jaratyńqyramaı júrdi de, birde: "Sen nege keshige beresiń? Sabaq bilmeı qalasyń ǵoı", — degen syńaı tanytty.

— Birdeme biletin bolǵan soń da oqyp júrmiz ǵoı, — dep júre jaýap berip em, ol kisi kóńiline aýyr alyp, renjip qaldy.

Ne kerek, sol kisiniń sabaǵy boıynsha emtıhan tapsyrdyq ta, maǵan qyrǵyz Toǵalyq moldanyń "Búrkit pen qarǵa" degen mysalyn taldaý buıyrǵany.

Oqymaǵan dúnıem eken, áıtse de, "Áı, osy shamadan tabylarsyń-aý" — dep, oısha jobalap aldym da: "Munda búrkit degenińiz — ústem taptyń ókili de, qarǵa — eńbekshi taptyń ókili. Búrkit qarǵaǵa árdaıym tyrnaǵyn batyratyn bolǵan", — dep syqpyrta bastap edim, Qarbanova kúlip:

— Toqta, toqta, sen muny qaıdan oqydyń? — dedi.

— Kitaptan, — deımin men kúmiljip.

— Otyr. "Qanaǵattanǵysyz" degen baǵa qoıam. Kúzde oqyp kelip, keıin qaıta tapsyrasyń, — dedi ustazym.

Salym sýǵa ketip, Zekeńe bardym. Bolǵan oqıǵany óz aýzymnan estigen aǵam jatyp kep kúldi. "Jaraıdy, erteń pálen ýaqytta kafedraǵa kele qoı, sóılesip kóreıik", — dep meni kúle otyryp shyǵaryp saldy.

Ertesinde barsam, Zekeń tór jaqta otyr eken, kókteı ótip baryp, sálem berdim de, jaǵalaı jaıǵasqan basqalaryna basymdy ızeı amandastym. Shetkeri bir stolda Qarbanova apaıym da otyr eken.

Zekeń menimen terezesi teń adamdarsha shurqyraı sóılesip, qal-ahýal surasyp jatty. Sol kezde Qarbanova:

— Zeınolla, sen osy Imanasovty bekerge kótere maqtap júrsiń be deımin, bul ózi túk oqymaıtyn jigit, onyń ústine, sabaqqa da keshigip keledi, bilmeımin demeı, bilmese de jobalap soǵa beredi, — dep keshegi jaǵdaıdy túgel aıtyp shyqty. Oǵan tyńdap otyrǵandardyń bári de bir-bir kúlip aldy.

— Qoı, Nurtaı, — dedi Zekeń, — ádebıetti bul bilmese, onda basqalary jaıly sóz etip keregi ne. Toǵalaq moldany onsha mensinbegeni de, áıtpese, neǵyp bilmeıdi. Kórip, tyńdap júrmiz ǵoı, — dep tigisin jatqyza jumsartyp biraz sóz aıtyp, aqyry emtıhannan ótkizip jiberdi.

Endi birde qolyma Sergeı Antonov degen orystyń jaqsy bir jazýshysynyń "Pısma o rasskazah" deıtin kitaby tústi de, leksıa ústinde sony paraqtap otyrǵam. Álgi kitapty kórgen Zekeń:

— Sen osy kitapty maǵan ber de, mende "Lıteratýrnaıa Rossıa" aptalyǵynda basylǵan nusqasynan tigindisi bar edi, kerek etseń, sony al, — dedi.

Kitapty Zekeńe ustata saldym. Ol aqtara qarap otyrdy da:

— Sáken, osy áńgime degen ne? — dep tosyn suraq qoıǵany.

Mundaıda kisi abdyrap, sasyp qalady eken. Ádebı janr ishinde áńgime degen mólshermen osy shyǵar dep, áıde bir kósilip bereıin. Zekeń eleń etip, maǵan bajyraıa qarap qalypty.

— Áı, osy sen týraly pikirimdi ózgertem ǵoı deımin, týra áneýkúngi Qarbanovaǵa bergen jaýabyń sıaqty ǵoı mynaý. Áıtse de jobań durys. Degenmen, ádebıet teorıasynda aıtylǵan tujyrym bar emes pe, oqymaǵan sıaqtysyń, — dedi. Ózi ádebıet teorıasyn jasaýǵa atsalysyp júrgen adamnyń dittegen jerinen shyqpaǵanymdy sezip, tilimdi tisteı qoıdym.

Ýnıversıtetti bitirýge bir jyl qalǵanda, úı salamyz dep, ákem Almatyǵa jibermeı qoıdy da, kelesi jyly kelsem, kýrsty basqaratyndar: "Sen bir kýrs tómendegilermen bitirersiń, dıplom taqyryptary tapsyrylyp qoıdy, keshigip qaldyń", — degendi aıtty.

Eki ókpemdi qolyma ala taǵy Zekeńe júgireıin. Ol kisi sózge kelmeı: "Júr, Beısekeńe kettik"! — dedi. Beısekeńi kafedra meńgerýshisi ǵalym Beısenbaı Kenjebaev edi.

Beısekeńe alyp kirgen Zekeń:

— Beıseke, myna Sákendi ǵoı tanısyz, — dep bastady sózin. Beısekeń bas ızegen bolady. Qaıdan tanysyn. Men sıaqty syrttaı oqıtyn stýdent az ba, qaısy birin bile beredi ol kisi.

— Beıseke, — dedi Zekeń birqalypty baıaý sóılep, — osy kýrstaǵy qyryq balany túgel shyǵaryp jiberip, bir ǵana osy Sákendi alyp qalsańyz, Qudaı biledi, bıylsha túkten utylmaısyz. Byltyr kelmeı qalǵan eken. Ózim jetekshi bolaıyn, dıplom taqyrybyn bekitip berińiz.

Beısekeń sózge kelgen joq, birden kelisip:

— Zeınolla, óziń jetekshi bolsań, sóz bar ma, taqyrybyn qarap, tańdap, men aıtty dep tirket qyzdarǵa, — dep kelisimin berdi.

Zekeń ol kezde bar bolǵany dosent, ǵylym kandıdaty ǵana edi. Sonda da kafedrada bedeli baryn sezetinmin. Aqyry az kúnde óz basshylyǵymen maǵan qazaq lırıkasy haqynda dıplom jumysyn jazdyryp, qorǵatyp shyqty.

Dıplom jumysynyń alǵashqy nusqasyn jazyp bolyp, jetekshime bergenmin. Zekeń bir-aq kúnde oqyp shyǵyp, pikirin jazyp ákelgen eken. Bir májilis ústinde ustata qoıyp edi, men ony qolymdaǵy qaǵazdar arasyna sala salǵanmyn. Ustazym jalt qarap:

— Áı, sen óziń oqyǵyń da kelmeıdi ǵoı, men shynynda sen jaıly qatelesip júrmin-aý osy. Ákel ózime, qaıta jazam. Asyra maqtap qoıyp em tipti, — degeni.

"Úıge baryp oqımyn ǵoı" degenime bolmady, álgi bir paraq qaǵazdy tartyp alyp ketti de, ertesinde, sol ma, basqa ma, áli bilmeımin, dıplom jumysyna bergen ádil baǵany, pikirin tabys etti. Jastyǵym da bolar, álde ózimsine bastadym ba, tym qurysa alǵashqy pikirine bir ret kóz toqtata qarasam-shy. Biraq myna bergen baǵasy da ádil, kóterińki kóńilmen jeldirte otyryp, maqtap jazǵan eken.

"Qudaıdyń bir jarytpaı-aq qoıǵany-aı!" — dep Muqaǵalı aıtpaqshy, men de qaıbir qarajatqa qaryq bolyp júretin edim. Dıplom qorǵaı sala dalaǵa shyqsam, bizdiń aýdandaǵy bir kolhozdy basqaratyn, ulty moldavan ba, syǵan ba, árdaıym ańqyldaı kúlip júretin Aleksandr Chýrsınov deıtin azamat jolyǵa ketti. Astynda sý jańa "Volga". — "Aýylǵa ala ketesiń be?" — "Áıda, otyr". Sóz sonymen bitti. Otyrdym da kete berdim. Óıtkeni jolaqysyn tólerlik aqsha joq edi qaltamda.

Dıplomnyń da men úshin asa qymbat múlik bolmaǵany ǵoı, oqý bitirgenimdi aıǵaqtaıtyn sol qujatty kelesi jyldyń jazynda bir-aq aldym. Sol eki arada tyǵyz bir sharýamen Almatyǵa kelgenim bar edi. "Stolıchnyı" gastronomynda kezdeısoq Zekeńe ushyrasyp qaldym.

— Oý, sen qaıdan júrsiń? — dep jatyr aǵam, — jurttyń shákirtteri dıplom qorǵaı sala jetekshilerin izdep shaýyp júr. Seni kóre almaı, jan-jaǵyma biraz qaradym da, kúder úzip, jónime ketkem.

— Aǵa, keshirińiz, osylaı da osylaı, aqsham bolmaı qaldy da, bireýdiń artyna mingesip aýylǵa tartyp ketip em, — dep aqtalǵan boldym men beıbaq.

Jetekshim aldyndaǵy sol aıybymdy, Zekeńniń esinde bar ma, joq pa, bilmeımin, men araǵa on, on bes jyl salyp baryp ázer jýdym-aý deımin...

Akademık Zeınolla Qabdolovpen qazir de oqta-tekte kezdesip júrem. Meni kórgen jerde qushaǵyn keń ashyp, qushyp-súıip jatady. Men de barynsha inilik izet kórsetip, qurmetpen ıilip-aq baǵam. Odan aryǵa barǵan emespiz.

Jazýshylar odaǵynda bolyp turatyn áldebir jıynǵa qatysqaly baryp, uzyn stoldyń bir shetinen otyra berip edim, qarama-qarsy kelip Zekeń jaıǵasty. Elpildeı amandasqan meniń sálemimdi alyp jatyp:

— Iá, Sáken myqtysyń ba? — dedi ol.

Aldymda jatqan aq qaǵazdyń bir paraǵyn aldym da:

Joqpyn ǵoı aılaǵa da, paıdaǵa da,
Myqty bola qoıaıyn qaıdan, aǵa.
Keıde bir kisi tappaı qınalamyn,
Qarmanyp, qansha qarap aınalama! —

dep bir aýyz óleń jazdym da, Zekeńe qaraı syrǵyta saldym. Ol kisi oqyp shyǵyp:

— Sen qaı kúni jazylǵanyn kórsetip, qol qoıyp ber, — dedi.

Aıtqanyn buljytpaı oryndadym. Zekeńe arnap jazǵan taǵy bir óleńimde:

Men úshin sol baıaǵy Zeınollasyz

Salmaǵy basqa janmen ólshenbeıtin! —

degenim bar.

Byltyr (1997 jyly) Zekeń 70 jasqa toldy. Sonyń qarsańynda jumysta otyrǵan maǵan telefon soǵyp:

— Áı, Sáken, bizdiń jigitter meniń arhıvimnen seniń bir aýyz óleńińdi taýyp alypty. Sony Qazaq ýnıversıteti shyǵaratyn "Vestnıkke" kirgizbekshi, sen qarsy bolmaısyń ba? — dep surady.

— Joq, aǵa, nege qarsy bolaıyn, qaıta, qýanbaımyn ba! — dep jatyrmyn men de.

Zekeńniń 70 jyldyq mereıtoıyn respýblıka bolyp dúrildetip ótkizdik. İshtik, jedik, oınadyq, kúldik.

Sóıte júre men de alpys jasqa tolyp qalam ǵoı baıaǵy. Sol qarsańda shyǵarǵan bir tomdyq tańdamalymdy qoltańba jazyp ustazyma jibergen edim.

Meniń mereıtoıyma jetekshilik etken Tumanbaı aıtty:

Stadıonda Zekeńe jolyǵyp qalyp edim, meni turǵyzyp qoıyp: "Áı, myna Sáken degenin dóı aqyn eken ǵoı, kitabyn oqyp qatty razy boldym!" — dedi.

Men ájepteýir marqaıyp qaldym.

Biraq Zekeń ózime ol jaıly áli lám degen joq.

Kim bilsin, keıde bireý birdeńe dep, araǵa ot jaǵyp júr me degen kúdik te uıalaıdy kóńilge.

* * *

Toqsanynshy jyldyń jazynda kezekti bir jyr kitabymdy jazamyn dep, jazýshylardyń Ál-Farabı atyndaǵy shyǵarmashylyq úıinde taban aýdarmaı qatarynan úsh-tórt aı jatyp qaldym. Men sıaqty uzaq merzimge kelgender ishinen búgin qatarda joq, marqumdar Sáýirbek Baqbergenov, uıǵyrdyń jaqsy bir shaıyry, qyz minezdi İzim Baqnıazov bar, úsheýmiz jup jazbaı, ár sársenbi saıyn "Arasan" monshasyna baratyndy shyǵardyq. Ár sársenbi saıyn bireýimiz monsha pulyn, árgi-bergi taksı shyǵynvn túgel ǵana kezegimen óz moınymyzǵa alatuǵynbyz. Keıde bizge óz kóligimen Safýan aǵam Sháımerdenov qosylatyn edi de, taksı izdep áýre bolmaı, asa bir jyrǵap qalatynbyz. Sondaı sársenbiniń birinde taǵy da dorbalarymyzdy arqalap, mashınasy bar Safýan aǵamyzdy qolqalap degendeı, jıyn-terin qalpymyzda monshaǵa barmaqqa shyǵa bergenimiz edi, qarsy aldymyzdan akademık Zeınolla Qabdolov ushyrasa ketti. Ushyrasa ketti de bárimizben asyqpaı yrǵala, yńyrana amandasyp bolyp:

— Iá, jol bolsyn, qaıda bet aldyńdar? — dep surady sabyrmen.

— Monshaǵa, — dedim men elden buryn jaýap berip.

— Ýaı, shirkin, monsha! — dedi Zekeń tamsana sóılep, — rahat-ay, dúnıe-aı! Salqyn syra da ishesińder-aý!

— Júrińiz, birge baraıyq, — dedim men.

— Shirkin, monsha! — dedi taǵy Zekeń daýysyn soza túsip. — Barar edim-aý, biraq qazir bir adamdy tosyp júrgenim. Ýáde berip qoıyp em. Syra da ishesinder-aý, á!

— Tamsanyp, tańdaı qaǵa bermeı, júrseńizshi birge! — dep Safýan aǵam sál óktem sóıledi oǵan.

— Bir adamǵa bergen ýádem bar edi tosamyn dep, sony kútip júrgenim, — dep Zákeń qala berdi de, biz jónimizge tarttyq.

Monshamyzǵa túsip, býyrqanyp, býsanyp, mólsherli mezgidde úıge qaıtyp kele jatqanbyz. Qaltarys kóshelerdiń birinde jabyq mashınadan syra túsirip jatqanyn kózimiz shaldy. Ol kezde osylaı tam-tumdap tatyryp, syraqumarlardy tamsandyryp qoıatyn bir tapshylyqtyń túri bolýshy edi. Safekeńe aıtyp, solaı buryldyq ta, azdy-kópti kezegine turyp, bir torkóz dorbaǵa toltyra kótergenimizshe dep, on-on bes shólmek syra aldym. Saldyr-kúldir etkizip mashınanyń artqy jaǵyna qoıyp jatyrmyn.

"Onyń bárin qaıtesiń?" dep suraǵan seriktes aǵalaryma "Keregi bolyp qalar", — deı saldym.

Baǵanaǵy kútken adamyn endi ǵana shyǵaryp salǵan ba, Zeınolla aǵam sol mańǵaz qalpynda ónerjaı aldynda áli de qydyrystap júr eken. Mashınadan túsip jatqan bizdi kórip, beri buryldy.

— Jeńil býlaryńyzben! — dep jatyr, — Áı, syra ishtińder me?

Men saldyr-kúldir etkize syra toly dorbamdy kótere tústim de, Zekeńe usyndym.

— Óı, bu ne? — dep sasyp qaldy ol kisi.

— Sizge alyp keldim, syra ǵoı.

— Maǵan ba, qanshasyn alaıyn?

— Biz syra ishpeımiz, osynyń bári sizge, — deımin men.

— Oı, páli, mynaý bir qyzyq boldy ǵoı, — dep Zekeń yńǵaısyzdanyp qaldy.

Qoıarda qoımaı júrip bólmesine kirgizip berdim.

Zekeń dál osy bes-alty shólmek syraǵa zárý bolyp turmaǵanyn bilemin, syra ishkisi kelip bara jatsa, tolyp jatqan inileriniń birine ymdaı salsa boldy, jer túbinen bolsa da jetkizip berer edi. O kisiniń áıteýir sóz bolsyn dep aıta salǵanyn bildim. Al meniń ataqqa tabynyp, laýazymǵa baǵynyshty ekiniń birine jyǵyla bermeıtin minezimdi o kisi de biledi. Álgi sál-pál abyrjý sodan shyqty ma deımin. Sol kúni me, keıingi kezde me, Zekeń meni óz bólmesine arnaıy shaqyryp, aldyma búıirli shıshanyń bir úıirin qoıyp qonaq etkeni de bar.

— Oı, myna Sáken qyzyq eken, qaljyńǵa aıta salyp em, bir qap syra arqalap jetip kelip tur, — dep árkimge aıtyp júrgenin de estidim.

Úlken adamdardyń bolmashy iltıshtqa da balasha máz bola qýanyp qalatynyn sonda bir kórip, tánti bolyp edim men.

1998 jyly Zeınolla Qabdolov "Meniń Áýezovim" kitaby úshin Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵyna ıe boldy. "Parasat" jýrnalyna jarıalanǵan bir maqalamda syılyq berýdiń aldynda talantty bir jazýshy inimmen bolǵan áńgimeniń sulbasyn keltire ketip edim. Sony durys qabyldamady ma, álde bireýler araǵa shı júgirtti me, áıteýir, úıine bir telefon soqqanymda, aǵam burynǵydaı emes, edáýir salqyn amandasty. Ózimdi aqtaý úshin biraz "terleýge" týra keldi. Aqyry, araǵa aı salyp baryp, tosyn bir kezikkende uzaǵyraq áńgimelesip, sóz túbine jetkendeı bolyp edik.

Sol kúnnen bastap ustazymmen qaıta túsiniskendeı jaıym bar.

Ózine uly ustaz tutatyn Áýezovtiń keıde joq jerden balasha burtıyp ókpelep qalatyny jaıly árkim-árkimder jazyp júr ǵoı, sol minez Zekeńde de joq emes-aý dep oılap qoıatyn boldym men osy kúnderi.

---