InfoHub Logo

2020 jyl kóptegen ardaqty tarlandarymyzdyń mereıtoılarymen tuspa-tus keldi. Eń bastysy – bul árıne, kemeńger aqyn, aǵartýshy, Uly Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna 175 jyl tolýy. Sonymen birge, 2020 jyl taǵy bir artynan óshpes mura qaldyrǵan qoǵam qaıratkeri – Mirjaqyp Dýlatulynyń 135 jyldyǵyn toılanýymen sabaqtas. Kezinde eki daraboz tulǵamyzdyń aty bir baspa gazetinde eki ret shyqqan edi. Solardyń biri, «Qazaq» gazetindegi Mirjaqyp Dýlatulynyń Uly aqynnyń qaıtys bolǵanyna on jyl ótkennen keıin jarıalaǵan «Abaı» atty maqalasy áli kúnge deıin óz ózektiligin joıǵan joq. 

Mirjaqyp Dýlatuly basqa elderde Abaı sekildi biregeı aqyn týylsa, ol jaıly segizdegi baladan seksendegi aqsaqalyna deıin bilip, aty barsha halyqqa tanylar edi deı kele, «opatyna on, jıyrma bes, elý, júz jyl tolǵan saıyn bútin jurt eskerip, mátbýǵaty kaınap, esimin máńgige sheıin qaldyrýǵa óshpes belgiler ornatyp, qurmetine neshe túrli izgi jaılar ashar edi», - dep, óziniń ishteı kúıinishin bildirgen edi. Mirjaqyp Dýlatulynyń bul ókinishi qazirgi táýelsiz Qazaqstanda tolyǵymen seıilgenine, tilegi men umtylysynyń barynsha oryndalyp jatqanyna búgingi urpaq qynjylmasa bolatynyna úlken qanaǵat etemiz.

Pýblısıs-aqyn Abaı Qunanbaıulynyń qalamgerlik danalyǵy qaıtys bolǵannan keıin birneshe jyldar óte belgili bolyp, kózi tirisinde ol týraly eń alǵash Alıhan Bókeıhanuly jazǵan edi. Al, Mirjaqyp Dýlatuly bolsa, ózi tek 1904 jyly Ahmet Baıtursynulynyń kórsetýimen, Uly aqynnyń óleńderimen tanys bolǵanyn eske alady. Sol kezde, qazaq ádebıettanýyn jetik meńgerip, qazaq tili biliminiń negizin qalaýshy Ahmet atamyz, Abaı Qunanbaıulyna baryp kezdesemin dep josparlap edi, ókinishke oraı, aqyn kúzge jetpeı ómirden ozdy dep jazady Mirjaqyp Dýlatuly. Jáne de Mirjaqyp atamyz da Uly aqynnyń shyǵarmashylyn jarıa etýde Abaı Qunanbaıuly týystarynyń rızashylyǵymen Alıhan Bókeıhanulynyń da qosqan úlesin aıtyp ketedi. 

Mirjaqyp atamyz maqalasynda ádebıet pen tarıhqa da erekshe nazar aýdaryp, Uly aqynnyń shyǵarmashylyǵynyń tek óz týǵan ólkesinde ǵana belgili bolýy, erteń elimizdiń basqa eldermen qatar damýyna bóget bolýyna ákelý múmkindigin paıymdaıdy. Bul tusta, avtor ásirese halyqtyń tarıhı ádebıetinsiz, elimiz jat memleketterge ábden sińisip, keıin múldep «jutylyp» ketý qateri yqtımal deı kele, «qaıdan órbigenin, qaıda óskenin, ata-babalary kim bolǵanyn, ne istegenin bilmegen jurtqa bul talas-tartys, tar zamanda arnaýly oryn joq», - dep, otansúıgishtike shaqyrý sekildi taǵy bir mańyzdy úndeýin jasaıdy. Bunyń barlyǵy ne úshin kerek deseńizder, buǵan Mirjaqyp Dýlatuly erteń Abaı Qunanbaıuly sekildi keıin qazaqtan shyǵatyn talantty da, kózi ashyq azamattarymyzdyń umytylyp ketpeýi úshin qajet dep jazyp qaldyrǵan ósıetinen túsine alamyz.

Atalmysh maqalada Mirjaqyp Dýlatuly Abaı Qunanbaıulynyń arqasynda HH ǵasyrda jas qazaq ádebıeti jandanyp ósti, sol sebepti, Uly aqyndy qazaq ádebıetiniń «birinshi kirpishi» dep atady. Odan bólek, Mirjaqyp atamyz orys eliniń tuńǵysh jazýshysy, asqaqtaǵan bıigi – Mıhaıl Lomonosov bolsa, bizdiń júırigimiz – Abaı degen tujyrym jasaıdy. Bul tusta, Mirjaqyp Dýlatuly orystardyń Mıhaıl Lomonosovty jyldan jylǵa, ǵasyrdan ǵasyrlarǵa sheksiz qurmettep, ǵalymnyń ómiri men qyzmetine bastaryn ıetindigin aıtyp ketedi. Barsha qazaqqa Abaı Qunanbaıuly jaıly eske salý ári jarıalap aıtý sol kezdegi Mirjaqyp Dýlatulynyń birinshi paryzy bolsa, ony halyq jadynda saqtap qalý, Mirjaqyp atamyzdyń jazǵanyndaı «máńgi umytylmastaı bolýy» búgingi bizdiń boryshymyz. Biz de óz Lomonosovymyzdy qurmettep, aıtar izgilikterden sharshamaýymyz kerek. Sonda ǵana ózimizdiń ardaqty azamattarymyz halyq júreginde máńgi qalary anyq.

Sonymen birge, Mirjaqyp Dýlatuly Semeı qalasynda 1914 jyly ázirlenip jatqan is-sharalarmen bólisip, óńirde alǵashqy ret Abaı óleńderin oqý keshi uıymdastyrylǵanyn málimdeıdi. Avtordyń sózinen bunyń barlyǵy Uly aqynnyń rýhyna taǵzyp bolyp, aqyl-nasıhaty urpaqtan urpaqqa jetip, saqtalýyn tilegenin baıqaımyz. Tili ótkir avtordyń halyq danalyǵyn qasterleýde burys pen durysty bóle tura, keleshekke úmittenetinin túsine alamyz. Sondyqtan, oımyzdy túıindemesin qurmetti Mirjaqyp atamyzdyń sózimen aıaqtaǵan jón bolar: «Abaıdyń ólgen kúninen qansha alystasaq, rýhyna sonsha jaqyndarmyz. Únemi bul kúıde turmas, halyq aǵarar, óner-bilimge qanar, sol kúnderde Abaı qurmeti kúnnen kúnge artylar, birinshi aqynymyz dep qabirin halqy jıi-jıi zıarat eter, halyq pen Abaı arasy kúshti mahabbatpen jalǵasar. Ol kúnderdi biz kórmespiz, biraq bizdiń rýhymyz sezer, qýanar...». Qazirgi tańda, Mirjaqyp Dýlatulynyń arman-tilegi ornydaldy dep senimmen aıta alamyz.

Ahmetjanova Ajar. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ.

Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúlteti

---