InfoHub Logo

1

Onsyz da toq, kóbeń kóńilderdi aýyzdyqpen alysqan saıgúlikter tipti kóptirdi. Árqaısysy-aq kúmpip sóıleıdi, keńkildep kúledi. Úzeńgini aıaq ushymen tireı, alys-alys kóz jiberisedi. Bárine osqyrynyp, úrkip qarasady. Eleýregen kókirek esirik kózderge ıelik ete almaıdy: kózdiń kórgeni mıǵa jetip úlgermeı ǵaıyp bop jatyr. Jańaǵy boza qatyp ishken qymyzdyń qyzýy endi-endi betke tepken. Top birese bórikteı dóńgelenip, áńgime, ázil qaǵystyrady, birese bulyń-bulyń saıdy qýyp, jelis, jorǵa salysady. Jastaý jaǵy kólik ústiniń baıyrǵy jeligine de jipsip, bolyp keledi. Júzderi bal-bul janyp, myna serýenge áli de birdeńe jetpeıtindeı, áli de aıyzdary qanbaı sóıleıdi. Bir jigittiń:

— Shirkin, at baýyryn sozyp alar tepseń jer-aı! — dep salyp, aýyz jıǵany sol-dy, dala kenet jazylyp júre bergen syqyldandy. Álgi tóbe-saı, shoqal-shoqpyt ta, tuqaı qaǵar buta da joq, tusarlyqtan keletin bir tegis qyrbyq kók. Áı, kep kósilt! Qyryq attyly aǵytyla ketti. Úzik-sozyq, irkes-tirkes bop kele jatqan jurt endi qatarlasa qoıdy. Alǵa tek ozyp shyǵý shart ekenin bári bir mezette uǵyndy. Myna tegistiktiń shet-shegi baıqalar emes. Netken raqat! Shapqan saıyn jaıylyp, keńip barady.

Bular — uly hannyń nókerleri — shetinen dos, tatý, jastary da shamalas jandar: ázirge el, jer degen sózderdiń syrtyn qyzyqtap júrgen han saraıynyń syı-sıapatyna ǵana batqan balpań erkeler edi. Ań qaǵýǵa shyqqan betteri-tin. Jaraý júırikterdiń solyǵy basylǵansha talaı jerdi jıyryp salǵanyn eshqaısysy ańǵarmady. Jel gýili men tuıaq dúbiri delebe qozdyrady. Ádeıi eriktirip kóleńkede baqtyrǵan jıyrma-otyz ıt shańq-shańq úrip alǵa tústi. Áne, shetinen jyltyr, jylmań tazylar. Biriniń biri basynan sekirip oınaıdy. Tosyn kózge attylar osynsha dalbańdap shapqanda aldaryndaǵy bir qora ıtti qýyp kele jatqanǵa uqsar edi... Kenet egdeleý biri at basyn tejep, serikterine túsiniksizdeý bir ısharalar jasaǵan qusady. Qara murt astynan aqsańdaǵan tisi onyń áldene nysanaǵa siltegenin ańǵartqan soń kópshilik solaı japyrylǵan. Eń ilgergi tazydan arqan boıy jerde múıizi qyltyńdap Orkıik qashyp bara jatty. Sol-aq eken, búıiri qyzǵan jigitter qıqýlaı jóneldi. Tuıaqtar kósip laqtyrǵan topyraq tóbeden jaýady. Netken raqat! Jel jańaǵydaı qulaqqa urmaıdy, saıgúlikterdiń jalynda ǵana sýyldaıdy. Álsin-álsin «haı-hoı, aıtaq» degen essiz shat daýystar estiledi. Birer qaıyń-qaptal ulı qyńsylap, umar-jumar bop qaldy. Oǵan kóńil burar ýaqyt bolmady. Jurt kózi alda, Orkıikte. Kıik týra tartyp otyr. Sýyrylyp shyqqan qyzyl tazynyń birden-aq tili kórine bastady. Biraq mańaılar túri joq, ne qalyp qoımaıdy, bir qalyp. Kıiktiń qulaǵy selteń qaǵady, kósilip shappaıdy. Bult-bult orǵıdy.

Ań ataýlyny qaıyryp ustap ákkilengen tazylardyń bir toby qabyrǵalaı tıgen — jýysa almaǵan soń birtindep kep dúrmekke qaıta qosylyp, jańaǵy qyzyl qumaıdyń sońynan shubady.

Jigitter munsha uzaq saıysty kútpegen-di. Qyrdyń qaı ańyn da mynadaı ıttermen eki-úsh qabaqtan asyrmaıtyn. Eki kórinimdeı qýǵasyn árkim erin, aıylyn tekserip ábigerlenip qalysty. At syr aldyrtaıyn degende erdiń moıynǵa ketkish keletin ádeti ǵoı. Búıtip kete berse taǵy bir sháı pisirimde túgel shylbyr jetektep qalatyndaryn jańa sezindi. Semiz kókirekterge birtindep júdeýshilik kirdi. Bu júgiriske ıtter de tóteı almady. Álgi bir ázirde eki-úsheýi aqsap shyqqan, sol qatar endi birte-birte molaıyp barady. Salaqtap ketken til ushtarynan silemeı sorǵalap shetteı beredi, but kóterip sarıtyn buta joq, qaı-sylary jerdi ıiskep-ıiskep ap yzalana qyńsylaıdy, taǵy bireýleri shoqıyp otyrǵan qalpy qalyp barady, álsin-álsin aýyzdaryn ashyp esineıtin sıaqty — ulyǵandary shyǵar. Kıik sońynda manaǵy qyzyl qumaı. Jurttyń endigi úmit artary da jalǵyz sol edi.

2

Kún ekindige taıanǵanda qyryq erkek kıik etin jep otyrdy. Jarty kúnge sozylǵan qan-sorpa shabys, shól, kúdik, úmit azaby ań baýyzdalǵanda-aq umytylǵan-dy. Qazir báriniń júzi jarqyn, sózderi ekpindi. Saqal-murtynyń aǵyn sanasa — bir qoldyń saýsaǵy jeterdeı bireýdi aq saqal atap, jabyla qoshametteıdi. Anaý qyzaraqtap dembil-dembil mańdaıyn, moıynyn súrtkileıdi. Serikteri odan saıyn qýsyra túsedi:

— Qosaǵasy, seniń qyzyl qumaıyńnyń arqasynda aýyzy-myz asqa tıdi. Rábim mundaı ıtti de yrysty janǵa syılar bolar. Allaǵa shúkir.

— Jón aıtasyń, Bıbatyr! Orkıik talaıdyń tańyn jyrtty ǵoı. Ataly erdiń arýaǵyn Alla syılasyn! Mal da kirli qolǵa bitedi. Osy qyzyldyń besinshi atasynyń bir saryǵany qyryq jylqy boldy desedi.

— Pah, bolǵan-aq eken bátshaǵar!

— Itte ata joq degenmen...

— Ata qaıda ketsin, jeti qazynanyń biri de jaryqtyq!

— Jón aıtasyń, Bıbatyr. Nuq paıǵambardyń ózi eteginde jatqan tazynyń uıqysyn qımaı, shapanynyń shalǵaıyn kesip qaldyrǵan eken.

— Ataly áńgime. Topan sýynda Nuqtyń kemesin tyshqan tesedi. Jyrtyq keme búıirlep batýǵa aınalǵanda Haqtaǵala mysyq jumsapty. Sol haıýannyń uıqysyna bola paıǵambardyń etegin qıǵany ras, taýaryqta bar sóz.

— Bilmese Bıbatyr Bekeı bıden týa ma! Jákemniń qyzyl qumaıy on qyzdyń quny da. Zaty haıýan demeseń salqy tós sańlaǵyńnyń naǵyz ózi. Sadaq oǵyndaı aǵady eken sabazyń!

— Jigitter, bir kúshiktiń maqtaýy jetti bilem. Senderdeı serik barda meniń baǵym ortaımas. Alla razy bolsyn peıilderińe, — dedi qyzyl ıttiń ıesi yńǵaısyzdanyp, ári yrzalyǵyn jasyra almaı.

— Saý bol, Jáke. Jaǵyń túspeı jamandyq kórme.

— Qyzyqqannyń qumaı eken, aldyńda bolsyn, azamat! Bir sózińnen sadaǵa. Myna otyrǵan otyz segiziń — Alasha men Adaı, biriń óz jurtym, biriń qaıyn jurtym eń, qaryma tartsam, qarym synar, Bıbatyr, sen Berish Bekeı soıysyń, qıdym saǵan qumaıdy!

— Quldyq, Jákem, sózińe.

— Quldyq, quldyq!

— Áı, týsań tý, erim!

Bıbatyr atalǵan sulý, qara sur jigit kózine jas alyp, únsiz qalǵan, otyrǵan orynynda birer yrǵalyp baryp tilge keldi:

— Quldyq, Jáke, sen berdiń, men aldym. Topqa kirer kúniń bir búgin emes, alda uly ǵumyr bar, han syılasyn seni! Qyzmet etsem — kishiligim, kebisińdi salǵan ekem dep kóz-qurtyńdy alyp qaıteıin! Birge qyzyqtaıyq Qyzyl qumaıdy! Dáıim serik bola bereıik saǵan!

— Áı, erim-aı!

— Seniń sózińe de quldyq. — Jigitter óstip, dýyldasyp jatty. Qoshamet sózder birinen-biri asady. Sóz bilmeıtinder kóńilshek qoı, myna kisilikke súısingen qaısybireýleri janarlaryna jas alysty.

Orkıiktiń eti de taýysyla kelgen-di.

3

Uzaq-uzaq bata aıtylyp, qoldar jaıyla bergen, áldekim aıqaı saldy:

— Qaıdasyń, Qanne-ees! — Daýys ári alys, ári jaqyn jáne bir túrli óktem, jat estildi. Qyryq kisiniń ishi jamyraı jaýap qatty:

— Aý-aý-ý-ýý! Mundamyn! — Sol-aq eken, qabaqtar kirjińdep, ezýler qısaıyp júre berdi. Qaıdaǵy ún, kim? Bógde daýysqa jaýap qaıyrǵan qaı kórgensiz? Ilanym boıynsha, ózi, tulǵasy kórin-begen tirshilik ıesi saýalyn úsh qaıtalamaıynsha qulaq asý — jaqsylyqqa aparmaıdy.

Sonsha bolmady, álgi daýys:

— Sen ishten, men syrttan! — dedi. Qyryq kisiniń ishi taǵy shý etti. Biraq bu kezde bular birin-biri kinálap, ezeýresip óńmeńdesip ketken, sondyqtan sońǵy sózdi ajyratqan eshqaısysy bolmady. Shataqty qyzyl qumaıdyń ıesi bastady. Ol:

— Qane, Qannes qaısyń? — dep túıildi.

— Mee-een! — dedi qyrqy birdeı.

— Men degen kim?

— Me-een!

— Bıbatyr, senbisiń?

— Joq, sen!

— Joq, men emes.

— Sen, sen!

— Qosaǵasy, sen aldap otyrsyń!

— Atań basqa ekenin kórsettiń, Bıbatyr!

— Joq, men emes, sen basqa.

— Áı, qasqa!

— Óı, jaýyz!

— It, dońyz! — Áp-sátte bári shetinen haıýan bop shyǵa keldi. Keris, janjal osydan sút pisirim ýaqyt burynǵy dostardyń kózderin ashty. Sóıtse, ıttiktiń , dońyzdyqtyń ústine bulardyń biri — aqsaq, biri — qylı, biri — taz, biri — sholaq; ishinde iske tatyry joq, óńsheń albasty eken. Et dep jegenderi qı men tezek, qoldarynda adamnyń bir-bir qý jiligi, kók shalǵyn dep otyr-ǵandary — kúl tógilgen eski jurt. Shýlap ulyǵan ıtteri men shurqyraı kisinegen attarynyń úni qaperlerine sonda jetti.

Kózderine qyzyl júgirdi. Bir-biriniń jaǵasy, qulaq-shekesinen ózge eshqaısysy eshteńe kóre almady.

Ertesine sıyr sáske kezinde Uly Hannyń ordasyna jaǵa-jeńderi alý-dalý bop qyryq qaraqshy kirdi. Bular keshe osy ýaqytta attanǵan qyryq jaısań jigitten múlde basqa-tyn. Kózderi qısaıyp, júzderi túnergen, bir-birine qas ańsap, qara tilegen óńkeı bir qarańǵy adamdar sodan paıda boldy. Sodan bastap, «balyq basynan» degendeı, aldymen, han ordasynyń berekesi ushty. Artynsha áldekim Qyzyl qumaıǵa kúshála tastap óltirdi.

Biz qaıdan bileıik, búginder aýyl qarty týys-tustasynyń usaq minez-qylyǵyna renish bildirerde: «aǵaıyn arasyndaǵy alaýyzdyqtyń basy — sol jurttyń ózi qýyp ustaǵan óz qyrsyǵy — Orkıik eken» dep ańyz shertedi...

---