InfoHub Logo

Ertede Mustaqym degen baı bolypty. Onyń erkek balasy bolmapty. On bes jasar áıel balasy bolypty. Baıdyń baılyǵy sondaı asqan, basqa túgil patshaǵa da jetken. Baı saparǵa bir shyqqanda otyz qospen shyǵady  eken. Bir-bir qosta otyz myń som saýda isteıdi eken. Kúnderdiń kúninde kóp joldastary bar otyz qospen saýdaǵa shyǵypty. Tústik jerge baryp qonypty. Túste eki malshysy sýǵa bara jatqanda qalyń shóptiń arasynan bir adamnyń qý basyn kóripti. Ol qý basqa qarasa, eki kóziniń ishinen eki kók shóp shyqqan. Álgi eki malshy tamashalap, «qalaı shyqqan» dep qarap, sý alyp qaıta qaıtqanda basty aınaldyryp taǵy da qaraıdy. Qarasa, qý bastyń mańdaıynda bir jazý bar eken. Biraq jazýdy ekeýi oqı almaı, Mustaqym baıǵa alyp keledi. «Mustaqym baı, biz sýǵa barǵan edik, sonda ketip bara jatqanda qý basty kórip edik, kóziniń ishinen shyǵyp turǵan kók shópti kórip, qaıta qaıtqanda mandaıyndaǵy jazýdy kórip, sizge oqytýǵa alyp keldik», – dedi. Mustaqym álgi jazýdy oqydy. Oqydy da, tamsandy da, sosyn «myna basty órteshi» dedi. Órtedi de talqandatyp, oqshantaıǵa salyp aldy. Sonan soń tústendi de, Mustaqym baı da kóship ketti. Ne zaman saýdasyn istedi de, úıine qaıtyp keldi. Qaıtyp kelip, oqshantaıdy sandyǵyna saldy. Ózi de saýdasyn istedi de, taǵy saparǵa ketip qaldy. Baǵanaǵy on bes jastaǵy áıel balasy on jeti-on segizge kelip qaldy. Erkelikpen sandyqtyń bárin aqtaryp qarap júrdi. Qarap júrgen ýaqytta álgi oqshantaıdy taýyp aldy. Álginiń ne ekenin bileıin dep dámin tatty. Dáminen eshteńe bilinbedi. Sonan soń álginiń ısi bar ma eken dep ıiskedi. Iiskep edi, boıy balqyp, araq ishkendeı ıip ketti. Sonan soń: «Apyraı, mynaý bir dári ne qylǵan kúshti ekenin bilmeımin, saǵan ákem aıtyp pa edi», – dep sheshesinen surady.

Sonda sheshesi: «Ákeńniń bir jaqsy saqtap qoıǵan, eshkimge aıtpaı býyp-túıip júrgen dárisi ǵoı, baıaǵyda, ornyna salyp qoı», – dedi. Sony ıiskegennen keıin qyz eki qabat bolyp qaldy. Ol ýaqytta, Súleımen degen patsha zamanynda ol patshanyń ómiri boıynsha boıjetken kúıeýsiz bala tabatyn bolsa, qaıdan bolsa da tapqyzyp, balasy men ekeýin de darǵa asqyzady eken. Sol ýaqytta patshanyń ámirinen qoryqqanynan baıdyń áıeli óziniń ishine jastyq tyǵsh elge máshhúr bolypty. Sonan qyzy aı-kúnine jetip bir ul tapty. Qyzyn basqa bir úıge kirgizip jiberip, álgi tapqan balanyń ústine ózi otyryp kindik kesýge elderden áıelderdi shaqyrtty. Áıelder kelse, balasy baqyryp jatyr. «Oıbaı, baıdyń áıeli bosanypty» dep, qatyndar ý-shý keledi, balanyń kindigin kesip alady. Baıdyń báıbishesin tamashalap, shildehanasyn jasap saýyq-saıran isteıdi. Sol ýaqytta Mustaqym baıdyń saýdaǵa ketkeli alty aı bolǵan kezi edi. «Baı kele jatyr» dep, bir kúni habaryn estidi. Kele jatyr degen soń-aq, aldynan úsh kúnshilik jerden súıinshi suraýǵa bir kisi ketti. Baıǵa baryp «áıeliń erkek bala tapty» dep súıinshi surady. Baı qýanǵanynan toǵyz túıe toǵanaq júk berdi. Sonan soń baı úıine kelse, balasy týǵaly alty aı bolǵan eken, balasy talpynyp otyr eken. Baı qýanǵanynan «áıelder nemene toı istedi deısiń» dep, qaıtadan qyryq kún toıyn, otyz kún oıyn jasap at shaptyrdy. Sonan soń balasy bes jasqa kelip er jetti. Bala bes jasqa jetip er bolǵan soń, moldaǵa oqýǵa berdi. Tańerteń oqyǵan balasyn keshke moldasy ertip alyp keldi. «Balam qalaı, jas bolyp oqý oqı almady ma, qalaı?» – dep surady. Sonda molda: «Bul bala meniń óz ónerimniń oqýyn bitirdi», – dedi. Onan soń «ózińizdiń oqýyńyzdy bitirgen bolsa, artyq oqyt dep, aıta alamyz ba» dedi. Sonan soń «til asharlyqka maldy baǵalaımyz ǵoı» dep, aqsha berdi. Balasy kúndiz-túni uıyqtamaı qaǵaz jazatyn boldy. Mustaqym baı «bul shal bergen balany túnde de oqyttym dep edi, sonan korqyp júrdi. Bala segiz jasqa keldi. Segiz jasqa kelgen soń Mustaqym baıǵa oı tústi. «Balam oký oqyp, hat tanydy. Endi balama óz ónerimdi úıreteıin» dedi. «Ózimniń ónerim ne, baıaǵy saýda jaǵy, osyny úıreteıin» dedi. Baıaǵy el tanytsam, jurt tanytsam dedi. Baıaǵydaı otyz qospen basqa patshalyqqa balasymen júrmek boldy. «Já, al endi» dep basqa patshaǵa bet alyp júrip ketti. Bul júre tursyn, endi aldyńǵy patshadan biraz áńgime aıtalyq. Aldyńǵy patshanyń jıyrma qatyny bar eken, jıyrma qatynyn kezekpen qoınyna alyp jatady eken. Kúndiz túnegen bir áıelin seıilge alyp shyǵady. Seıilge ózimen birge jeti-segiz jastaǵy balalardy alyp shyǵady eken. Balalardyń oınaýyna bir kólden sý buryp ákelip qoıady eken. Sol bulaqtan balalar balyq súzip oınaıdy eken. Sonyń tamashasyna patsha áıelimen ekeýi qarap otyrady eken, jıyrma qatynyn da osylaı seıilge alyp shyǵyp júredi eken. Bir kúni úlken báıbishesin seıilge alyp shyqty. Baǵanaǵy balalar balyqty súzip alyp, bir sýy bar shuńqyrǵa jınaıdy eken. Túske tamaqqa qaıtarynda balalarǵa patsha: «Balyǵyńdy óltirmeı sýǵa salyńdar», – deıdi eken. Sonda báıbishesi balalarǵa da, balyqqa da eshbir qaramaıdy. Patsha aıtty:

— Eı, báıbishem, ne sebepten balalardyń oıynyna qaramaısyń? Balyqtyń neshe túrlisi bar, oǵan nege qaramaısyń? – dedi. Sol ýaqytta báıbishesi aıtty:

— Men bul balyqtyń nesine qaraıyn, balyqtyń jaqsysy da, jamany da bar shyǵar hám zınaqory bar shyǵar, – dedi. Sol ýaqytta sıdalaý kelgen bir aqqaıran sýda tik turyp saq-saq adamsha kúldi. Patsha álgini kórip, «bul ne ǵajaıyp» dep shoshyp ketti. Sonan soń patsha úıge qaıtyp keldi de, saraıyna kelip halqyn, ýázirlerin, bekterin jıdy. Jıyp alyp halyqtaryna: «Men bir tamasha ǵajaıyp nárse kórdim. Meniń jıyrma qatynym bar, jıyrmasyn jıyrma kún seıilge alyp shyǵatyn edim, búgin úlken qatynymdy seıilge alyp shyǵyp edim, qatynym balalardyń oıynna eshbir qaramady. Sonan soń men qatynyma aıttym: «Jıyrmańa jıyrma kún túneýshi edim, sen oǵan kóńiliń tolmaı júr me, ol ádil emes pe, bolmasa nege qaramaısyń myna tamashaǵa? Ózennen bir bulaqty buryp ákeldim, neshe túrli bulbuldardy saıratyp qoıdym, solardyń tamashasyna nege qaramaısyń?», – dedim. Sonda qatynym aıtty: «Bul balyqtyń nesine qaraıyn, jaqsysy da, jamany da bar shyǵar», – dedi. Sol ýaqytta sıdalaý kelgen aqqaıran sýdan basyn shyǵaryp saqyldap kúldi. Ol ne sebepti kúldi, osyny tabyndar», – dep aıtty. Halqy ary oılanyp, beri oılanyp taba almady. «Al endi osyny tapqan kisige astymdaǵy taǵymdy, basymdaǵy tájimdi, jalǵyz qyzymdy beremin», – dep jar shashty. Sonda eshkim taba almady. «Qyryqtyń biri qydyr dep, basqa patshadan da kelgen bolsa da maǵan jolyqtyrmaı jibermeńder», – depti. Sol ýaqytta Mustaqym baı saýda qylyp sol shaharǵa kelip edi. Áńgimelesip otyrǵanda patshanyń álgi sózin baıǵa bireý aıtyp edi, sol ýaqytta balasy turyp aıtty:

— Bir-aq aýyz sóz eken ǵoı, bir patsha halqy taba almady, – dedi. Balanyń sózin álgi kelgen kisi estip, patshaǵa baryp aıtty. «Osyndaı bir bóten patshadan bir saýdagerdiń balasy «bir-aq aýyz sóz eken ǵoı» dedi. Sol bala osyny ne qylsa da tabady, shaqyryp aldyryńyz», – dedi. Odan keıin Mustaqym baıdy shaqyryp surady. Ol «bir patsha eli taba almaǵan, men qaıdan tabamyn» depti. Sol ýaqytta patsha qaıǵyrady. Sonda baǵanaǵy kisi «balasy tabady» dedi. Sonan soń balany ákelýge buıryq berdi. Mustaqym muny estip shoshyp ketti. «Oıbaı, taqsyr, balam erkelikpenen aıtady. On úsh jasar bala neni biledi», – dedi. Ony tyńdaǵan joq. Balany shaqyrtyp ákelip, baladan «sony tabasyń ba» dep surady. Bala turyp «bunyń ózi bir áıgili sóz» dedi. «Men buny bul jerde sheshpeımin, halyqty jı, halyqtyń aldynda aıtamyn», –dedi. Sonan soń patsha bir kúnde barsha halyqty jıǵyzyp alady. Jurt jınalǵannan keıin, bala patshaǵa aıtty: «Buny tapqan kisige qandaı nárse berýińizdi jurttyń aldynda aıtyp ótińiz» – dedi. Patsha áýeli baǵanaǵy oqıǵalaryn aıtty. «Osyny tapqan kisige taqtyǵymdy, tájimdi, jalǵyz qyzymdy bereıin jáne jurtymdy bıleteıin degenmin. Sol aıtqanym aıtqan». Ony estip bala ornynan ushyp tura keldi: «Taqsyr, sózińiz eki me, bir me?» – dedi. Patsha: «Bir!» – dedi. Bala sol jerde turyp: «Sózińiz bir bolsa, ornyńyzdy ber!» – dedi. Patsha ornyn berdi. Bala taqqa mindi. Tájin berdi. Sol ýaqytta patshadan bala surady: «Jıyrma qatynyńyzdyń kánızekteri bar ma?» – dep. Patsha. «Bar», – dedi. «Bar bolsa, jıyrma qatyndy jıyrma kánızegimen shaqyr», – dedi. Baryp kánızegimen qyrqyn shaqyryp ákeldi: «Ózdi-ózin aýystyrmaı kánızegin ersili-qarsyly júrgizdirip otyrǵyz», – dedi. Sonan soń úlken báıbishesiniń kánızegin sheshindir, – dedi. Sheshindirip jatyr edi... jıyrma kánızekteri erkek bolyp shyqty. Bala patshaǵa qarap: «Bul ne oqıǵa? Baǵanaǵy aqqaırannyń kúlý sebebi osy edi. «Óz basyndaǵy boǵyn kórmeı, kisi basyndaǵy shoǵyn kórdi-aý» dedi. Ol aqqaıran balyqtyń patshasynyń qatyny edi. Osy sebepti kúlip edi. Patsha, endi buny óziń qalaı qylasyń?» – dedi.

Patsha aıtty:

— Menen ketti, saǵan jetti. Bunyń jazasyn óziń ber, – dedi. Sol ýaqytta bala «qyrqyn da darǵa asyp óltir» dedi. Sol jerde qyrqyn da óltirtti. Jurt sonymen tarqady. Patshanyń ornyna bala tura qaldy. Halyq patshany esekke aınaldyrdy. Halyqtar aıtty: «Patshalyǵynan, qyzynan hám jurtynan aıryldy. Balyqtyń kúlgeninde jumysy ne edi?» Patsha osy sózge shydaı almaı, Mustaqymdy shaqyryp aldy. «Seniń balań osy kúnde patsha, balam patsha dep, kóńilinde dáneńe joq. Seniń balandy patsha qoıǵan jalǵyz-aq men, meniń halqym basyna kóterip patsha qoıǵan joq edi. Eger de men ashýlansam ekeýińdi de óltiremin. Osy bala seniń óz balań emes, shynyńdy aıt, áıpese, shynyńdy aıtpasań basyńdy alamyn», – dedi. Sol ýaqytta patshadan álgindeı sóz estigen soń, balasyna Mustaqym baı jylap keldi. «Men patshany qalaı sendiremin», – dedi. Sonan soń balasy aıtty:

— Áı, áke, joqtan ózgege qorqasyń. Bir-aq aýyz sóz emes pe! Ákesi: «Bir aýyz sóz bolsa, ne dep jaýap beremin, aqylyń bolsa úıret», – dedi.

Sonda balasy aıtty:

— Balanyń bitýi ataǵa kúmán, anaǵa aıan dep aıt, sonda sen qutylasyń, – dedi. Mustaqym álgi sózdi estip alyp patshaǵa kelip «dat» dedi. Patsha turyp: «Sóziń bolsa aıt», – dedi. «Taqsyr, menshe balanyń bitýi ataǵa kúmán, anaǵa aıan», – dedi. «Olaı bolsa, bala men sheshesin ákel», – dedi. Mustaqym baıdyń qatyny men qyzy ekeýin aldyrtty. Sonan keıin sheshesi baladan baryp surady: «Men qalaı aıtamyn?» – dedi. Sonda bala aıtty: «Túbinde adal ornyna barady, sheshe, – dedi, — kórip-bilgenińniń rasyn aıt». Sodan soń Mustakym baı qatyn, qyzymen patshanyń úıine keldi. Patsha Mustaqymnyń áıelinen sóz surady:

— Osy bala ózińizdiń balańyz ba? Shynyńyzdy aıt, – dedi. Sol ýaqytta Mustaqymnyń áıeli aıtty:

— Bala ózimniń balam emes, balamnyń balasy. Siz aıt degen soń, taqsyr shynymdy aıtaıyn. Myna otyrǵan Mustaqym baı bul balanyń jáıin bilmeıdi. Balam erkelikpen sandyqtan sandyq qoımaı aqtaryp júrýshi edi. Bir kúni sandyqtan qaǵazǵa oraǵan bir aq dárini taýyp alypty. Dámin tatyp kórgen eken, eshbir dámi jok, ıiskep qalǵan eken, óne boıy sharap ishken qusap balqyp ketipti. Sonan soń maǵan balam aıtty: «Apa, saǵan aıtqan ákemniń dárisi ne dári, – dedi, — bul ne qylǵan kúshti dári». Odan keıin men aıttym. «Ákeńniń kúshti dárisi shyǵar, qaıtadan býyp ornyna salyp qoı», – dedim. Ol ıiskegen dáriden qyzym ekiqabat bolyp qaldy. Osy bala myna qyzymnan týǵan, – dedi. Sol ýaqytta Mustaqym baı sanyn bir saldy: «Ol dáriniń jaıyn men aıtaıyn. Erte kúnde saýda qylyp bara jatyp, bir adamnyń qý basyn taýyp aldym. Basqa qarasaq mańdaıynda jazýy bar. Jazýǵa qarasam, «ózim Daǵystan degen kisi edim, tiri kúnimde qyryq kisini ajaldan qutqardym. Endi ózim ólip jatqan qý baspyn, qyryq kisiniń ajaly endi menen» depti. Onan keıin tiri kúni qyryq kisini ólimnen qutqarǵan shyǵar. Endi ózi qý bas qalaı qyryq kisini ólitiredi dep, muny synaıyn dep otqa salyp órtettim, temir kelige salyp túıgizdim. Ábden talqandattym. Sóıttim de sandyqqa saldyrttym. Mynany qarashy endi, tamasha, myna qyryq kisiniń ajaly osylaı keldi».

Sonan soń patsha: «Seniń de balań emes, meniń de balam emes, ǵaıyptan paıda bolǵan bala eken, bunyń atyn Ebini-ǵaıyp qoıaıyq,» – dedi. Sóıtip patshanyń qyzyn Ebini-ǵaıyp aldy.

Ebini-ǵaıyptyń sheshesin patsha aldy.

---