InfoHub Logo

Sizben kelispeıtinterden emes, sizben kelispeı, biraq aıtýǵa batyly barmaıtyndardan qorqý kerek.

Napoleon Bonapart

1805 jyldyń basynda I Napoleonnyń Eýropany jaýlap alý soǵysy nátıjeli bolyp, Fransıa kontınenttegi iri derjavalardyń birine aınaldy. Baǵynbaǵan tek, batysta tumandy Albıon men shyǵysta - Reseı.  1812 jylǵy shyǵysqa soǵys fransýz ımperatory men onyń áskeri úshin qaıǵyly aıaqtaldy. Oǵan aman qalý úshin qashýǵa týra keldi. Ol 1814 jyly Leıpsıgtegi halyqtar shaıqasynda jeńiliske ushyrap,  áskerlerine berilýine týra keldi. Búginde Eýropadaǵy fransýz gegemonıasy aıaqtalǵan, biraq Napoleonnyń aty tarıhta qaldy. Ony áskerı jáne memlekettik kemeńger dep ataıdy, onyń shaıqastary áskerı oqýlyqtarǵa engen. Napoleon quqyǵy — «Napoleon kodeksi» Batys demokratıasynyń azamattyq normalarynyń negizine aınaldy.

Boıy alasa, basy úlken, ótkir kózqarasty, ústine sur súrtýk kıgen - ımperator zamandastarynyń esinde osylaı qaldy. Ol aqyldy ári keremet este saqtaý qabiletine ıe edi. Sırek kúletin, ishimdik ishpedi. Onyń jumysqa degen qabilettiligi qaıran qaldyrǵan: ol tańǵy 4-te turyp, qaǵaz jumystarymen aınalysatyn. Napoleon adamdardy ózine tarta alatyn. Olar onyń aıtqandaryn berile tyńdap, onyń logıkasyna tań qalatyn. Napoleon aınalasyna qabiletti adamdardy, aqyldy ári bar ynta-jigerimen jumys isteıtin qolbasshylardy, onyń jeńisine senip, sońyna deıin ózimen birge bolatyndardy jınady...

Napoleon Korsık aralynda jaǵdaıy ortasha advokat otbasynda dúnıege kelgen. 10 jasynda Fransıaǵa attanyp, áskerı ýchılıshede oqıdy. Onda ol óziniń qabiletin kórsete bildi: matematıkadan myqty bolyp, eresekterdi este saqtaý qabiletimen tań qaldyratyn. Kornel, Rasın, Vólterdiń óleńderi men poemalaryn jatqa oqydy. Biraq shet tilderinen oqý úlgerimi nashar bolatyn. Mektep bitirgennen keıin, ol 16 jasynda fransýz áskerı akademıasyna túsip, fransýz áskeriniń kishi leıtenanty atandy.

Uly fransýz revolúsıasynda Bastılıanyń qulaýyn, ol jan-dúnıesine jaqyn qabyldap, jaýyngerlik aıbynyn kórsetetin ýaqyt kelgenin sezdi. 1793 jyly qazyna koroliniń jaqtasynyń bıligindegi Týlondy qorshaýda, Napoleon artılerıalyq batareıaǵa jetekshilik etti. Ol ózi de shabýylǵa qatysyp, jaralandy. Biraq qalany alý qolynan keldi. Bul onyń eń alǵashqy jeńisi boldy. Sol úshin Robesperdiń jaqtastary, ony general-maıorǵa usyndy. Parıjde Napoleon týraly maqtanyshpen áńgimelep jatty.

Jozefıne Bogarne (Joséphine de Beauharnais), Fırmın Masso, 1812 jyldar shamasy.

Bonapart jazalanyp óltirilgen Bogarne generalynyń jesiri Jozefıne Bogarnege úılenip, ıtalıalyq áskerge qolbasshy bolyp saılanady da, qaıtadan polkke jetekshilik etti.  Bul joly oǵan Soltústik Italıany Fransıaǵa qosyp alýdyń sáti túsedi. Onyń qaharmandyǵy búkil Fransıaǵa taraıdy. Sosyn Napoleon Egıpetke ıaǵnı aǵylshyn kolonıalaryna attanyp, olardyń sazaılaryn tartqyzý kerek dep josparlady. Alaıda joryq sátsiz boldy. Ol Kaır men Aleksandrıany basyp aldy. Biraq teńizden qoldaý tappaǵandyqtan, sheginýge májbúr bolyp, Fransıaǵa jasyryn túrde oraldy.

Parıjge oralǵannan keıin kóp uzamaı eldiń bılik júıesinde tóńkeris boldy. Dırektorıa qulap, Napoleondy respýblıkanyń birinshi konsýly dep jarıalaıdy. Arada 5 jyl ótkennen keıin ol ımperator bolady. Ol konstıtýsıany qaıta jasady, dvorándyq soslovıesin (teń quqyqty adamdardyń qoǵamdyq toby) túzetti, azamattyq kodeksti nemese "Napoleon kodeksin" iske engizdi. Soǵan sáıkes aqsúıekterdiń aıryqsha quqyqtary joıylyp, barlyq adamdar zań aldynda teń boldy. Ol fransýz bankin jáne fransýz ýnıversıtetin  qurdy. 

1805 jyly Napoleon eki ımperatorǵa ıaǵnı avstrıalyq II Frans jáne reseılik I Aleksandr áskerlerine qarsy soǵysady. Tarıhqa bul urys «úsh ımperatordyń shaıqasy» degen ataýmen endi. Odaqtastar áskerleriniń sany 85 myńǵa jetti. Al fransýz áskeri odan eki esege artyq boldy. Napoleon odaqtas áskerlerine qolbasshylyq jasaıtyn Kýtýzov emes, fransýzdardy jazalaýdy qalaıtyn Aleksandr ekenin túsindi. Napoleon qarsylastarynan qýlyǵyn asyrdy: shegingen sıaqty kórinip, kerekti sátte negizgi áskerdi engizdi. Odaqtas áskerler beıbereket sheginip, eki ımperator da qashty. Osy urysta Kýtýzov jaralandy. Eki odaqtas áskerler tolyqtaı jeńiliske ushyrady.

Onyń kelesi sapary 1806 jyly Prýssıada jasaldy. Prýssıa áskeri men odaqtasy orystyń áskerin kúırete jeńip, Iena, Aýershtedt, Frıdlandte jeńisti toılady. Al 1809 jyly Avstrıany taǵy da jeńdi. Osy saparlar men shaıqastar nátıjesinde Napoleon búkil Ortalyq Eýropanyń ımperatory boldy.

Napoleon, 1797 jyl

Napoleon bıliginiń 10 jylynda Fransıa eýropada negizgi derjavaǵa aınaldy. Napoleon barlyq shaıqastarǵa qatysyp, soǵysty uıymdastyrǵan. Onyń ózi ustanýǵa tyrysqan qaǵıdalary, paıymdaǵanyndaı jeńiske jetkizdi. Eń aldymen ol álsizdiktiń ornyn jyldam áreket jasaýmen toltyrýǵa tyrysty. Ol jaǵdaıǵa qaraı qajetti ýaqytta, kerekti jerde bolǵysy keldi.

Napoleon bıliginiń alǵashqy jyldarynda ishki saıasatta halyqtyń qoldaýy keńinen paıdanyldy. El ekonomıkasyna jan bitip, qarý-jaraq óndirisi jańa jumys oryndaryn qurdy. Fransıa terıtorıasyn keńeıtý Napoloennyń kemeńgerliginiń aıǵaǵy boldy. Ony otannyń qutqarýshysy dep atady. Biraq soǵys toqtamady. Áskerge jas ári saý erlerdi alyp, aýyl sharýashylyǵy jaıly jaǵymsyz pikir aıtylmady. Kóp uzamaı kóptegen adamdar: nege olar búkil Eýropany baǵyndyrý kerek? Bunyń máni neni bildiredi? Fransıanyń qaýipsizdigine eshkim qaýip tóndirip turǵan joq qoı. Eger olar el ekonomıkasyna aýyr aýyrtpalyq bolyp, onyń adamı resýrstaryn buzsa, nege birinen soń birine soǵys ashady? degen suraqtar qoıa bastady.

Biraq Napoleon ózin jeńilmeıtin kisimin dep oılap, basqa pikirde boldy. Ol Fransıanyń qarsylasy Anglıamen saýda jasasqan,  óz-ózine masattanǵan Aleksandr I-di jazalaý úshin Reseıdi jaýlap alǵysy keldi. Napoleon óziniń danyshpandyǵyna sendi. Biraq onyń shamadan tys keýdemsoqtyǵy úmitin aqtamady. Fransıa ımperatory jańa kúshke qajettilikten, Avstrıamen áskerı odaq qurdy. Avstrıalyqtar oǵan Reseıge qarsy 30 000 sarbaz berse, Prýssıa 20 myń jaýynger shyǵarýǵa ýáde berdi. Reseı bul daıyndyqtar týraly bilip, tylyn qaýipsizdendirýge tyrysty: Kýtýzov Túrkıamen jaqsy qarym-qatynas ornatty. Al ońtústikte avstrıalyq áskerlerge qarsy kúzetshi bola alatyn Chıchakovtyń Dýnaı armıasy paıda boldy.

1812 jyly mamyrda Napoleon odaqtas monarhtarmen kezdesýinen keıin, Nemanda turǵan áskerine jol tartty. 24 maýsymda Napoleon áskeri Reseı shekarasyna ótedi. Biraq qanaǵattanarlyq jeńis jolyn iske asyra almady. Fransýzdardan áldeqaıda nashar bolǵan orys áskeri aýqymdy shaıqastardan aýlaq bolyp, sheginip, qashyp júrdi.  

Qyrkúıek aıynda Borodıno shaıqasynan keıin orystar óz kúshteri men qýattaryn kórsetti. Al Napoleon Máskeýge qozǵaldy. Kýtýzov ony kúressiz ótkizdi, biraq Napoleon ózin jeńimpaz sezinbedi. Kúırep, órtengen Máskeýde eshteńe istegisi kelmedi. Ol qaıtýǵa sheshim qabyldady. Keıingi jaǵdaı jaqsy belgili. Uly fransýz áskerinen 10 paıyzy ǵana qaldy. Odan keıingi Eýropadaǵy soǵystarynda Napoleon birinen keıin biri jeńilispen aıaqtaldy.

1814 jyly Anglıa men Reseıdiń odaqtas áskeri Parıjge kirdi. Napoleon taqtan túsip, Elba aralyna jer aýdaryldy. 1815 jyly ol jasyryn túrde Parıjge oraldy. Alaıda bılikti tek 100 kún ǵana qolynda ustaı aldy. Vaterloo janyndaǵy shaıqasta fransýz áskeri jeńiliske ushyrady. Aǵylshyndyq kúzetshi jasaqtar Napoleondy Atlantıkadaǵy Elena aralyna jetkizdi. Onda ol óziniń sońǵy alty jylyn ótkizdi. Onyń súıegi 1840 jyldan beri Parıjdegi múgedekter úıinde ornalasqan.

---