InfoHub Logo

Nıkolaı patshanyń baıtaq dalada jaı jatqan, mal baqqan momyn elge istegen zorlyq qysymy kún saıyn kúsheıe berdi. El ishindegi bekter, aǵa sultandar Nıkolaıdyń aıtqanyn eki qylmaı oryndady. Dýanbasy qypshaq Ybyraı, sovetnık Turlybek, Shormannyń Musasy, Ertisten básentın Móshke, Qarqaralyda Bókeı, Shalǵynbaı, Qońyrqulja, naıman Erden — Túzen, tobyqtyda Qunanbaı, qyrǵyz Jantaı, Janǵanash  sıaqty jýan bekterge syılyq, nagrad berip: «Elińdi tez maǵan qaratyp ber!» — dedi. Nıkolaı men aǵa sultandar elge kún shyǵarmady, tań atyrmady. Maly talaýda, er-azamaty qyrǵynǵa ushyraǵan qalyń el Kenesaryǵa kelip muńyn shaqty, sońyna erdi.

El qamyn jegen Kene han patshaǵa qarsy turyp, qalyń qazaq halqyn sońynan ertti. Sol zamandaǵy qazaqtyń ardager batyrlary Kenekeńniń qolyna kelip qosyldy.

Aǵybaı, Shákir, Jáýke, Tólebaı, Buǵybaı, Kóbek, Bórshi, Bazar batyr, tama Tanash batyr, Sarmantaı, Nurabaı, Qarabaı batyr jáne Qarabas sıaqty qamaldy buzǵan kileń batyrlar Keneniń qol astyna jınaldy. Kene hannyń qolastyna qazaqtyń ataqty batyrlary bastaǵan on tórt myń qol jınaldy, at jaqsysyn mindi, saýyt jaqsysyn kıdi. Bular ózderiniń ordasyn Altaı-Qarpyqtyń ortasy Qulanótpeske tikti. Keneniń sońynan ergen nókerlerdiń bári de qýandyq, altaı-qarpyq, bórshi, temeshtikter boldy. Kishi júz, Uly júzden de qaıraty boıyna syımaı kelgen ataqty batyrlar da Keneniń qolyna qosylyp jatty.

Kenesary Yrǵyz boıyndaǵy nazar-súren rýynan Álige elshi jiberip, kisi saldy: «Qazaqqa Nıkolaı patsha qorlyq kórsetti. Oǵan qarsy shyǵý úshin biz eldiń basyn qosyp, batyrlaryn jınap soǵysqa daıarlanyp jatyrmyz, sen de bizge qosyl, qarýlanyp, jaraqtanyp kel! Qazaq urandy eldiń namysyn jaqtaǵan urannan syrt qalma!» — dedi Kene. Áli Keneniń bul tilegine kónbedi, kómek bermedi. Qaıta barǵan el jigitteriniń birnesheýin ustap aldy. Buǵan ashýlanǵan Kene on tórt myń qol, on tórt týmen Álige baryp, onyń elindegi patshanyń soıylyn soqqandardy japyryp, janshyp, shaýyp aldy. Kene han: «Áliniń elinen alǵan barsha mal-múlikti nókerleriniń ózderi alsyn, han qazynasyna salynbasyn», — dedi.

Áliniń eliniń qýǵynshylary elin shaýyp qaıtyp bara jatqan Keneniń qalyń nókerin qýdy. Kene barsha mal men dúnıe múkámmaldy qalyń áskermen ilgeri jiberip, ózi bir top áskermen artta Áliniń áskerin tosqaýyldap qalady. Attaryn qoıa berip, as pisirip jaıbaraqat jatqan Keneniń ústinen Áliniń áskeri saý etip túse qalady. Qalyń ásker az ǵana kisimen jatqan Keneni qamap alady. Biraq Áliniń áskeri Keneni qamap tursa da, betpe-bet urysýǵa bata almady.

Qostan bólek jatqan Aǵybaı men Janaıdar keledi, ekeýi qalyń áskerdi aıdap shyǵady. Sonda Aǵybaı batyr:

— Taqsyr, sypaıygershilik qylysh ústinde júrmeıdi, júrińiz! — dep atynyń shylbyryn taqymyna salyp, jetektep toptan alyp shyǵady. Tún eken, aı qarańǵy, astynda qara aty bar, eńgezerdeı qara artynan jetip kelip, Janaıdarǵa naıza salady. Onyń naızasy janaıdardyń keńirdeginen suǵylady. Janaıdar keńirdekke salǵan naızany ıyǵymen qaǵyp qalyp omyryp jiberedi. Naızanyń uńǵysy keńirdekte qalady.

Bir jigit:

— Taqsyr, dushpannyń naızasy Janaıdardyń keńirdeginde qaldy, batyr qyryldap keledi? — dedi.

— Súıemeldep bylaı shyǵyńdar! — dedi han.

Aǵybaı batyr Janaıdar batyrǵa naıza salǵan qara qasqa attyny naızanyń ushyna shanyshty. Naızager batyr Aǵybaı batyrdan qaza tapty. Keneniń qoly jaýdyń betin qaıyryp ońasha shyqty. Sonda Kene: «Tura turyńdar!» — dedi. Bular tura qaldy. «Shaqpaq shaǵyp, kıiz kúıdirip bilte qylyńdar, attyń terligin bilte qyp kúıdirińder», — dedi. Shaqpaq shaqty, terlikti otqa salyp kúıdirip bilte qyldy.

— Baryńdar, Janaıdardy qoltyqtap bir-ekeýiń baryp alyp kelińder, — dedi. Jibergen kisileri Janaıdardy hannyń aldyna alyp keldi.
— uzynnan salyńdar! — dedi han. Sóıtse, naızanyń ushy keńirdeginde kóldeneń tur eken. Han kórdi, oǵan jany ashydy. «Áı, erim-aı!» — dedi. Keńirdektegi naızanyń ushyna shylbyrdyń ushyn baılap, bir jigitke han aıtty: «Jaǵyńa tabanyńdy tirep turyp, keńirdektegi naızanyń uńǵysyn tartyp al!» — dedi. Bir myqty jigit keldi daǵy tabanyn qoıyp tartyp aldy. Keńirdek pen óńeshtiń arasynan kirgen eken. Naızany sýryp alǵanda, qan saýyldap, orny qoryq ete tústi. Sol naızanyń uńǵysy qalǵan tesigine kúıdirilgen qurym bilteni tyqty. «Qoldyń bári toqtasyn!» dep aldyna shapqynshy jiberdi.

Keshke taman han batyrlarynyń bári kelip qosyldy. Kelgen soń bárine jar saldy: «Erteń kóshpeńder, on tórt myń qoldan on tórt tý bıe soıylsyn, Janaıdar men Aǵybaıdyń Qudaıǵa aıtqan boz qasqasy bar, ekeýine de bata beremin», — dedi. Halyq: «Qup!» — dedi. Tań atty, kún shyqty, halyq on tórt qoldan «qudaıy» dep on tórt tý bıe soıdy. Kúlli halyq et jep bolǵan soń: «Batyrlar kelińder, bir myń shaqty», — dedi. Han qol kóterdi, halyqta tegis qol kóterdi: «Aǵybaı batyr qamal buzǵan er ediń, ekeýińe eki dúnıeniń baılyǵyn bersin!» — dedi. Bular óziniń mekeni Qulanótpeske kelip, taǵy da qol jınady. Keneniń qolyna Tilegen batyr qolynda týy bar myń qaraly joldaspen kelip qosyldy.

Aǵybaı men Naýryzbaı ekeýi er izdep el qydyrady. Bular júrip kele jatsa, aıdalada taý aıasynda bir tórt aıaǵy tórt dińgekteı, moıny sala qulash, jaýryny kez, tórt tuıaǵy quıǵan bolattaı, tanaýy shelekteı, eki kózi shyraqtaı, jaly jibekteı, quıryǵy qynaptan shyqqan qylyshtaı bir jylqy tur eken. «Oıpyrym-aı! Mynaý bir tamasha jylqy eken!» — dep Aǵybaı men Naýryzbaı tań qaldy. «Aty mynadaı, ıesi kim eken?» — dedi. «Kim eken bileıik?» — dep úıge kirip keldi. úıge kirse, bir adam dóńbekteı bolyp shalqasynan túsip jatyr. Basy baqyr qazandaı. Esik aldynda bir qatyn taıdúzgenge et asyp jatyr eken. Bular úıge kirisimen, ol áıel de úıge keldi. úıge kirip:

— Sizder kimsiz? — dedi.

— Biz jónimizdi aıtamyz ǵoı, myna jatqan kim? — dedi batyrlar.

— Bul Joldyaıaq degen batyr — dedi áıel.

— Sóıleseıik, oıatyńyzshy? — dedi.

— Oıanbaıdy, jańa ǵana jatty, — dedi áıel.

— Nesi bar oıanbaıtyn, — dep Aǵybaı baryp yrǵap-yrǵap qozǵap edi, tyrp etpedi. Aǵybaı batyr qatty aıǵaılap edi, taǵy tyrp etpedi. Ashýlanyp Naýryzbaı batyr shoqparmen mańdaıynyń arasynan salyp kep qaldy. Bıt shaqqan qurly kórmeı, ekinshi jaǵynan tóńkerilip jatty. Ol jańǵyrdy, tasqa tıgendeı boldy, sosyn ekeýi de shoshyndy. Keteıin dese, qoryqqan kisi qusap kim ekenin bilmeı ketýdi de namys kórdi. Bir ýaqytta qatyn keldi.

— Bul sizdiń joldasyńyz ba? — dep surady qatynnan.

— Joq bul meniń joldasym emes, bul bóten batyr, meniń joldasym basqa jaqqa ketip edi, munda bul kisi kep anda-sanda tústenip ketýshi edi, maǵan bir qulandy ákep asqyzyp edi, sony pisirip otyrmyn, — dedi.

— Tamaǵyńyz pisti me?

— Pisti, — dedi áıel.

— Muny qalaı oıatasyz? — dedi Aǵybaı. Qatyn aıtty:

— Oıatýy ońaı, dári berip edi murnyna ıisket? — dep. — Qazir sol dárini ıisketemin, sonsoń oıanady. Qatyn bir nárseni alyp kirdi. Úıdiń ishin ıis múńkitip jiberdi, ony uıqtap jatqan batyrdyń murnyna ıisketip qalyp edi, batyr ushyp túregeldi. Myna otyrǵandardy kisi qurly kórgen joq, amandaspady da, dalaǵa shyǵyp ketti. Tystan jýynyp úıge keldi.

— Kelin, as pisti me? — dedi.

— Pisti, — dedi áıel.

— Endeshe, etińdi ákel! — dedi. Úlken bir astaýǵa salyp, eki basynan eki kisi kóterip, qulannyń etin qaıqalatyp alyp keldi. Kesek-kesek jutady, jep boldy. Bir shetinde az ǵana qaldy. Bir tegene qylyp sýytyp sorpa ákeldi, ony basyna biraq kóterdi. Turdy, kıindi, ilýli turǵan bes qarýdy aldy (Sary qanjar, qylysh, myltyq, naıza). Ettiń qalǵanyn analarǵa ber degendeı qatynǵa megzedi de, ózi úıden shyǵyp, atyna minip júrip ketti.

Batyr ketisimen Aǵybaı men Naýryzbaı ashýlanyp, qaırattandy. Aǵybaı aıtty:

— Aqaýyz atty mineıin de, sol batyrdyń artynan júreıin, — dedi. Naýryzbaı oǵan Aqaýyz atty berip turyp, bylaı dedi:

— Aǵa, qaılań kóp edi ǵoı, seniń kúshińe bolmas, qaılańa súıen, atamyzdyń aıtqany bar edi ǵoı, «aılasyzdyń batyry shoshqaǵa shabady» dep edi ǵoı, jazym bolyp qalma, — dedi. Aqaýyzdy minip alyp artynan ushty. Ol salyp ketip barady. Aǵybaı artynan kelip jetti. Anaý qaramaıdy, Aǵybaı oǵan bata almaıdy. Ekeýi sóılespeıdi, júre berdi. Endi bir kezeńge kelgen kezde, Aǵybaı álgi batyrǵa naızany salyp qap edi, naızasy moınyna opyrylyp ushyp ketti. Omyrylǵan naızanyń moınyn keńirdeginen julyp alyp laqtyryp jiberdi. Aǵybaıdy atynan julyp alyp, taqymyna qysyp alyp júre berdi. Taqymyna qysylǵan Aǵybaı sasyp, jansaýǵa surady.

— Á, batyr, solaı ma! — dep basty jiberip, min atyńa, kimsiń? — dedi.

— Aǵybaı batyr degen men edim.

— Á, seni estýshi edim, er emes ershige ekensiń, — dedi. Ózińdi joldy deýshi edi, endi maǵan er, ózimde seni izdep taba almaı júr edim, bylaı qatar júr, — dedi. Aǵybaı ol batyrdyń qatarymen júrdi. Sonda besinnen tómenirek ýaqyt birtalaı jerge kelip qaldy.

— Aldyńnan ne kórindi, qarashy? Kúnbatys jaǵynan Aǵybaı qarap:

— Bir taý kórinedi, — dedi.

— Ol taýdyń aldynda ne kórinedi?

— Taýdyń aldynda eki úlken aq úı kórinedi, — dedi.

— Eki aq úıdiń aldynda ne kórinedi?

— Bir bult syqyldy qylań jylqy kórinedi.

— Batyr, endi saǵan syr aıtaıyn, anaý bult syqyldy kóringen qylań jylqy meniń «Bultkók» degen atym edi. Anaý eki úı, bireýi meniń qatynymnyń úıi de, bireýi meniń sheshemniń úıi. Meniń qyzdan týǵan bir jıenim bar, ol jıenimniń kúshi menen on ese artyq. Ol jıenim qatynymdy tartyp alyp, qatyn qyldy, atymdy tartyp alyp, astyna mindi, sheshemdi tartyp alyp, kúń qyldy. Endi sen sonda bar, sheshem tysta bolsa, sóıles. Sheshem: «balam, kimsiń?» dep surasa, «men bir habarshymyn» dersiń. Qashyp júrgen, sasyp júrgen balań bar ma? — dep aıt. «E, shyraǵym bar der», «Á, jıeniń qaıda?» — degeısiń, sonda úıde uıyqtap jatyr dese, maǵan qolyńdy bulǵap belgi ber, — dedi.
Aǵybaı shý dep júrip keldi. Aǵybaı kelip batyrdyń sheshesine jolyǵyp, álgi batyrdyń aıtqanyn istedi.

— Jıen qaıda?

— Úıde uıyqtap jatyr, — dedi.

— Endeshe ana balań kelip tur, men shaqyramyn, — dedi.

— Eı, qaraǵym-aı, shaqyr, — dedi. Qol bulǵap shaqyrdy. Joldyaıaq batyr jetip keldi, atyn baılaı salyp, sheshesine amandasty.

— Aǵybaı batyr, kel júr, meniń sońymnan er! — dedi. Úıge kirip baryp uıyqtap jatqan batyrdyń qarynan qylyshpen salyp jiberdi. Qary soıylyp tústi. Sholaq  jalǵyz qol jıeni Joldyaıaqty kóterip alyp, shyr kóbelek aınaldyrdy. Joldyaıaq: «Joldym!» — dep shaqyrdy Aǵybaıdy. Aǵybaı jetip kelip, jıen batyrdyń keýdesinen naıza salyp, qulatyp tastady. Jıen batyr óldi.

— Joldym, jaraıdy ekensiń, joldy ekensiń! — dedi. Sonda bir kún jatty. Erteńinde:

— Áneýgi qasyńdaǵy kim? — dedi.

— Ol Naýryzbaı batyr, — dedi.

— Á, Kenesary, Naýryzbaı ma? — dedi. — Solaı ma ıá, sendermen kúnderdiń kúninde joldas bolarmyn, — dedi. Tań atty. El turyp as iship bolǵan soń:

— Jaraısyń Aǵybaıym, «joldy» dep estýshi edim joldy ekensiń, mynaý turǵan Bultkók, mynaý turǵan Kerat, mynaý qaryndasym, osy jylqydan tańdaǵanyńdy jáne qaryndasymdy al, ekeýmiz dos bolaıyq, kúnderdiń kúninde senderge baramyn, ekitalaı qysylshań zaman bolsa, bizge at saýrysyn berseńiz bolady, — dedi. Aǵybaı:

— Bizdiń dushpanymyz qaýipti, el shetine qorǵan bolar shaǵymyz jetip tur, — dedi. Eki batyr dos bolyp shattandy.

— Kenekeńe sálem aıt, keshikpeı bararmyn, — dedi. Aǵybaı syılyǵyn alyp júrip ketti. Aǵybaı Naýryzbaıǵa keldi.

— Qalaı keshiktiń? — dedi. ol:

— Oı, ne qylasyz? Erdiń erin taptym, er kerek bolǵan zamanda bizge úlken Alataýdaı bel bolatyn er eken, sonymen dos bolyp qaıttym, — dedi. Naýryzbaı Aǵybaıdyń isine rıza bolyp shattandy.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalbyr batyr (İ nusqa)

Syrymnyń Nuraly handy shabýy (İİ nusqa)

Baımaǵambet sultan men Syrym batyr

---